Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Акционерлік қоғамдар кәсіпкерліктің жетекші ұйымдық нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Акционерлік коғамның дамуын және тиімді жұмыс істеуін ынталандыра.
тын факторлары және экономикалық механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың даму жағдайы мен қызмет
етуінің мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІ
«АБДИ КОМПАНИ» АҚ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1«АБДИ Компани» Акционерлік қоғамының құрылуы мен қалыптасуының
және қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 «АБДИ Компани» АҚ.ның басқару жүйесінің кешенді сипаттамасы және
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.3 «АБДИ Компани» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...64
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
3.1 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары ... ..69
3.2 Акционерлік қоғамдардағы үлестірушілік қарым.қатынастардың
тиімділігін жоғарылату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
1 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Акционерлік қоғамдар кәсіпкерліктің жетекші ұйымдық нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Акционерлік коғамның дамуын және тиімді жұмыс істеуін ынталандыра.
тын факторлары және экономикалық механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың даму жағдайы мен қызмет
етуінің мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІ
«АБДИ КОМПАНИ» АҚ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1«АБДИ Компани» Акционерлік қоғамының құрылуы мен қалыптасуының
және қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 «АБДИ Компани» АҚ.ның басқару жүйесінің кешенді сипаттамасы және
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.3 «АБДИ Компани» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...64
3 АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ МЕХАНИЗМІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
3.1 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары ... ..69
3.2 Акционерлік қоғамдардағы үлестірушілік қарым.қатынастардың
тиімділігін жоғарылату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Мәселенің көкейтестілігі мен зерттелу дәрежесі. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа кезеңі экономикада көптеген мәселелерді қарастырады. Бәсекеге қабілетті экономиканың қалыптасуы және «Қазақстан-2030» ұзақ мерзімді стратегиясының жүзеге асуы шаруашылық етудің барлық деңгейіндегі басқаруды жоғарылатуын талап етеді. 2006 жылдың 1наурызындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында бастапқы басымдылықты іске асыру үшін – Қазақстанның әлемдегі ең бәсекеге қабілетті және қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттер санатына жақындауы – маңызды бағыттарының бірі ретінде анықталғаны: «Қазақстанның жаңа технологияны жетілдіретін және дамытатын халықаралық компанияларда құрылтайшы немесе акционер ретінде қатысуы» [1].
1 Назарбаев Н. А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана. – Астана: Елорда, 2006.- С. 48
2 Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах» от 13 мая 2003 года. - Алматы, ИД «БИКО» - 2003.
3 Яновская О. А., Никифорова Н. В. Корпоративное управление: Учебник – Алматы: Экономика, 2002. - С. 149
4 Корпоративное управление и инвестиционный климат в Казахстане. Материалы международной конференции. – Алматы, 2006
5 Анесянц С. А. Основы функционирования рынка ценных бумаг. – Москва. - 2004.
6 Савченко О. Начисление амортизации на фиксированные активы, вводимые в рамках инвестиционного проекта. Крупный и средний бизнес. № 8 (9) , август 2006
7 Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы. Одобрена указом Президента Республики Казахстан от 14 ноября 2006 года. «Казахстанская правда» 18 ноября, 2006 г.
8 Паркинсон С.Н., Рустамджи М.К. Бизнес - это люди. - М.: Мирт, 1995.- С. 155.
9 Яколка Ли. Карьера менеджера. - М.: Прогресс, 1990, С. 17
10 Когут А. Е. Эффективность промышленного производства. – Ленинград: «Наука», 1983. – С. 173
11 Абалкин Л. И. Новый тип экономического мышления. – М.: Экономика, 1987. – С.191
12 Ю.А. Львов, В.М. Русинов, А.Д. Саулин, О.А. Страхов Управление акционерным обществом в России. - М.: ОАО «Типография «Новости», 2000. -С. 186
13 Бизнес - регистр. (Основные показатели количества юридических лиц в Казахстане по состоянию на 1 января 2007 г.). Агентство Республики Казахстан по статистике. Алматы, - 2007. htp://www.nsa.lan
14 Основные показатели финансово-хозяйственной деятельности предприятий (организаций). Статистический справочник.-Алматы, 2005. htp: // nt-design
15 «Малый бизнес в Казахстане». Статистический сборник.- Алматы, 2005
16 Деятельность малых предприятий Республики Казахстан за 2001-2005 годы. Статистический сборник.- Алматы, 2006 – С.100
17 Казахстан сегодня. Информационно- аналитический сборник.- Алматы: ТОО «Интельсервис», 2005.- С.408
18 Кодекс корпоративного управления. - Алматы, 2005
19 Заявление Правительства Республики Казахстан и Национального Банка об основных направлениях экономической и социальной политики и прогнозе экономических показателей на 2007 год. Казахстанская правда – 26 января 2007
20 Правила отбора независимых директоров акционерных обществ, контрольные пакеты акций которых принадлежат государству. Утверждены Постановлением Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2006 года № 1286. Казахстанская правда – 12 января 2007
21 Квалификационные требования, предъявляемые к кандидатам на должность независимых директоров акционерных обществ, контрольные па-кеты акций которых принадлежат государству. Утверждены постановлением Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2006 года № 1286. Казахстанская правда – 12 января 2007
22 Правила оценки эффективности деятельности независимых директоров акционерных обществ, контрольные пакеты акций которых принадлежат государству. Утверждены постановлением Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2006 года №1286. Казахстанская правда-12 января 2007
23 Мурат М. Налогообложение чистого дохода при выплате дивидендов. Крупный и средний бизнес. № 11 (12) , ноябрь 2006
24 Акционерно – кооперативная модель предприятий в Китае.- «СиньСинь» 1998. – С.31
25 «АБДИ Компани» АҚ-ның акцияларды шығару проспектісі. Алматы 2012ж.
26 Анализ финансового состояния по результатам аудированной консолидированной финансовой отчетности за 2012 год АО «АБДИ Компани»
27 Анализ финансового состояния по результатам аудированной консолидированной финансовой отчетности за 2013 год АО «АБДИ Компани»
28 Анализ финансового состояния по результатам аудированной консолидированной финансовой отчетности за 2014 год АО «АБДИ Компани»
29 Отчет в рамках ПДО. ОТЧЕТНЫЙ ПЕРИОД: 4 КВ. 2014 ГОД
2 Закон Республики Казахстан «Об акционерных обществах» от 13 мая 2003 года. - Алматы, ИД «БИКО» - 2003.
3 Яновская О. А., Никифорова Н. В. Корпоративное управление: Учебник – Алматы: Экономика, 2002. - С. 149
4 Корпоративное управление и инвестиционный климат в Казахстане. Материалы международной конференции. – Алматы, 2006
5 Анесянц С. А. Основы функционирования рынка ценных бумаг. – Москва. - 2004.
6 Савченко О. Начисление амортизации на фиксированные активы, вводимые в рамках инвестиционного проекта. Крупный и средний бизнес. № 8 (9) , август 2006
7 Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы. Одобрена указом Президента Республики Казахстан от 14 ноября 2006 года. «Казахстанская правда» 18 ноября, 2006 г.
8 Паркинсон С.Н., Рустамджи М.К. Бизнес - это люди. - М.: Мирт, 1995.- С. 155.
9 Яколка Ли. Карьера менеджера. - М.: Прогресс, 1990, С. 17
10 Когут А. Е. Эффективность промышленного производства. – Ленинград: «Наука», 1983. – С. 173
11 Абалкин Л. И. Новый тип экономического мышления. – М.: Экономика, 1987. – С.191
12 Ю.А. Львов, В.М. Русинов, А.Д. Саулин, О.А. Страхов Управление акционерным обществом в России. - М.: ОАО «Типография «Новости», 2000. -С. 186
13 Бизнес - регистр. (Основные показатели количества юридических лиц в Казахстане по состоянию на 1 января 2007 г.). Агентство Республики Казахстан по статистике. Алматы, - 2007. htp://www.nsa.lan
14 Основные показатели финансово-хозяйственной деятельности предприятий (организаций). Статистический справочник.-Алматы, 2005. htp: // nt-design
15 «Малый бизнес в Казахстане». Статистический сборник.- Алматы, 2005
16 Деятельность малых предприятий Республики Казахстан за 2001-2005 годы. Статистический сборник.- Алматы, 2006 – С.100
17 Казахстан сегодня. Информационно- аналитический сборник.- Алматы: ТОО «Интельсервис», 2005.- С.408
18 Кодекс корпоративного управления. - Алматы, 2005
19 Заявление Правительства Республики Казахстан и Национального Банка об основных направлениях экономической и социальной политики и прогнозе экономических показателей на 2007 год. Казахстанская правда – 26 января 2007
20 Правила отбора независимых директоров акционерных обществ, контрольные пакеты акций которых принадлежат государству. Утверждены Постановлением Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2006 года № 1286. Казахстанская правда – 12 января 2007
21 Квалификационные требования, предъявляемые к кандидатам на должность независимых директоров акционерных обществ, контрольные па-кеты акций которых принадлежат государству. Утверждены постановлением Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2006 года № 1286. Казахстанская правда – 12 января 2007
22 Правила оценки эффективности деятельности независимых директоров акционерных обществ, контрольные пакеты акций которых принадлежат государству. Утверждены постановлением Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2006 года №1286. Казахстанская правда-12 января 2007
23 Мурат М. Налогообложение чистого дохода при выплате дивидендов. Крупный и средний бизнес. № 11 (12) , ноябрь 2006
24 Акционерно – кооперативная модель предприятий в Китае.- «СиньСинь» 1998. – С.31
25 «АБДИ Компани» АҚ-ның акцияларды шығару проспектісі. Алматы 2012ж.
26 Анализ финансового состояния по результатам аудированной консолидированной финансовой отчетности за 2012 год АО «АБДИ Компани»
27 Анализ финансового состояния по результатам аудированной консолидированной финансовой отчетности за 2013 год АО «АБДИ Компани»
28 Анализ финансового состояния по результатам аудированной консолидированной финансовой отчетности за 2014 год АО «АБДИ Компани»
29 Отчет в рамках ПДО. ОТЧЕТНЫЙ ПЕРИОД: 4 КВ. 2014 ГОД
Дипломдық жұмыс
тақырыбы: Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіру
5В050600-Экономика мамандығы бойынша
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент:
Астана 2015
Мазмұны
бет
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Акционерлік қоғамды басқарудың теориялық және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10
1.1 Акционерлік қоғамдар кәсіпкерліктің жетекші ұйымдық нысаны
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Акционерлік коғамның дамуын және тиімді жұмыс істеуін ынталандыра-
тын факторлары және экономикалық
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың даму жағдайы мен қызмет
етуінің
мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...33
2 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіруді
АБДИ Компани АҚ мысалында
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...43
2.1АБДИ Компани Акционерлік қоғамының құрылуы мен қалыптасуының
және қызметінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
3
2.2 АБДИ Компани АҚ-ның басқару жүйесінің кешенді сипаттамасы және
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.3 АБДИ Компани АҚ-ның қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..64
3 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіру механизмі мен
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...69
3.1 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ..69
3.2 Акционерлік қоғамдардағы үлестірушілік қарым-қатынастардың
тиімділігін жоғарылату
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 96
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
КІРІСПЕ
Мәселенің көкейтестілігі мен зерттелу дәрежесі. Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық дамуының жаңа кезеңі экономикада көптеген мәселелерді
қарастырады. Бәсекеге қабілетті экономиканың қалыптасуы және Қазақстан-
2030 ұзақ мерзімді стратегиясының жүзеге асуы шаруашылық етудің барлық
деңгейіндегі басқаруды жоғарылатуын талап етеді. 2006 жылдың 1наурызындағы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында бастапқы басымдылықты іске асыру үшін – Қазақстанның әлемдегі ең
бәсекеге қабілетті және қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттер санатына
жақындауы – маңызды бағыттарының бірі ретінде анықталғаны: Қазақстанның
жаңа технологияны жетілдіретін және дамытатын халықаралық компанияларда
құрылтайшы немесе акционер ретінде қатысуы [1].
Негізі ретінде құралдарға жеке меншігінің болу және еңбек нәтижесі болып
келетін нарықтық экономика жағдайында оның бастапқы тобының жетекші
ұйымдық нысаны болып ұжымдық кәсіпкерліктің және акционерлердің
инвестициялық белсенділігінің жеткілікті икемділігін қамтамасыз ететін
акционерлік қоғамдар бой көрсетеді. Бірақ, тәжірбие көрсеткендей, оларды
қамтамасыз ету акционерлік қоғамды басқарудың қандай жүйесі жұмыс
істейтіндігі мен оның шаруашылық ету қызметіне ықпал ететін факторлардың
қандай шамада ескерілетіндігіне байланысты. Басқаша айтқанда, көрсетілген
жүйенің қарастырылатын факторлар мәнділігі мен басымдылығына байланысы
деңгейін анықтау мәселесі пайда болады. Бұл Акционерлік қоғамның өндірістік
қызметінің тиімділігін толықтай зерттеу үшін қолданыстағы механизмді
басқаруды танып білуге мүмкіндік беретін немесе берілген Акционерлік қоғам
жұмысының нәтижесін жақсарту факторларын анықтау негізінде істің кешенді
шешімін қажеттігін білдіреді. Акционерлік қоғам жұмысының нәтижелілік
мәселесі көбіне оның өндірістік қызметінің ұйымдық-құқықтық, басқарушылық,
өндірістік, ресурсты – интеллектуалдық және басқа факторларының өзара ықпал
етуін жүйелеусіз жиі қарастырылады. Сонымен қатар Қазақстандағы дәл сондай
Акционерлік қоғам қызметінің даму тәжірбиесін талдау куәләндырады.
Алайда акционерлік қоғамды басқару құрылымының құрылуы және жүйесінің
құрамы жеткілікті зерттелмеген, сондай-ақ қайта құрылу кезеңінен бастап
еліміздің экономикасында отандық акционерлік қоғамдардың айтарлықтай жол
жүріп келгенін есепке алу керек. Сондықтан берілген тәжірибе байыптылықты,
талдайды, ғылыми негізделген жолдарды табуды және Акцинерлік қоғам
жұмысының тиімділігін жоғарылатуды қажет етеді.
Экономиканы басқарудың теоретикалық-әдістемелік негізі Дж. М. Кейнс, А.
Маршалл, П. Самуэльсон және басқалардың еңбектерінде қаланған.
Кәсіпорындардың ұйымдық нысанын басқарудың теориясы мен әдістемелігінің
дамуына Р. Акофф, Р. Джонсон, Н.К. Спрополис, Д. Хан, И. Шумпетер және
басқалары сияқты шетелдік авторлер үлкен үлес қосқан.
Жеке кәсіпорындарды басқару мәселесін шешу ТМД елдерінің ғалым-
экономистерінің жұмыстарында жарық көрді: М.М. Алексеева, В.М. Власова,
В.Д. Грибов, А.И. Ильин, В.Д. Камаев, Н.Д. Кондратьев, В.М. Попов және
басқалары.
Нарықтық экономиканың және кәсіпкерліктің дамуының көптеген ғылыми-
әдістемелік мәселесі Қазақстанның жетекші ғалым-экономистерінің
жұмыстарында жарық көрді: Я.А. Әубакіров, Т.А Әшімбаев, Р.А. Алшанов, У.Б
Баймұратов, К.Б.Бердалиев, О.К. Есқараев, Т.А. Есіркепов, Ж.О. Ихданов,
М.Б. Кенжегузин, А.К. Қошанов, К.Е. Кубаев, Н. К. Мамыров, К.А. Сағадиев,
С.С. Сатыбалдин, Г.С. Сейтқасымов және басқалары.
Қазіргі уақытта аз зерттелген акционерлік қоғамды басқарудың ұйымдық-
экономикалық әдісі болып қалады. Әрі қарай жетілдіруді қоғамдардың тиімді
жұмысын ынталандыру тәжірибесі, акционерлер-инвесторлардың экономикалық
қызығушылығын күшейту жолдарын жасап шығару, жалдамалы жұмысшылардың
материалды көтермелеуді қажет етеді. Холдингтар мен әлеуметтік-
кәсіпкерліктілік корпорациялардың тиімді жұмыс істеуін басқару жүйесін құру
қажет.
Тақырыптың көкейтестілігі және жеткіліксіз болуының, бірқатар шешілмеген
мәселелердің болуының, даму барысын басқару механизмін әрі қарай жетілдіру
және акционерлік қоғамдар жұмысының тиімділігін жоғарылатуның қажеттілігі
тақырыпты, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін таңдау алдын ала анықталды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың
қалыптасу және жұмыс істеу барысын кешенді талдау негізінде акционерлік
қоғамды басқару жүйесін жетілдіру және оның әлеуметтік-шаруашылық
қызметінің тиімділігін жоғарылату бойынша ғылыми-практикалық ұсынымдар
жасап шығару.
Осы мақсаттарға сәйкес студенттің алдында келесі міндеттер қойылды:
- Отандық және шетелдік әдебиеттерде Акционерлік қоғам қызметінің
мәселесін зерттеушілердің ұстанымы бар сыншыл шолулар негізінде оның
тиімділігін жоғарылату факторын анықтау;
- Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың дамуының қазіргі күйін зерттеу;
- Акционерлік қоғамдар жұмысының экономикалық тиімділігіне талдау жасау
оны жоғарылатудың сақтық қорларын жасау;
- Акционерлік қоғамдардың қызметін басқарудың ұйымдық-экономикалық
механизмін пайдалану тәжірибесін талдау және басқару жүйесін құруға
ғылыми-әдістемелік шешімін жасап шығару;
- Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігінің дамуы мен жоғарылауына ықпал
ететін тетіктері жүйесін анықтау, сонымен қатар оларды бөлу;
- Кәсіпкерліктің ұйымдық нысанының дамуындағы холдингтердің және
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың рөлін негіздеу;
- Қазақстан Республикасындағы Акционерлік қоғам жұмысының тиімді-лігін
әрі қарай дамыту және жоғарылату бойынша шаралар жасап шығару;
- Кәсіпорындар жұмысының тиімділігін бағалаудың қолданыстағы
әдістемесінің Акционерлік қоғам ерекшеліктеріне бейімделуін негіздеу.
Зерттеу объектісі – АБДИ Компани акционерлік қоғамы.
Зерттеу пәні – нарықтық экономиканың қалыптасуы және дамуы жағдайында
акционерлік қоғамдардың дамуымен байланысты экономикалық қарым-
қатынастардың жиынтығы.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі кәсіпкерлік
мәселелерінің жиынтығына, фирмалардың, акционерлік қоғамдардың теорияларына
арналған отандық және шетел ғалым-экономистерінің еңбек-терінен құрылады.
Жұмыста Қазақстан Республикасының Президентінің заңнамалық актілері,
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы, министрліктер мен
ведомстволардың нормативтік актілері, сонымен қатар акционерлік қоғамдарды
басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша дүркін баспалар материалдары
қолданылады.
Зерттеулер әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың мәнін түсінудің
диалектикалық әдісін және экономикалық зерттеулердің жалпығылыми әдістерін:
талдау және синтез, ғылыми абстракцияларын, экономико- статистикалық
әдістерін пайдалануына негізделеді.
Зерттеудің мәліметтік базасы болып Қазақстан Республикасының статистика
бойынша Агенттігінің мәліметтері, Ұлттық банк, екінші деңгейлі банктердің
материалдары және кезекті баспасөз басылымдарынан, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының акционерлік қоғамдарыныңшаруашылық қызметі туралы есептік
мәліметтері қызмет етті.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы – акционерлік қоғам жұмыстарын дамыту және
жоғарылатудың теоретикалық және практикалық мәселесін шешуге кешенді оң
шешімін табу, сондай-ақ Қазақстанда берілген кәсіпкерліктің ұйымдық нысанын
дамыту бойынша іс-шараларды жасап шығару болып табылады.
Зерттеу барысында дипломдық жұмыстың жаңалығын анықтайтын және қорғау
мәні болып келетін нәтижелер алынған. Айтарлықтай елеулі нәтижелердің мәні
мынада:
- Акционерлік қоғамның мәнін анықтауға теоретикалық-әдістемелік оң
шешімдер тереңдетілген және дамыған және оның кәсіпкерлік нысаны
ретінде ерекшелігі анықталған.
- Оның басқа кәсіпкерлік нысандары алдында артықшылығын есепке ала
отырып акционерлік қоғамды басқару жүйесін құруға жаңа оң шешімдер
жасап шығарылған;
- Қазіргі уақыттағы жағдайына баға берілген және Қазақстандағы
акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін әрі қарай дамыту және
жоғарылату жолдары анықталған;
- Директорлар кеңесінің қызметін жақсарту, тәуелсіз директорлар
функцияларын белсендіру және мәліметтік жұмыстарды пайдалану негізінде
Акционерлік қоғамды басқару механизмін жетілдіру, ұжымдық басқару
кодексін қабыодау және пайдалану шарттары белгіленген;
- Акционерлік қоғамның таза табысын бөлуді оңтайландыру және оның
дивидентті саясатын жетілдіру жолдары негізделген;
- Акционерлік қоғам қызметін бағалау үшін кәсіпорын жұмыстарының
тиімділігін есептеудің қолданыстағы әдісінің бейімделу бағыты жасап
шығарылған;
- Акционерлер, менеджерлер, қаржылық-несиелік органдар позиция-сынан
Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін бағалау тәсілдері жасап
шығарылған.
Қорғауға арналған Ережелер:
1) Басқару жүйесін құру кезінде берілген кәсіпкерлік нысанының өзіндік
ерекшелігін есепке алуға мүмкіндік беретін акционерлік қоғамның
мәніне теоретикалық –әдістемелік оң шешім.
2) Акционерлік қоғамдардың дамуы мен тиімді жұмысын ынталандыру
факторлері мен тетіктерінің бөлінуі.
3) Акционерлік қоғам тиімді қызметін ынталандырудың экономикалық
механизмін жасап шығару бойынша ұсыныстар.
4) Акционерлік қоғамның таза табысын бөлуді оңтайландыру және оның
дивидентті саясатын жетілдіруді бағыттау тәсілі.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі
Жұмыста Қазақстан экономикасы үшін өзекті мәселелердің бірі – нарықтық
экономикасы жағдайында басып болып келетін кәсіпкерліктің ұйымдық –құқықтық
нысаны-акционерлік қоғамдардың тиімділігін дамыту және жоғарылату
зерттелген.
Димломдық жұмысты зерттеудің тәжірибелік мәнділігі студенттің жалпылама
берілген кәсіпкерліктің ұйымдық нысанын басқаруды жетілдіру механизмін
жасап шығару барысында акционерлік қоғам туралы қазіргі заманғы пікірді
тереңдетуге мүмкіндік беретінінде.
Дипломдық жұмыстағы алынған нәтижелер: ең алдымен ұйымдық басқару
принципін пайдалану жолымен акционерлік қоғамдарды басқару әдісін
жетілдіруге; Акционерлік қоғам басқару экономикалық мүдделер иелерінің кең
ортасын қамтитынын есепке ала отырып акционерлік қоғамдардағы экономикалық
ынталандыру жүйесін көтермелеу функциясын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
1 Акционерлік қоғамды басқарудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Акционерлік қоғамдардар кәсіпкерліктің жетекші ұйымдық нысаны
ретінде
Барлық өркениетті елдердің ауқаттылығының негізінде нарықтық шаруашылық
жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерліксіз мүмкін емес, өйткені дәл сол
кәсіпкерлік экономикалық және әлеуметтік дамудың қуатты түрткісі болды.
Кәсіпкерлік қызметісіз тиімді экономика жоқ, нарық жоқ, барлық адамдардың
қажеттілігін толық қанағаттандыру жоқ болатын еді. Қазіргі заманғы
экономикада бизнестің ұйымдық нысанының келесі түрі бар: жеке иелік,
әріптестік пен бірлестік. Әрқайсысында :олардың нарықтағы жұмыс істеуі және
тұрақтылығы көзқарасымен қарағанда өзіне тән артықшылығы мен кемшілігі бар
[2].
Ең күрделі ұйымдық нысан - бірлестік болып келеді. Жеке иелік пен
әріптестіктен айырмашылығы, оның ортақ иеленушісі болып өздерінің
қаражаттарын қосу жолымен акционерлік ұйымдық нысан құратын оншақты,
жүзшақты және мың экономикалық агенттер (азаматтар немесе фирмалар) болуы
мүмкін. Акционерлік қоғамдар – нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі.
Акционерлік қоғамдар өзінің тиімділік күші арқасында бүкіл әлемдегі
шаруашылық етудің ұйымдық нысаны басым. Олар капиталды орталы-қтандыру
нысаны және бір уақытта кәсіпорынды ұйымдастыру нысаны болып табылады.
Қазақстан Республикасының 13 мамыр 2003 жылдағы Акционерлік қоғамдар
туралы Заңына сәйкес Акционерлік қоғам болып өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін қаражатты тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға болып
келеді.Акционерлік нысан бір кәсіпорынға көп тұлғалардың, тіпті әр-түрлі
себептермен кәсіпкерлік қызметімен айналыса алмайтындардың капиталын
тартуға мүмкіндік береді.Жеке және заңды тұлғалардың еркін ақша қаражатын
тарту шаруашылық жүргізуші субъектілерге жоғары технологиялық базасында
анағұрлым бәсекеге қабілетті өндіріс құруға мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдағы капиталды орталықтандыру жеке кәсіпкерлер-дің
шамасы келмейтін, инвестицияны талап ететін ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың алғы шарттарын құрады. Өндірісті дамытудың, оны же-
тілдірудің және инновациялық қызметін жандандырудың шынайы мүмкін-діктері
пайда болады. Акционерлік қоғамдардың нысанында ірі де, орта да, кіші де
кәсіпорындар болуы мүмкін.
Бірлестіктің жарғылық нысаны қатысушылар саны мен акционерлік капиталдың
көлемін оңай ауыстыруға мүмкіндік береді, бірлестіктің басқару органы
(дирекциясы) қолында шоғырланатын жалпы басқару бөлімінің сол кәсіпорын
басқармасынан бөлек болуын шешеді.
Акционерлердің кәсіпорын қызметіне қатысуы; материалдық ресурс-тарды
үнемді пайдалануға, еңбек өнімділігінің өсуіне дем береді және өндіріс
тиімділігінің жоғарылаудың алғы шарттары пайда болады. Осы жағдайда әрбір
акционер шығармашылық белсенділік танытады. Акционерлік қоғамдарда
құрылтайшылар мен қатысушылардың ұжымдық мүдделері оңтайлы үйлеседі. Онда
жеке азаматтарға, кәсіпорындарға және ұжымдарға тиесілі ресурстары
бірлеседі. Сонымен қатар, мұнда ұжымдық меншік нысаны пайдаланылады,
өйткені акционерлік қоғамдар ұжымдық бизнесті ұйымдастырудың кең тараған
және өркениетті, қазіргі заманғы нысаны болып келеді. Бұл нысан миллион
қарапайым азаматтардың кәсіпорын меншігіне араласуына шынайы мүмкіндігін
береді [3].
Қоғамның жарғылық капиталы акцияларды төлеу арқылы қалыптасады. Акция –
белгіленген айналым мерзімісіз және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу
құқығын, осы арқылы дивиденттерді және оның жойылуы кезінде қоғам мүлігінің
бөлігін алу құқығын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Акционерлік
қоғамдар туралы заңында және Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде көрсетілген құқықтарын куәландыратын, тек акционерлік қоғаммен
шығарылатын құнды қағаз.
Акционерлердің өздерінің салымдарын кері қайтаруына құқығы жоқ, былайша
айтқанда, акциялар қайтарымсыз сипатқа ие. Акция сатып алу-сатудың мәні
болып келеді. Биржада сату жолымен өтеу Акционерлік қоғамның қызметіне
өзгеріс енгізілмейді. Құнды қағаздарды нарықта сату құқығы Акционерлік
қоғамның басқа кәсіпкерліктің ұйымдық нысанынан маңызды айырмашылығы болып
келеді. Акционерлік қоғамдар өзіне тиесілі мүліктік жиынтығына жалғыз толық
билікті меншік иесі болып келеді.
Акционерлік қоғамның басқа бизнестік нысанынан айырмашылық белгісі
дивиденттерді төлеу болып келеді, ол жеке және заңды тұлғалардың еркін
қаражаттарды пайдалану мүмкіндігінің баламалы шығыны болып келетін банктік
пайыздарды салыстырмалы қарастыру кезінде анық көрсетілген. Дивидентті
саясаты акционерлердің, құрылтайшылардың, мемлекеттің, менеджерлердің және
басқа да нарық қатысушыларының мүдделеріне бағытталуы керек.
Акция бойынша дивиденттер компанияның табыстылығына байланысты төленеді.
Дивиденттер кіріс жоқ болған кезде төленетін жағдайлар да кездеседі. Кейбір
кезде қоғамның жалпы жиналысының шешімі бойынша қоғамның барлық кірісі
қайта инвестициялауға бағытталуы мүмкін.
Депозиттердің нақты бір түріне банктік пайызының қойылымдары
сараланбайды, осы мезетте артықшылықты акциялардың меншік иелері алдын ала
белгіленген, кепілденген көлемде дивиденттерді алуға құқылы, ал
акционерлер – жәй акциялардың меншік иелері – дивиденттерді алу құқығымен
қоғамда таза кіріс бар болған кезде пайдаланады.
Құрылтайшылардың және акционерлердің Акционерлік қоғам қызме-тінің
еңбегіне қатысуы қарастырылмаған. Бұндай шаруашылықты жүргізу нысаны жалпы
жиналыстарда қатысу жолымен қоғам қызметін басқарудағы акционердің қатысуы
үшін кең мүмкіндік ашылады. Ол қоғамды басқарудың басшылық ету органына
сайлану мүмкіндігі бар, қоғам қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарын айта
алады.
Акционерлік қоғамның маңызды ерекшеленетін айырмашылығы – қоғамды
басқару ұжымдық басқару принциптерін анағұрлым кең пайдалану деген мағынаны
білдіреді. Соңғы уақытта көптеген Акционерлік қоғамдарда ұжымдық басқару
кодексі енгізілді, директорлар кеңесінде тәуелсіз директорлер институты
жұмыс істей бастады, мемлекеттік ұжымдық басқару мәселесі бойынша
мамандандырылған кеңестер құрылды. Қазақстан республикасында экономика және
бюджеттік жоспарлау Министрлігімен мемлекеттік қатысушылары бар акционерлік
қоғамдар үшін ұжымдық басқарудың үлгілік тәртібін шығарды, Тәуелсіз
директорлар туралы Ереже және Директорлар кеңесі туралы Ереже.
Акционерлік қоғамды басқаруға акционерлердің қатысу құқығы акциялар
түрлері бойынша сараланады. Жәй акция акционерге барлық мәселелерді шешу
кезінде акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын береді, ал
артықшылықты акция шектелген мәселелер бойынша қоғамды басқаруға қатысу
құқығын береді. Қазақстанда соңғы жылдары миноритарилердің проблемаларын
шешуге назар аударуы күшейді. Сонымен қатар шағын акция пакет иелерінің
проблемалары анағұрлым белсенді шешілуі қажет. Сондай–ақ миноритарилер
проблемаларына Ұжымдық басқару және Қазақстандағы инвестициялық климат
халықаралық конференциясы аса назар аударады. Бұл проблема өзінің
көкейтестілігін сақтауда, сондықтан ҚР Президенті жаңа міндет белгіледі.
1наурыз 2006 жылғы Қазақстан Республика Президентінің Жолдауында Бізде
миноритарлы акционерлер құрылтайшылар құқығын қорғау бойынша баламалы
заңнама болуы өте маңызды. Және де қайтадан мемлекет меншігіне айналдыруға
қарсы заңнамалық кепілдікті ұсынуды қарастырған жөн - деп айтылған.
Сонымен, инвесторлар- акционерлердің, әсіресе акционерлік кәсіпкерліктің
дамуындағы миноритарилердің мүдделілігін әрі қарай дамуына бағытталған
әрекетті шаралар жүзеге асатын болады [4] .
Акционелік қоғам жұмысының дамуы мен тиімділігінің маңызды факторы
акционерлер құрылымын есептегенде басқаруды ұйымдастыру болып келеді, ол
ірі және миноритарлы акционерлер мүдделері балансын қамтамасыз ету үшін
керек. Сондай-ақ олардың құқығын және заңды мүдделерін сыйлау принципін
сақтау қажет.
Акционерлік қоғамның маңызды ерекшеленетін айырмашылығы компанияның
меншігі немесе кәсіпорынға тиесілі мүліктер жиынтығы және ақша қаражаты
(үйлер, ғимараттар, көліктер және жабдықтар, материалдық босалқы қорлар,
банктік салымдар, құнды қағаздарға патенттерге жұмса-лымдар, авторлық
құқығы және басқалары) болып келетін оның активтерінің қалыптасу көздері
мен құрылымы айқын көрініп тұрады. Активтерге тек бағасы белгіленетін
мүліктер ғана қосылады.
Акционерлер қоғамдардың активтері активтердің эмиссиясы есебінен,
былайша айтқанда, тауарды - акцияны сату есебінен қалыптасады. Олар
компанияның меншігінде болады, ал акционерлер өз салымдарын қолда бар
акцияларын сату жолымен қайтара алады. Кез келген акционердің қоғамнан
шығуы компания активтерінің көлеміне әсерін тигізбейді. Бұл да, басқа
бизнесті ұйымдастыру нысандарымен салыстырғанда және оның артық-шылығы
бойынша Акционерлік қоғамның ерекшеленетін айырмашылығы-ның біріне жатады.
Акционерлік қоғамның меншікті капиталы компанияның кіріс есебінен
толықтырылып тұрады, және де бұл қоғам ерекшелігінде ешқандай көрін-бейді.
Акционерлік капитал басқаруды ұйымдастырудың және акционерлік қоғамдарды
реттеудің шешуші факторы болып келеді. Акционерлік қоғам шаруашылық
жүргізуші субъектісі ретінде дивидентті саясатты тұжырым-дайды және жүзеге
асырады. Акциялар солар арқылы кіріс табу мақсатында сатып алынады,
сондықтан акциялар бағамы олардың әкелетін дивидент-теріне тікелей тәуелді.
Екінші жағынан, акциялар бағамы банктік пайыз деңгейінен кері тәуелділікте
болады: пайыз мөлшері төмен болған сайын акциялар бағамы жоғары болады.
Инвестор өзінің ақшалай қаражатын депозитке берсе де, не болмаса акция
сатып алса да болады. Егер ол өз ақшасын депозит түрінде банкке салатын
болса, онда ол акциялар бойынша дивиденттерді сатып алғанда одан алуға
болатын еді деген пайыздарымен үнемі салыстырып отырады. Бұл дивидентті
саясатты анықтауға үшін баяндалған әдістемелік көзқарас шешуші болып
келеді, сонымен қатар қаржылық нарықтың әсерін және осы мәселе бойынша
Акционерлік қоғамның өзіндік ерекшелігін есепке алу қажет.
Дивидентті саясатты құру барысында әр түрлі капиталды тарту тәсілін
қолданатын басқа елдердің тәжірбиесін пайдалануға болатын еді. Көбінесе бұл
ерекшеліктер акция бағаларына байланысты. Оларды шығару өзіндік белгіленген
құны бойынша немесе нарықтық құны бойынша жүзеге асырылады. Көптеген
елдерде соңғы уақытта көбінесе нарықтық құны бойынша эмиссия тәсілі
қолданылады. Өзіндік белгіленген құны бойынша акцияларды шығару кезінде тек
айналысқа шығарылатын акция бағаларының жалпы соммасына ғана капиталдың
көбеюі көрінеді, ал егер акцияны нарық құны бойынша шығаратын болса онда
кәсіпорын тек капиталдың көбеюі мақсатына жетіп қана емес, сондай – ақ
кіріс алып келеді [5]. Акционерлік қоғамның өзіндік ерекшелігі бизнесті
ұйымдастыру нысаны ретінде дивиденттерді төлеу ерекшеліктерін алдын ала
анықтайды.
Дивиденттер көлемі негізі Акционерлік қоғамның қарастыруы бойынша
бекітіледі. Сондай-ақ, дивидент соммасының кіріске қатынасы қоғаммен
анықталады. Тіпті теріс сальдо болған жағдайда, егер қорда ішкі ресурстар
болса компания дивиденттерді төлеуге шамасы жетеді. Және де керісінше,
тіпті оң сальдо болған жағдайда компания дивиденттерді төлеуден бас тартып
табысты кәсіпорында дамытуға қалдыруы мүмкін.
Акционерлік қоғам инвесторлерге олардың салымын қайтаруға міндетті емес.
Дәл сол акционерлер қаражатын қайтару мақсатында биржалар жүзеге
асырылады. Басқаша айтқанда, акция инвесторларға қайтару қажеттілігін талап
етпейтін капитал болып саналады. Дәл осы ерекшелікті қоғамның дивидентті
саясатын анықтау барысында есепке алу қажет.
Акционерлік қоғамның табысты дамуы және қарқынды жұмысы үшін оның
басқару органдарының қалыптасуында маңызды мәні бар. Акционерлік қоғамның
басқару органына мыналар жатады: акционерлердің жалпы жиналысы (жоғарғы
орган); директорлар кеңесі (басқару органы); атқарушы орган - алқалы орган
немесе атқарушы органның функцияларын бір өзі жүзеге асыратын тұлға. Мәлім
болғандай, акциялар инвесторларды Акционерлік қоғам иегерлерінің бірі
етеді, дегенмен әлдеқайда айқын түрде оны дауыс беру құқығын көрсететін
акциялар қатарына жатқызған жөн. Сонымен қатар көптеген акционерлер үшін
осы фактілерді атап көрсетуді тек декларация ретінде ғана қабылдайды,
өйткені шындығында Акционерлік қоғам тек қолында акциялардың бақылау пакеті
бар тұлғаны немесе адамдар тобын бақылайды.
Әрбір Акционелік қоғам еңбекақыны төлеуде де, бағаны белгілеуде де, таза
табысты бөлу тәртібінде және басқа да кәсіпкерлік қызмет түрлерінде де
толық қаржы-шаруашылық дербестігі бар. Сондай – ақ, Акционерлік қоғам
өзінің мүлігі шегінде өзінің міндеттемелеріне жауапкершілік көтереді, бірақ
акционерлерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Акционерлер қоғам
міндеттемелері бойынша тек өздеріне тиесілі акция бағалары шегінде ғана
жауап береді, олардың өз салымдарын қайтарып беруіне талап етуге құқылары
жоқ. Салынған салым көлемімен Акционерлік қоғам жауапкершілігін шектеу
қаражаттарды өнімділіктің тиімділігін жоғарылатуға және жаңартпалық
үдерістің тездетуге себепші болатын болашағы бар және тәуекелді жобаларды
инвестициялауға мүмкіндік береді.
Акция қоғамның рұқсаты және басқа акционерлердің рұқсатысыз сатылуына
болады. Әрбір акционер акцияларды сатып алу немесе сату жолымен Акционерлік
қоғамның жарғылық капиталындағы өзінің үлесін азайтуына немесе көбейтуіне
болады. Акционерлер тек құнды қағаздардың меншік иесі болып келеді.
Акционерлік қоғамның тиімді жұмыс істеуі үшін маңызды мәні тәжірибеде
Акционерлік қоғам туралы Заңмен белгіленген акционерлік қоғамның олардың
салынған акцияларын орналастыру тәртібін сақтау, акционерлердің талаптары
бойынша қоғамның акцияларды өтеуін төлеп алуы, белгілі бір жағдайларда
акцияларды бір жерге шоғырландыру және ұсақтап бөлуінде. Акционерлік
қоғамның олармен орналастырылған акцияларын сатып алу дегенді қоғамның
акцияларды сатып алу міндетін болдырмайтын, ал акционердің, сонымен қатар
оларды сатуы міндетін болдырмайтын күші бар шарттар деп түсінген жөн және
акционерлік қоғамның акцияларды өтеуін төлеп алуы деп – қоғамды акцияларды
сатып алуға міндеттейтін шарттар деп түсінген жөн. Атап айтылған
акционерлік қоғамның акцияларымен операциялар олардың қызметінің маңызды
құрамды бөлігі болып келеді. Алайда акционерлік қоғамның олармен орналас-
тырылған акцияларын сатып алу, талап бойынша қоғамның акциялардың өтеуін
төлеп алу әлі күнге дейін тиісінше кең тарамаған. Құнды қағаз-дардың бар
болуы және қозғалысы туралы есептерде көптеген акционерлік қоғамдарда ондай
операциялар көрсетілмеген, және де ол осы кәсіпкерлік нысанның даму
денгейін сипаттайды.
Акционерлік қоғам қызметінде жарғылық қор маңызды роль ойнайды.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы оның құрылуы және әрі қарай жұмыс
істеуі барысында төр аса маңызды міндеттерді орындайды:
- қоғамның материалдық негізін құрады;
- акционерлердің мүдделеріне кепілдік береді;
- табысты бөлуге акционерлердің қатысу үлесін анықтайды;
- қоғам жұмысы тиімділігінің көрсеткіші болып келеді;
Бұнымен Акционерлік қоғам –ның дамуында жарғылық капиталдың мәні
анықталады. Ол қоғам өндірістік және басқа да қызметтері үшін материалдық
негіз болып келеді. Жарғылық капиталдың басты міндеті несие берушілердің
алдында қоғамның мүліктік жауапкершілігінің кепілдігінен тұрады.
Акцияларды шығару және оларды сату нәтижесінде алынған қара-жаттар
Акционерлік қоғамның жекеменшік капиталы құрылады. Акция-лардан басқа
Акционерлік қоғам облигациялар шығарады. Облигацияларды орналастырудан
алынған қаражаттар қарыз капиталын құрады. Облигациялар бойынша Акционерлік
қоғам тұрақты пайызды төлейді.
Біз осы шаруашылық ету формасының дәл экономикалық тұрғысында бизнестің
ұйымдастыру нысаны арасында басымдық жағдайды қамтамасыз ететін
артықшылықтардан қаланғанып қана қоймай, сонымен қатар инновацияны кең
пайдалану негізінде қарқынды дамуы мен жұмысының жоғары тиімділігіне
себепші болады. Сондықтан бұл шаруашылық етудің ұйымдық нысанына ғылыми
негізделген басқарудың маңызы зор.
Тәжірибеде бірлестік нысанының әр түрі кездеседі, бірақ акционерлік
жекеменшік жағдайында ұйымдасу процессі, әдетте тәртіп бойынша холдингте
сатып алу немесе акция пакетінің берілісі жолымен жүзеге асырылады. Сөз
жоқ, холдингтерді құру Акционерлік қоғамды басқаруды ұйымдастыруды
жетілдірудің тиімді бағыты болып келеді.
1.2 Акционерлік коғамның дамуын және тиімді жұмыс істеуін ынталандыратын
факторлары және экономикалық механизмі
Компания жұмысының тиімділік деңгейі өзара байланысты, алуан түрлі
факторлардың ықпалымен қалыптасады. Факторлар – ол өнімділіктің тиімділігін
анықтайтын заттар. Факторлaрдың әрқайсысы шаруашылық шешім қабылдау негізін
анықтайды. Мысалы, кен өндіруші салаларындағы табиғи факторлaр: пайдалы
қазбалар (шахталы және ашық) өндірудің мүмкіншілікті тиімді тәсілін алдын
ала анықтайды. Бұл фактор өндіріс механизмының сипатына және бизнесті
ұйымдастыру нысанына ықпалын тигізеді.
Дәл осы ұстаныммен акционерлік қоғамның қарқынды жұмыс істеуінен себепші
болатын даму факторын зерттеу маңызды. Акционерлік қоғам қызметіне сыртқы
(экзогенді) және ішкі (эндогенді) факторлар ықпал етеді. Сыртқы факторлар
өз кезегінде мыналарды қосады: табиғи, ғылыми-инвестициялық, экономикалық
және интеграциялық факторлар. Ішкі факторлар материалды-техникалық,
технологиялық, ұйымдық, әлеуметті-экономикалық іс-шаралардан құрылады.
Сыртқы (макроэкономикалық) факторлар саясаттық және жалпы экономикалық
жағдайлардан (құнсызданудан, бәсекелестіктен, саясаттық және экономикалық
дағдарыстан) туған нәтиже.
Ішкі факторлар компанияның өндірістік-экономикалық қызметіне, менеджмент
деңгеіне, іскерлік белсенділік деңгейіне және басқаларға байланысты. Біздің
көзқарасымыз бойынша кәсіпорынның тиімділігін анықтайтын факторлар
құрылымындағы акционерлік қоғамның өзіне тән айрықша ерекшеліктерін есепке
алғанда ең маңызды факторын – акционерлік қоғамдардың тартымдылығын атап
кеткен жөн. Дәл акционерлер-инвесторлардың белсенділігі көп жерде
Акционерлік қоғамның қаржылық-экономикалық күйіне қатты ықпал етеді.
Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін анықтайтын берілген факторлар
суреті берілген шаруашылық етудің ұйымдық нысанының өзіндік ерекшеліктерін
қамтып көрсететін құрылымдарымен толықтырылған.
Акционерлер үшін акциялардың болжамдалатын кірістілігінің ерекше маңызы
зор, ол акцияны сатып алу туралы шешім қабылдау үшін негіз болып келеді.
Инвестордың нақты бір қоғамға мүддесі дивиденттік саясатпен және жаңа
табысты бөлу пропорциясымен қалыптасады. Инвестор үшін ұжымдық басқару
принципін пайдалану негізінде қоғамдық қызметін басқаруға қатысудың мәні
бар. Акционер инвестор үшін Акционерлік қоғам қызметі туралы толық және
сенімді мәліметтер алу айтарлықтай құндылығын білдіреді. Акционерлік қоғам
дамуын ынталандыру және тиімді жұмысы нақты жағдайлар- Акционерлік қоғамның
жұмыс істеу факторы есебі негізінде қамтамасыз етіледі. Сондықтан,
Акционерлік қоғамның серпінді даму мен нәтижелі қызметі факторлерін
саралау, бағалау және есебі басқарудың құрылымының маңызды бөлігі болып
келеді. Жұмыстың келесі бөлігінде Акционерлік қоғам дамуы және жұмысының
тиімділігі факторына ықпал ету тетігінің құрылымы мен жұмыс істеуі
қарастырылады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік шығынның ақшалай түрін және
шаруашылық қызметінің нәтижесін салыстыруын болжалдайтын коммерциялық
есептеме негізінде жүзеге асырылады. Сонымен қатар компания экономикасының
ұйымдасуы экономикалық принциптердің белгілі бір жүйесіне сәйкес құрылады.
Өндірістік қызметті тиімді жүргізу үшін шаруашылық жүргізуші субъект
кәсіпкерлік дербестігінің болуына, өзін-өзі өтеушілігінің қамтамасыз
етілуіне, табыс табуына ие болуы қажет. Табыс өзін-өзі қаржыландыру үшін
қызмет етеді, ол экономикалық қызмет нәтижесін жандандыруда меншік иелерін
және жұмыскерлерді ақшалай-заттай қызықтыруға шақырады. Шаруашылық
жүргізуші субъект өзіне жұмыстың соңғы қорытындысы үшін экономикалық
жауапкершіліктің барлық толықтығын артады.
Өз шығынын өзі өтеушілік, экономикалық қызығушылық және экономикалық
жауапкершілік коммерциялық есептеме категориясымен көрсетілетін
экономикалық қарым –қатынастың басты мазмұны болып келеді. Сонымен,
ынталандыру шаруашылықты жүргізудің ажырамас шарты болып келеді.
Ынталандыру – экономикалық мүдделер арқылы өндіріске ықпал ету нысаны.
Адам қызметіне түрткі болатын желеу, дамудың қозғаушы күші ретінде бола
отырып экономикалық мүдделер шаруашылық жүргізуші субъектінің алдында
тұрған экономикалық міндеттерді табысты орындауына себепші болады.
Сондықтан экономиканы басқарудың құрылымында мүдделердің орны мен рөлін,
олардың шаруашылық жүргізуші субъектісі қызметі мен жағдайына байланысын
зерттеудің маңызы зор. Мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектісінің және
жекеленген жұмыскерлердің экономикалық мүдделері бөлінеді.
Кәсіпорындардың, сонымен қатар акционерлік қоғамдардың жұмысының
тиімділігін ынталандырудың экономикалық құрылымы – өзіне көптеген
құралдарды (тетіктерді) қосатын аса күрделі санаты болып келеді. Бір
жағынан құрылымның индикативтік бағдарлайтын сипаттамасы мемлекеттік
саясатпен белгіленетін тетіктерінің ықпал етуі арқылы жетеді, екінші
жағынан, ресурстарды және шаруашылық процесстерді пайдаланудың тиімділігі
нарық талабын есепке ала отырып шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметіне
пайдаланатын тетік ықпалы негізінде қамтамасыз етіледі. Сонымен,
акционерлік қоғамның тиімді жұмысының экономикалық құрылымын мемлекеттің,
шаруашылық жүргізуші субъектінің және нарық талабының мүдделерін есепке ала
отырып қарастыруға болады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің үлкен деңгейдегі тиімді жұмысқа
бағдарлану жүйесі өзіне көптеген элементтерді қосады. Ол ұйымдастырулық,
экономикалық және әлеуметтік құрамдас бөлігін қамтиды.
Шаруашылық құрылымның ұйымдастырулық инструменттеріне мыналар жатады:
экономиканың заңнамамен реттелуі, экспорт пен импортты лицензиялау, табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалануды бақылаудың әр-түрлі нысандары және т.б.
Кәсіпорындар (акционерлік қоғамдар) жұмысының тиімділіге үлкен деңгейде
экономикалық ықпал ету жүйесіне мыналар жатады:
- инвестициялық саясат;
- салықтық саясат;
- ғылыми-техникалық және инновациялық саясат;
- амортизациялық саясат;
- ақшалық- несиелік саясат, ұлттық валюта бағамы;
- ақша айналысын реттеу, халықтың жұмыспен қамтылуын, жұмыс-сыздық
деңгейін реттеу;
- монополияға қарсы заңнама және бәсекелестікті дамыту; қоршаған ортаны
қорғау және табиғатты пайдаланудағы экономикалық шаралар;
- сыртқы экономикалық қызметті реттеу;
- еңбекақы төлеуді реттеу;
- мемлекеттік бюджет;
- бағаларды ырықтандыру және нарық жағдайында баға құралымына ықпал ету
шаралары;
Атап кеткен шаруашылық құрылымның құрамдас бөліктері әлеуметтік-
экономикалық, ғылыми-техникалық және экологиялық сипатты жалпы мемлекеттік
мәселелерді шешуге бағытталған. Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігіне
жету үшін, біздің пікіріміз бойынша ынталан-дырудың келесі экономикалық
тетігінің жиынтығын пайдалануға болады. Оның көмегімен компанияның, оның
бөлімшелерінің және жұмыс-керлерінің мүдделерін келісу қамтамасыз етіледі.
1. Жалпы Акционерлік қағам жұмысының тиімділігіне жету (құрыл-тайшылар,
акционерлер). Табыс, дивиденттер, ұжымдық басқару принципін қолдану,
акционерлер туралы мәліметтер және т.б.
2. Еңбек ресурстарының тиімділігі. Еңбекақыны төлеу жүйесі, сый-лықақылы
жүйе, табыстарға қатысу жүйесі, ұжымдықынталандыру, еңбек өнімділігін
жоғарылатқаны үшін сыйақы төлеу, еңбекақыны төлеуді аудан-дық реттеу,
қалыпты еңбек жағдайынан ауытқу кезіндегі төлемдер (мерзім-нен тыс
уақытта, мереке күндері, түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, ауыр
еңбек жағдайы үшін), кепілдік төлемдер (мемлекеттік және қоғамдық
міндеттерді орындау, іссапарда болу), өтемақылық төлемдер (жұмыскерді
ауыстыру).
3. Материалдық ресурстар.
A. Негізгі капитал. Өтемақыны жеделдету әдісін пайдалану, қызмет
көрсетуге ресурстарды тиімді пайдалану бойынша экономикалық шаралар,
негізгі капиталды жаңартқаны үшін мадақтау жүйесі (еңбек құралдарын
уақытында ауыстыру, жаңғырту, техникалық қайта қаруландыру).
B. Шикізаттар, материалдар, отын, энергия. Шикізатты, материалдарды,
жартылай дайындалған өнімдерді, отын, энергияны үнемді пайдаланғаны
үшін сыйақы.
C. Айналым капиталы. Айналым қаражатының айналымдылығын же-делдету үшін
материалды ынталандыру.
4. Өнімнің сапасы. Бұйымдардың нарықтағы бағасы, өнімге сұраныс, өнімнің,
жұмыстың және қызмет көрсетудің сапасын көтеруге ынталандыру тетігі.
5. Жаңа техниканы, жоғары технологияны, инновациялық қызметті құру және
енгізу. Жаңа техника мен жоғары технологияны құру және енгіз-гені үшін
сыйақы төлеу, жоғары қосылған құнды өнімді шығарғаны үшін салық
жеңілдіктері.
6. Инвестициялық қызмет. Инвестициялық салық пұрсаттылықтары, ОБ нарығын
орналастыру және реттеу, қаржы лизингі.
Кәсіпорын жұмысының қорытындысына, сәйкес өндіріс факторлары-ның
тиімділігіне тетігінің пәрменділігіне белгіленген шарттарды қолдану кезінде
жетуі мүмкін.
Біріншіден, сәйкес үрдістерге ынталандыратын тетіктердің пәрмен-ділігі
жоғары және төмен деңгейлі экономикадағы функцияларының келісі-мін
қамтамасыз етуі мүмкін. Экономиканың әр түрлі деңгейіндегі тетіктер
қызметінің үйлесімсіздігінің мысалы – амортизациялық саясат жүргізу болып
келеді. Сөйтіп, ұзақ уақыт бойы амортизациялық саясат жоғары деңгейде
көбіне қазыналық мәселелерді шешуге бағытталған болатын. Сонымен қатар
кәсіпорындар амортизацияны осы күнгі еңбек құралдарының қарқынды өсу
шарттарына сәйкес санауға және салық салынатын табыс шамасын анықтау
кезінде оларды есептеуге жатқызуға мүдделі болған. Бұл үйлесімсіздік тек
2006-жылы жаңа амортизация жүйесін енгізумен ғана жойылды [6].
Екіншіден, өндірістің дамуын ынталандыру жүйесінің тиімділігі маңызды
шарты – шаруашылықты жүргізудің негізгі принциптерін қатаң түрде сақтау
болып келеді. Жұмыскерлерге еңбекақыны төлеу және мате-риалдық
көтермелеулер деңгейін анықтау әдетте келесі принципиалды тәсілдемелерді
жетекшілікке ала отырып жүзеге асырылады:
- жұмыскерлердің тұрмыс деңгейін жоғарылату қажеттілігін;
- еңбекақының өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің артуының алдын
орау қажеттілігін;
- ел экономикасындағы бөлек салалар мен өндірістердің маңызын есеп-ке
алуын;
- жұмыскерлердің біліктілігінің айырмашылығын;
- әр түрлі еңбек шарттарын;
- еңбекақыны төлеуді аудандық реттеуін;
Еңбекақыны төлеу көмегімен еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау
жүзеге асырылады. Жұмыскерлерді мадақтау барысында уәждеме және
ынталандыру мәнінің ерекше мағынасына зейін қою керек.
Уәждің ынталандырудан ерекшелігі – ол құштарлығын, қалауын, бағдарын
және мақсатты нұсқамаларын ескеруге бағытталған ішкі қозғау салатын күш.
Еңбек уәждемесінің негізгі нысаны – еңбекақы, экономикалық сипаты бар
кәсіпорындарындағы жұмыскерлерге ішкіфирмалық жеңілдіктер жүйесі,
бейматериалдық жеңілдіктер және қызметкерлерге берілетін айрықша құқық
(жұмыстың икемді кестесіне құқығын беру, демалыстар беру, ақы төленетін
демалыстығын созу, зейнетақыға уақытынан бұрын шығу, жұмыскерлерді
кәсіпорынды басқаруға тарту, қызметкерлердә моральді мадақтау және қолайлы,
әлеуметтік жағдай жасау, жұмыскерлердің қызмет бабымен көтерілуі, оқуы мен
біліктілігін көтеруін төлеу) болып табылады. Еңбекақы принципінің саны мен
сапасына сәйкес өзгеруі теріс салдар алып келуі мүмкін: еңбек өнімділігі
мен өнім сапасы күрт төмендейді, қабілеттілігін көрсету ынтасы жоғалады.
Еңбек шамасы мен тұтыну шамасының арасындағы байланыстың өзгеруі оның
өнімділігінің өсуін ұстап тұрады. Сондықтан еңбек өнімділігінің қарқынды
өсуі еңбекақының өсуімен салыстырғанда қызметкерлердің еңбекақысын төлеуді
ұйымдастыруға аса маңызды талаптар орын алады.
Егер кәсіпорында орташа жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу
қарқынын басып озатын болса, онда өнім өлшеміне қаражат шығыны өседі,
өндірістің табыстылығы төмендейді, және де кәсіпорынның жағдайы қиындайды.
Осыдан шығаны, жұмыскерлерді материалдық көтермелеу кезінде еңбек
өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда басып
озу принципін қатаң сақтау қажет.
Үшіншіден, кәсіпорынның тиімді жұмыс істеу механизмі оның ұйымдық
нысанына қарамастан Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшудің 2007-
2024 жылдарға арналған тұжырымдамасында белгіленген принциптер, мақсаттар
мен шешімдерге сәйкес болуы қажет [7]. Онда дамудың экономикалық,
экологиялық, әлеуметтік факторын біріктіру қажеттілігі қарастырылған.
Төртіншіден, экономиканы басқарудың ең маңызды құралына шаруашылық
жүргізу стратегиясы және стратегиялық жобасы жатады. нарықтық экономикасы
дамыған елдерде көптеген корпорациялар өз қызме-тін міне осыдан бірнеше
онжылдықтар бойы жобалап келеді. Ал бізде жоба-лау проблемаларына жақында
ғана көңіл аудара бастады. Кәзіргі кезде стра-тегиялық жобалау кәсіпорынды
басқару функциясында өз орнын алды. Соған байланысты акционерлік қоғам
тиімді жұмысының экономикалық ынталан-дыру жүйесі оның стратегиялық
жобасымен үйлескен болу қажет.
Бесіншіден, экономикалық ынталандыру тек мадақтау жүйесін емес, сонымен
қатар жауапкершілік шараларын да білдіреді. Осы мақсатпен кәсіпорындардың
әр түрлі нормаларды, нормативтерді, ережелерді, жауап-кершіліктерді, ал
өндірістік және басқа да бөлімшелер, сонымен қатар атқарушылар –
материалдық ықпал жасау шараларын сақтамағаны үшін экономикалық санкциялар;
пайдаланылады.
Алтыншыдан, ықпалдандыру жүйесіне талдау жасау барысында басқару
ғылымыны шығарған қорытындыларын ескеру қажет. Зерттеушілер жұмыскерлердің
еңбек жағдайын қанағаттандыру көп жерлерде қалаған нәтижеге қол
жеткізбейтіні белгіленген [8]. Жұмыскерлерге тұрақты жұмыспен қамтылу
сенімділігін, мойындауын және сыйлауын қамтамасыз ету маңызды. Жұмыс
олардың мүдделеріне сәйкес келу керек. Бизнесте ешқашан да болмағандай адам
маңызды. Адам, ең бастысы – ол құдіретті күш. Фирманың гүлдеуі немесе
күйреуі – сол адамға байланысты [9].
Акционерлік қоғамдар несиелік жүйе салығы бойынша бюджетпен уақтылы және
толық есеп айрысуға материалдық жауапкершілік артады, компанияның шығыны
меншікті ресурстар есебінен жабылады. Олар сондай-ақ олардың өнімдерінің
жабдықтаушылары, мердігері, тұтынушылары алдында шаруашылық жүргізу
шарттарымен қарастырылған міндеттемелерін орындау үшін материалдық
жауапкершілік артады. Экономикалық санкциялар мемлекеттік стандарттарды,
техникалық шарттарды бұзған кәсіпорындарға; сапасыз және жеткіліксіз
тауарларды жеткізушілерге және тағы басқаларға қолданылады. Шарттық қарым-
қатынастардың бұзылғаны үшін экономикалық санкциялар барынша кең тараған.
Шаруашылық ету субъектісінің экономикалық жауапкершілігі шығындарын өтеу
нысаны болады. Экономикалық санкциялар сондай-ақ ішкі өндірістік қарым-
қатынасында пайдаланылады. Оларды пайдалану өндірістік бөлімшелердің немесе
жеке жұмыскерлер қызметі нәтижесінің нашар жұмыстарының қолайсыз салдарына
жатқызуға мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамды экономикалық ынталандырудың мәнін күшейту үшін
материалдық жауапкершілік жүйесін өндіру және қолдану қажет.
Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін бағалау өндірістің бастауыш
ұйымы ретінде кәсіпорын қызметі нәтижесін экономикалық бағалауды есептеу
әдісіне негізделуі мүмкін. Сондай-ақ кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде
Акционерлік қоғамның өзіндік ерекшелігін ескерген жөн. Осыған байланысты
кәсіпорын жұмысының тиімділігінің теориялық-математикалық принципін
анықтауды қарастырған орынды.
Өндірістің тиімділігі – жалпы және әр кәсіпорынның бөлек ұлттық
экономикасының дамуының ақырғы мақсатына жетуіне тікелей байланысты болатын
нарықтық экономиканың өзекті категориясы санына жатады. Өндірістің
экономикалық тиімділігігің жалпы түрі екі шаманың мөлшерлік арақатынасын
білдіреді - шаруашылық қызметінің және өндірістік шығынының нәтижесі.
Өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылату мәселелерінің маңызы қолда
бар ресурстарды пайдалану барысында әр шығын бірлігіне экономикалық
нәтижелердің жоғарылауынан тұрады.
Өндіріс тиімділігін жоғарылату ағымдағы шығынды (тұтынылатын
ресурстарды) үнемдеу есебінен де, қолданыстағы капитал және капиталға жаңа
қаржы бөлу (ресурстарды пайдалану) жолымен де жетуі мүмкін.
Кәсіпорынның нарықтық қызметінің аса маңызды экономикалық нәтижесі оның
дамуының ұзақ мерзімді перспективасы салынған капиталдан барынша көп кіріс
алу болып келеді. Кіріс пен инвестициялық салымдардың ара қатынасының өсуі
өндірістің тиімділігін нақты жоғарылату үшін бастапқы негіз болады.
Кәсіпкерлік пен нарықтық экономиканың негізі табыс, кіріс болып
келетіндіктен экономикалық тиімділіктің бірінші белгісі ретінде өнімдердің,
жұмыстар мен қызметтердің, олардың бәсекелесу қабілетілігін қамтамасыз
етудің жоғары сапасы негізінде шығындар мен ресурстар бірлігіне табысты
барынша көбейту болады. Тиімділіктің жаңа шарттарында және жалпы ұлттық
белгілерінде сақталады: халық тіршілігінің әл-ауқаты деңгейін көтеруде
шығындар мен ресурстар бірлігіне жалпы ұлттық өнімді барынша көбейту.
Бұндай тиімділік белгілерінің қисынды және нарықтық экономикадағы ахуалын
көрсетеді, өйткені жалпыұлттық өндіріс тиімділігі өндірістің
(кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдардың) бастапқы ұйымының өндірістік
қызметінің тиімділігіне байланысты. Бастапқы буындардың өндірістік қызметі
тиімдірек болған сайын жалпы ұлттық экономиканың тиімділігі жоғары болады,
мемлекетте әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу үшін ресурстар көп
болады.
Шаруашылық етудің нарықтық тәжірибесінде экономикалық тиімді-лігін
көрсетулерінің әр түрлі нысандары кездеседі. Тиімділіктің техникалық және
экономикалық аспекттері өндірістің негізгі факторының және оларды
пайдаланудың нәтижелілігінің дамуын сипаттайды. Әлеуметтік тиімділік нақты
әлеуметтік мәселелердің шешуін көрсетеді. Әдетте, әлеуметтік нәтижелер
экономикалық нәтижелермен тығыз байланысты, өйткені кез келген үрдістер
негізін материалдық өндірістің дамуын құрайды. Нарық шарттарында әр
кәсіпорын экономикалық дербес тауар өндірушісі бола тұра мемлекеттік және
басқа нормалар, сондай-ақ әлеуметтік шектеулер шегінде бекітілген меншікті
өндірістің даму тиімділігін бағалаудың кез келген тәсілін пайдалануға
құқығы бар. Ал нарықтық берекесіздігі болса өте күрделі, және де нарыққа
ауысу өндірісті басқарудың барлық деңгейінде шынайы тиімді шешімдерді
іріктеу және жүзеге асыру үшін шығындар мен нәтижелер өлшемдерінің біртұтас
оң шешімін өндірудің маңыздылығын міндеттейді.
Нарық шарттарында өндірістік, коммерциялық шаруашылық және басқа да
кәсіпорын қызметінің түрі нарық элементтеріне байланысты. Олар жеткіліксіз
сұраным алу мүмкіндігі, әр түрлі нарықтық процесстерге қатысу-шылар
мүдделерінің субъективтігі, өндіріс параметрлерінің қозғалысы және т.б.
бұйым өндіруде көрсетіледі. Демек, тәуекел деңгейін азайтуға ұмтылу
өндірістің барлық жұмыс нәтижелерінің мұқият экономикалық есебін жүр-гізуді
талап етеді.
Кәзіргі уақыт жағдайында кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау
кәсіпорын тиімділігін бағалауды керек ететін талаптарына жауап беретін
көрсеткіштер жүйесі негізінде және мәліметтік базаға сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорын қызметінің өндірістік, техникалық және коммерциялық түрлерінің
алуан түрлілігі көрсеткіштердің алуан түрлілігін де анықтайды. Сонымен
қатар оларды пайдалану проблемасы осылардың бір де біреуі кәсіпорын жұмысы
туралы пікір айтуға болатын әмбебап көрсеткіш ролін орында-майтындығында.
Ең жиі пайдаланатын тиімділік көрсеткіштері талдау мақсатына байланысты
ажыратылады. Олар төрт топ бойынша квалификацияланады: экономикалық жағдай
бағасының көрсеткіштері, өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігі,
инвестициялық белсенділігі, әлеуметтік тиімділігі. Ең алдымен, кәсіпорын
қызметінің өндірістік-шаруашылық тиімділігін бағалау көрсеткішін
қарастырайық. Тәжірибеде бұл бағалау блогы жалпы шаруашылық субъектісі
жұмысының тиімділігі көрсеткіштерімен және өндірістік ресурстарды пайдалану
тиімділігінің көрсеткіштерімен ұсынылған.
Өндірістік қызмет тиімділігінің көрсеткіштері өзіне мыналарды қосады:
сауда табыстылығы (табыстың өнімді сатудан алынған ақшалай түсімге
қатынасы), активтердің айналымдылығы (өнімді сатудан алынған ақшалай
түсімнің жылдық орташа актив құнына қатынасы), активтердің кірістілігі
(активтердің айналымдылығына сауда пайдалылығын шығару) және басқалар.
Сауда табыстылығының көрсеткіші алынған табыс есебінен тек тауарлар шығынын
жауып қана қоймай, сонымен қатар, кәсіпорын иегерлерінің капиталын салған
кездегі өздеріне қабылдайтын тәуекелінің орнын толтыратын белгілі бір
қалдық қалатындай етіп кәсіпорынды басқару шеберлігін көрсетеді.
Активтердің айналымдылығы компанияның қолда бар акциялары негізінде
тауарларды өндіру және сату қабілеттілігін сипаттайды. Әдетте активтердің
айналымдылығының көрсеткіші жоғары болған сайын жақсы болады: босалқы
қорларының төмен деңгейі тәуекелді төмендетеді және капиталдың
пайдалануының тиімділігін көрсетеді.
Активтердің кірістілігі – ең мықты кәсіпорынның активтерін пайдалану
қабілеттілігі индикаторларының бірі болып саналатын көрсеткіші. Активтердің
кірістілігі кәсіпкерлік қызметтің пайдалылығы (рентабельность) болып
келеді. Соңғы нәтижелерінің ең маңызды көрсеткіші нарықтық экономика
жағдайында өндіріс тиімділігінің жиынтығы пайдалылық (табыстылық-
кірістілік). Пайдалылықтың деңгейі табыс шамасына, шығын шамасына және
пайдаланатын ресурстарға байланысты. Пайдалылық кәсіпорынның өндірістік,
коммерциялық және шаруашылық қызметінің экономикалық тиімділігінің кешенді
көрсеткіші болып табылады. Жалпы пайдалылық өндірістік ресурстарды
пайдалануды көрсетеді, ал акционерлік қоғамдарда меншіктік капиталдың
тиімділігін көрсетеді. Пайдалылық кәсіпорын қызметінің барлық жағын
синтездейді. Оның шамасына көптеген ұйымдық-техникалық және экономикалық
факторлар ықпал етеді: өндіріс техникасы мен технологиясындағы өзгеріс,
материалдық-шикізаттық ресурс-тарды ұтымды әрі үнемді пайдалану деңгейі,
өнімнің шығарылу көлемінің, сатылымының және сапасының өзгеруі, өндіріс пен
еңбек ұйымының деңгейі, кәсіпорындар, оның бөлімдерінің жұмысын басқару.
Қазақстандағы экономикалық реформа жылдары жүргізілген басқару
механизмінің құрылымы бойынша іс-шаралар, кәсіпкерліктің, сонымен қатар
акционерлік қоғамның дамуы пайдалылықты көтерудің шешуші шарттары болды.
Капиталдың пайдалылығы, айналымдылығы және шығындардың рационалдылығы
кәсіпорын жұмысының нәтижелілігінің жалпылама көрсет-кіші болып келеді.
Кесте 1
Кәсіпорын қызметі тиімділігінің жиынтығының көрсеткіштері
Көрсеткіштің атауы Есептік формула
Кәсіпорынның бар капиталының (активтерінің) Р=ПА
пайдалылығы Рмк=ПтМк
Меншікті капиталдың пайдалылығы
Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы Рд=ПИ
Кәсіпорынның барлық капиталының (активтері-нің)
өнімділігі (айналымдылығы) Ro=QA
Ұсталған шығындардың өнімділігі R=QИ
Сатылған өнім бірлігіне ұсталған шығындар (сатылған
өнімнің үлесті өзіндік құны). S=ИQ
Кестеде келтірілген көрсеткіштер экономикалық тәжірбиеде әлдеқайда кең
қолданылады. Кез-келген меншік нысанындағы кәсіпорындар үшін, әсіресе
акционерлік қоғамдар үшін меншікті капиталының маңызды ролін ескере отырып
жалпы кәсіпорындар қызметінің тиімділігінің көрсеткіштерін - меншікті
капиталының пайдалылығы көрсеткішімен толықтыру ұсынылып отыр. Әр
келтірілген көрсеткіштің экономикалық мазмұны және оларды есептеу
әдістемелері арнайы әдебиеттерде, біздің әр өлшеуіш үшін қажетті символдары
қосылған толықтырулармен.
Капитал жиынтығының тиімділігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіру
5В050600-Экономика мамандығы бойынша
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент:
Астана 2015
Мазмұны
бет
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Акционерлік қоғамды басқарудың теориялық және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10
1.1 Акционерлік қоғамдар кәсіпкерліктің жетекші ұйымдық нысаны
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Акционерлік коғамның дамуын және тиімді жұмыс істеуін ынталандыра-
тын факторлары және экономикалық
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың даму жағдайы мен қызмет
етуінің
мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...33
2 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіруді
АБДИ Компани АҚ мысалында
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...43
2.1АБДИ Компани Акционерлік қоғамының құрылуы мен қалыптасуының
және қызметінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
3
2.2 АБДИ Компани АҚ-ның басқару жүйесінің кешенді сипаттамасы және
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.3 АБДИ Компани АҚ-ның қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..64
3 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдіру механизмі мен
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...69
3.1 Акционерлік қоғамды басқару жүйесін жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ..69
3.2 Акционерлік қоғамдардағы үлестірушілік қарым-қатынастардың
тиімділігін жоғарылату
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .93
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 96
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
КІРІСПЕ
Мәселенің көкейтестілігі мен зерттелу дәрежесі. Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық дамуының жаңа кезеңі экономикада көптеген мәселелерді
қарастырады. Бәсекеге қабілетті экономиканың қалыптасуы және Қазақстан-
2030 ұзақ мерзімді стратегиясының жүзеге асуы шаруашылық етудің барлық
деңгейіндегі басқаруды жоғарылатуын талап етеді. 2006 жылдың 1наурызындағы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында бастапқы басымдылықты іске асыру үшін – Қазақстанның әлемдегі ең
бәсекеге қабілетті және қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттер санатына
жақындауы – маңызды бағыттарының бірі ретінде анықталғаны: Қазақстанның
жаңа технологияны жетілдіретін және дамытатын халықаралық компанияларда
құрылтайшы немесе акционер ретінде қатысуы [1].
Негізі ретінде құралдарға жеке меншігінің болу және еңбек нәтижесі болып
келетін нарықтық экономика жағдайында оның бастапқы тобының жетекші
ұйымдық нысаны болып ұжымдық кәсіпкерліктің және акционерлердің
инвестициялық белсенділігінің жеткілікті икемділігін қамтамасыз ететін
акционерлік қоғамдар бой көрсетеді. Бірақ, тәжірбие көрсеткендей, оларды
қамтамасыз ету акционерлік қоғамды басқарудың қандай жүйесі жұмыс
істейтіндігі мен оның шаруашылық ету қызметіне ықпал ететін факторлардың
қандай шамада ескерілетіндігіне байланысты. Басқаша айтқанда, көрсетілген
жүйенің қарастырылатын факторлар мәнділігі мен басымдылығына байланысы
деңгейін анықтау мәселесі пайда болады. Бұл Акционерлік қоғамның өндірістік
қызметінің тиімділігін толықтай зерттеу үшін қолданыстағы механизмді
басқаруды танып білуге мүмкіндік беретін немесе берілген Акционерлік қоғам
жұмысының нәтижесін жақсарту факторларын анықтау негізінде істің кешенді
шешімін қажеттігін білдіреді. Акционерлік қоғам жұмысының нәтижелілік
мәселесі көбіне оның өндірістік қызметінің ұйымдық-құқықтық, басқарушылық,
өндірістік, ресурсты – интеллектуалдық және басқа факторларының өзара ықпал
етуін жүйелеусіз жиі қарастырылады. Сонымен қатар Қазақстандағы дәл сондай
Акционерлік қоғам қызметінің даму тәжірбиесін талдау куәләндырады.
Алайда акционерлік қоғамды басқару құрылымының құрылуы және жүйесінің
құрамы жеткілікті зерттелмеген, сондай-ақ қайта құрылу кезеңінен бастап
еліміздің экономикасында отандық акционерлік қоғамдардың айтарлықтай жол
жүріп келгенін есепке алу керек. Сондықтан берілген тәжірибе байыптылықты,
талдайды, ғылыми негізделген жолдарды табуды және Акцинерлік қоғам
жұмысының тиімділігін жоғарылатуды қажет етеді.
Экономиканы басқарудың теоретикалық-әдістемелік негізі Дж. М. Кейнс, А.
Маршалл, П. Самуэльсон және басқалардың еңбектерінде қаланған.
Кәсіпорындардың ұйымдық нысанын басқарудың теориясы мен әдістемелігінің
дамуына Р. Акофф, Р. Джонсон, Н.К. Спрополис, Д. Хан, И. Шумпетер және
басқалары сияқты шетелдік авторлер үлкен үлес қосқан.
Жеке кәсіпорындарды басқару мәселесін шешу ТМД елдерінің ғалым-
экономистерінің жұмыстарында жарық көрді: М.М. Алексеева, В.М. Власова,
В.Д. Грибов, А.И. Ильин, В.Д. Камаев, Н.Д. Кондратьев, В.М. Попов және
басқалары.
Нарықтық экономиканың және кәсіпкерліктің дамуының көптеген ғылыми-
әдістемелік мәселесі Қазақстанның жетекші ғалым-экономистерінің
жұмыстарында жарық көрді: Я.А. Әубакіров, Т.А Әшімбаев, Р.А. Алшанов, У.Б
Баймұратов, К.Б.Бердалиев, О.К. Есқараев, Т.А. Есіркепов, Ж.О. Ихданов,
М.Б. Кенжегузин, А.К. Қошанов, К.Е. Кубаев, Н. К. Мамыров, К.А. Сағадиев,
С.С. Сатыбалдин, Г.С. Сейтқасымов және басқалары.
Қазіргі уақытта аз зерттелген акционерлік қоғамды басқарудың ұйымдық-
экономикалық әдісі болып қалады. Әрі қарай жетілдіруді қоғамдардың тиімді
жұмысын ынталандыру тәжірибесі, акционерлер-инвесторлардың экономикалық
қызығушылығын күшейту жолдарын жасап шығару, жалдамалы жұмысшылардың
материалды көтермелеуді қажет етеді. Холдингтар мен әлеуметтік-
кәсіпкерліктілік корпорациялардың тиімді жұмыс істеуін басқару жүйесін құру
қажет.
Тақырыптың көкейтестілігі және жеткіліксіз болуының, бірқатар шешілмеген
мәселелердің болуының, даму барысын басқару механизмін әрі қарай жетілдіру
және акционерлік қоғамдар жұмысының тиімділігін жоғарылатуның қажеттілігі
тақырыпты, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін таңдау алдын ала анықталды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың
қалыптасу және жұмыс істеу барысын кешенді талдау негізінде акционерлік
қоғамды басқару жүйесін жетілдіру және оның әлеуметтік-шаруашылық
қызметінің тиімділігін жоғарылату бойынша ғылыми-практикалық ұсынымдар
жасап шығару.
Осы мақсаттарға сәйкес студенттің алдында келесі міндеттер қойылды:
- Отандық және шетелдік әдебиеттерде Акционерлік қоғам қызметінің
мәселесін зерттеушілердің ұстанымы бар сыншыл шолулар негізінде оның
тиімділігін жоғарылату факторын анықтау;
- Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың дамуының қазіргі күйін зерттеу;
- Акционерлік қоғамдар жұмысының экономикалық тиімділігіне талдау жасау
оны жоғарылатудың сақтық қорларын жасау;
- Акционерлік қоғамдардың қызметін басқарудың ұйымдық-экономикалық
механизмін пайдалану тәжірибесін талдау және басқару жүйесін құруға
ғылыми-әдістемелік шешімін жасап шығару;
- Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігінің дамуы мен жоғарылауына ықпал
ететін тетіктері жүйесін анықтау, сонымен қатар оларды бөлу;
- Кәсіпкерліктің ұйымдық нысанының дамуындағы холдингтердің және
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың рөлін негіздеу;
- Қазақстан Республикасындағы Акционерлік қоғам жұмысының тиімді-лігін
әрі қарай дамыту және жоғарылату бойынша шаралар жасап шығару;
- Кәсіпорындар жұмысының тиімділігін бағалаудың қолданыстағы
әдістемесінің Акционерлік қоғам ерекшеліктеріне бейімделуін негіздеу.
Зерттеу объектісі – АБДИ Компани акционерлік қоғамы.
Зерттеу пәні – нарықтық экономиканың қалыптасуы және дамуы жағдайында
акционерлік қоғамдардың дамуымен байланысты экономикалық қарым-
қатынастардың жиынтығы.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі кәсіпкерлік
мәселелерінің жиынтығына, фирмалардың, акционерлік қоғамдардың теорияларына
арналған отандық және шетел ғалым-экономистерінің еңбек-терінен құрылады.
Жұмыста Қазақстан Республикасының Президентінің заңнамалық актілері,
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы, министрліктер мен
ведомстволардың нормативтік актілері, сонымен қатар акционерлік қоғамдарды
басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша дүркін баспалар материалдары
қолданылады.
Зерттеулер әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың мәнін түсінудің
диалектикалық әдісін және экономикалық зерттеулердің жалпығылыми әдістерін:
талдау және синтез, ғылыми абстракцияларын, экономико- статистикалық
әдістерін пайдалануына негізделеді.
Зерттеудің мәліметтік базасы болып Қазақстан Республикасының статистика
бойынша Агенттігінің мәліметтері, Ұлттық банк, екінші деңгейлі банктердің
материалдары және кезекті баспасөз басылымдарынан, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының акционерлік қоғамдарыныңшаруашылық қызметі туралы есептік
мәліметтері қызмет етті.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы – акционерлік қоғам жұмыстарын дамыту және
жоғарылатудың теоретикалық және практикалық мәселесін шешуге кешенді оң
шешімін табу, сондай-ақ Қазақстанда берілген кәсіпкерліктің ұйымдық нысанын
дамыту бойынша іс-шараларды жасап шығару болып табылады.
Зерттеу барысында дипломдық жұмыстың жаңалығын анықтайтын және қорғау
мәні болып келетін нәтижелер алынған. Айтарлықтай елеулі нәтижелердің мәні
мынада:
- Акционерлік қоғамның мәнін анықтауға теоретикалық-әдістемелік оң
шешімдер тереңдетілген және дамыған және оның кәсіпкерлік нысаны
ретінде ерекшелігі анықталған.
- Оның басқа кәсіпкерлік нысандары алдында артықшылығын есепке ала
отырып акционерлік қоғамды басқару жүйесін құруға жаңа оң шешімдер
жасап шығарылған;
- Қазіргі уақыттағы жағдайына баға берілген және Қазақстандағы
акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін әрі қарай дамыту және
жоғарылату жолдары анықталған;
- Директорлар кеңесінің қызметін жақсарту, тәуелсіз директорлар
функцияларын белсендіру және мәліметтік жұмыстарды пайдалану негізінде
Акционерлік қоғамды басқару механизмін жетілдіру, ұжымдық басқару
кодексін қабыодау және пайдалану шарттары белгіленген;
- Акционерлік қоғамның таза табысын бөлуді оңтайландыру және оның
дивидентті саясатын жетілдіру жолдары негізделген;
- Акционерлік қоғам қызметін бағалау үшін кәсіпорын жұмыстарының
тиімділігін есептеудің қолданыстағы әдісінің бейімделу бағыты жасап
шығарылған;
- Акционерлер, менеджерлер, қаржылық-несиелік органдар позиция-сынан
Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін бағалау тәсілдері жасап
шығарылған.
Қорғауға арналған Ережелер:
1) Басқару жүйесін құру кезінде берілген кәсіпкерлік нысанының өзіндік
ерекшелігін есепке алуға мүмкіндік беретін акционерлік қоғамның
мәніне теоретикалық –әдістемелік оң шешім.
2) Акционерлік қоғамдардың дамуы мен тиімді жұмысын ынталандыру
факторлері мен тетіктерінің бөлінуі.
3) Акционерлік қоғам тиімді қызметін ынталандырудың экономикалық
механизмін жасап шығару бойынша ұсыныстар.
4) Акционерлік қоғамның таза табысын бөлуді оңтайландыру және оның
дивидентті саясатын жетілдіруді бағыттау тәсілі.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі
Жұмыста Қазақстан экономикасы үшін өзекті мәселелердің бірі – нарықтық
экономикасы жағдайында басып болып келетін кәсіпкерліктің ұйымдық –құқықтық
нысаны-акционерлік қоғамдардың тиімділігін дамыту және жоғарылату
зерттелген.
Димломдық жұмысты зерттеудің тәжірибелік мәнділігі студенттің жалпылама
берілген кәсіпкерліктің ұйымдық нысанын басқаруды жетілдіру механизмін
жасап шығару барысында акционерлік қоғам туралы қазіргі заманғы пікірді
тереңдетуге мүмкіндік беретінінде.
Дипломдық жұмыстағы алынған нәтижелер: ең алдымен ұйымдық басқару
принципін пайдалану жолымен акционерлік қоғамдарды басқару әдісін
жетілдіруге; Акционерлік қоғам басқару экономикалық мүдделер иелерінің кең
ортасын қамтитынын есепке ала отырып акционерлік қоғамдардағы экономикалық
ынталандыру жүйесін көтермелеу функциясын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
1 Акционерлік қоғамды басқарудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Акционерлік қоғамдардар кәсіпкерліктің жетекші ұйымдық нысаны
ретінде
Барлық өркениетті елдердің ауқаттылығының негізінде нарықтық шаруашылық
жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерліксіз мүмкін емес, өйткені дәл сол
кәсіпкерлік экономикалық және әлеуметтік дамудың қуатты түрткісі болды.
Кәсіпкерлік қызметісіз тиімді экономика жоқ, нарық жоқ, барлық адамдардың
қажеттілігін толық қанағаттандыру жоқ болатын еді. Қазіргі заманғы
экономикада бизнестің ұйымдық нысанының келесі түрі бар: жеке иелік,
әріптестік пен бірлестік. Әрқайсысында :олардың нарықтағы жұмыс істеуі және
тұрақтылығы көзқарасымен қарағанда өзіне тән артықшылығы мен кемшілігі бар
[2].
Ең күрделі ұйымдық нысан - бірлестік болып келеді. Жеке иелік пен
әріптестіктен айырмашылығы, оның ортақ иеленушісі болып өздерінің
қаражаттарын қосу жолымен акционерлік ұйымдық нысан құратын оншақты,
жүзшақты және мың экономикалық агенттер (азаматтар немесе фирмалар) болуы
мүмкін. Акционерлік қоғамдар – нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі.
Акционерлік қоғамдар өзінің тиімділік күші арқасында бүкіл әлемдегі
шаруашылық етудің ұйымдық нысаны басым. Олар капиталды орталы-қтандыру
нысаны және бір уақытта кәсіпорынды ұйымдастыру нысаны болып табылады.
Қазақстан Республикасының 13 мамыр 2003 жылдағы Акционерлік қоғамдар
туралы Заңына сәйкес Акционерлік қоғам болып өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін қаражатты тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға болып
келеді.Акционерлік нысан бір кәсіпорынға көп тұлғалардың, тіпті әр-түрлі
себептермен кәсіпкерлік қызметімен айналыса алмайтындардың капиталын
тартуға мүмкіндік береді.Жеке және заңды тұлғалардың еркін ақша қаражатын
тарту шаруашылық жүргізуші субъектілерге жоғары технологиялық базасында
анағұрлым бәсекеге қабілетті өндіріс құруға мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдағы капиталды орталықтандыру жеке кәсіпкерлер-дің
шамасы келмейтін, инвестицияны талап ететін ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың алғы шарттарын құрады. Өндірісті дамытудың, оны же-
тілдірудің және инновациялық қызметін жандандырудың шынайы мүмкін-діктері
пайда болады. Акционерлік қоғамдардың нысанында ірі де, орта да, кіші де
кәсіпорындар болуы мүмкін.
Бірлестіктің жарғылық нысаны қатысушылар саны мен акционерлік капиталдың
көлемін оңай ауыстыруға мүмкіндік береді, бірлестіктің басқару органы
(дирекциясы) қолында шоғырланатын жалпы басқару бөлімінің сол кәсіпорын
басқармасынан бөлек болуын шешеді.
Акционерлердің кәсіпорын қызметіне қатысуы; материалдық ресурс-тарды
үнемді пайдалануға, еңбек өнімділігінің өсуіне дем береді және өндіріс
тиімділігінің жоғарылаудың алғы шарттары пайда болады. Осы жағдайда әрбір
акционер шығармашылық белсенділік танытады. Акционерлік қоғамдарда
құрылтайшылар мен қатысушылардың ұжымдық мүдделері оңтайлы үйлеседі. Онда
жеке азаматтарға, кәсіпорындарға және ұжымдарға тиесілі ресурстары
бірлеседі. Сонымен қатар, мұнда ұжымдық меншік нысаны пайдаланылады,
өйткені акционерлік қоғамдар ұжымдық бизнесті ұйымдастырудың кең тараған
және өркениетті, қазіргі заманғы нысаны болып келеді. Бұл нысан миллион
қарапайым азаматтардың кәсіпорын меншігіне араласуына шынайы мүмкіндігін
береді [3].
Қоғамның жарғылық капиталы акцияларды төлеу арқылы қалыптасады. Акция –
белгіленген айналым мерзімісіз және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу
құқығын, осы арқылы дивиденттерді және оның жойылуы кезінде қоғам мүлігінің
бөлігін алу құқығын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Акционерлік
қоғамдар туралы заңында және Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде көрсетілген құқықтарын куәландыратын, тек акционерлік қоғаммен
шығарылатын құнды қағаз.
Акционерлердің өздерінің салымдарын кері қайтаруына құқығы жоқ, былайша
айтқанда, акциялар қайтарымсыз сипатқа ие. Акция сатып алу-сатудың мәні
болып келеді. Биржада сату жолымен өтеу Акционерлік қоғамның қызметіне
өзгеріс енгізілмейді. Құнды қағаздарды нарықта сату құқығы Акционерлік
қоғамның басқа кәсіпкерліктің ұйымдық нысанынан маңызды айырмашылығы болып
келеді. Акционерлік қоғамдар өзіне тиесілі мүліктік жиынтығына жалғыз толық
билікті меншік иесі болып келеді.
Акционерлік қоғамның басқа бизнестік нысанынан айырмашылық белгісі
дивиденттерді төлеу болып келеді, ол жеке және заңды тұлғалардың еркін
қаражаттарды пайдалану мүмкіндігінің баламалы шығыны болып келетін банктік
пайыздарды салыстырмалы қарастыру кезінде анық көрсетілген. Дивидентті
саясаты акционерлердің, құрылтайшылардың, мемлекеттің, менеджерлердің және
басқа да нарық қатысушыларының мүдделеріне бағытталуы керек.
Акция бойынша дивиденттер компанияның табыстылығына байланысты төленеді.
Дивиденттер кіріс жоқ болған кезде төленетін жағдайлар да кездеседі. Кейбір
кезде қоғамның жалпы жиналысының шешімі бойынша қоғамның барлық кірісі
қайта инвестициялауға бағытталуы мүмкін.
Депозиттердің нақты бір түріне банктік пайызының қойылымдары
сараланбайды, осы мезетте артықшылықты акциялардың меншік иелері алдын ала
белгіленген, кепілденген көлемде дивиденттерді алуға құқылы, ал
акционерлер – жәй акциялардың меншік иелері – дивиденттерді алу құқығымен
қоғамда таза кіріс бар болған кезде пайдаланады.
Құрылтайшылардың және акционерлердің Акционерлік қоғам қызме-тінің
еңбегіне қатысуы қарастырылмаған. Бұндай шаруашылықты жүргізу нысаны жалпы
жиналыстарда қатысу жолымен қоғам қызметін басқарудағы акционердің қатысуы
үшін кең мүмкіндік ашылады. Ол қоғамды басқарудың басшылық ету органына
сайлану мүмкіндігі бар, қоғам қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарын айта
алады.
Акционерлік қоғамның маңызды ерекшеленетін айырмашылығы – қоғамды
басқару ұжымдық басқару принциптерін анағұрлым кең пайдалану деген мағынаны
білдіреді. Соңғы уақытта көптеген Акционерлік қоғамдарда ұжымдық басқару
кодексі енгізілді, директорлар кеңесінде тәуелсіз директорлер институты
жұмыс істей бастады, мемлекеттік ұжымдық басқару мәселесі бойынша
мамандандырылған кеңестер құрылды. Қазақстан республикасында экономика және
бюджеттік жоспарлау Министрлігімен мемлекеттік қатысушылары бар акционерлік
қоғамдар үшін ұжымдық басқарудың үлгілік тәртібін шығарды, Тәуелсіз
директорлар туралы Ереже және Директорлар кеңесі туралы Ереже.
Акционерлік қоғамды басқаруға акционерлердің қатысу құқығы акциялар
түрлері бойынша сараланады. Жәй акция акционерге барлық мәселелерді шешу
кезінде акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын береді, ал
артықшылықты акция шектелген мәселелер бойынша қоғамды басқаруға қатысу
құқығын береді. Қазақстанда соңғы жылдары миноритарилердің проблемаларын
шешуге назар аударуы күшейді. Сонымен қатар шағын акция пакет иелерінің
проблемалары анағұрлым белсенді шешілуі қажет. Сондай–ақ миноритарилер
проблемаларына Ұжымдық басқару және Қазақстандағы инвестициялық климат
халықаралық конференциясы аса назар аударады. Бұл проблема өзінің
көкейтестілігін сақтауда, сондықтан ҚР Президенті жаңа міндет белгіледі.
1наурыз 2006 жылғы Қазақстан Республика Президентінің Жолдауында Бізде
миноритарлы акционерлер құрылтайшылар құқығын қорғау бойынша баламалы
заңнама болуы өте маңызды. Және де қайтадан мемлекет меншігіне айналдыруға
қарсы заңнамалық кепілдікті ұсынуды қарастырған жөн - деп айтылған.
Сонымен, инвесторлар- акционерлердің, әсіресе акционерлік кәсіпкерліктің
дамуындағы миноритарилердің мүдделілігін әрі қарай дамуына бағытталған
әрекетті шаралар жүзеге асатын болады [4] .
Акционелік қоғам жұмысының дамуы мен тиімділігінің маңызды факторы
акционерлер құрылымын есептегенде басқаруды ұйымдастыру болып келеді, ол
ірі және миноритарлы акционерлер мүдделері балансын қамтамасыз ету үшін
керек. Сондай-ақ олардың құқығын және заңды мүдделерін сыйлау принципін
сақтау қажет.
Акционерлік қоғамның маңызды ерекшеленетін айырмашылығы компанияның
меншігі немесе кәсіпорынға тиесілі мүліктер жиынтығы және ақша қаражаты
(үйлер, ғимараттар, көліктер және жабдықтар, материалдық босалқы қорлар,
банктік салымдар, құнды қағаздарға патенттерге жұмса-лымдар, авторлық
құқығы және басқалары) болып келетін оның активтерінің қалыптасу көздері
мен құрылымы айқын көрініп тұрады. Активтерге тек бағасы белгіленетін
мүліктер ғана қосылады.
Акционерлер қоғамдардың активтері активтердің эмиссиясы есебінен,
былайша айтқанда, тауарды - акцияны сату есебінен қалыптасады. Олар
компанияның меншігінде болады, ал акционерлер өз салымдарын қолда бар
акцияларын сату жолымен қайтара алады. Кез келген акционердің қоғамнан
шығуы компания активтерінің көлеміне әсерін тигізбейді. Бұл да, басқа
бизнесті ұйымдастыру нысандарымен салыстырғанда және оның артық-шылығы
бойынша Акционерлік қоғамның ерекшеленетін айырмашылығы-ның біріне жатады.
Акционерлік қоғамның меншікті капиталы компанияның кіріс есебінен
толықтырылып тұрады, және де бұл қоғам ерекшелігінде ешқандай көрін-бейді.
Акционерлік капитал басқаруды ұйымдастырудың және акционерлік қоғамдарды
реттеудің шешуші факторы болып келеді. Акционерлік қоғам шаруашылық
жүргізуші субъектісі ретінде дивидентті саясатты тұжырым-дайды және жүзеге
асырады. Акциялар солар арқылы кіріс табу мақсатында сатып алынады,
сондықтан акциялар бағамы олардың әкелетін дивидент-теріне тікелей тәуелді.
Екінші жағынан, акциялар бағамы банктік пайыз деңгейінен кері тәуелділікте
болады: пайыз мөлшері төмен болған сайын акциялар бағамы жоғары болады.
Инвестор өзінің ақшалай қаражатын депозитке берсе де, не болмаса акция
сатып алса да болады. Егер ол өз ақшасын депозит түрінде банкке салатын
болса, онда ол акциялар бойынша дивиденттерді сатып алғанда одан алуға
болатын еді деген пайыздарымен үнемі салыстырып отырады. Бұл дивидентті
саясатты анықтауға үшін баяндалған әдістемелік көзқарас шешуші болып
келеді, сонымен қатар қаржылық нарықтың әсерін және осы мәселе бойынша
Акционерлік қоғамның өзіндік ерекшелігін есепке алу қажет.
Дивидентті саясатты құру барысында әр түрлі капиталды тарту тәсілін
қолданатын басқа елдердің тәжірбиесін пайдалануға болатын еді. Көбінесе бұл
ерекшеліктер акция бағаларына байланысты. Оларды шығару өзіндік белгіленген
құны бойынша немесе нарықтық құны бойынша жүзеге асырылады. Көптеген
елдерде соңғы уақытта көбінесе нарықтық құны бойынша эмиссия тәсілі
қолданылады. Өзіндік белгіленген құны бойынша акцияларды шығару кезінде тек
айналысқа шығарылатын акция бағаларының жалпы соммасына ғана капиталдың
көбеюі көрінеді, ал егер акцияны нарық құны бойынша шығаратын болса онда
кәсіпорын тек капиталдың көбеюі мақсатына жетіп қана емес, сондай – ақ
кіріс алып келеді [5]. Акционерлік қоғамның өзіндік ерекшелігі бизнесті
ұйымдастыру нысаны ретінде дивиденттерді төлеу ерекшеліктерін алдын ала
анықтайды.
Дивиденттер көлемі негізі Акционерлік қоғамның қарастыруы бойынша
бекітіледі. Сондай-ақ, дивидент соммасының кіріске қатынасы қоғаммен
анықталады. Тіпті теріс сальдо болған жағдайда, егер қорда ішкі ресурстар
болса компания дивиденттерді төлеуге шамасы жетеді. Және де керісінше,
тіпті оң сальдо болған жағдайда компания дивиденттерді төлеуден бас тартып
табысты кәсіпорында дамытуға қалдыруы мүмкін.
Акционерлік қоғам инвесторлерге олардың салымын қайтаруға міндетті емес.
Дәл сол акционерлер қаражатын қайтару мақсатында биржалар жүзеге
асырылады. Басқаша айтқанда, акция инвесторларға қайтару қажеттілігін талап
етпейтін капитал болып саналады. Дәл осы ерекшелікті қоғамның дивидентті
саясатын анықтау барысында есепке алу қажет.
Акционерлік қоғамның табысты дамуы және қарқынды жұмысы үшін оның
басқару органдарының қалыптасуында маңызды мәні бар. Акционерлік қоғамның
басқару органына мыналар жатады: акционерлердің жалпы жиналысы (жоғарғы
орган); директорлар кеңесі (басқару органы); атқарушы орган - алқалы орган
немесе атқарушы органның функцияларын бір өзі жүзеге асыратын тұлға. Мәлім
болғандай, акциялар инвесторларды Акционерлік қоғам иегерлерінің бірі
етеді, дегенмен әлдеқайда айқын түрде оны дауыс беру құқығын көрсететін
акциялар қатарына жатқызған жөн. Сонымен қатар көптеген акционерлер үшін
осы фактілерді атап көрсетуді тек декларация ретінде ғана қабылдайды,
өйткені шындығында Акционерлік қоғам тек қолында акциялардың бақылау пакеті
бар тұлғаны немесе адамдар тобын бақылайды.
Әрбір Акционелік қоғам еңбекақыны төлеуде де, бағаны белгілеуде де, таза
табысты бөлу тәртібінде және басқа да кәсіпкерлік қызмет түрлерінде де
толық қаржы-шаруашылық дербестігі бар. Сондай – ақ, Акционерлік қоғам
өзінің мүлігі шегінде өзінің міндеттемелеріне жауапкершілік көтереді, бірақ
акционерлерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Акционерлер қоғам
міндеттемелері бойынша тек өздеріне тиесілі акция бағалары шегінде ғана
жауап береді, олардың өз салымдарын қайтарып беруіне талап етуге құқылары
жоқ. Салынған салым көлемімен Акционерлік қоғам жауапкершілігін шектеу
қаражаттарды өнімділіктің тиімділігін жоғарылатуға және жаңартпалық
үдерістің тездетуге себепші болатын болашағы бар және тәуекелді жобаларды
инвестициялауға мүмкіндік береді.
Акция қоғамның рұқсаты және басқа акционерлердің рұқсатысыз сатылуына
болады. Әрбір акционер акцияларды сатып алу немесе сату жолымен Акционерлік
қоғамның жарғылық капиталындағы өзінің үлесін азайтуына немесе көбейтуіне
болады. Акционерлер тек құнды қағаздардың меншік иесі болып келеді.
Акционерлік қоғамның тиімді жұмыс істеуі үшін маңызды мәні тәжірибеде
Акционерлік қоғам туралы Заңмен белгіленген акционерлік қоғамның олардың
салынған акцияларын орналастыру тәртібін сақтау, акционерлердің талаптары
бойынша қоғамның акцияларды өтеуін төлеп алуы, белгілі бір жағдайларда
акцияларды бір жерге шоғырландыру және ұсақтап бөлуінде. Акционерлік
қоғамның олармен орналастырылған акцияларын сатып алу дегенді қоғамның
акцияларды сатып алу міндетін болдырмайтын, ал акционердің, сонымен қатар
оларды сатуы міндетін болдырмайтын күші бар шарттар деп түсінген жөн және
акционерлік қоғамның акцияларды өтеуін төлеп алуы деп – қоғамды акцияларды
сатып алуға міндеттейтін шарттар деп түсінген жөн. Атап айтылған
акционерлік қоғамның акцияларымен операциялар олардың қызметінің маңызды
құрамды бөлігі болып келеді. Алайда акционерлік қоғамның олармен орналас-
тырылған акцияларын сатып алу, талап бойынша қоғамның акциялардың өтеуін
төлеп алу әлі күнге дейін тиісінше кең тарамаған. Құнды қағаз-дардың бар
болуы және қозғалысы туралы есептерде көптеген акционерлік қоғамдарда ондай
операциялар көрсетілмеген, және де ол осы кәсіпкерлік нысанның даму
денгейін сипаттайды.
Акционерлік қоғам қызметінде жарғылық қор маңызды роль ойнайды.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы оның құрылуы және әрі қарай жұмыс
істеуі барысында төр аса маңызды міндеттерді орындайды:
- қоғамның материалдық негізін құрады;
- акционерлердің мүдделеріне кепілдік береді;
- табысты бөлуге акционерлердің қатысу үлесін анықтайды;
- қоғам жұмысы тиімділігінің көрсеткіші болып келеді;
Бұнымен Акционерлік қоғам –ның дамуында жарғылық капиталдың мәні
анықталады. Ол қоғам өндірістік және басқа да қызметтері үшін материалдық
негіз болып келеді. Жарғылық капиталдың басты міндеті несие берушілердің
алдында қоғамның мүліктік жауапкершілігінің кепілдігінен тұрады.
Акцияларды шығару және оларды сату нәтижесінде алынған қара-жаттар
Акционерлік қоғамның жекеменшік капиталы құрылады. Акция-лардан басқа
Акционерлік қоғам облигациялар шығарады. Облигацияларды орналастырудан
алынған қаражаттар қарыз капиталын құрады. Облигациялар бойынша Акционерлік
қоғам тұрақты пайызды төлейді.
Біз осы шаруашылық ету формасының дәл экономикалық тұрғысында бизнестің
ұйымдастыру нысаны арасында басымдық жағдайды қамтамасыз ететін
артықшылықтардан қаланғанып қана қоймай, сонымен қатар инновацияны кең
пайдалану негізінде қарқынды дамуы мен жұмысының жоғары тиімділігіне
себепші болады. Сондықтан бұл шаруашылық етудің ұйымдық нысанына ғылыми
негізделген басқарудың маңызы зор.
Тәжірибеде бірлестік нысанының әр түрі кездеседі, бірақ акционерлік
жекеменшік жағдайында ұйымдасу процессі, әдетте тәртіп бойынша холдингте
сатып алу немесе акция пакетінің берілісі жолымен жүзеге асырылады. Сөз
жоқ, холдингтерді құру Акционерлік қоғамды басқаруды ұйымдастыруды
жетілдірудің тиімді бағыты болып келеді.
1.2 Акционерлік коғамның дамуын және тиімді жұмыс істеуін ынталандыратын
факторлары және экономикалық механизмі
Компания жұмысының тиімділік деңгейі өзара байланысты, алуан түрлі
факторлардың ықпалымен қалыптасады. Факторлар – ол өнімділіктің тиімділігін
анықтайтын заттар. Факторлaрдың әрқайсысы шаруашылық шешім қабылдау негізін
анықтайды. Мысалы, кен өндіруші салаларындағы табиғи факторлaр: пайдалы
қазбалар (шахталы және ашық) өндірудің мүмкіншілікті тиімді тәсілін алдын
ала анықтайды. Бұл фактор өндіріс механизмының сипатына және бизнесті
ұйымдастыру нысанына ықпалын тигізеді.
Дәл осы ұстаныммен акционерлік қоғамның қарқынды жұмыс істеуінен себепші
болатын даму факторын зерттеу маңызды. Акционерлік қоғам қызметіне сыртқы
(экзогенді) және ішкі (эндогенді) факторлар ықпал етеді. Сыртқы факторлар
өз кезегінде мыналарды қосады: табиғи, ғылыми-инвестициялық, экономикалық
және интеграциялық факторлар. Ішкі факторлар материалды-техникалық,
технологиялық, ұйымдық, әлеуметті-экономикалық іс-шаралардан құрылады.
Сыртқы (макроэкономикалық) факторлар саясаттық және жалпы экономикалық
жағдайлардан (құнсызданудан, бәсекелестіктен, саясаттық және экономикалық
дағдарыстан) туған нәтиже.
Ішкі факторлар компанияның өндірістік-экономикалық қызметіне, менеджмент
деңгеіне, іскерлік белсенділік деңгейіне және басқаларға байланысты. Біздің
көзқарасымыз бойынша кәсіпорынның тиімділігін анықтайтын факторлар
құрылымындағы акционерлік қоғамның өзіне тән айрықша ерекшеліктерін есепке
алғанда ең маңызды факторын – акционерлік қоғамдардың тартымдылығын атап
кеткен жөн. Дәл акционерлер-инвесторлардың белсенділігі көп жерде
Акционерлік қоғамның қаржылық-экономикалық күйіне қатты ықпал етеді.
Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін анықтайтын берілген факторлар
суреті берілген шаруашылық етудің ұйымдық нысанының өзіндік ерекшеліктерін
қамтып көрсететін құрылымдарымен толықтырылған.
Акционерлер үшін акциялардың болжамдалатын кірістілігінің ерекше маңызы
зор, ол акцияны сатып алу туралы шешім қабылдау үшін негіз болып келеді.
Инвестордың нақты бір қоғамға мүддесі дивиденттік саясатпен және жаңа
табысты бөлу пропорциясымен қалыптасады. Инвестор үшін ұжымдық басқару
принципін пайдалану негізінде қоғамдық қызметін басқаруға қатысудың мәні
бар. Акционер инвестор үшін Акционерлік қоғам қызметі туралы толық және
сенімді мәліметтер алу айтарлықтай құндылығын білдіреді. Акционерлік қоғам
дамуын ынталандыру және тиімді жұмысы нақты жағдайлар- Акционерлік қоғамның
жұмыс істеу факторы есебі негізінде қамтамасыз етіледі. Сондықтан,
Акционерлік қоғамның серпінді даму мен нәтижелі қызметі факторлерін
саралау, бағалау және есебі басқарудың құрылымының маңызды бөлігі болып
келеді. Жұмыстың келесі бөлігінде Акционерлік қоғам дамуы және жұмысының
тиімділігі факторына ықпал ету тетігінің құрылымы мен жұмыс істеуі
қарастырылады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік шығынның ақшалай түрін және
шаруашылық қызметінің нәтижесін салыстыруын болжалдайтын коммерциялық
есептеме негізінде жүзеге асырылады. Сонымен қатар компания экономикасының
ұйымдасуы экономикалық принциптердің белгілі бір жүйесіне сәйкес құрылады.
Өндірістік қызметті тиімді жүргізу үшін шаруашылық жүргізуші субъект
кәсіпкерлік дербестігінің болуына, өзін-өзі өтеушілігінің қамтамасыз
етілуіне, табыс табуына ие болуы қажет. Табыс өзін-өзі қаржыландыру үшін
қызмет етеді, ол экономикалық қызмет нәтижесін жандандыруда меншік иелерін
және жұмыскерлерді ақшалай-заттай қызықтыруға шақырады. Шаруашылық
жүргізуші субъект өзіне жұмыстың соңғы қорытындысы үшін экономикалық
жауапкершіліктің барлық толықтығын артады.
Өз шығынын өзі өтеушілік, экономикалық қызығушылық және экономикалық
жауапкершілік коммерциялық есептеме категориясымен көрсетілетін
экономикалық қарым –қатынастың басты мазмұны болып келеді. Сонымен,
ынталандыру шаруашылықты жүргізудің ажырамас шарты болып келеді.
Ынталандыру – экономикалық мүдделер арқылы өндіріске ықпал ету нысаны.
Адам қызметіне түрткі болатын желеу, дамудың қозғаушы күші ретінде бола
отырып экономикалық мүдделер шаруашылық жүргізуші субъектінің алдында
тұрған экономикалық міндеттерді табысты орындауына себепші болады.
Сондықтан экономиканы басқарудың құрылымында мүдделердің орны мен рөлін,
олардың шаруашылық жүргізуші субъектісі қызметі мен жағдайына байланысын
зерттеудің маңызы зор. Мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектісінің және
жекеленген жұмыскерлердің экономикалық мүдделері бөлінеді.
Кәсіпорындардың, сонымен қатар акционерлік қоғамдардың жұмысының
тиімділігін ынталандырудың экономикалық құрылымы – өзіне көптеген
құралдарды (тетіктерді) қосатын аса күрделі санаты болып келеді. Бір
жағынан құрылымның индикативтік бағдарлайтын сипаттамасы мемлекеттік
саясатпен белгіленетін тетіктерінің ықпал етуі арқылы жетеді, екінші
жағынан, ресурстарды және шаруашылық процесстерді пайдаланудың тиімділігі
нарық талабын есепке ала отырып шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметіне
пайдаланатын тетік ықпалы негізінде қамтамасыз етіледі. Сонымен,
акционерлік қоғамның тиімді жұмысының экономикалық құрылымын мемлекеттің,
шаруашылық жүргізуші субъектінің және нарық талабының мүдделерін есепке ала
отырып қарастыруға болады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің үлкен деңгейдегі тиімді жұмысқа
бағдарлану жүйесі өзіне көптеген элементтерді қосады. Ол ұйымдастырулық,
экономикалық және әлеуметтік құрамдас бөлігін қамтиды.
Шаруашылық құрылымның ұйымдастырулық инструменттеріне мыналар жатады:
экономиканың заңнамамен реттелуі, экспорт пен импортты лицензиялау, табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалануды бақылаудың әр-түрлі нысандары және т.б.
Кәсіпорындар (акционерлік қоғамдар) жұмысының тиімділіге үлкен деңгейде
экономикалық ықпал ету жүйесіне мыналар жатады:
- инвестициялық саясат;
- салықтық саясат;
- ғылыми-техникалық және инновациялық саясат;
- амортизациялық саясат;
- ақшалық- несиелік саясат, ұлттық валюта бағамы;
- ақша айналысын реттеу, халықтың жұмыспен қамтылуын, жұмыс-сыздық
деңгейін реттеу;
- монополияға қарсы заңнама және бәсекелестікті дамыту; қоршаған ортаны
қорғау және табиғатты пайдаланудағы экономикалық шаралар;
- сыртқы экономикалық қызметті реттеу;
- еңбекақы төлеуді реттеу;
- мемлекеттік бюджет;
- бағаларды ырықтандыру және нарық жағдайында баға құралымына ықпал ету
шаралары;
Атап кеткен шаруашылық құрылымның құрамдас бөліктері әлеуметтік-
экономикалық, ғылыми-техникалық және экологиялық сипатты жалпы мемлекеттік
мәселелерді шешуге бағытталған. Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігіне
жету үшін, біздің пікіріміз бойынша ынталан-дырудың келесі экономикалық
тетігінің жиынтығын пайдалануға болады. Оның көмегімен компанияның, оның
бөлімшелерінің және жұмыс-керлерінің мүдделерін келісу қамтамасыз етіледі.
1. Жалпы Акционерлік қағам жұмысының тиімділігіне жету (құрыл-тайшылар,
акционерлер). Табыс, дивиденттер, ұжымдық басқару принципін қолдану,
акционерлер туралы мәліметтер және т.б.
2. Еңбек ресурстарының тиімділігі. Еңбекақыны төлеу жүйесі, сый-лықақылы
жүйе, табыстарға қатысу жүйесі, ұжымдықынталандыру, еңбек өнімділігін
жоғарылатқаны үшін сыйақы төлеу, еңбекақыны төлеуді аудан-дық реттеу,
қалыпты еңбек жағдайынан ауытқу кезіндегі төлемдер (мерзім-нен тыс
уақытта, мереке күндері, түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, ауыр
еңбек жағдайы үшін), кепілдік төлемдер (мемлекеттік және қоғамдық
міндеттерді орындау, іссапарда болу), өтемақылық төлемдер (жұмыскерді
ауыстыру).
3. Материалдық ресурстар.
A. Негізгі капитал. Өтемақыны жеделдету әдісін пайдалану, қызмет
көрсетуге ресурстарды тиімді пайдалану бойынша экономикалық шаралар,
негізгі капиталды жаңартқаны үшін мадақтау жүйесі (еңбек құралдарын
уақытында ауыстыру, жаңғырту, техникалық қайта қаруландыру).
B. Шикізаттар, материалдар, отын, энергия. Шикізатты, материалдарды,
жартылай дайындалған өнімдерді, отын, энергияны үнемді пайдаланғаны
үшін сыйақы.
C. Айналым капиталы. Айналым қаражатының айналымдылығын же-делдету үшін
материалды ынталандыру.
4. Өнімнің сапасы. Бұйымдардың нарықтағы бағасы, өнімге сұраныс, өнімнің,
жұмыстың және қызмет көрсетудің сапасын көтеруге ынталандыру тетігі.
5. Жаңа техниканы, жоғары технологияны, инновациялық қызметті құру және
енгізу. Жаңа техника мен жоғары технологияны құру және енгіз-гені үшін
сыйақы төлеу, жоғары қосылған құнды өнімді шығарғаны үшін салық
жеңілдіктері.
6. Инвестициялық қызмет. Инвестициялық салық пұрсаттылықтары, ОБ нарығын
орналастыру және реттеу, қаржы лизингі.
Кәсіпорын жұмысының қорытындысына, сәйкес өндіріс факторлары-ның
тиімділігіне тетігінің пәрменділігіне белгіленген шарттарды қолдану кезінде
жетуі мүмкін.
Біріншіден, сәйкес үрдістерге ынталандыратын тетіктердің пәрмен-ділігі
жоғары және төмен деңгейлі экономикадағы функцияларының келісі-мін
қамтамасыз етуі мүмкін. Экономиканың әр түрлі деңгейіндегі тетіктер
қызметінің үйлесімсіздігінің мысалы – амортизациялық саясат жүргізу болып
келеді. Сөйтіп, ұзақ уақыт бойы амортизациялық саясат жоғары деңгейде
көбіне қазыналық мәселелерді шешуге бағытталған болатын. Сонымен қатар
кәсіпорындар амортизацияны осы күнгі еңбек құралдарының қарқынды өсу
шарттарына сәйкес санауға және салық салынатын табыс шамасын анықтау
кезінде оларды есептеуге жатқызуға мүдделі болған. Бұл үйлесімсіздік тек
2006-жылы жаңа амортизация жүйесін енгізумен ғана жойылды [6].
Екіншіден, өндірістің дамуын ынталандыру жүйесінің тиімділігі маңызды
шарты – шаруашылықты жүргізудің негізгі принциптерін қатаң түрде сақтау
болып келеді. Жұмыскерлерге еңбекақыны төлеу және мате-риалдық
көтермелеулер деңгейін анықтау әдетте келесі принципиалды тәсілдемелерді
жетекшілікке ала отырып жүзеге асырылады:
- жұмыскерлердің тұрмыс деңгейін жоғарылату қажеттілігін;
- еңбекақының өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің артуының алдын
орау қажеттілігін;
- ел экономикасындағы бөлек салалар мен өндірістердің маңызын есеп-ке
алуын;
- жұмыскерлердің біліктілігінің айырмашылығын;
- әр түрлі еңбек шарттарын;
- еңбекақыны төлеуді аудандық реттеуін;
Еңбекақыны төлеу көмегімен еңбек шамасы мен тұтыну шамасын бақылау
жүзеге асырылады. Жұмыскерлерді мадақтау барысында уәждеме және
ынталандыру мәнінің ерекше мағынасына зейін қою керек.
Уәждің ынталандырудан ерекшелігі – ол құштарлығын, қалауын, бағдарын
және мақсатты нұсқамаларын ескеруге бағытталған ішкі қозғау салатын күш.
Еңбек уәждемесінің негізгі нысаны – еңбекақы, экономикалық сипаты бар
кәсіпорындарындағы жұмыскерлерге ішкіфирмалық жеңілдіктер жүйесі,
бейматериалдық жеңілдіктер және қызметкерлерге берілетін айрықша құқық
(жұмыстың икемді кестесіне құқығын беру, демалыстар беру, ақы төленетін
демалыстығын созу, зейнетақыға уақытынан бұрын шығу, жұмыскерлерді
кәсіпорынды басқаруға тарту, қызметкерлердә моральді мадақтау және қолайлы,
әлеуметтік жағдай жасау, жұмыскерлердің қызмет бабымен көтерілуі, оқуы мен
біліктілігін көтеруін төлеу) болып табылады. Еңбекақы принципінің саны мен
сапасына сәйкес өзгеруі теріс салдар алып келуі мүмкін: еңбек өнімділігі
мен өнім сапасы күрт төмендейді, қабілеттілігін көрсету ынтасы жоғалады.
Еңбек шамасы мен тұтыну шамасының арасындағы байланыстың өзгеруі оның
өнімділігінің өсуін ұстап тұрады. Сондықтан еңбек өнімділігінің қарқынды
өсуі еңбекақының өсуімен салыстырғанда қызметкерлердің еңбекақысын төлеуді
ұйымдастыруға аса маңызды талаптар орын алады.
Егер кәсіпорында орташа жалақының өсу қарқыны еңбек өнімділігінің өсу
қарқынын басып озатын болса, онда өнім өлшеміне қаражат шығыны өседі,
өндірістің табыстылығы төмендейді, және де кәсіпорынның жағдайы қиындайды.
Осыдан шығаны, жұмыскерлерді материалдық көтермелеу кезінде еңбек
өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда басып
озу принципін қатаң сақтау қажет.
Үшіншіден, кәсіпорынның тиімді жұмыс істеу механизмі оның ұйымдық
нысанына қарамастан Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшудің 2007-
2024 жылдарға арналған тұжырымдамасында белгіленген принциптер, мақсаттар
мен шешімдерге сәйкес болуы қажет [7]. Онда дамудың экономикалық,
экологиялық, әлеуметтік факторын біріктіру қажеттілігі қарастырылған.
Төртіншіден, экономиканы басқарудың ең маңызды құралына шаруашылық
жүргізу стратегиясы және стратегиялық жобасы жатады. нарықтық экономикасы
дамыған елдерде көптеген корпорациялар өз қызме-тін міне осыдан бірнеше
онжылдықтар бойы жобалап келеді. Ал бізде жоба-лау проблемаларына жақында
ғана көңіл аудара бастады. Кәзіргі кезде стра-тегиялық жобалау кәсіпорынды
басқару функциясында өз орнын алды. Соған байланысты акционерлік қоғам
тиімді жұмысының экономикалық ынталан-дыру жүйесі оның стратегиялық
жобасымен үйлескен болу қажет.
Бесіншіден, экономикалық ынталандыру тек мадақтау жүйесін емес, сонымен
қатар жауапкершілік шараларын да білдіреді. Осы мақсатпен кәсіпорындардың
әр түрлі нормаларды, нормативтерді, ережелерді, жауап-кершіліктерді, ал
өндірістік және басқа да бөлімшелер, сонымен қатар атқарушылар –
материалдық ықпал жасау шараларын сақтамағаны үшін экономикалық санкциялар;
пайдаланылады.
Алтыншыдан, ықпалдандыру жүйесіне талдау жасау барысында басқару
ғылымыны шығарған қорытындыларын ескеру қажет. Зерттеушілер жұмыскерлердің
еңбек жағдайын қанағаттандыру көп жерлерде қалаған нәтижеге қол
жеткізбейтіні белгіленген [8]. Жұмыскерлерге тұрақты жұмыспен қамтылу
сенімділігін, мойындауын және сыйлауын қамтамасыз ету маңызды. Жұмыс
олардың мүдделеріне сәйкес келу керек. Бизнесте ешқашан да болмағандай адам
маңызды. Адам, ең бастысы – ол құдіретті күш. Фирманың гүлдеуі немесе
күйреуі – сол адамға байланысты [9].
Акционерлік қоғамдар несиелік жүйе салығы бойынша бюджетпен уақтылы және
толық есеп айрысуға материалдық жауапкершілік артады, компанияның шығыны
меншікті ресурстар есебінен жабылады. Олар сондай-ақ олардың өнімдерінің
жабдықтаушылары, мердігері, тұтынушылары алдында шаруашылық жүргізу
шарттарымен қарастырылған міндеттемелерін орындау үшін материалдық
жауапкершілік артады. Экономикалық санкциялар мемлекеттік стандарттарды,
техникалық шарттарды бұзған кәсіпорындарға; сапасыз және жеткіліксіз
тауарларды жеткізушілерге және тағы басқаларға қолданылады. Шарттық қарым-
қатынастардың бұзылғаны үшін экономикалық санкциялар барынша кең тараған.
Шаруашылық ету субъектісінің экономикалық жауапкершілігі шығындарын өтеу
нысаны болады. Экономикалық санкциялар сондай-ақ ішкі өндірістік қарым-
қатынасында пайдаланылады. Оларды пайдалану өндірістік бөлімшелердің немесе
жеке жұмыскерлер қызметі нәтижесінің нашар жұмыстарының қолайсыз салдарына
жатқызуға мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамды экономикалық ынталандырудың мәнін күшейту үшін
материалдық жауапкершілік жүйесін өндіру және қолдану қажет.
Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігін бағалау өндірістің бастауыш
ұйымы ретінде кәсіпорын қызметі нәтижесін экономикалық бағалауды есептеу
әдісіне негізделуі мүмкін. Сондай-ақ кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде
Акционерлік қоғамның өзіндік ерекшелігін ескерген жөн. Осыған байланысты
кәсіпорын жұмысының тиімділігінің теориялық-математикалық принципін
анықтауды қарастырған орынды.
Өндірістің тиімділігі – жалпы және әр кәсіпорынның бөлек ұлттық
экономикасының дамуының ақырғы мақсатына жетуіне тікелей байланысты болатын
нарықтық экономиканың өзекті категориясы санына жатады. Өндірістің
экономикалық тиімділігігің жалпы түрі екі шаманың мөлшерлік арақатынасын
білдіреді - шаруашылық қызметінің және өндірістік шығынының нәтижесі.
Өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылату мәселелерінің маңызы қолда
бар ресурстарды пайдалану барысында әр шығын бірлігіне экономикалық
нәтижелердің жоғарылауынан тұрады.
Өндіріс тиімділігін жоғарылату ағымдағы шығынды (тұтынылатын
ресурстарды) үнемдеу есебінен де, қолданыстағы капитал және капиталға жаңа
қаржы бөлу (ресурстарды пайдалану) жолымен де жетуі мүмкін.
Кәсіпорынның нарықтық қызметінің аса маңызды экономикалық нәтижесі оның
дамуының ұзақ мерзімді перспективасы салынған капиталдан барынша көп кіріс
алу болып келеді. Кіріс пен инвестициялық салымдардың ара қатынасының өсуі
өндірістің тиімділігін нақты жоғарылату үшін бастапқы негіз болады.
Кәсіпкерлік пен нарықтық экономиканың негізі табыс, кіріс болып
келетіндіктен экономикалық тиімділіктің бірінші белгісі ретінде өнімдердің,
жұмыстар мен қызметтердің, олардың бәсекелесу қабілетілігін қамтамасыз
етудің жоғары сапасы негізінде шығындар мен ресурстар бірлігіне табысты
барынша көбейту болады. Тиімділіктің жаңа шарттарында және жалпы ұлттық
белгілерінде сақталады: халық тіршілігінің әл-ауқаты деңгейін көтеруде
шығындар мен ресурстар бірлігіне жалпы ұлттық өнімді барынша көбейту.
Бұндай тиімділік белгілерінің қисынды және нарықтық экономикадағы ахуалын
көрсетеді, өйткені жалпыұлттық өндіріс тиімділігі өндірістің
(кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдардың) бастапқы ұйымының өндірістік
қызметінің тиімділігіне байланысты. Бастапқы буындардың өндірістік қызметі
тиімдірек болған сайын жалпы ұлттық экономиканың тиімділігі жоғары болады,
мемлекетте әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу үшін ресурстар көп
болады.
Шаруашылық етудің нарықтық тәжірибесінде экономикалық тиімді-лігін
көрсетулерінің әр түрлі нысандары кездеседі. Тиімділіктің техникалық және
экономикалық аспекттері өндірістің негізгі факторының және оларды
пайдаланудың нәтижелілігінің дамуын сипаттайды. Әлеуметтік тиімділік нақты
әлеуметтік мәселелердің шешуін көрсетеді. Әдетте, әлеуметтік нәтижелер
экономикалық нәтижелермен тығыз байланысты, өйткені кез келген үрдістер
негізін материалдық өндірістің дамуын құрайды. Нарық шарттарында әр
кәсіпорын экономикалық дербес тауар өндірушісі бола тұра мемлекеттік және
басқа нормалар, сондай-ақ әлеуметтік шектеулер шегінде бекітілген меншікті
өндірістің даму тиімділігін бағалаудың кез келген тәсілін пайдалануға
құқығы бар. Ал нарықтық берекесіздігі болса өте күрделі, және де нарыққа
ауысу өндірісті басқарудың барлық деңгейінде шынайы тиімді шешімдерді
іріктеу және жүзеге асыру үшін шығындар мен нәтижелер өлшемдерінің біртұтас
оң шешімін өндірудің маңыздылығын міндеттейді.
Нарық шарттарында өндірістік, коммерциялық шаруашылық және басқа да
кәсіпорын қызметінің түрі нарық элементтеріне байланысты. Олар жеткіліксіз
сұраным алу мүмкіндігі, әр түрлі нарықтық процесстерге қатысу-шылар
мүдделерінің субъективтігі, өндіріс параметрлерінің қозғалысы және т.б.
бұйым өндіруде көрсетіледі. Демек, тәуекел деңгейін азайтуға ұмтылу
өндірістің барлық жұмыс нәтижелерінің мұқият экономикалық есебін жүр-гізуді
талап етеді.
Кәзіргі уақыт жағдайында кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау
кәсіпорын тиімділігін бағалауды керек ететін талаптарына жауап беретін
көрсеткіштер жүйесі негізінде және мәліметтік базаға сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорын қызметінің өндірістік, техникалық және коммерциялық түрлерінің
алуан түрлілігі көрсеткіштердің алуан түрлілігін де анықтайды. Сонымен
қатар оларды пайдалану проблемасы осылардың бір де біреуі кәсіпорын жұмысы
туралы пікір айтуға болатын әмбебап көрсеткіш ролін орында-майтындығында.
Ең жиі пайдаланатын тиімділік көрсеткіштері талдау мақсатына байланысты
ажыратылады. Олар төрт топ бойынша квалификацияланады: экономикалық жағдай
бағасының көрсеткіштері, өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігі,
инвестициялық белсенділігі, әлеуметтік тиімділігі. Ең алдымен, кәсіпорын
қызметінің өндірістік-шаруашылық тиімділігін бағалау көрсеткішін
қарастырайық. Тәжірибеде бұл бағалау блогы жалпы шаруашылық субъектісі
жұмысының тиімділігі көрсеткіштерімен және өндірістік ресурстарды пайдалану
тиімділігінің көрсеткіштерімен ұсынылған.
Өндірістік қызмет тиімділігінің көрсеткіштері өзіне мыналарды қосады:
сауда табыстылығы (табыстың өнімді сатудан алынған ақшалай түсімге
қатынасы), активтердің айналымдылығы (өнімді сатудан алынған ақшалай
түсімнің жылдық орташа актив құнына қатынасы), активтердің кірістілігі
(активтердің айналымдылығына сауда пайдалылығын шығару) және басқалар.
Сауда табыстылығының көрсеткіші алынған табыс есебінен тек тауарлар шығынын
жауып қана қоймай, сонымен қатар, кәсіпорын иегерлерінің капиталын салған
кездегі өздеріне қабылдайтын тәуекелінің орнын толтыратын белгілі бір
қалдық қалатындай етіп кәсіпорынды басқару шеберлігін көрсетеді.
Активтердің айналымдылығы компанияның қолда бар акциялары негізінде
тауарларды өндіру және сату қабілеттілігін сипаттайды. Әдетте активтердің
айналымдылығының көрсеткіші жоғары болған сайын жақсы болады: босалқы
қорларының төмен деңгейі тәуекелді төмендетеді және капиталдың
пайдалануының тиімділігін көрсетеді.
Активтердің кірістілігі – ең мықты кәсіпорынның активтерін пайдалану
қабілеттілігі индикаторларының бірі болып саналатын көрсеткіші. Активтердің
кірістілігі кәсіпкерлік қызметтің пайдалылығы (рентабельность) болып
келеді. Соңғы нәтижелерінің ең маңызды көрсеткіші нарықтық экономика
жағдайында өндіріс тиімділігінің жиынтығы пайдалылық (табыстылық-
кірістілік). Пайдалылықтың деңгейі табыс шамасына, шығын шамасына және
пайдаланатын ресурстарға байланысты. Пайдалылық кәсіпорынның өндірістік,
коммерциялық және шаруашылық қызметінің экономикалық тиімділігінің кешенді
көрсеткіші болып табылады. Жалпы пайдалылық өндірістік ресурстарды
пайдалануды көрсетеді, ал акционерлік қоғамдарда меншіктік капиталдың
тиімділігін көрсетеді. Пайдалылық кәсіпорын қызметінің барлық жағын
синтездейді. Оның шамасына көптеген ұйымдық-техникалық және экономикалық
факторлар ықпал етеді: өндіріс техникасы мен технологиясындағы өзгеріс,
материалдық-шикізаттық ресурс-тарды ұтымды әрі үнемді пайдалану деңгейі,
өнімнің шығарылу көлемінің, сатылымының және сапасының өзгеруі, өндіріс пен
еңбек ұйымының деңгейі, кәсіпорындар, оның бөлімдерінің жұмысын басқару.
Қазақстандағы экономикалық реформа жылдары жүргізілген басқару
механизмінің құрылымы бойынша іс-шаралар, кәсіпкерліктің, сонымен қатар
акционерлік қоғамның дамуы пайдалылықты көтерудің шешуші шарттары болды.
Капиталдың пайдалылығы, айналымдылығы және шығындардың рационалдылығы
кәсіпорын жұмысының нәтижелілігінің жалпылама көрсет-кіші болып келеді.
Кесте 1
Кәсіпорын қызметі тиімділігінің жиынтығының көрсеткіштері
Көрсеткіштің атауы Есептік формула
Кәсіпорынның бар капиталының (активтерінің) Р=ПА
пайдалылығы Рмк=ПтМк
Меншікті капиталдың пайдалылығы
Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы Рд=ПИ
Кәсіпорынның барлық капиталының (активтері-нің)
өнімділігі (айналымдылығы) Ro=QA
Ұсталған шығындардың өнімділігі R=QИ
Сатылған өнім бірлігіне ұсталған шығындар (сатылған
өнімнің үлесті өзіндік құны). S=ИQ
Кестеде келтірілген көрсеткіштер экономикалық тәжірбиеде әлдеқайда кең
қолданылады. Кез-келген меншік нысанындағы кәсіпорындар үшін, әсіресе
акционерлік қоғамдар үшін меншікті капиталының маңызды ролін ескере отырып
жалпы кәсіпорындар қызметінің тиімділігінің көрсеткіштерін - меншікті
капиталының пайдалылығы көрсеткішімен толықтыру ұсынылып отыр. Әр
келтірілген көрсеткіштің экономикалық мазмұны және оларды есептеу
әдістемелері арнайы әдебиеттерде, біздің әр өлшеуіш үшін қажетті символдары
қосылған толықтырулармен.
Капитал жиынтығының тиімділігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz