Қазақ бейнелеуі өнерінің дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І БӨЛІМ. Қазақ бейнелеуі өнерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Әбілхан Қастеевтің кәсіби шеберлігінің қалыптасуы мен бейнелеу өнеріндегі шығармашылық құндылығы. Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмаилованың бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Бөлім. Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балаларға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Қазақ суретшілерінің шығармалары арқылы балалардың шығармашылық белсенділігі мен қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Суретшілердің шығармаларының бейнелеу өнері құндылығына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ Бөлім. Суретші шығармашылығы арқылы бейнелеу өнері сабағы барысында балаларға көркем эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
І БӨЛІМ. Қазақ бейнелеуі өнерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Әбілхан Қастеевтің кәсіби шеберлігінің қалыптасуы мен бейнелеу өнеріндегі шығармашылық құндылығы. Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмаилованың бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Бөлім. Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балаларға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Қазақ суретшілерінің шығармалары арқылы балалардың шығармашылық белсенділігі мен қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Суретшілердің шығармаларының бейнелеу өнері құндылығына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ Бөлім. Суретші шығармашылығы арқылы бейнелеу өнері сабағы барысында балаларға көркем эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Жаңашыл саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылым нәтижелерімен өмір сүріп, жаңа биіктерге қол жеткізіп жүргендер үшін уақыт - ең әділетті де парасатты төреші, өзіндік емтихан. Қазақстанның тәуелсіздігіне жиырма бес жыл уақыт өтсе де, ол тек күнделікті тұрмысты жақсартуға ғана емес ұлттық өнер мен мәдениеттің құндылығын сезінудің өлшемі мен сынағы болғаңдай. Идеологиялық жүйенің әр түрлі ерекшелігіне қарамастан Табиғат пен Адамзат алдында қажыр-қайраты мен ой-арманы таза адамдардың шығармашылығы ұлттық өнердің құндылығын, оның мәнін құрайды. Тәуелсіз Қазақстан дәуірінде өмір сүріп жатқандар үшін еліміз 2004 жылы 100 жылдық мерейтойын атап өткен суретші Әбілхан Қастеевтің шығармашылығы, ұлттық мінез-құлықтың ең бір жақсы көрінісінің белгісі. Қазақстан бейнелеу өнерінде көпшілікке есімі мен шығармашылық тағдыры қызғылықты талант идеялары аз емес. Солардың ішінде, Әбілхан Қастеевті көптеген себептермен алдымен ауызға аламыз. Әбілхан Қастеев дарын сезімталдығының арқасында артындағы ұрпағына мол мұра қалдырғаны сөзсіз шындық. Оның мұрасы— өз жан-дүниесінің жетегінде жүріп жетілу белгісі, туған жердің сұлулығын көрсетуге деген ынтасы, оның бедері мен сансыз бояуы. Ең басты әсемдік — табиғат пен оның зандылықтары берген, махабатқа толы көркем бейнелері болашақ ұрпаққа мәңгілік өшпестей болып қалды. Әбілхан Қастеев сынды суретшінің сырлы шығармашылығының тереңінде жасырынған құндылыққа жету үшін бұрынғы түсініктерден аулақтана білу ауадай қажет. Оңда жұмбақ пен құпияға тең қарапайымдылық пен ақиқат жатыр.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы 11 қараша.
2. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”
3. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
4. Қ.Қамбаровтің «Хас суретші» атты мақаласы (Жұлдыз) журналы, 1978 жыл.
5. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
6. Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма
7. Қазақ Энциклопедиясы, 9 том
8. Байжігітов Б., Ибраева М. Эстетикалық оқу тәрбие жүйесі мәселелері. - Қазақстан мектебі. 1993 ж.
9. С.Ә. Аманжолов. Бейнелеу өнерін оқыту технологиясы, 2006 ж.
10. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. «1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық минимумы». – Астана қ., 2004
11. Балабақшадағы бейнелеу іс әрекетінің теориясы мен методикасы. «Мектеп», Алматы, 1983. –245 б.
12. Мектепке дейінгі кіші жастағы (3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Зерек бала» бағдарламасы. - Астана, 2010. - 115 б.
13. Мектепке дейінгі ересек жастағы (5 жастан бастап 6 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Біз мектепке барамыз» бағдарламаcы - Астана, 2010. - 89б.
14. Әлібеков Ш. Жалпы білім беретін орта мектеп, эстетика пәні бағдарламасы. - Қазақстан мектебі. 1992 ж
15. Сарықұлов Г. Қазақстан өнері. – Алматы: Өнер, 1981
16. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
17. Аманжолов С. Ә. Эстетикалық тәрбие және халықтық бейнелеу өнері. –Қазақстан мектебі. 1990 ж.
18. Балкенов Ж. Сурет салуға үйрету. –Алматы, мектеп, 1987.
2. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”
3. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
4. Қ.Қамбаровтің «Хас суретші» атты мақаласы (Жұлдыз) журналы, 1978 жыл.
5. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
6. Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма
7. Қазақ Энциклопедиясы, 9 том
8. Байжігітов Б., Ибраева М. Эстетикалық оқу тәрбие жүйесі мәселелері. - Қазақстан мектебі. 1993 ж.
9. С.Ә. Аманжолов. Бейнелеу өнерін оқыту технологиясы, 2006 ж.
10. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. «1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық минимумы». – Астана қ., 2004
11. Балабақшадағы бейнелеу іс әрекетінің теориясы мен методикасы. «Мектеп», Алматы, 1983. –245 б.
12. Мектепке дейінгі кіші жастағы (3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Зерек бала» бағдарламасы. - Астана, 2010. - 115 б.
13. Мектепке дейінгі ересек жастағы (5 жастан бастап 6 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Біз мектепке барамыз» бағдарламаcы - Астана, 2010. - 89б.
14. Әлібеков Ш. Жалпы білім беретін орта мектеп, эстетика пәні бағдарламасы. - Қазақстан мектебі. 1992 ж
15. Сарықұлов Г. Қазақстан өнері. – Алматы: Өнер, 1981
16. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
17. Аманжолов С. Ә. Эстетикалық тәрбие және халықтық бейнелеу өнері. –Қазақстан мектебі. 1990 ж.
18. Балкенов Ж. Сурет салуға үйрету. –Алматы, мектеп, 1987.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ. Қазақ бейнелеуі өнерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Әбілхан Қастеевтің кәсіби шеберлігінің қалыптасуы мен бейнелеу өнеріндегі шығармашылық құндылығы. Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмаилованың бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Бөлім. Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балаларға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Қазақ суретшілерінің шығармалары арқылы балалардың шығармашылық белсенділігі мен қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Суретшілердің шығармаларының бейнелеу өнері құндылығына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ Бөлім. Суретші шығармашылығы арқылы бейнелеу өнері сабағы барысында балаларға көркем эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жаңашыл саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылым нәтижелерімен өмір сүріп, жаңа биіктерге қол жеткізіп жүргендер үшін уақыт - ең әділетті де парасатты төреші, өзіндік емтихан. Қазақстанның тәуелсіздігіне жиырма бес жыл уақыт өтсе де, ол тек күнделікті тұрмысты жақсартуға ғана емес ұлттық өнер мен мәдениеттің құндылығын сезінудің өлшемі мен сынағы болғаңдай. Идеологиялық жүйенің әр түрлі ерекшелігіне қарамастан Табиғат пен Адамзат алдында қажыр-қайраты мен ой-арманы таза адамдардың шығармашылығы ұлттық өнердің құндылығын, оның мәнін құрайды. Тәуелсіз Қазақстан дәуірінде өмір сүріп жатқандар үшін еліміз 2004 жылы 100 жылдық мерейтойын атап өткен суретші Әбілхан Қастеевтің шығармашылығы, ұлттық мінез-құлықтың ең бір жақсы көрінісінің белгісі. Қазақстан бейнелеу өнерінде көпшілікке есімі мен шығармашылық тағдыры қызғылықты талант идеялары аз емес. Солардың ішінде, Әбілхан Қастеевті көптеген себептермен алдымен ауызға аламыз. Әбілхан Қастеев дарын сезімталдығының арқасында артындағы ұрпағына мол мұра қалдырғаны сөзсіз шындық. Оның мұрасы -- өз жан-дүниесінің жетегінде жүріп жетілу белгісі, туған жердің сұлулығын көрсетуге деген ынтасы, оның бедері мен сансыз бояуы. Ең басты әсемдік -- табиғат пен оның зандылықтары берген, махабатқа толы көркем бейнелері болашақ ұрпаққа мәңгілік өшпестей болып қалды. Әбілхан Қастеев сынды суретшінің сырлы шығармашылығының тереңінде жасырынған құндылыққа жету үшін бұрынғы түсініктерден аулақтана білу ауадай қажет. Оңда жұмбақ пен құпияға тең қарапайымдылық пен ақиқат жатыр.
Қазақ бейнелеу өнерінде өзіндік ізін қалдырған керемет суретшілеріміздің бірі Айша Ғарифқызы Ғалымбаева, Қазақстанның халық суретшісі, ҚР Ш.Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Құрмет белгісі, Еңбек Қызыл ту ордендерінің иегері. Оның есімі Республиканың құрметті Алтын кітабына жазылған. Қазақстан өнерін дамытуға қосқан үлесі үшін Тарлан сыйлығын алған. Қазақ өнерінің тарихына Айша Ғалымбаеваның шығармашылық өмірбаяны шын мәнінде алтын әріппен жазылған! Ол тарихтың қай бетін ашсаңыз да, алдыңыздан Айша Ғарифқызы сомдаған тамаша образдар шығады. Айша Ғалымбаеваның бұл өмірден алмаған сыйы, ардақталмаған атағы жоқ шығар. Алайда солардың арасындағы ең бастысы оның картиналарын тамашалаған көрерменнің көкірегінде күй болып шертілетін сұлулық пен қуаныш, адам жанына сондай іңкәр дүниені сыйлаған шығармашылықтың жасампаздық құдіреті.
Қазаққа бітткен тағы бір керемет суретшілеріміздің бірі Гүлфайрус Ысмайылова. Кескіндемеші, театр және кино суретшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, Қазақстанның халық суретшісі, Құрмет Белгісі, Халықтар достығы, Парасат және І дәрежелі Достық ордендерінің иегері Гүлфайрус Мансұрқызы Ысмайылова 84 жасқа қараған шағында дүние салды. Гүлфайрус Мансұрқызы мәдениет және өнер саласында көптеген шәкірттерді тәрбиеледі.Қазақ мәдениеті мен өнерінің танымал қайраткері Гүлфайрус Ысмайылованың жарқын бейнесі жадымызда әрдайым сақталады.
Осындай керемет суретшілеріміз және қазіргі уақыттағы жаңа буын суретшілерімізден келешек ұрпаққа қалдырған және қалатын мұра, сол арқылы мол тәрбие берілетіні сөзсіз. Осы жобада осы жайлы сөз қозғалатын болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жыл сайынғы Жолдауында Қазақстанның білім саласына ерекше назар аударып келеді. Болашақ ұрпақ үшін заманауи әдістер мен технологияларды енгізу, білімге қолжетімділікті кеңейту, білім сапасын арттыру. Бұдан бөлек, Президент балабақшалардың жетіспеушілігіне де тоқталып, осы бағытта мектепке дейінгі мекемелердегі мәселелерді алдағы үш жылда шешуді жүктеді. Білімді ұрпақ - жарқын болашақтың кепілі болашақтың тірегі жастардың білім саласында толыққанды білім алуына жағдай жасалып отыр, - деп қорытты өз сөзін Нұрсұлтан Әбішұлы Әбішұлы Назарбаев. [1]
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балаларды бейнелеу сабақтарында қазақ суретшілерінің шығармалары арқылы шығармашылық белсенділігі мен қызығушылығын арттыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балаларға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру;
- Шығармашылық көз қарастарын кеңейту және жүйелеу.
- Елестету мен ойлауды дамыту;
І. Бөлім. Қазақ бейнелеу өнерінің дамуы
Қазақ бейнелеу өнері -- көркем кескіндеме, мүсіндеме, графика, сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға негізделген көркем өнер. Қазақ Бейнелеу Өнерінің бұқаралық ең ежелгі түрі - халықтың қолөнері болып табылады. Әдебиет пен музыкаға қарағанда, кәсіби 'Қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасу және даму жолы өте күрделі болды. Оның бастауында этнограф-ғалым Ш.Уәлиханов тұрды. Кейінгі зерттеулер Шоқан туындыларынан (әсіресе, графикалық суреттері), "Потанин", "Тезек төре", т.б. портреттік жұмыстарынан оның кәсіби суретшілерге тән шеберлігі байқалатынын анықтады. Шоқанның қас-қағым сәтте салған графикалық долбар суреттері қайта өрлеу дәуірі өкілдері (Леонардо Да Винчи, Рафаэль Санти) шығармаларымен сабақтасып жатыр ("Аға сұлтан портреті", "Бақсы", "Қазақ музыканттары", "Шығыс ұйғырларының киімі", т.б.). Шоқан Қазақ Бейнелеу Өнерінің графикалық саласында ғана емес, сонымен қоса, кескіндеме саласында да жоғары шеберлікке жеткен ("Алатау көрінісі", "Жатақ"). Қазақстанда бейнелеу өнерінің кәсіпқой шеберлерін даярлайтын студия 1920 жылы ұйымдастырылып, онда Н.Г. Хлудов, Н.Антонов және мүсінші А.С. Пономарев сабақ берді.
20 ғасырдың 20 - 30 жылдары 'Қазақ бейнелеу өнері шеберлері алғашқы қадамдарын жасады. Жас суретшілер кескіндеме мен графиканың кәсіптік шеберлігін меңгерді. Олар (Н.И. Крутильников, Ә.Қастеев, Ә.Ысмайылов, И.И. Савельев, Б.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов, т.б.) өздерінің қарапайым мазмұнға құрылған алғашқы еңбектерінде елімізде болып жатқан өзекті өзгерістерді бейнелеуге ұмтылды.
1928 жылы Семейде бейнелеу өнері шығармаларының алғашқы көрмесі ұйымдастырылды. Қазақстан суретшілерінің кәсіптік шеберлікті тез игеруіне сол кездегі одақтас республикалардың, Мәскеу мен Санкт-Петербург шеберлерінің (Б.В. Иогансон, А.А. Дейнека, С.В. Герасимов, А.А. Пластов) тәжірибесі көп көмектесті.
1933 жылы республика Суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті құрылды. 1934 жылы Мәскеудегі Шығыс мәдениетінің мемлекеттік мұражайында қазақ суретшілерінің тұңғыш көрмесі ұйымдастырылып, бір жыл өткен соң Алматыда Қазақ мемлекеттік Көркем сурет галереясы ашылды. Әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары, түбегейлі уақыт талаптары шығармаларға тың тақырып болды. Ә.Қастеев шығармаларының өзіндік ұлттық бояуы осы кезде жарқырап көрінді. Қазақ Бейнелеу Өнері қалыптасу және өркендеу жолы осы суреткер шығармаларымен тығыз байланысты. Шығармалары бүкіл Отан келбетін бейнелейтін Ә.Ысмайылов та қазақ кескіндемешілерінің аға буынына жатады. Өздерінің шығармашылық жолын республика өмірімен тікелей байланыстырған көптеген орыс шеберлері: кескіндемешілер - А.А. Риттих, Н.В. Соловьев, А.И. Бортников, Н.И. Крутильников, Л.П. Леонтьев, графиктер Г.А. Брылов, Б.А. Чекалин, Л.В. Гербановский, т.б. 30 жылдардағы Қазақ Бейнелеу Өнеріне белсене ат салысты. 1940 жылы маусымда ашылған Қазақстан суретшілерінің І-съезі шығармашылық ұжымның біраз жылғы жұмыстарын қорытындылап, ұлттық өнерді одан әрі дамытудың жолдарын белгілеп берді. 40-жылдардың басында қазақ кескіндемесі мен графикасы едәуір табыстарға жетті. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында республика қыл қалам шеберлері өз өнерлерін фашист-басқыншыларына қарсы үгіт-насихат құралына айналдырып, бүкілхалықтық ерлікті, қаһармандық пен қайсарлықты көрсетуге күш салды. Бұл жылдары Леонтьев, К.Я. Баранов, Риттих, А.И. Черкасский, И.Я. Иткинд, М.С. Лизогуб, т.б. табысты еңбек етті. [2]
2-дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ Бейнелеу Өнерінің барлық түрі: кескіндеме, мүсіндеме, графика ілгері дамыды. Қазақ және өзбек халықтарына ортақ суреткер - қазақ табиғатын тамсана жазған, алғашқы академик-суретші О.Н. Таңсықбаев Қазақ Бейнелеу Өнерінде ерекше орын алады. Ол елден жырақ жүрсе де (Өзбекстанда тұрған) бар болмысымен, жүрегімен өзін әрқашанда елімен, жерімен бірге сезінген, қазақ табиғатын ерекше бір сүйіспеншілікпен жазған суретшінің бірі болды ("Қазақстан жолдары", "Көш", т.б.). 50-жылдардың соңы (Қ.Телжанов, М.Кенбаев) Қазақ Бейнелеу Өнері жанрлық және ізденіс бағыттарының сонылығымен ерекшеленеді. Қазақ Бейнелеу Өнерінде графика елеулі орын алады. 60-жылдары акварельдің, офорттың,линогравюраның, автолитографияның өзіндік бағыттары бар дарынды шеберлері (А.А. Дячкин, Е.Г. Сидоркин, Н.С. Гаев, Ш.Б. Кенжебаев, И.Г. Квачко, т.б.) өсіп жетілді. Қазақстан бейнелеу өнерінің байырғы шебері В.И. Антощенко-Оленев гравюра мүмкіндіктерін барынша табысты пайдалана білді. Қазақ Бейнелеу Өнерінің шығармалары бұл кезеңде шет елдерде де таныла бастады. Олар Мәскеудегі Третьяков галереясына, Қазақстан мемлекеттік бейнелеу өнері мұражайына қойылды, шет ел мұражайлары сатып алатын болды. Қазақстан суретшілерінің үздік еңбектері ұлт өнерінің қазынасына асыл мұра болып қосылды. Республиканың көптеген облыс орталықтарында (Шымкентте, Қарағандыда, Астанада, Павлодарда, т.б.) шығармашылық ұжымдар құрыла бастады. Қазақ Бейнелеу Өнерінде халықтың өзіндік дүниетанымын, оның мәдениеті мен дәстүрлік ерекшеліктерін танытатын белгілер барған сайын айқын қалыптасты. Бұл кезеңдегі Қазақ Бейнелеу Өнерінің дамуына А.Ғалымбаева, Г.Ысмайылова, Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, А.М. Степанов, К.Шаяхметов, Ү.Әжиев, т.б. суретшілердің тақырыптық картиналары үлкен үлес қосты. Ауыл тақырыбы көптеген Қазақстан суретшілерінің назарында болып, әсіресе, шығармашылық жолын 60 - 70-жылдары бастаған шеберлердің ең басты тақырыбына айналды. С.Айтбаев, Ш.Сариев, Т.Тоғызбаев, Ә.Садыханов, О.Нұржұмаев, А.Ақанаев шығармаларына өзіндік дүниетаным, өмірді кең көлемде тани білу, символикаға құштарлық тән болды.
М.Аманжолов, К.Муллашев, Е.Төлепбаев, т.б. шығармаларынан романтикалық-символдық және сезімдік бастаулар көрініс тапты. Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және сырлылығымен ерекше көзге түседі. М.Қисамединов еңбектері жұртшылықтың қызығушылығын туғызды. Оның Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріне салған суреттерінде (1973) өз халқының азаттығы жолында күрескен батырдың тарихи бейнесін жасады. И.Исабаев қазақ әдебиеті классиктерінің, Қазақстан жазушыларының шығармалары, балалар әдебиеті бойынша суреттер салумен қатар көптеген қондырғылы графика шығармаларын берді. 20 ғасырдың 70 - 80-жылдар шығармаларында өзіндік қолтаңбасы айқын графиктер қатары көбейді. 80 - 90-жылдары Қазақ Бейнелеу Өнері тың ізденіспен, еуропа жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев, Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, К.Каметов, Е.Сергебаев, А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген, көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының, Аралдың қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев, Ә.Төлебиев, т.б.). Е.Төлепбаев 2002 ж. халықаралық С.Дали атындағы алтын белгіге ие болды.[3]
0.1. Әбілхан Қастеевтің кәсіби шеберлігінің қалыптсуы ме бейнелеу өнеріндегі шығармашылық құндылығы. Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріне келуі.
Қазақстан бейнелеу өнерінде көпшілікке есімі мен шығармашылық тағдыры қызғылықты талант идеялары аз емес. Солардың ішінде, Әбілхан Қастеевті көптеген себептермен алдымен ауызға аламыз.
Әбілхан Қастеев (1904 -- 1973 жж.) -- қазақтың әйгілі кескіндемешісі, график-суретші, қазақ бейнелеу өнерінің негізін салушылардың бірі. Туып-өскен жері -- Алматы облысына қарасты Жаркент төңірегі. Топырақ бұйырған жері -- Алматы қаласы. Қазақстанның халық суретшісі (1944). Қазақстан Суретшілер одағы басқармасының төрағасы (1945 - 1956). Еңбек жолын Түрксіб темір жол құрылысында жұмысшы болып бастады. Мәскеудегі көркемсурет студияларында Н. Г. Хлудов пен И. Бродскийден сабақалды (1929 - 1936). Халық өмірінің алуан көріністерін шынайы бейнелеген мыңнан астам көркем туындыларды дүниеге келтірген.
. Әбілхан қолөнерге, одан соң суретшілік өнерге жастайынан бейім болған. Анасы Айғанша кілем, алаша, бау-басқүр тоқуға, сырмақ сыруға, шым ши жасауға шебер адам болыпты. Әбілхан осы халық өнеріне бала кезінен көз қанықтырып, анасына ою-өрнектер салуға көмектесіп, сурет өнеріне қолын үйретіп өседі. Оның 1930 - 1931 жылдары салған Қарындастың портреті, Автопортрет атты туындылары тұпнұсқаға ұқсастығымен және кейіпкер болмысын ашуға деген талпынысымен ерекшеленеді. Ол бірте-бірте ел өмірінің алуан салалы тіршілік-тынысына ден қойып, тарихи-әлеуметтік өзгерістерге суреткер зердесімен қарай бастайды. Оның Мектепте (1930), Түрксіб (1932), Жамбылдың портреті (1937), Ескі және жаңа тұрмыс (1937 - 1941), Аманкелді сарбаздары (1970), Жас Абай (1945) сияқты туындылары дарынды суретшінің өткен мен бүгінді шыншылдықпен бедерлеген көркем шежіре іспеттес.
Әбілхан -- туған жердің әсем табиғатын, оның дидарындағы адам қолының жасампаз өзгерістерін зор шабытпен бедерлей алған суреткер. Оның Биік таулы муз айдын (1954), Гул ашқан алма (1958), Менің Отаным (1959), Жайлаудағы авто-дүкен (1963), Қапшағай ГЭС-і (1972) сияқты полотнолары эпикалық қарымымен, шыншылдығымен назар аударады.
Әбілхан Қастеев суретші ретінде өзіндік дара қолтаңбасымен ғана ерекшеленіп қоймайды, сонымен бірге, ол -- туған жері мен өскен елін перзенттік махаббатпен жырлай алған біртуар суреткер.
Қастеевтің өнері әуел бастан өзінің ерте жетілген салмақтылығымен ерекшеленеді. Мүмкін ол, оның өз ісіне аса жауапкершілікпен қарайтындығынан да шығар. Өйткені, әкесі дүниеден өткен соң отбасындағы жалғыз еңбекке жарамды өзі болған соң, ауыртпалықтың бөрін өз мойнына алған еді. Ең бастысы ол Николай Хлудовтан (1921 жылдан 1929 жылға дейін), содан кейін Мөскеуден (1934-1936 жылға дейін) оқып жүрген кезінде шығармашылыққа тек жақсы сурет салу аздық етегінін, ол үшін аянбай еңбек ету керекгігін де әбден сезінген. Бұл табиғат пен ұлы шеберлерден үйренудің ұзақ та ұлағатты жолының басы еді.
Әбілхан Қастеев дарын сезімталдығының арқасында осы жылдары өзінің алғашқы кескіндемесін, майлы бояумен салудың ерекше тәсілдерін жүзеге асыра бастайды. Тіпті олар этюд немесе жай нобай болса да сол өмірдің тыныс-демін әкелгеңдей еді. Фанерге салынған "Мектепке" (1930 ж.) немесе "Қазақ өйелінің кескіні" (1930 ж. акварель) деген суреттерінің бізге аса ыстық көрінуі сондықтан да болар. "Іс тігу" (1924 ж.), "Киіз үй алдындағы қарындасым", "Көк киімді жас қазақ өйелі" (1931 ж.) атты жұмыстары жеңілдеу нобай түрінде салынғанымен басқаларынан еш кемдігі жоқ. Шын мәнінде керемет ұстамдылықпен бет әлпетін, қалпағының әшекей-өрнегіне дейін, жағасы мен қос бұрымын, көкшіл көйлектің желбір етектерін "Қазақ қызы" (1932 ж.), "Кесікбаевтің келбеті" (1930 ж.) атты шығармаларында көрсете білген. Техникалық орындалуы жағынан бұл жұмыстары графика мен кескіндеме суреттің арасында. Жаңарудың куәгері болғандықтан суретші өзінің алғашқы сызбаларыңда, одан кейіші полотноларында ең құнды деген бейнелерді ой-елегінен өткізе келе көптеген сюжеттерінде "ескі" мен "жаңа" өмірдің бейнесін психологиялық көңіл-күйдің қарама-қайшылықтарынсыз сол күйінде қабылдауға мүмкіндік береді. Су бояу (акварель) жас суретшінің ең жақсы көретін материалы. Бұл бояуды қолданғанда ол өзін еркін әрі нақты көрсетеді. Н.Г.Хлудовтан (1850-1935) білім алғанда (Ә.Қастеевпен бірге О.Таңсықбаев, С.Чуйков т.б. болған) бұл студияның оқыту негізі тікелей табиғаттың өзінен бейнелеу екеңдігіне көз жетізесіз. ұстаз бен шәкірт этюдтері кейде бір-біріне ұқсайды, оны Чуйков пен Хлудовтың ("Таудағы киіз үй", "Биік қарағай") жүмыстарынан байқауға болады. Майлы бояумен ол Мәскеуден (1934-1936) оқып келгеннен кейін жаза бастаған сияқты. [4]
Әбілханның алғашқы үздік туыңдыларының бірі деп 1932 жылы су бояумен жазылған "Түркісібін" айтуға болады. Композицияның динамикасы мен сызықтарының ұшқырлығына қарай бейімделген суреттің паровозға келгендегі әрбір бөлшегіне дейін сызып көрсетуінен елінің, жерінің осыңдай жаңалығына суретеп перзенттік қуанышын ерекше ұқышы сызықтардың тербелісінен білдіргеңдей. Сол қуанышының артында тұрған бесжылдықтың ауыр да көлемді жоспарларынан белі қайысқан қазақ жұмыскерлерінің өмірі мен ауыр еңбегі еске түседі. Қайткенменде өмір жылжып, Әбілхан да сол толқыңды тұрмыстың екпінімен өнерін шындай берді.
Отызыншы жылдарға жататын, дәлірек айтсақ 1932 жылы салынған, оның "Автопортреті". Жақындарының айтуынша 1934 жылы салынған "Шопан" деген суреті де автопортрет көрінеді. Осы екеуін салыстырудың өзі қызық. Екі портрет те айшықты, өзгеше. Жазушы Ю.Домбровский: "Жағы шығыңқы, жалпақ бетті жігіт доғал жақтаудан бізге тесіле қарап тұр. Еріндерін жымқыра, тіке қараған көзін кең ашқан... Бұл портреттегі басты нәрсе -- суретшінің жастығы, оның қайсарлығы, өз-өзіне сенімі, қайтпас қайраты" -- деп, Қастеев туралы естелік кітапта бірінші автопортрет туралы өзінің алған өсерін тамаша баяңдай келе былай дейді: "Мұнда бәрі сенімді және мығым. Бөкебайын ширата ораған, польтосының түймелері түгел салынған, малақайы басына орнықты киілген. Қаракүлдің бұйрасын да мүқият сызып келгірген. Ал ең бастысы, сұрша қағаздан бізге қарап отырған адамның өзі мықты"
1934 жылғы "Шопан" акварелі "Түрксібке" әлдебір жақыңдығы бар. Күле қарап тұрған жас жігіттің тұлғасы жеңіл сызықтармен еркін салынған. Өзіндік ерекшелікпен орналастырылған табиғат бейнесінің ұсақ бөлшектері жас суретшіге төн емес асқан сезімталдық нәтижесі.
Ә.Қастеевтің ұлылығы оның көркемсуретті оқып- үйренуге өз бетімен, өз бағытымен жетуінде емес, "ресми пайымдауға" суреткер ретінде тұтас та терең бейнелер жасай отырып шекесінен шерткізбей, ақылгөй, философ ұстамында шығыстық бекзаттықпен, ақша қардың сықырынан, таза ауаның хош иісінен, аптап ыстық күннен тараған ызынды сезерлік, сезімтал нәзіктікпен қалып қоюында. "Көк көйлекті қыз", "Кесікбаевтің портреті", "Қазақ қызы", немесе "Қарындасымның портреті" атты қайталанбас, қайтатумас бейнелеу өнерінің жахұттарын жасаған ол -- Адам құдыретін "сезінетін" сирек, сергек суреткер.
Суретшінің ерен еңбекқорлығын білгендіктен суреттерін салуға минуттан бастап, сағаты мен күніне дейін үнемдей жұмсайтын ол, үкімет тапсырмасын орындау үшін де солай істемеді деуге болмайтын сияқты. Сондықтан да болар, қыздың бұрымындай сымбатты көк теректердің құбылма бояуы, ақ күмістей жаңа түскен қар, бөрі де еркін, жеңіл, бояуы қанық.
Табиғатты суреттеуге шыққан суретшілер этюдтерін отыра қалып тез-тез бітіре салатын көрінеді. Әбекең болса бір жерде кешке дейін отырып жаңа шыққан күннің ертеңгіліктегі көрінісін салады екен. Кейде табиғаттың бір жердегі көрінісін тәуліктің әр кезіндегі жағдайына қарай жарықтың таралуын, түр-түсінің өзгеруін, аптап ыстығы мен қоңырсалқынын әдейілеп бейнелейді екен. Қастеевің осындай акварельдері Жапон мен Қытай шеберлерінің шығармаларын көзге елестетеді. Солар сияқты болмыстың тамырын басып, ырғағын сезінетіндей мәңгілік құндылықтардың астын сызып белгілеп кеткендей.
Адам өмірі мен табиғат өзгерістерінің тамаша көрінісін "Сәкіден қараған көрініс" (1935), "Қалыңдықты үйге кіргізу" (1937), "Сепаратордың қасында" (1941) немесе 1950 жылдардың акварельдерінен байқаймыз.
Осы тамаша акварельдерінің ішінен "Сәкіден қараған көрініс" ерекше атауға болады. Оның себебі жарық пен көлеңкенің өзгеше үшбүрыштанып жатуынан сюжеттік терең мағынаға ие болуы, сөйтіп қарапайым да сүйкімді жұмбақ дүние әлде біреудің жұмағы сияқты көрініс тапқан.
Акварель -- оның шығармашылығының басты бейнелеу мүмкіндігі болып қала берді. Ол осы техникада өзінің бағдарламалы сериаларын деректі-дәлелді тұрғыда сомдады. Республиканың күнделікті еңбек тынысын жан-жақты көрсететін "Тың жер туралы", "Қазақстан байлығы", "Жетіжылдық құрылыстары" атты акварель сериалары көпшілікке белгілі.
1950 -- жылдардан кейінгі көптеген тарихи-тақырыптық жанрдағы полотнолары немесе атақты адамдардың портреттері тапсырыс жолымен жасалған. Олар партиялық-кеңестік жүйенің идеологиялық ерекшеліктеріне негізделген "бағдарламалық" шығармаларға жатады. Ондай еңбектер тек Қастеевке ғана тән емес еді, көпшілік суретшілердің ой-өрісі мен қайрат-жігерін ол жүйе толық өзіне бағындырған еді. Ә.Қастеев шығармашылығының осы тұсын айта келе біз оның жеке ерекшеліктерін де баса көрсеткеніміз жөн болады. Мәселен идеологиялық сипат беру үшін Қастеев өте бір жеңіл де әдемі әдіс тапқан. Ол қызыл жалау. Әр жерге бір шаншып қойған жалаулар композицияда еш бір көрнекті рөл атқарамайды. Солардың бәрін жинап алсаң да сурет өз мәнін бір сәтке де жоғалтпайды. Суретші о бастан осы бір дүниенің артық екенін, уақытша екенін көрсете бейнелеген сияқты. Біраз суреттерінде көтергіш краңдар, бульдозерлер мен тракгорларды бұлт астындағы күн сәулесінің сыздықтаған алауын, жыртылған жердің бетінен несібесін іздеген торғайды бірге көруге болады. Сонда барып қанша жерден "тапсырыс" орыңдаса да сезімтал да нәзік жанды суреткер Қастеев өз сеніміне берік екенін байқайсыз.
Өзінің табиғи сезімталдығының арқасында ол талай көркем дүниелерді өмірге әкелді, олардың негізгі арқауы туған жерге, адамына, өз халқына деген орасан зор сүюспеншілік еді. Сондықтан да болар ен дала мен ашық аспанды философиялық мәнге ие боларлық дәрежеге жеткізе бейнелеуі, және сол бейнеге тең келер балама да табу қиын сияқты. Қастеевтің замандастарының бірі оның "Медеу", "Талас алқабы", "Қапшағай ГЭС-і" пейзаждарындағы кеңістік көруін батыс еуропа шеберлерінің кескіндемелерімен салыстыра келіп: "Қастеевтің шексіз кеңістікке талпынысы, адам әрекеттерінің әр түрлілігіне қызығушылығында ұқсастық бар. Осы картиналарын оншақты нүктеден қарауға болады, өйткені оларда оншақты мазмұн және орталық бар" дейді.
Әрине, суретші өзінің композициялық құрылымын тапқан. Оны әрқилы қисында келтіре отырып адам бейнесін сомдайды, осындай әдіс А.Иманов (1950 ж.) портретінде, немесе "Көк киімді жас әйел" (1931 ж.) "Колхоздың сүт фермасы" (1936 ж.) атты ертеректегі акварельдерінде айқын білінеді. Басқа шығармаларыңда ол табиғат бейнесіне көбірек орын береді де адам өрекеттері баяу, бөсең халде қалады. Ондай шешім "Талас алқабы" (1970 ж.), "Қапшағай ГЭС-і" (1972 ж) жұмыстарына тиесілі. Қастеев табиғат кеңістігіндегі адам тұлғасының мәнін табиғатпен етене етіп, терендеп кетіп бара жатқан кеңістікті ерекшелеуді көкжиек сызығының не жоғары, не төмен орналасуы, адам бойының масштабын дәл табу арқылы көрсетеді. "Талас алқабыңда" адамдар бейнесі табиғаттың шынайы көрінісін сезінуге көмекші, қосымша бөлшектер ретінде ұсақ бейнеленеді. Сондықтан да ол "Талас алқабы" болып қабылданады. Әрине, бұл ерекше суреткерлік қасиет.
Ертеректе Ә.Қастеев туралы шыққан бір кітапта суретшінің: "Менің өмір-тіршілігін бейнелейтін суреттерім ақынның құлаққа да, жүрекке де жағымды әнімен бірдей емес пе. Тек ақын көргенін өлең сөзбен қиыстырады, ал мен болсам қағаз бетіне сурет қып түсіремін" -- деп өзінің айтқаны бар . Сөйтіп ол сөз бен дыбысты сызық пен түр-түстің тіліне "аударып" жырлаудан шаршамайды. Шынында, бейнелеу өнерінің ақыны екендігін сезіну тауқымегі оған маза бермей ақыры өмірінің мәні мен мазмұнына, қуанышына айналды. 1960 жылдары Қастеев өнеркәсіптік пейзаж -- жаңа тақырыпқа бет бұрды. Көз алдыңда етек жайған ұлы жетіжылдық құрылыстарын бейнелеу -- көкке шаншылған көтергіш краңдардың мойындары ("Руда алу фабрикасының қүрылысы", 1960 ж.), терең рудалық карьерлер ("Мартен рудасы", 1960 ж. жөне басқалары) таудан құлаған өзеңдердегі тосқауылдар мен завод ғимараттары бола тұрса да Қастеев өзінің негізгі тақырыбын туған өңірдің жаңарған табиғаты алып өнеркәсіптің көлеңкелері арасынан көре білді. Жаңа тақырып Қастеевтің палитрасына да өзгерістер берді. Нәзік өрнекгі күмістей өрілген түр-түс қосыңдылары сол "өнеркәсіптік" табиғатты кескіндеп жатты.
Ауылшаруашылығына келе бастаған жаңа технологияға "Жүгері заводының жалпы көрінісі", "Ауыл шаруашылығындағы авиация", (1962 ), суэлектр станцияларға ("Болашақ Қапшағай ГЭС-і") арналған "Қазақстан байлығы" атты топтама суреттер дүниеге келді. Бұл еліне, жеріне деген ыстық ықыластан, оның еңбек жеңістерін уақтылы бейнелеп қалуға деген талпыныстан туған, таусылмас тақырыпқа айналған. Советтік Қазақстанның өмірі суретші-патриот Әбілхан Қастеевтің өміріне айналған сәт еді. Замандастары оның шеберлігіне бас иіп, Қастеев шығармашылығы ерекше көркемөнерлік құжат екендігін мойыңдайды. [5]
Ә.Қастеевтің мыңнан асатын суреттерін, картиналарын, акварельдерін республиканың көркемөнерлік жылнамасы деу занды түжырым. 1950-60 жылдардағы "Советгік Қазақстан" акварельдік топтамасы, "Қазақстан жерінде", "Тың туралы", "Бесжылдық қүрылыстары", "Қазақстан байлығы" шығармалары терең мазмұнды да мәнді. Суретшінің жұмыстары жанынды жай таптырар таза "Қастеевтік" лирикасымен, реалистік нысандағы фактілердің молдығы мен тақырыптың кендігі қайталанбас пластикалық һәм поэтикалық Ішігін қабылдайды.Ол ең дала мен ақ басты тау шындарын, немесе ғасырлар бойы қалыптасқан малшы өмірін, болмаса жаңалық ретіндегі карьер мен мұнай мұнараларын, кең даладағы магистральдар мен астық тасыған автомобилъдер керуенін шаршамай, шалдықпай бейнелей берді. Қазақстанның осы заманғы кескіндеме өнерінің жалпы даму қозғалысында да, сондай-ақ суретшінің жеке шығармашылығынын; жетістігі ретінде де Қастеевтің жасаған біршама жұмыстары, оның "әңгіме" жанрындағы асқан шеберлігін көрсетеді. Қайтыс болардан бір жыл бұрын жазылған "Қапшағай ГЭС-і" (1972 ж.), өзіндік қуаныш ұраны, өмір жеңісінің ұраны сияқты. Өз шығармашылығының тек соңғы он жылында Әбілхан Қастеев мазмұны үлкен, масштабты, азаматтық тұрғыдағы тақырыптық полотнолар жазуының өзінде терең символикалық мән жатыр. Оларда шеберлік шыңына шығудың бүткіл тар жолы мен тайғақ кешуі бейнеленген.
Оның мұрасы -- өз жан-дүниесінің жетегінде жүріп жетілу белгісі, туған жердің сұлулығын көрсетуге деген ынтасы, оның бедері мен сансыз бояуы. Ең басты өсемдік -- Табиғат пен оның зандылықтары берген, махабатқа толы көркем бейнелер.
Өткен дәуірдің суретші шығармашылығына деген көзқарасынан, баға беру мен сынау тәжірибесінен бірден үзілді-кесілді қоштасу мүмкін емес. Өйткені бөріміз де "сол ауылдан" шыққанымыз белгілі ғой. Сондықтан Әбілхан Қастеев сынды суретшінің сырлы шығармашылығының тереңінде жасырынған құндылыққа жету үшін бүрынғы түсініктерден аулақтана білу ауадай қажет. Оңда жұмбақ пен құпияға тең қарапайымдылық пен ақиқат жатыр.
Танымал туындылары;
Колхоздағы сүт ферма, Мақта жинау, Колхоздың тойы, Қыз алып қашу, Сатып алынған қалыңдық, Алтын астық, Ақсай карьері, Медеу мұз айдыны, Түрксіб, Талас жағалауы, Қапшағай даласы. Сонымен қатар Кенесары Қасымов, Абай, Шоқан Уәлиханов, Жамбылдың портреттері; ерекше танымал болып табылатын портреті - Амангелді Иманов портреті.
1.2. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмаилованың бейненлеу өнеріне келуі
Қазақ бейнелеу өнерінде ерекше орын алатын дара тұлға Айша Ғалымбаева. 1967 жылы суретші қазақ әйелі Айша Ғалымбаеваға Қазақстанның халық суретшісі атағы берілді.
Қазақ өнерінің тарихына Айша Ғалымбаеваның шығармашылық өмірбаяны шын мәнінде алтын әріппен жазылған! Ол тарихтың қай бетін ашсаңыз да, алдыңыздан Айша Ғарифқызы сомдаған тамаша образдар шығады .
Айша Ғалымбаева 1917 жылы Алматы облысының Еңбекші қазақ ауданындағы Есік ауылында дүниеге келген. Алматының көркемсурет училищесінде (1943) және Бүкілодақтық Мемлекеттік кинематография иниститутында (1949) оқыған. Айша Ғалымбаева Махаббат туралы аңыз, Өжет қыз, Шоқан Уәлиханов жөнінде Оның заманы әлі алда, Бұл Шұғылада болған еді дейтін фильмдердің қоюшы суретшісі. Қазақтың халық киімдері (1958) альбомының авторы. Республикалық, Одақтық және Халықаралық көптеген көрмелерге қатысқан. Оның туындылары Қазақстан, ТМД және әлемнің көптеген елдеріндегі жеке коллекцияларға қойылған.
Айша Ғарифқызы Ғалымбаева, Қазақстанның халық суретшісі, ҚР Ш.Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Құрмет белгісі, Еңбек Қызыл ту ордендерінің иегері. Оның есімі Республиканың құрметті Алтын кітабына жазылған. Қазақстан өнерін дамытуға қосқан үлесі үшін Тарлан сыйлығын алған.[6]
Айша Ғарифқызы жарық дүниеге келісімен-ақ айы оңынан туған адам. Оның туған ауылы Алатаудың бөктеріндегі табиғаты таңқалардай тамаша жерде. Киіз үйдің ішіндегі алуан түске боялған ою өрнектің, бір-біріне ғажап жарасым тапқан әр бұйым, әр заттың өзі жаныңды жып-жылы нұр шуағымен жылытқан сұлулық әлемінің тұтас бір әлеми кеңістігі тәрізді. Ісмер әже Айшаға жас күнінен өз қолынан келгеннің бәрін үйретті. Тұнып тұрған табиғат тамашасы мен жылы ұяның сұлу ырғақ, әсем бояуы бірте-бірте болашақ суретшінің жан дүниесін мөп-мөлдір, тұтас бір тұнығымен баурап алды. Одан соң бұл ғажайып дүние, сиқырлы сурет оның полотноларында бейнелі көрініс тапты. Мұраға қалмағанның бәрі қауқарсыз дүниелер деп Ницше айтқандай, біздің мирас еткендеріміздің бәрі таңдаулы туындылар.
Тағдырдың таңдаулы қызына өнердің құдіретін жаратқанның өзі сыйлаған. Онда да тек кенепке жағар көп бояуды ғана емес, күй көкірек тыныстар кең дүние - айналасын да әдемі жаратқан. Өнердің өзі болмыстың қолдан шекіп соққан қалыбы дейтініміз де сондықтан. Ал, Айша Ғалымбаева өз әлемінің сол болмысын жүректің жылуымен әлдилеп, шекімей-шертпей аялап, оны күншуақ пен көлеңкенің нұр сәулесі тұнған алуан түстерден дестелейді.
Айша Ғалымбаеваның көркем полотноларындағы образдар жүрек жылуын жер бетіндегі барша тіршілікке сыйлап тұрғандай. Ал Айшаның болмыс бітімі, жылы жүзді көзқарас, биязы, жұмсақ үні мен жылы сөзі адамдардың осынау жарық дүниеге деген құштарлығын оятады. Оның бейнелеу өнеріндегі образдарының мейрімі, іңкәрлігі мен ерекше сомдалуы кім де кімнің жан дүниесіне шаттық пен жарасымдылықтың сазды әуенін сыйлайды.
Жұмыс кезіндегі шабытты шақтың келісімі де керемет! Ойнақы әрі жеп-жеңіл. Қыл қаламның сүйкеп өткен әр ізі, әр тынысынан бірде арудың нұр шуақты ақ жүзін аңғарсаңыз, бірде жұпар иісі мұрынды жарған алманың қып-қызыл томпиған бүйірін, немесе, гүлдердің жапырағында жеп-жеңіл ойнақ салып жүрген ақ сәулені көресіз. Мұншама жасампаздық үшін жаныңды сала тер төккен қаншама еңбек, қаншама уақыт қажет. Сондайда егер сәті түсе қалса қыл қаламның ұшынан алуан бояудың сан түрлі түсі - даналықтың даралығы танылады. Оны өткен ғасырлардың арманшылдары қиялдаған. Онда суретшінің қолынан келмейтіні болмайды, қиялдың өзі тіріліп, сізбенен сырласа бастайды.
Айша Ғалымбаева тумысынан кескіндемеші, дүниенің бар келбетін айнытпай айқын көреді. Айналасын қоршаған қарапайым өмірдің өзін өңін өзгертпей көру - саналуан түрдегі сансыз заттардың атауының өзінен де көп кескіні мен келбетін, сұлбасы мен сымбатын, қызығы мен қылығын танып көре білу дегеніңіздің өзі жаратқанның тек сүйген құлына сыйлаған ерекше дарыны.
Сонау жастық шағының өзінде Айша Ғалымбаева баяндаумен қатар (Шопан. 1949) арманшылдыққа бой ұрды (Менің аулам. 1949). Есейе келе суретшінің көкірек көзін кеңістік пен адамның, барша тірлік дүниесінің бірімен бірі, өзді өзі сырласуы, аралас-құраласы, толқымалы тынысы тәнті ететін болды. Сондықтан да ол кейде, сол сәтте өзге кейіпкерлермен тіл қатысуға қабілетті бірді-екілі кескіндерді ғана бөліп көрсетеді. Бірақ, нақты айқындалған тұсы тұтастықтың жасырын толымды тұлғасына сілтеме жасайды. Сондықтан да образдың бейнеленуі шексіз, алайда соның өзі сізге картинадан тыс қалған әлемнің сыры мен мәнін түсіндіргісі келетін тәрізді.
Айша Ғалымбаева киноның кәсіби суретшісі, демек, картинаға кинематографтың көзімен қарайтыны сөзсіз. Оның туындыларындағы композицияның сахналық жанр емес, тіпті натюрморттың өзінде қозғалысқа тұнып тұратыны сондықтан. Бұйымдардың бәрі бір-бірімен ілігіп, жеп-жеңіл ортаның өзі кез келген үлкен-кіші заттарды мейірім шуағымен аялап тұрады. Тіпті кеңістіктің өзі суретшінің эстетикалық оқиғаға қатысқан баршаның арасындағы ырғақты және түрлі-түсті байланысты білдіргісі келген сезім толқынына толы. Үй бұйымдары, жемістер мен гүлдер және адамдардың бәрі біркелкі әсем. Себебі олардың бәрі бір кеңістік, бір ырғақтың дүниесі ғой (Қызыл апорт және табақ. 1994).
Суретшінің жан дүниесінде өзін қоршаған айналаны түсінетін бірден
бір жан жалғыз өзім деп түсінетін таңғажайып түйсік бар. Оған қоса өзін бейнелеу арқылы гүлдің, дыбыстың, үндестік пен иістің рухани мәнін түсінетін (Бодлер) өнер адамымын деп санайды. Жан дүниесінің соншама сезімталдығы және асқан дарынының арқасында суретші ғаламға деген поэтикалық түйсіктің жаңа ғана көз ашқан соны тұсына жиі-жиі тап болады. Заттардың сол сұлулығын жаңадан қайтара ашып, олардың арасындағы түйсіктік байланысты орнатқысы келетін тірізді. Әдеттегі салыстырмалар мен ұқсастықтардың көнетоз қабығы аршылып, қайтадан тағы бір жаңалық ашылғандай болады. Сол кезде қыздар гүл жайнап, күн шуағы аймалайды, жетіліп жеміс піседі. Өнерге деген мұндай соны көзқарасқа елікпеу, сезім дүниесінің мұндай мөлдірлігіне мейірленбеу мүмкін емес.
Айша Ғарифқызының картиналарындағы қарапайым да күрделі, нышанды және ағынан жарылатын аңқау композициялардың бәріне табиғилық пен турашылдық мінез тән. Суретшінің өзі айналасынан не көрсе сол қалпында кенеп бетіне көшіріп сала салғандай көрінеді. Алайда, алас ұрған көп әсердің арасынан таңдаған құбылысты аршып алып, талғам таразысына салып, бағасын беріп, оны айқын да сенімді әлемдік үлгіге жеткізу үшін рухани шабыт, қажымас еңбек қажет. Немесе, табиғат құбылысының сол сәтін қалт жібермей тап басуың шарт. Сонда ақын сізге суретші бізге сиреньнің, талып жатқан суретін, салып берді көзбе көз деп тап басып, әділ бағасын айтады.
Айша Ғалымбаева тағдырдың өзі еркелеткен, ұзақ жылдар бойына оған өзгеден ерекше көре білу, сезіне білу қабілетін аямай сыйлаған аяулы жан. Оның болмыс бітімінде кез келген суретші армандайтын асыл қасиеттер - шеберлік пен даналық, жан дүниесінің қартаймайтын жастығы бар. Оқулықтарды ақтарып, минут сайын әр дерекке, әр натураға елеңдей қарайтын кездің бәрі баяғыда артта қалған. Суретшінің жас кездегі жаза басудан, толайымдап толғайтын күдіктерден арылып, жасампаздықтың жазық даңғылына түскелі қай заман. Оның поэтикалық идеясы мен кескіндеме тілінде келістіре жазудың үндестігі ғажайып жарасым тапқан. Суретші қылқаламының әр сілтемесі техникалық шеберлік пен сезім қуатына толы. Ал, алуан түсті бояу мен нұр сәуленің өзі дүнияуи және руханият әлемінің арнайы жіберген ақ періштесіндей. Ол адам жанын поэтикалық әсер мен пәк сезімдерге бөлеуге қашанда әзір.
Айша Ғалымбаеваның бақытты суретші екені ақиқат. Оның алдында өмірдің өзекті сюжеттерінің күштеп тізеге салуына көнбейтін мәңгілік тақырыптар мен идеялардың есігі айқара ашылған. Ғаламдық жаратылыстың өзі құдірет, құшағында жүріп сүйініп, тамашасына табынуға қу тірліктің кесірінен уақытың жете бермесе де табиғатқа жетер сұлулық жоқ, өмірдің өзі қызықты, ал, адамдар да бір есептен бұл өмірге тектен текке келмеген деп күй көкірекке ой түйетін әр пенде үшін Айшаның образдары әрқашан айшықты да тартымды.
Өзінің шеберханасында гүл шоғы көзге көп түсе бермесе де, суретшінің қайта-қайта сала беретін сүйікті суреті - гүлдер, гүлдер тағы да гүлдер... Олар художниктің көз алдында емес, сазгердің көкірегін кернеп, енді-енді төгіліп, жарыққа шыққалы тұрған әсем әуен тәрізді оның ішкі жан дүниесінде. Осының өзі көп қиналмай-ақ табан астында суырып салар шығармашылық еркіндікке мол мүмкіндік береді. Мұндай шабытты шақта суретші қолы қас қағым сәт ойлануға мұрша бермей, қалт етіп қате жібермей, жылдам да жеңіл жорғалайды. Заттың формасы мен аты айқындала бастайды, алайда бұл натюрморттар гүлдердің кескінін суреттегеннен гөрі, оның идеясын бейнелейді. Сексенінші жылдардан кейінгі салынған натюрморттарда өнердегі ең құнды дүние - өмірді шынайы сезіну бар.
Оның Жайнаған гүл шоғыры (1999) үлкен бақтың ішіне еніп, сонда жоғалып кетуі де мүмкін еді. Ол шоғырды сан бөлікке бөліп алуға да болады, тіпті сонда да оның әрқайсысы дүниенің тұтас және ғажайып сұлулығын бейнелейді. Соған қарап тұрып өнердің көңілге түрлі ой салар (Абай) әсер түйсігінің шексіздігіне қайран қалмасқа лажың жоқ; мінеки, мынау бояу - бұл жарық дүниенің таңғажайып түсі; реңдердің арасында сәл-пәл айырма бар - бұл күн шұғыла, ақ сәуле, немесе, көлеңкенің жанға жайлы салқыны.
Айша Ғалымбаеваның бұл өмірден алмаған сыйы, ардақталмаған атағы жоқ шығар. Алайда солардың арасындағы ең бастысы оның картиналарын тамашалаған көрерменнің көкірегінде күй болып шертілетін сұлулық пен қуаныш, адам жанына сондай іңкәр дүниені сыйлаған шығармашылықтың жасампаздық құдіреті
Қазақ бейнелеу өнерінде суретші Гүлфайруз Исымайлованың шығармашылығы көрнекті орын алады.
Кескіндемеші, театр және кино суретшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, Қазақстанның халық суретшісі, Құрмет Белгісі, Халықтар достығы, Парасат және І дәрежелі Достық ордендерінің иегері Гүлфайрус Мансұрқызы Ысмайылова 84 жасқа қараған шағында дүние салды.
Гүлфайрус Ысмайылова 1929 жылы Алматы қаласында туған. 1949 жылы Алматы көркемсурет училищесін, 1956 жылы И. Репин атындағы Ленинградтың кескіндеме, мүсін және сәулет өнері институтын бітірді. 1947-1949 жылдары Қазақ мемлекеттік консерваториясының вокалдық факультетінде оқыды. 1956-1957 жылдары Алматы көркемсурет училищесінде сабақ беріп, 1971-1974 жылдары Абай атындағы Қазақ опера және балет театрында бас суретші қызметін атқарды. [7]
Гүлфайрус Ысмайылова бірнеше опера, балет, спектакль және кинофильмдерге декорация мен костюмдер эскиздерін жасады. Ол Күләш Байсейітова Қыз Жібек рөлінде (1962), Ұйғыр қыздары (1966) картиналарының, Халық шеберлері триптихының (1967), Ш.Жиенқұлова (1958), Ш.Жандарбекова (1960-1961), Б. Төлегенова (1963-1964), Ә.Қастеев (1966) портреттері мен көптеген натюрморттардың авторы. 1950 жылдан киноға түскен: Тыгрена (Аласталған Алитетте), Ботакөз (осы аттас фильмде, 1957), Тана (Қыз Жібекте 1972), тағы басқа да кейіпкерлердің образын сомдаған.
Гүлфайрус Мансұрқызы мәдениет және өнер саласында көптеген шәкірттерді тәрбиеледі.
Қазақ мәдениеті мен өнерінің танымал қайраткері Гүлфайрус Ысмайылованың жарқын бейнесі жадымызда әрдайым сақталады
ІІ. Бөлім. Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балалрға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру
Суретшілер шығармаларын көріп, қабылдауда суреттегі табиғат көрінісі, заттар тобы, оқиғалар, адамдардың көңіл күйі, яғни қуанышқа, қайғыға, қорқынышқа икемдігін түсініп, автордың бейнеленген бейнеге, оқиғаға әсерленуін, сүйіспеншілігін, ренішін аңғару қажет
Қазак халқының мақтаныш етер шебер суретшілерінің көркем шығармалары ең алдымен балалардың эстетикалық сезіміне әсер етеді. Түстердің әсемдігі, композицияның анықтығы, бояу колоритінің байлығы суретшінің әрбір шығармасында әлемді әуезді кабылдауға бейімділік байқалады. Суретші шығармалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ. Қазақ бейнелеуі өнерінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Әбілхан Қастеевтің кәсіби шеберлігінің қалыптасуы мен бейнелеу өнеріндегі шығармашылық құндылығы. Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмаилованың бейнелеу өнеріне келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ Бөлім. Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балаларға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Қазақ суретшілерінің шығармалары арқылы балалардың шығармашылық белсенділігі мен қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Суретшілердің шығармаларының бейнелеу өнері құндылығына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ Бөлім. Суретші шығармашылығы арқылы бейнелеу өнері сабағы барысында балаларға көркем эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жаңашыл саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылым нәтижелерімен өмір сүріп, жаңа биіктерге қол жеткізіп жүргендер үшін уақыт - ең әділетті де парасатты төреші, өзіндік емтихан. Қазақстанның тәуелсіздігіне жиырма бес жыл уақыт өтсе де, ол тек күнделікті тұрмысты жақсартуға ғана емес ұлттық өнер мен мәдениеттің құндылығын сезінудің өлшемі мен сынағы болғаңдай. Идеологиялық жүйенің әр түрлі ерекшелігіне қарамастан Табиғат пен Адамзат алдында қажыр-қайраты мен ой-арманы таза адамдардың шығармашылығы ұлттық өнердің құндылығын, оның мәнін құрайды. Тәуелсіз Қазақстан дәуірінде өмір сүріп жатқандар үшін еліміз 2004 жылы 100 жылдық мерейтойын атап өткен суретші Әбілхан Қастеевтің шығармашылығы, ұлттық мінез-құлықтың ең бір жақсы көрінісінің белгісі. Қазақстан бейнелеу өнерінде көпшілікке есімі мен шығармашылық тағдыры қызғылықты талант идеялары аз емес. Солардың ішінде, Әбілхан Қастеевті көптеген себептермен алдымен ауызға аламыз. Әбілхан Қастеев дарын сезімталдығының арқасында артындағы ұрпағына мол мұра қалдырғаны сөзсіз шындық. Оның мұрасы -- өз жан-дүниесінің жетегінде жүріп жетілу белгісі, туған жердің сұлулығын көрсетуге деген ынтасы, оның бедері мен сансыз бояуы. Ең басты әсемдік -- табиғат пен оның зандылықтары берген, махабатқа толы көркем бейнелері болашақ ұрпаққа мәңгілік өшпестей болып қалды. Әбілхан Қастеев сынды суретшінің сырлы шығармашылығының тереңінде жасырынған құндылыққа жету үшін бұрынғы түсініктерден аулақтана білу ауадай қажет. Оңда жұмбақ пен құпияға тең қарапайымдылық пен ақиқат жатыр.
Қазақ бейнелеу өнерінде өзіндік ізін қалдырған керемет суретшілеріміздің бірі Айша Ғарифқызы Ғалымбаева, Қазақстанның халық суретшісі, ҚР Ш.Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Құрмет белгісі, Еңбек Қызыл ту ордендерінің иегері. Оның есімі Республиканың құрметті Алтын кітабына жазылған. Қазақстан өнерін дамытуға қосқан үлесі үшін Тарлан сыйлығын алған. Қазақ өнерінің тарихына Айша Ғалымбаеваның шығармашылық өмірбаяны шын мәнінде алтын әріппен жазылған! Ол тарихтың қай бетін ашсаңыз да, алдыңыздан Айша Ғарифқызы сомдаған тамаша образдар шығады. Айша Ғалымбаеваның бұл өмірден алмаған сыйы, ардақталмаған атағы жоқ шығар. Алайда солардың арасындағы ең бастысы оның картиналарын тамашалаған көрерменнің көкірегінде күй болып шертілетін сұлулық пен қуаныш, адам жанына сондай іңкәр дүниені сыйлаған шығармашылықтың жасампаздық құдіреті.
Қазаққа бітткен тағы бір керемет суретшілеріміздің бірі Гүлфайрус Ысмайылова. Кескіндемеші, театр және кино суретшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, Қазақстанның халық суретшісі, Құрмет Белгісі, Халықтар достығы, Парасат және І дәрежелі Достық ордендерінің иегері Гүлфайрус Мансұрқызы Ысмайылова 84 жасқа қараған шағында дүние салды. Гүлфайрус Мансұрқызы мәдениет және өнер саласында көптеген шәкірттерді тәрбиеледі.Қазақ мәдениеті мен өнерінің танымал қайраткері Гүлфайрус Ысмайылованың жарқын бейнесі жадымызда әрдайым сақталады.
Осындай керемет суретшілеріміз және қазіргі уақыттағы жаңа буын суретшілерімізден келешек ұрпаққа қалдырған және қалатын мұра, сол арқылы мол тәрбие берілетіні сөзсіз. Осы жобада осы жайлы сөз қозғалатын болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жыл сайынғы Жолдауында Қазақстанның білім саласына ерекше назар аударып келеді. Болашақ ұрпақ үшін заманауи әдістер мен технологияларды енгізу, білімге қолжетімділікті кеңейту, білім сапасын арттыру. Бұдан бөлек, Президент балабақшалардың жетіспеушілігіне де тоқталып, осы бағытта мектепке дейінгі мекемелердегі мәселелерді алдағы үш жылда шешуді жүктеді. Білімді ұрпақ - жарқын болашақтың кепілі болашақтың тірегі жастардың білім саласында толыққанды білім алуына жағдай жасалып отыр, - деп қорытты өз сөзін Нұрсұлтан Әбішұлы Әбішұлы Назарбаев. [1]
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балаларды бейнелеу сабақтарында қазақ суретшілерінің шығармалары арқылы шығармашылық белсенділігі мен қызығушылығын арттыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балаларға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру;
- Шығармашылық көз қарастарын кеңейту және жүйелеу.
- Елестету мен ойлауды дамыту;
І. Бөлім. Қазақ бейнелеу өнерінің дамуы
Қазақ бейнелеу өнері -- көркем кескіндеме, мүсіндеме, графика, сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға негізделген көркем өнер. Қазақ Бейнелеу Өнерінің бұқаралық ең ежелгі түрі - халықтың қолөнері болып табылады. Әдебиет пен музыкаға қарағанда, кәсіби 'Қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасу және даму жолы өте күрделі болды. Оның бастауында этнограф-ғалым Ш.Уәлиханов тұрды. Кейінгі зерттеулер Шоқан туындыларынан (әсіресе, графикалық суреттері), "Потанин", "Тезек төре", т.б. портреттік жұмыстарынан оның кәсіби суретшілерге тән шеберлігі байқалатынын анықтады. Шоқанның қас-қағым сәтте салған графикалық долбар суреттері қайта өрлеу дәуірі өкілдері (Леонардо Да Винчи, Рафаэль Санти) шығармаларымен сабақтасып жатыр ("Аға сұлтан портреті", "Бақсы", "Қазақ музыканттары", "Шығыс ұйғырларының киімі", т.б.). Шоқан Қазақ Бейнелеу Өнерінің графикалық саласында ғана емес, сонымен қоса, кескіндеме саласында да жоғары шеберлікке жеткен ("Алатау көрінісі", "Жатақ"). Қазақстанда бейнелеу өнерінің кәсіпқой шеберлерін даярлайтын студия 1920 жылы ұйымдастырылып, онда Н.Г. Хлудов, Н.Антонов және мүсінші А.С. Пономарев сабақ берді.
20 ғасырдың 20 - 30 жылдары 'Қазақ бейнелеу өнері шеберлері алғашқы қадамдарын жасады. Жас суретшілер кескіндеме мен графиканың кәсіптік шеберлігін меңгерді. Олар (Н.И. Крутильников, Ә.Қастеев, Ә.Ысмайылов, И.И. Савельев, Б.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов, т.б.) өздерінің қарапайым мазмұнға құрылған алғашқы еңбектерінде елімізде болып жатқан өзекті өзгерістерді бейнелеуге ұмтылды.
1928 жылы Семейде бейнелеу өнері шығармаларының алғашқы көрмесі ұйымдастырылды. Қазақстан суретшілерінің кәсіптік шеберлікті тез игеруіне сол кездегі одақтас республикалардың, Мәскеу мен Санкт-Петербург шеберлерінің (Б.В. Иогансон, А.А. Дейнека, С.В. Герасимов, А.А. Пластов) тәжірибесі көп көмектесті.
1933 жылы республика Суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті құрылды. 1934 жылы Мәскеудегі Шығыс мәдениетінің мемлекеттік мұражайында қазақ суретшілерінің тұңғыш көрмесі ұйымдастырылып, бір жыл өткен соң Алматыда Қазақ мемлекеттік Көркем сурет галереясы ашылды. Әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары, түбегейлі уақыт талаптары шығармаларға тың тақырып болды. Ә.Қастеев шығармаларының өзіндік ұлттық бояуы осы кезде жарқырап көрінді. Қазақ Бейнелеу Өнері қалыптасу және өркендеу жолы осы суреткер шығармаларымен тығыз байланысты. Шығармалары бүкіл Отан келбетін бейнелейтін Ә.Ысмайылов та қазақ кескіндемешілерінің аға буынына жатады. Өздерінің шығармашылық жолын республика өмірімен тікелей байланыстырған көптеген орыс шеберлері: кескіндемешілер - А.А. Риттих, Н.В. Соловьев, А.И. Бортников, Н.И. Крутильников, Л.П. Леонтьев, графиктер Г.А. Брылов, Б.А. Чекалин, Л.В. Гербановский, т.б. 30 жылдардағы Қазақ Бейнелеу Өнеріне белсене ат салысты. 1940 жылы маусымда ашылған Қазақстан суретшілерінің І-съезі шығармашылық ұжымның біраз жылғы жұмыстарын қорытындылап, ұлттық өнерді одан әрі дамытудың жолдарын белгілеп берді. 40-жылдардың басында қазақ кескіндемесі мен графикасы едәуір табыстарға жетті. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында республика қыл қалам шеберлері өз өнерлерін фашист-басқыншыларына қарсы үгіт-насихат құралына айналдырып, бүкілхалықтық ерлікті, қаһармандық пен қайсарлықты көрсетуге күш салды. Бұл жылдары Леонтьев, К.Я. Баранов, Риттих, А.И. Черкасский, И.Я. Иткинд, М.С. Лизогуб, т.б. табысты еңбек етті. [2]
2-дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ Бейнелеу Өнерінің барлық түрі: кескіндеме, мүсіндеме, графика ілгері дамыды. Қазақ және өзбек халықтарына ортақ суреткер - қазақ табиғатын тамсана жазған, алғашқы академик-суретші О.Н. Таңсықбаев Қазақ Бейнелеу Өнерінде ерекше орын алады. Ол елден жырақ жүрсе де (Өзбекстанда тұрған) бар болмысымен, жүрегімен өзін әрқашанда елімен, жерімен бірге сезінген, қазақ табиғатын ерекше бір сүйіспеншілікпен жазған суретшінің бірі болды ("Қазақстан жолдары", "Көш", т.б.). 50-жылдардың соңы (Қ.Телжанов, М.Кенбаев) Қазақ Бейнелеу Өнері жанрлық және ізденіс бағыттарының сонылығымен ерекшеленеді. Қазақ Бейнелеу Өнерінде графика елеулі орын алады. 60-жылдары акварельдің, офорттың,линогравюраның, автолитографияның өзіндік бағыттары бар дарынды шеберлері (А.А. Дячкин, Е.Г. Сидоркин, Н.С. Гаев, Ш.Б. Кенжебаев, И.Г. Квачко, т.б.) өсіп жетілді. Қазақстан бейнелеу өнерінің байырғы шебері В.И. Антощенко-Оленев гравюра мүмкіндіктерін барынша табысты пайдалана білді. Қазақ Бейнелеу Өнерінің шығармалары бұл кезеңде шет елдерде де таныла бастады. Олар Мәскеудегі Третьяков галереясына, Қазақстан мемлекеттік бейнелеу өнері мұражайына қойылды, шет ел мұражайлары сатып алатын болды. Қазақстан суретшілерінің үздік еңбектері ұлт өнерінің қазынасына асыл мұра болып қосылды. Республиканың көптеген облыс орталықтарында (Шымкентте, Қарағандыда, Астанада, Павлодарда, т.б.) шығармашылық ұжымдар құрыла бастады. Қазақ Бейнелеу Өнерінде халықтың өзіндік дүниетанымын, оның мәдениеті мен дәстүрлік ерекшеліктерін танытатын белгілер барған сайын айқын қалыптасты. Бұл кезеңдегі Қазақ Бейнелеу Өнерінің дамуына А.Ғалымбаева, Г.Ысмайылова, Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, А.М. Степанов, К.Шаяхметов, Ү.Әжиев, т.б. суретшілердің тақырыптық картиналары үлкен үлес қосты. Ауыл тақырыбы көптеген Қазақстан суретшілерінің назарында болып, әсіресе, шығармашылық жолын 60 - 70-жылдары бастаған шеберлердің ең басты тақырыбына айналды. С.Айтбаев, Ш.Сариев, Т.Тоғызбаев, Ә.Садыханов, О.Нұржұмаев, А.Ақанаев шығармаларына өзіндік дүниетаным, өмірді кең көлемде тани білу, символикаға құштарлық тән болды.
М.Аманжолов, К.Муллашев, Е.Төлепбаев, т.б. шығармаларынан романтикалық-символдық және сезімдік бастаулар көрініс тапты. Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және сырлылығымен ерекше көзге түседі. М.Қисамединов еңбектері жұртшылықтың қызығушылығын туғызды. Оның Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріне салған суреттерінде (1973) өз халқының азаттығы жолында күрескен батырдың тарихи бейнесін жасады. И.Исабаев қазақ әдебиеті классиктерінің, Қазақстан жазушыларының шығармалары, балалар әдебиеті бойынша суреттер салумен қатар көптеген қондырғылы графика шығармаларын берді. 20 ғасырдың 70 - 80-жылдар шығармаларында өзіндік қолтаңбасы айқын графиктер қатары көбейді. 80 - 90-жылдары Қазақ Бейнелеу Өнері тың ізденіспен, еуропа жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев, Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, К.Каметов, Е.Сергебаев, А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген, көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының, Аралдың қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев, Ә.Төлебиев, т.б.). Е.Төлепбаев 2002 ж. халықаралық С.Дали атындағы алтын белгіге ие болды.[3]
0.1. Әбілхан Қастеевтің кәсіби шеберлігінің қалыптсуы ме бейнелеу өнеріндегі шығармашылық құндылығы. Әбілхан Қастеевтің бейнелеу өнеріне келуі.
Қазақстан бейнелеу өнерінде көпшілікке есімі мен шығармашылық тағдыры қызғылықты талант идеялары аз емес. Солардың ішінде, Әбілхан Қастеевті көптеген себептермен алдымен ауызға аламыз.
Әбілхан Қастеев (1904 -- 1973 жж.) -- қазақтың әйгілі кескіндемешісі, график-суретші, қазақ бейнелеу өнерінің негізін салушылардың бірі. Туып-өскен жері -- Алматы облысына қарасты Жаркент төңірегі. Топырақ бұйырған жері -- Алматы қаласы. Қазақстанның халық суретшісі (1944). Қазақстан Суретшілер одағы басқармасының төрағасы (1945 - 1956). Еңбек жолын Түрксіб темір жол құрылысында жұмысшы болып бастады. Мәскеудегі көркемсурет студияларында Н. Г. Хлудов пен И. Бродскийден сабақалды (1929 - 1936). Халық өмірінің алуан көріністерін шынайы бейнелеген мыңнан астам көркем туындыларды дүниеге келтірген.
. Әбілхан қолөнерге, одан соң суретшілік өнерге жастайынан бейім болған. Анасы Айғанша кілем, алаша, бау-басқүр тоқуға, сырмақ сыруға, шым ши жасауға шебер адам болыпты. Әбілхан осы халық өнеріне бала кезінен көз қанықтырып, анасына ою-өрнектер салуға көмектесіп, сурет өнеріне қолын үйретіп өседі. Оның 1930 - 1931 жылдары салған Қарындастың портреті, Автопортрет атты туындылары тұпнұсқаға ұқсастығымен және кейіпкер болмысын ашуға деген талпынысымен ерекшеленеді. Ол бірте-бірте ел өмірінің алуан салалы тіршілік-тынысына ден қойып, тарихи-әлеуметтік өзгерістерге суреткер зердесімен қарай бастайды. Оның Мектепте (1930), Түрксіб (1932), Жамбылдың портреті (1937), Ескі және жаңа тұрмыс (1937 - 1941), Аманкелді сарбаздары (1970), Жас Абай (1945) сияқты туындылары дарынды суретшінің өткен мен бүгінді шыншылдықпен бедерлеген көркем шежіре іспеттес.
Әбілхан -- туған жердің әсем табиғатын, оның дидарындағы адам қолының жасампаз өзгерістерін зор шабытпен бедерлей алған суреткер. Оның Биік таулы муз айдын (1954), Гул ашқан алма (1958), Менің Отаным (1959), Жайлаудағы авто-дүкен (1963), Қапшағай ГЭС-і (1972) сияқты полотнолары эпикалық қарымымен, шыншылдығымен назар аударады.
Әбілхан Қастеев суретші ретінде өзіндік дара қолтаңбасымен ғана ерекшеленіп қоймайды, сонымен бірге, ол -- туған жері мен өскен елін перзенттік махаббатпен жырлай алған біртуар суреткер.
Қастеевтің өнері әуел бастан өзінің ерте жетілген салмақтылығымен ерекшеленеді. Мүмкін ол, оның өз ісіне аса жауапкершілікпен қарайтындығынан да шығар. Өйткені, әкесі дүниеден өткен соң отбасындағы жалғыз еңбекке жарамды өзі болған соң, ауыртпалықтың бөрін өз мойнына алған еді. Ең бастысы ол Николай Хлудовтан (1921 жылдан 1929 жылға дейін), содан кейін Мөскеуден (1934-1936 жылға дейін) оқып жүрген кезінде шығармашылыққа тек жақсы сурет салу аздық етегінін, ол үшін аянбай еңбек ету керекгігін де әбден сезінген. Бұл табиғат пен ұлы шеберлерден үйренудің ұзақ та ұлағатты жолының басы еді.
Әбілхан Қастеев дарын сезімталдығының арқасында осы жылдары өзінің алғашқы кескіндемесін, майлы бояумен салудың ерекше тәсілдерін жүзеге асыра бастайды. Тіпті олар этюд немесе жай нобай болса да сол өмірдің тыныс-демін әкелгеңдей еді. Фанерге салынған "Мектепке" (1930 ж.) немесе "Қазақ өйелінің кескіні" (1930 ж. акварель) деген суреттерінің бізге аса ыстық көрінуі сондықтан да болар. "Іс тігу" (1924 ж.), "Киіз үй алдындағы қарындасым", "Көк киімді жас қазақ өйелі" (1931 ж.) атты жұмыстары жеңілдеу нобай түрінде салынғанымен басқаларынан еш кемдігі жоқ. Шын мәнінде керемет ұстамдылықпен бет әлпетін, қалпағының әшекей-өрнегіне дейін, жағасы мен қос бұрымын, көкшіл көйлектің желбір етектерін "Қазақ қызы" (1932 ж.), "Кесікбаевтің келбеті" (1930 ж.) атты шығармаларында көрсете білген. Техникалық орындалуы жағынан бұл жұмыстары графика мен кескіндеме суреттің арасында. Жаңарудың куәгері болғандықтан суретші өзінің алғашқы сызбаларыңда, одан кейіші полотноларында ең құнды деген бейнелерді ой-елегінен өткізе келе көптеген сюжеттерінде "ескі" мен "жаңа" өмірдің бейнесін психологиялық көңіл-күйдің қарама-қайшылықтарынсыз сол күйінде қабылдауға мүмкіндік береді. Су бояу (акварель) жас суретшінің ең жақсы көретін материалы. Бұл бояуды қолданғанда ол өзін еркін әрі нақты көрсетеді. Н.Г.Хлудовтан (1850-1935) білім алғанда (Ә.Қастеевпен бірге О.Таңсықбаев, С.Чуйков т.б. болған) бұл студияның оқыту негізі тікелей табиғаттың өзінен бейнелеу екеңдігіне көз жетізесіз. ұстаз бен шәкірт этюдтері кейде бір-біріне ұқсайды, оны Чуйков пен Хлудовтың ("Таудағы киіз үй", "Биік қарағай") жүмыстарынан байқауға болады. Майлы бояумен ол Мәскеуден (1934-1936) оқып келгеннен кейін жаза бастаған сияқты. [4]
Әбілханның алғашқы үздік туыңдыларының бірі деп 1932 жылы су бояумен жазылған "Түркісібін" айтуға болады. Композицияның динамикасы мен сызықтарының ұшқырлығына қарай бейімделген суреттің паровозға келгендегі әрбір бөлшегіне дейін сызып көрсетуінен елінің, жерінің осыңдай жаңалығына суретеп перзенттік қуанышын ерекше ұқышы сызықтардың тербелісінен білдіргеңдей. Сол қуанышының артында тұрған бесжылдықтың ауыр да көлемді жоспарларынан белі қайысқан қазақ жұмыскерлерінің өмірі мен ауыр еңбегі еске түседі. Қайткенменде өмір жылжып, Әбілхан да сол толқыңды тұрмыстың екпінімен өнерін шындай берді.
Отызыншы жылдарға жататын, дәлірек айтсақ 1932 жылы салынған, оның "Автопортреті". Жақындарының айтуынша 1934 жылы салынған "Шопан" деген суреті де автопортрет көрінеді. Осы екеуін салыстырудың өзі қызық. Екі портрет те айшықты, өзгеше. Жазушы Ю.Домбровский: "Жағы шығыңқы, жалпақ бетті жігіт доғал жақтаудан бізге тесіле қарап тұр. Еріндерін жымқыра, тіке қараған көзін кең ашқан... Бұл портреттегі басты нәрсе -- суретшінің жастығы, оның қайсарлығы, өз-өзіне сенімі, қайтпас қайраты" -- деп, Қастеев туралы естелік кітапта бірінші автопортрет туралы өзінің алған өсерін тамаша баяңдай келе былай дейді: "Мұнда бәрі сенімді және мығым. Бөкебайын ширата ораған, польтосының түймелері түгел салынған, малақайы басына орнықты киілген. Қаракүлдің бұйрасын да мүқият сызып келгірген. Ал ең бастысы, сұрша қағаздан бізге қарап отырған адамның өзі мықты"
1934 жылғы "Шопан" акварелі "Түрксібке" әлдебір жақыңдығы бар. Күле қарап тұрған жас жігіттің тұлғасы жеңіл сызықтармен еркін салынған. Өзіндік ерекшелікпен орналастырылған табиғат бейнесінің ұсақ бөлшектері жас суретшіге төн емес асқан сезімталдық нәтижесі.
Ә.Қастеевтің ұлылығы оның көркемсуретті оқып- үйренуге өз бетімен, өз бағытымен жетуінде емес, "ресми пайымдауға" суреткер ретінде тұтас та терең бейнелер жасай отырып шекесінен шерткізбей, ақылгөй, философ ұстамында шығыстық бекзаттықпен, ақша қардың сықырынан, таза ауаның хош иісінен, аптап ыстық күннен тараған ызынды сезерлік, сезімтал нәзіктікпен қалып қоюында. "Көк көйлекті қыз", "Кесікбаевтің портреті", "Қазақ қызы", немесе "Қарындасымның портреті" атты қайталанбас, қайтатумас бейнелеу өнерінің жахұттарын жасаған ол -- Адам құдыретін "сезінетін" сирек, сергек суреткер.
Суретшінің ерен еңбекқорлығын білгендіктен суреттерін салуға минуттан бастап, сағаты мен күніне дейін үнемдей жұмсайтын ол, үкімет тапсырмасын орындау үшін де солай істемеді деуге болмайтын сияқты. Сондықтан да болар, қыздың бұрымындай сымбатты көк теректердің құбылма бояуы, ақ күмістей жаңа түскен қар, бөрі де еркін, жеңіл, бояуы қанық.
Табиғатты суреттеуге шыққан суретшілер этюдтерін отыра қалып тез-тез бітіре салатын көрінеді. Әбекең болса бір жерде кешке дейін отырып жаңа шыққан күннің ертеңгіліктегі көрінісін салады екен. Кейде табиғаттың бір жердегі көрінісін тәуліктің әр кезіндегі жағдайына қарай жарықтың таралуын, түр-түсінің өзгеруін, аптап ыстығы мен қоңырсалқынын әдейілеп бейнелейді екен. Қастеевің осындай акварельдері Жапон мен Қытай шеберлерінің шығармаларын көзге елестетеді. Солар сияқты болмыстың тамырын басып, ырғағын сезінетіндей мәңгілік құндылықтардың астын сызып белгілеп кеткендей.
Адам өмірі мен табиғат өзгерістерінің тамаша көрінісін "Сәкіден қараған көрініс" (1935), "Қалыңдықты үйге кіргізу" (1937), "Сепаратордың қасында" (1941) немесе 1950 жылдардың акварельдерінен байқаймыз.
Осы тамаша акварельдерінің ішінен "Сәкіден қараған көрініс" ерекше атауға болады. Оның себебі жарық пен көлеңкенің өзгеше үшбүрыштанып жатуынан сюжеттік терең мағынаға ие болуы, сөйтіп қарапайым да сүйкімді жұмбақ дүние әлде біреудің жұмағы сияқты көрініс тапқан.
Акварель -- оның шығармашылығының басты бейнелеу мүмкіндігі болып қала берді. Ол осы техникада өзінің бағдарламалы сериаларын деректі-дәлелді тұрғыда сомдады. Республиканың күнделікті еңбек тынысын жан-жақты көрсететін "Тың жер туралы", "Қазақстан байлығы", "Жетіжылдық құрылыстары" атты акварель сериалары көпшілікке белгілі.
1950 -- жылдардан кейінгі көптеген тарихи-тақырыптық жанрдағы полотнолары немесе атақты адамдардың портреттері тапсырыс жолымен жасалған. Олар партиялық-кеңестік жүйенің идеологиялық ерекшеліктеріне негізделген "бағдарламалық" шығармаларға жатады. Ондай еңбектер тек Қастеевке ғана тән емес еді, көпшілік суретшілердің ой-өрісі мен қайрат-жігерін ол жүйе толық өзіне бағындырған еді. Ә.Қастеев шығармашылығының осы тұсын айта келе біз оның жеке ерекшеліктерін де баса көрсеткеніміз жөн болады. Мәселен идеологиялық сипат беру үшін Қастеев өте бір жеңіл де әдемі әдіс тапқан. Ол қызыл жалау. Әр жерге бір шаншып қойған жалаулар композицияда еш бір көрнекті рөл атқарамайды. Солардың бәрін жинап алсаң да сурет өз мәнін бір сәтке де жоғалтпайды. Суретші о бастан осы бір дүниенің артық екенін, уақытша екенін көрсете бейнелеген сияқты. Біраз суреттерінде көтергіш краңдар, бульдозерлер мен тракгорларды бұлт астындағы күн сәулесінің сыздықтаған алауын, жыртылған жердің бетінен несібесін іздеген торғайды бірге көруге болады. Сонда барып қанша жерден "тапсырыс" орыңдаса да сезімтал да нәзік жанды суреткер Қастеев өз сеніміне берік екенін байқайсыз.
Өзінің табиғи сезімталдығының арқасында ол талай көркем дүниелерді өмірге әкелді, олардың негізгі арқауы туған жерге, адамына, өз халқына деген орасан зор сүюспеншілік еді. Сондықтан да болар ен дала мен ашық аспанды философиялық мәнге ие боларлық дәрежеге жеткізе бейнелеуі, және сол бейнеге тең келер балама да табу қиын сияқты. Қастеевтің замандастарының бірі оның "Медеу", "Талас алқабы", "Қапшағай ГЭС-і" пейзаждарындағы кеңістік көруін батыс еуропа шеберлерінің кескіндемелерімен салыстыра келіп: "Қастеевтің шексіз кеңістікке талпынысы, адам әрекеттерінің әр түрлілігіне қызығушылығында ұқсастық бар. Осы картиналарын оншақты нүктеден қарауға болады, өйткені оларда оншақты мазмұн және орталық бар" дейді.
Әрине, суретші өзінің композициялық құрылымын тапқан. Оны әрқилы қисында келтіре отырып адам бейнесін сомдайды, осындай әдіс А.Иманов (1950 ж.) портретінде, немесе "Көк киімді жас әйел" (1931 ж.) "Колхоздың сүт фермасы" (1936 ж.) атты ертеректегі акварельдерінде айқын білінеді. Басқа шығармаларыңда ол табиғат бейнесіне көбірек орын береді де адам өрекеттері баяу, бөсең халде қалады. Ондай шешім "Талас алқабы" (1970 ж.), "Қапшағай ГЭС-і" (1972 ж) жұмыстарына тиесілі. Қастеев табиғат кеңістігіндегі адам тұлғасының мәнін табиғатпен етене етіп, терендеп кетіп бара жатқан кеңістікті ерекшелеуді көкжиек сызығының не жоғары, не төмен орналасуы, адам бойының масштабын дәл табу арқылы көрсетеді. "Талас алқабыңда" адамдар бейнесі табиғаттың шынайы көрінісін сезінуге көмекші, қосымша бөлшектер ретінде ұсақ бейнеленеді. Сондықтан да ол "Талас алқабы" болып қабылданады. Әрине, бұл ерекше суреткерлік қасиет.
Ертеректе Ә.Қастеев туралы шыққан бір кітапта суретшінің: "Менің өмір-тіршілігін бейнелейтін суреттерім ақынның құлаққа да, жүрекке де жағымды әнімен бірдей емес пе. Тек ақын көргенін өлең сөзбен қиыстырады, ал мен болсам қағаз бетіне сурет қып түсіремін" -- деп өзінің айтқаны бар . Сөйтіп ол сөз бен дыбысты сызық пен түр-түстің тіліне "аударып" жырлаудан шаршамайды. Шынында, бейнелеу өнерінің ақыны екендігін сезіну тауқымегі оған маза бермей ақыры өмірінің мәні мен мазмұнына, қуанышына айналды. 1960 жылдары Қастеев өнеркәсіптік пейзаж -- жаңа тақырыпқа бет бұрды. Көз алдыңда етек жайған ұлы жетіжылдық құрылыстарын бейнелеу -- көкке шаншылған көтергіш краңдардың мойындары ("Руда алу фабрикасының қүрылысы", 1960 ж.), терең рудалық карьерлер ("Мартен рудасы", 1960 ж. жөне басқалары) таудан құлаған өзеңдердегі тосқауылдар мен завод ғимараттары бола тұрса да Қастеев өзінің негізгі тақырыбын туған өңірдің жаңарған табиғаты алып өнеркәсіптің көлеңкелері арасынан көре білді. Жаңа тақырып Қастеевтің палитрасына да өзгерістер берді. Нәзік өрнекгі күмістей өрілген түр-түс қосыңдылары сол "өнеркәсіптік" табиғатты кескіндеп жатты.
Ауылшаруашылығына келе бастаған жаңа технологияға "Жүгері заводының жалпы көрінісі", "Ауыл шаруашылығындағы авиация", (1962 ), суэлектр станцияларға ("Болашақ Қапшағай ГЭС-і") арналған "Қазақстан байлығы" атты топтама суреттер дүниеге келді. Бұл еліне, жеріне деген ыстық ықыластан, оның еңбек жеңістерін уақтылы бейнелеп қалуға деген талпыныстан туған, таусылмас тақырыпқа айналған. Советтік Қазақстанның өмірі суретші-патриот Әбілхан Қастеевтің өміріне айналған сәт еді. Замандастары оның шеберлігіне бас иіп, Қастеев шығармашылығы ерекше көркемөнерлік құжат екендігін мойыңдайды. [5]
Ә.Қастеевтің мыңнан асатын суреттерін, картиналарын, акварельдерін республиканың көркемөнерлік жылнамасы деу занды түжырым. 1950-60 жылдардағы "Советгік Қазақстан" акварельдік топтамасы, "Қазақстан жерінде", "Тың туралы", "Бесжылдық қүрылыстары", "Қазақстан байлығы" шығармалары терең мазмұнды да мәнді. Суретшінің жұмыстары жанынды жай таптырар таза "Қастеевтік" лирикасымен, реалистік нысандағы фактілердің молдығы мен тақырыптың кендігі қайталанбас пластикалық һәм поэтикалық Ішігін қабылдайды.Ол ең дала мен ақ басты тау шындарын, немесе ғасырлар бойы қалыптасқан малшы өмірін, болмаса жаңалық ретіндегі карьер мен мұнай мұнараларын, кең даладағы магистральдар мен астық тасыған автомобилъдер керуенін шаршамай, шалдықпай бейнелей берді. Қазақстанның осы заманғы кескіндеме өнерінің жалпы даму қозғалысында да, сондай-ақ суретшінің жеке шығармашылығынын; жетістігі ретінде де Қастеевтің жасаған біршама жұмыстары, оның "әңгіме" жанрындағы асқан шеберлігін көрсетеді. Қайтыс болардан бір жыл бұрын жазылған "Қапшағай ГЭС-і" (1972 ж.), өзіндік қуаныш ұраны, өмір жеңісінің ұраны сияқты. Өз шығармашылығының тек соңғы он жылында Әбілхан Қастеев мазмұны үлкен, масштабты, азаматтық тұрғыдағы тақырыптық полотнолар жазуының өзінде терең символикалық мән жатыр. Оларда шеберлік шыңына шығудың бүткіл тар жолы мен тайғақ кешуі бейнеленген.
Оның мұрасы -- өз жан-дүниесінің жетегінде жүріп жетілу белгісі, туған жердің сұлулығын көрсетуге деген ынтасы, оның бедері мен сансыз бояуы. Ең басты өсемдік -- Табиғат пен оның зандылықтары берген, махабатқа толы көркем бейнелер.
Өткен дәуірдің суретші шығармашылығына деген көзқарасынан, баға беру мен сынау тәжірибесінен бірден үзілді-кесілді қоштасу мүмкін емес. Өйткені бөріміз де "сол ауылдан" шыққанымыз белгілі ғой. Сондықтан Әбілхан Қастеев сынды суретшінің сырлы шығармашылығының тереңінде жасырынған құндылыққа жету үшін бүрынғы түсініктерден аулақтана білу ауадай қажет. Оңда жұмбақ пен құпияға тең қарапайымдылық пен ақиқат жатыр.
Танымал туындылары;
Колхоздағы сүт ферма, Мақта жинау, Колхоздың тойы, Қыз алып қашу, Сатып алынған қалыңдық, Алтын астық, Ақсай карьері, Медеу мұз айдыны, Түрксіб, Талас жағалауы, Қапшағай даласы. Сонымен қатар Кенесары Қасымов, Абай, Шоқан Уәлиханов, Жамбылдың портреттері; ерекше танымал болып табылатын портреті - Амангелді Иманов портреті.
1.2. Айша Ғалымбаева мен Гүлфайруз Исмаилованың бейненлеу өнеріне келуі
Қазақ бейнелеу өнерінде ерекше орын алатын дара тұлға Айша Ғалымбаева. 1967 жылы суретші қазақ әйелі Айша Ғалымбаеваға Қазақстанның халық суретшісі атағы берілді.
Қазақ өнерінің тарихына Айша Ғалымбаеваның шығармашылық өмірбаяны шын мәнінде алтын әріппен жазылған! Ол тарихтың қай бетін ашсаңыз да, алдыңыздан Айша Ғарифқызы сомдаған тамаша образдар шығады .
Айша Ғалымбаева 1917 жылы Алматы облысының Еңбекші қазақ ауданындағы Есік ауылында дүниеге келген. Алматының көркемсурет училищесінде (1943) және Бүкілодақтық Мемлекеттік кинематография иниститутында (1949) оқыған. Айша Ғалымбаева Махаббат туралы аңыз, Өжет қыз, Шоқан Уәлиханов жөнінде Оның заманы әлі алда, Бұл Шұғылада болған еді дейтін фильмдердің қоюшы суретшісі. Қазақтың халық киімдері (1958) альбомының авторы. Республикалық, Одақтық және Халықаралық көптеген көрмелерге қатысқан. Оның туындылары Қазақстан, ТМД және әлемнің көптеген елдеріндегі жеке коллекцияларға қойылған.
Айша Ғарифқызы Ғалымбаева, Қазақстанның халық суретшісі, ҚР Ш.Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Құрмет белгісі, Еңбек Қызыл ту ордендерінің иегері. Оның есімі Республиканың құрметті Алтын кітабына жазылған. Қазақстан өнерін дамытуға қосқан үлесі үшін Тарлан сыйлығын алған.[6]
Айша Ғарифқызы жарық дүниеге келісімен-ақ айы оңынан туған адам. Оның туған ауылы Алатаудың бөктеріндегі табиғаты таңқалардай тамаша жерде. Киіз үйдің ішіндегі алуан түске боялған ою өрнектің, бір-біріне ғажап жарасым тапқан әр бұйым, әр заттың өзі жаныңды жып-жылы нұр шуағымен жылытқан сұлулық әлемінің тұтас бір әлеми кеңістігі тәрізді. Ісмер әже Айшаға жас күнінен өз қолынан келгеннің бәрін үйретті. Тұнып тұрған табиғат тамашасы мен жылы ұяның сұлу ырғақ, әсем бояуы бірте-бірте болашақ суретшінің жан дүниесін мөп-мөлдір, тұтас бір тұнығымен баурап алды. Одан соң бұл ғажайып дүние, сиқырлы сурет оның полотноларында бейнелі көрініс тапты. Мұраға қалмағанның бәрі қауқарсыз дүниелер деп Ницше айтқандай, біздің мирас еткендеріміздің бәрі таңдаулы туындылар.
Тағдырдың таңдаулы қызына өнердің құдіретін жаратқанның өзі сыйлаған. Онда да тек кенепке жағар көп бояуды ғана емес, күй көкірек тыныстар кең дүние - айналасын да әдемі жаратқан. Өнердің өзі болмыстың қолдан шекіп соққан қалыбы дейтініміз де сондықтан. Ал, Айша Ғалымбаева өз әлемінің сол болмысын жүректің жылуымен әлдилеп, шекімей-шертпей аялап, оны күншуақ пен көлеңкенің нұр сәулесі тұнған алуан түстерден дестелейді.
Айша Ғалымбаеваның көркем полотноларындағы образдар жүрек жылуын жер бетіндегі барша тіршілікке сыйлап тұрғандай. Ал Айшаның болмыс бітімі, жылы жүзді көзқарас, биязы, жұмсақ үні мен жылы сөзі адамдардың осынау жарық дүниеге деген құштарлығын оятады. Оның бейнелеу өнеріндегі образдарының мейрімі, іңкәрлігі мен ерекше сомдалуы кім де кімнің жан дүниесіне шаттық пен жарасымдылықтың сазды әуенін сыйлайды.
Жұмыс кезіндегі шабытты шақтың келісімі де керемет! Ойнақы әрі жеп-жеңіл. Қыл қаламның сүйкеп өткен әр ізі, әр тынысынан бірде арудың нұр шуақты ақ жүзін аңғарсаңыз, бірде жұпар иісі мұрынды жарған алманың қып-қызыл томпиған бүйірін, немесе, гүлдердің жапырағында жеп-жеңіл ойнақ салып жүрген ақ сәулені көресіз. Мұншама жасампаздық үшін жаныңды сала тер төккен қаншама еңбек, қаншама уақыт қажет. Сондайда егер сәті түсе қалса қыл қаламның ұшынан алуан бояудың сан түрлі түсі - даналықтың даралығы танылады. Оны өткен ғасырлардың арманшылдары қиялдаған. Онда суретшінің қолынан келмейтіні болмайды, қиялдың өзі тіріліп, сізбенен сырласа бастайды.
Айша Ғалымбаева тумысынан кескіндемеші, дүниенің бар келбетін айнытпай айқын көреді. Айналасын қоршаған қарапайым өмірдің өзін өңін өзгертпей көру - саналуан түрдегі сансыз заттардың атауының өзінен де көп кескіні мен келбетін, сұлбасы мен сымбатын, қызығы мен қылығын танып көре білу дегеніңіздің өзі жаратқанның тек сүйген құлына сыйлаған ерекше дарыны.
Сонау жастық шағының өзінде Айша Ғалымбаева баяндаумен қатар (Шопан. 1949) арманшылдыққа бой ұрды (Менің аулам. 1949). Есейе келе суретшінің көкірек көзін кеңістік пен адамның, барша тірлік дүниесінің бірімен бірі, өзді өзі сырласуы, аралас-құраласы, толқымалы тынысы тәнті ететін болды. Сондықтан да ол кейде, сол сәтте өзге кейіпкерлермен тіл қатысуға қабілетті бірді-екілі кескіндерді ғана бөліп көрсетеді. Бірақ, нақты айқындалған тұсы тұтастықтың жасырын толымды тұлғасына сілтеме жасайды. Сондықтан да образдың бейнеленуі шексіз, алайда соның өзі сізге картинадан тыс қалған әлемнің сыры мен мәнін түсіндіргісі келетін тәрізді.
Айша Ғалымбаева киноның кәсіби суретшісі, демек, картинаға кинематографтың көзімен қарайтыны сөзсіз. Оның туындыларындағы композицияның сахналық жанр емес, тіпті натюрморттың өзінде қозғалысқа тұнып тұратыны сондықтан. Бұйымдардың бәрі бір-бірімен ілігіп, жеп-жеңіл ортаның өзі кез келген үлкен-кіші заттарды мейірім шуағымен аялап тұрады. Тіпті кеңістіктің өзі суретшінің эстетикалық оқиғаға қатысқан баршаның арасындағы ырғақты және түрлі-түсті байланысты білдіргісі келген сезім толқынына толы. Үй бұйымдары, жемістер мен гүлдер және адамдардың бәрі біркелкі әсем. Себебі олардың бәрі бір кеңістік, бір ырғақтың дүниесі ғой (Қызыл апорт және табақ. 1994).
Суретшінің жан дүниесінде өзін қоршаған айналаны түсінетін бірден
бір жан жалғыз өзім деп түсінетін таңғажайып түйсік бар. Оған қоса өзін бейнелеу арқылы гүлдің, дыбыстың, үндестік пен иістің рухани мәнін түсінетін (Бодлер) өнер адамымын деп санайды. Жан дүниесінің соншама сезімталдығы және асқан дарынының арқасында суретші ғаламға деген поэтикалық түйсіктің жаңа ғана көз ашқан соны тұсына жиі-жиі тап болады. Заттардың сол сұлулығын жаңадан қайтара ашып, олардың арасындағы түйсіктік байланысты орнатқысы келетін тірізді. Әдеттегі салыстырмалар мен ұқсастықтардың көнетоз қабығы аршылып, қайтадан тағы бір жаңалық ашылғандай болады. Сол кезде қыздар гүл жайнап, күн шуағы аймалайды, жетіліп жеміс піседі. Өнерге деген мұндай соны көзқарасқа елікпеу, сезім дүниесінің мұндай мөлдірлігіне мейірленбеу мүмкін емес.
Айша Ғарифқызының картиналарындағы қарапайым да күрделі, нышанды және ағынан жарылатын аңқау композициялардың бәріне табиғилық пен турашылдық мінез тән. Суретшінің өзі айналасынан не көрсе сол қалпында кенеп бетіне көшіріп сала салғандай көрінеді. Алайда, алас ұрған көп әсердің арасынан таңдаған құбылысты аршып алып, талғам таразысына салып, бағасын беріп, оны айқын да сенімді әлемдік үлгіге жеткізу үшін рухани шабыт, қажымас еңбек қажет. Немесе, табиғат құбылысының сол сәтін қалт жібермей тап басуың шарт. Сонда ақын сізге суретші бізге сиреньнің, талып жатқан суретін, салып берді көзбе көз деп тап басып, әділ бағасын айтады.
Айша Ғалымбаева тағдырдың өзі еркелеткен, ұзақ жылдар бойына оған өзгеден ерекше көре білу, сезіне білу қабілетін аямай сыйлаған аяулы жан. Оның болмыс бітімінде кез келген суретші армандайтын асыл қасиеттер - шеберлік пен даналық, жан дүниесінің қартаймайтын жастығы бар. Оқулықтарды ақтарып, минут сайын әр дерекке, әр натураға елеңдей қарайтын кездің бәрі баяғыда артта қалған. Суретшінің жас кездегі жаза басудан, толайымдап толғайтын күдіктерден арылып, жасампаздықтың жазық даңғылына түскелі қай заман. Оның поэтикалық идеясы мен кескіндеме тілінде келістіре жазудың үндестігі ғажайып жарасым тапқан. Суретші қылқаламының әр сілтемесі техникалық шеберлік пен сезім қуатына толы. Ал, алуан түсті бояу мен нұр сәуленің өзі дүнияуи және руханият әлемінің арнайы жіберген ақ періштесіндей. Ол адам жанын поэтикалық әсер мен пәк сезімдерге бөлеуге қашанда әзір.
Айша Ғалымбаеваның бақытты суретші екені ақиқат. Оның алдында өмірдің өзекті сюжеттерінің күштеп тізеге салуына көнбейтін мәңгілік тақырыптар мен идеялардың есігі айқара ашылған. Ғаламдық жаратылыстың өзі құдірет, құшағында жүріп сүйініп, тамашасына табынуға қу тірліктің кесірінен уақытың жете бермесе де табиғатқа жетер сұлулық жоқ, өмірдің өзі қызықты, ал, адамдар да бір есептен бұл өмірге тектен текке келмеген деп күй көкірекке ой түйетін әр пенде үшін Айшаның образдары әрқашан айшықты да тартымды.
Өзінің шеберханасында гүл шоғы көзге көп түсе бермесе де, суретшінің қайта-қайта сала беретін сүйікті суреті - гүлдер, гүлдер тағы да гүлдер... Олар художниктің көз алдында емес, сазгердің көкірегін кернеп, енді-енді төгіліп, жарыққа шыққалы тұрған әсем әуен тәрізді оның ішкі жан дүниесінде. Осының өзі көп қиналмай-ақ табан астында суырып салар шығармашылық еркіндікке мол мүмкіндік береді. Мұндай шабытты шақта суретші қолы қас қағым сәт ойлануға мұрша бермей, қалт етіп қате жібермей, жылдам да жеңіл жорғалайды. Заттың формасы мен аты айқындала бастайды, алайда бұл натюрморттар гүлдердің кескінін суреттегеннен гөрі, оның идеясын бейнелейді. Сексенінші жылдардан кейінгі салынған натюрморттарда өнердегі ең құнды дүние - өмірді шынайы сезіну бар.
Оның Жайнаған гүл шоғыры (1999) үлкен бақтың ішіне еніп, сонда жоғалып кетуі де мүмкін еді. Ол шоғырды сан бөлікке бөліп алуға да болады, тіпті сонда да оның әрқайсысы дүниенің тұтас және ғажайып сұлулығын бейнелейді. Соған қарап тұрып өнердің көңілге түрлі ой салар (Абай) әсер түйсігінің шексіздігіне қайран қалмасқа лажың жоқ; мінеки, мынау бояу - бұл жарық дүниенің таңғажайып түсі; реңдердің арасында сәл-пәл айырма бар - бұл күн шұғыла, ақ сәуле, немесе, көлеңкенің жанға жайлы салқыны.
Айша Ғалымбаеваның бұл өмірден алмаған сыйы, ардақталмаған атағы жоқ шығар. Алайда солардың арасындағы ең бастысы оның картиналарын тамашалаған көрерменнің көкірегінде күй болып шертілетін сұлулық пен қуаныш, адам жанына сондай іңкәр дүниені сыйлаған шығармашылықтың жасампаздық құдіреті
Қазақ бейнелеу өнерінде суретші Гүлфайруз Исымайлованың шығармашылығы көрнекті орын алады.
Кескіндемеші, театр және кино суретшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, Қазақстанның халық суретшісі, Құрмет Белгісі, Халықтар достығы, Парасат және І дәрежелі Достық ордендерінің иегері Гүлфайрус Мансұрқызы Ысмайылова 84 жасқа қараған шағында дүние салды.
Гүлфайрус Ысмайылова 1929 жылы Алматы қаласында туған. 1949 жылы Алматы көркемсурет училищесін, 1956 жылы И. Репин атындағы Ленинградтың кескіндеме, мүсін және сәулет өнері институтын бітірді. 1947-1949 жылдары Қазақ мемлекеттік консерваториясының вокалдық факультетінде оқыды. 1956-1957 жылдары Алматы көркемсурет училищесінде сабақ беріп, 1971-1974 жылдары Абай атындағы Қазақ опера және балет театрында бас суретші қызметін атқарды. [7]
Гүлфайрус Ысмайылова бірнеше опера, балет, спектакль және кинофильмдерге декорация мен костюмдер эскиздерін жасады. Ол Күләш Байсейітова Қыз Жібек рөлінде (1962), Ұйғыр қыздары (1966) картиналарының, Халық шеберлері триптихының (1967), Ш.Жиенқұлова (1958), Ш.Жандарбекова (1960-1961), Б. Төлегенова (1963-1964), Ә.Қастеев (1966) портреттері мен көптеген натюрморттардың авторы. 1950 жылдан киноға түскен: Тыгрена (Аласталған Алитетте), Ботакөз (осы аттас фильмде, 1957), Тана (Қыз Жібекте 1972), тағы басқа да кейіпкерлердің образын сомдаған.
Гүлфайрус Мансұрқызы мәдениет және өнер саласында көптеген шәкірттерді тәрбиеледі.
Қазақ мәдениеті мен өнерінің танымал қайраткері Гүлфайрус Ысмайылованың жарқын бейнесі жадымызда әрдайым сақталады
ІІ. Бөлім. Қазақстан суретшілерінің шығармаларының негізінде балалрға эстетикалық және патриоттық тәрбие беру
Суретшілер шығармаларын көріп, қабылдауда суреттегі табиғат көрінісі, заттар тобы, оқиғалар, адамдардың көңіл күйі, яғни қуанышқа, қайғыға, қорқынышқа икемдігін түсініп, автордың бейнеленген бейнеге, оқиғаға әсерленуін, сүйіспеншілігін, ренішін аңғару қажет
Қазак халқының мақтаныш етер шебер суретшілерінің көркем шығармалары ең алдымен балалардың эстетикалық сезіміне әсер етеді. Түстердің әсемдігі, композицияның анықтығы, бояу колоритінің байлығы суретшінің әрбір шығармасында әлемді әуезді кабылдауға бейімділік байқалады. Суретші шығармалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz