Банкілік ресурстар: құрамдау көздері және реттеу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Банкттерді ашу және және олардың қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ...
1.2. Банк қызметін реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Қазақстандағы банктік реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Банк ресурстарын қалыптасу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Банк ресурстары ұғымы және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Банктің тартылған қаражаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ тарау. Банк ресурстарын жоспарлау және реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... .
3.1. Банк ресурстарын жоспарлау және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Банкттерді ашу және және олардың қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ...
1.2. Банк қызметін реттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Қазақстандағы банктік реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Банк ресурстарын қалыптасу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Банк ресурстары ұғымы және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Банктің тартылған қаражаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ тарау. Банк ресурстарын жоспарлау және реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... .
3.1. Банк ресурстарын жоспарлау және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Курстық жұмыс тақырыбы: «Банкілік ресурстар: құрамдау көздері және реттеу жолдары. Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады. Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәлеметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұрғысында және ең бастысы Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) 14-15ғғ. пайда болған.
«Банк» сөзі ағылшын тілінен аударғанда «айырбас столы» дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттермен қалалардың , жекелеген тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұрғысында және ең бастысы Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) 14-15ғғ. пайда болған.
«Банк» сөзі ағылшын тілінен аударғанда «айырбас столы» дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттермен қалалардың , жекелеген тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.
1. Закон РК «О национальном банке РК »
2. «Инструктивно-нормативные акты Национального банка Казахстана.» Алматы 1999-2002
3. «Банк құқығы! С.М. Найманбаев Алматы 2004 125-беттер
4. С.Б. Мақаш, А.Ә.Ільяс « Банк ісі » Алматы 2004 93-беттер
5. Хамитов А.Х « Банк ісі» Алматы 2005 63-беттер
6. Хамитов А.Х « Банктік менеджмент» Алматы 2005 96-беттер
7. А.М.Тавасиев, В.П. Вичков, В.А.Москвин «Банковское дело ».Базовые операций для клиентов. Москва. «Финансы и статистика », 2005 145-беттер
8. Е.П. Жарновская «Банковское дело » Москва, 2006 88-беттер
9. « Банковское дело » под ред. О.И. Лаврушин, И:Д. Мошокова, Н.И. Валенцева, 1998 14-беттер
10. А.Б. Глушкова «Банковское дело », Москва, 2005 9-беттер
11. «Банковское дело » Учебник под ред. Г.С. Сейткасимова, Алматы, 1999
12. Деньги, кредит, банки. Под ред. Г.С. Сейткасимова, Москва, 2001 97-беттер
13. Деньги, кредит, банки, ценные бумаги. Под ред. Е.Ф Жукова
14. «Банковское дело » Под ред. В.И. Колесникова, Москва, 2001
15. Банки и банковское дело: Под ред. И.Т. Балабанова, С-Петербург, 2002
16. Финансы. В.Д. Мельников и др. Алматы, 2001
17. «Банковское дело » Под ред. О.И. Лаврушин, Москва, 2001 136-беттер
18. «Коммерциялық банк операциялары» Алматы 2005
19. Журнал «Банковское дело», № 5, 2001г. 6-беттер
20. Журнал «Эксперт», № 24, 2002г. 3-беттер
21. Журнал «Банковское дело» №11, 2003г. // «Роль системы гарантирования вкладов населения в процессе увеличения депозитной базы банков 2 уровня» 12-беттер
22. Журнал «Банковское дело» №7 2004г. // «О привлечении вкладов населения в банковский сектор» 4-беттер
23. Журнал «Банковское дело» №1 2002 г. // «Система гарантирования возврата вкладов в банковских институтах зарубежных стран».
24. Журнал «Банковское дело» №6 2001 // «Фонд гарантирования вкладов – гарантия личной финансовой безопасности».
25. Журнал «Банковское дело» №9 2000г. // «Вклады населения и их защита».
26. Журнал «Банковское дело» №10 2003 г. // «Казахстанскому фонду гарантирования вкладов – 4 года»
2. «Инструктивно-нормативные акты Национального банка Казахстана.» Алматы 1999-2002
3. «Банк құқығы! С.М. Найманбаев Алматы 2004 125-беттер
4. С.Б. Мақаш, А.Ә.Ільяс « Банк ісі » Алматы 2004 93-беттер
5. Хамитов А.Х « Банк ісі» Алматы 2005 63-беттер
6. Хамитов А.Х « Банктік менеджмент» Алматы 2005 96-беттер
7. А.М.Тавасиев, В.П. Вичков, В.А.Москвин «Банковское дело ».Базовые операций для клиентов. Москва. «Финансы и статистика », 2005 145-беттер
8. Е.П. Жарновская «Банковское дело » Москва, 2006 88-беттер
9. « Банковское дело » под ред. О.И. Лаврушин, И:Д. Мошокова, Н.И. Валенцева, 1998 14-беттер
10. А.Б. Глушкова «Банковское дело », Москва, 2005 9-беттер
11. «Банковское дело » Учебник под ред. Г.С. Сейткасимова, Алматы, 1999
12. Деньги, кредит, банки. Под ред. Г.С. Сейткасимова, Москва, 2001 97-беттер
13. Деньги, кредит, банки, ценные бумаги. Под ред. Е.Ф Жукова
14. «Банковское дело » Под ред. В.И. Колесникова, Москва, 2001
15. Банки и банковское дело: Под ред. И.Т. Балабанова, С-Петербург, 2002
16. Финансы. В.Д. Мельников и др. Алматы, 2001
17. «Банковское дело » Под ред. О.И. Лаврушин, Москва, 2001 136-беттер
18. «Коммерциялық банк операциялары» Алматы 2005
19. Журнал «Банковское дело», № 5, 2001г. 6-беттер
20. Журнал «Эксперт», № 24, 2002г. 3-беттер
21. Журнал «Банковское дело» №11, 2003г. // «Роль системы гарантирования вкладов населения в процессе увеличения депозитной базы банков 2 уровня» 12-беттер
22. Журнал «Банковское дело» №7 2004г. // «О привлечении вкладов населения в банковский сектор» 4-беттер
23. Журнал «Банковское дело» №1 2002 г. // «Система гарантирования возврата вкладов в банковских институтах зарубежных стран».
24. Журнал «Банковское дело» №6 2001 // «Фонд гарантирования вкладов – гарантия личной финансовой безопасности».
25. Журнал «Банковское дело» №9 2000г. // «Вклады населения и их защита».
26. Журнал «Банковское дело» №10 2003 г. // «Казахстанскому фонду гарантирования вкладов – 4 года»
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Банкттерді ашу және және олардың қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ...
1.2. Банк қызметін реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.3. Қазақстандағы банктік
реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. Банк ресурстарын қалыптасу
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Банк ресурстары ұғымы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ...
3. Банктің тартылған
қаражаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ІІІ тарау. Банк ресурстарын жоспарлау және реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... .
3.1. Банк ресурстарын жоспарлау және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбы: Банкілік ресурстар: құрамдау көздері және
реттеу жолдары. Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәлеметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура тұрғысында және ең бастысы Италияның жекелеген қалаларында
(Венеция, Генуя) 14-15ғғ. пайда болған.
Банк сөзі ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы дегенді
білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда
құрылады. Сауда мемлекеттермен қалалардың , жекелеген тұлғалардың әр
түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда саттық барысында әр түрлі формадағы
монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының
өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі
елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе,
айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын
ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар
біртіндеп банкирлерге айналады.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шарушалықы субъектілердің уақытша
бос ақша қаражаттарын тарттаын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммеррциялық банктің пассивтік операциялары негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсына қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Курстық жұмыстың мақсаты – банктің пайда полу тарихын, банк
ресурстарының мәнін, құрамдау көздерін және оларды реттеу жолдарын ашып
көрсету болып табылады.
Курстық жұмысты кіріспеден , үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Банк жүйесінің қалыптасу тарихы, яғни банктің пайда
болуы және мәні, Банктің Қазақстанға келуі және банктік реформалары
қарастырылған.
Екінші тарауда Банк ресурстарын қалыптасу операциялары, яғни банк
ресурстары ұғымы және құрылымы, банктің меншікті капиталы: көздері мен
қызметтері және банктің тартылған қаражаттары қарастырылған.
Үшінші тарауда Банк ресурстары, құрамдау көздері және реттеу
жолдары қарастырылған.
Курстық жұмысты жазу барысында төмендегі авторлардың еңбектері
басшылыққа алынды: С.Б. Мақаш Банк ісі, С.Б. Мақаш Коммерциялық банктер
операциялары, Хамитов Банк ісі , Мельников Қаржы, Хамитов Банктегі
менеджмент, Сейтқасымов А Ақша ,несие банктер және Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктер туралы ережелер, нұсқаулықтар және де
мерзімділік басылымдар.
1- тарау. Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру
және реттеу
1. Банкттерді ашу және және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы наурызда
қабылданған ҚР Ұлттық Банкі және1995 жылдың 31 тамызында қабылданған
ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер – банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғаларға
кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90- жылдардың басында банктердің саны 200 ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынана дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап,
күні бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл
құбылысты олардың интенсивтік өсуімен байланыстыруға болады. Лиензиясының
өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық банктердің
айналысатын қызмет түрі жасалады. Қазақстандағы берілетін лицензиясының
дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалы инвестициялық. Ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады
және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей
қатысуға толық құқылы. Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын
лицензиядан басқа ҚР Ұлттық банктен валюталық операцияларды жүзеге асыруға
Бас лицензия алады. Бас валюталық лицензия олар өз қызметін жүзеге асыруы
үшін қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар
орнатуға, сондай-ақ дамыған шет елдерде өз фйилиалдары мен өкілеттігін
ашуға құқық береді. Сонымен қатар, Қазақстандық коммерциялық банктерге
бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыру үшін ҚР Ұлттық банкі лицензия
береді.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған ә ҚР –ғы банктер және банктік
қызмет туралы ҚР-ның заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу
немесе оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:
1. Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
2. Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу; ( 11:
87-бетттер)
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде банк ашушы Ұлттық банкке банк ашуға рұқсат алу өтінішін
береді. Және оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
• Рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылық шарт;
• банктің жарғысы;
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәлеметтер (Ұлттық банктің берген тізімі бойынша
);
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары турулы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР – ның резиденті
болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік немесе
қадағалау органынан жазбаша келісім қажет;
• егер банк операцияларының жекелегшен түрлерін жүзеге асыратын
ұйым банк ретінде қайта құрылса, онда: лның жарғысы , құрылтайшылық
шарты, соңғы есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымның
қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
• банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәлеметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде-үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі
жыл, банк филиалыныңғ бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде
– бір жылдық еңбек тәжірибесі болуы;
• жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі;
• жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесе;
• жаңадан құрыдатын банктің бизнес-жоспары болу керек, оның ішінде:
банк қызметінің стратегиясы, бағыттарының аухымы, қаржылық болашағы (
есеп айырысу баланысы) бастапқы қаржылық, операциялық үш жылға
арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетингі жоспары ( банк
клиенттерін қалыптастыру), еңбек ресурстарын қалыптастыру жоспары;
• тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
• нотариалды түрде куәләндірілген, құрылтайшылардың атынан өтініш
беруге құзыретінің барлығын растайтын құжаттың;
• басқа банктің қаржылық капиталына қатысуы туралы мәлеметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты
ай мерзімі үшін ұлттық банкте қаралады. Ұлттық банк банк ашуға рұқсат
беру өтініштердің есебін жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк Ұлттық банк рұқсат берген
күннен бастап, бір ай ішінде әділет министрлігінде банк мемлекеттік
тіркеуге алынады. Оған, Ұлттық банк банктің банк ашуға берген рұқсатын
және, Ұлттық банктің келісімімен басталған құрылтайшылық құжаттарын
тапсырады.
Үшінші кезеңде банктің операцияларын жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен
лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:
• Ұйымдастырушылық- техникалық шараларды орындау, оның ішінде:
Ұлттық банктің нармативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және
құрал- жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар
қызметкерлерді қабылдау;
• Жариаланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыдан аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде Ұлттық банк қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді
және онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.
Аталған заңның 30 бабына сәйкес банктің операцияларға мыналар жатады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктің шоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктің шоттарын ашу және
жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекеленген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- касалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттерін есепке алу ( дисконт);
- заемдық операциялыры: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың оның ішінде корреспандент – банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операцияларын шүргізу;
- сенім (траст) операциялары : сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша
және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы метелын және бағалы
қағаздарын басқару;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- сейфтік операциялар: клиенттердің құжаттары формада шығарылған
бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін
көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
- ломбардтық операциялары: тез іске асатын бағалы қағаздармен
жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- төлем карточкаларын шығару: банкнота мен монеталарды және бағалы
заттарды инкассациялау және жөнелту;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (векселден басқаларын);
- чек кітапшаларын шығару;
- бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
- оккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
- ақшалай формада орындауды көздейтін, банктік кепіл – хаттарды беру.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік- мемлекеттің бағала қағаздарымен;
- диллерлік – мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастодиандық ;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді
лизензиялар беріледі. Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші денгейдегі банктер өз
қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерлін, жинақ-
кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы- филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсететін
банктің операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар , заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме. Заңға сәйкес,
банктер өздерінің филиалын ашу үшін Ұлттық банктің келісімін алуға тиіс. Ол
үшін мынадай құжаттарды тапсырады:
- Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
- Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
- Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәлеметтер.
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым
салынады.
Банктің өкілдігі - банкті коперацияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктік тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Еншілес банк - жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дердес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы)- ҚР аумағында
банктік операциялардың жекеленген түрлерін орындайтын, филиал немесе
өкілеттік мәртебесі жоқ, заңды тұлға емес, Ұлттық банктің келісімі
негізінде құрылатын банктік аумақтық бөлімшесі.
2. Банк қызметін реттеу әдістері
Қазақстан Республикасы екінші денгейдегі банктердің қызметін реттеу
механизмінің тәртібі Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктердің қызметін
реттеу және қадағалау бойынша нармативтік-құқықтық актілерімен анықталады.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған Банктер және банктік қызмет туралы
ҚР заңының 41 бабына сәйкес, ҚР Ұлттық банк екінші денгейдегі банктердің
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының мүдделерін
қорғау, сондай-ақ Республикадағы ақша –несие жүйесінің тұрақтылығын қолдап
отыру мақсатында аталған.
Банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге
асырады:
- Пруденциялық нормативтер белгілеу;
- Банктердің орындауына міндетті нормативті құқықтық актілер шығару;
- Банктердің қызметін тексеру;
- банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
- банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
- банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына сан\циялар беру.
Ұлттық банк халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді
белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық
нормативтерді эәне орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді
бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді. Қойылған талаптарға банктің
қаржылық жағдайының сәйкестігі туралы мәселені шешу мақсатында Ұлттық
банк белгілі мөршерде банктің капиталының көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа нормалар мен
лимиттердің нормативтік белгілерімен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін
және оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормаларын, және оларды
есептеу әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру мерзімін
Ұлттық банк белгілейді. Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты
шығындарды табу мақсатында банктер ерзервтік қор құруға міндетті.
Резервтік қорлар банктердің дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының
есебінен құралады. Банктер резервтік қорларының көлемін Ұлттық банк
белгілеіді. Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне
байланысты өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыщз ету
үшін олар Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, Ұлттық
банк бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнаайы
провизиялар құру арқылы берілген несиелер мен басқа активтерді жіктеуге
міндетті. Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы
пруденциялық нормативтер. 2002 жылы 3 –маусымдағы Ұлттық банк
басқармасының 213 қаулысымен бекітілген
Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы
ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:
1. жарғылық қордың ең төменгі мөлшері
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті
3. бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері
4. өтімділік коэффициенті
5. ашық валюталық позиция лимиті
6. негізгі қорларға және басқа қаржылық емес активтерге
жұмсалынған банк инвестициясының ең жоғарғы мөлшерінің
коэффициенті.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері. Банктің жарғылық
капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк басқармасы бекітеді. Банк
акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі деңгейде
ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденциялық нормативтермен мен
орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді бұзбаған жағдайда
ғана сатып ала алады.
Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті. Меншікті капитал (К( -
бұл I деңгейлі капитал мен I I деңгейлі капитал ( I деңгнейлі каиталдан
аспайтын мөлшерде)
Қосындысынан банктің инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі. Банк
инвестициясы – акцияның және еншілес ұйымдардың, сондай-ақ басқа заңды
ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар соммасы. Ұйымдардың
субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың біріне сәйкес
келуге тиіс:
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық
стандартқа сәйкес жасалуы және аудиторлық қорытындымен расталуы
тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор
биржасыныфң ресми тізімінің А катигориясына енуге тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс ( өткен жылдардағы таза табыс
есебімен құрылған қорлар, резервтер) ;
- шегерілген (-) ;
- материалдық емес активтер ( халықаралық қаржы есебіне халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лизензияланған бағдарламалық қамсыздандыру);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздармен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25 % - нен
аспайтын сомадағы жалпы резервтер ( провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50% нен аспайтын сомадағы
банктің субординарлық қарызы.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері. Бір қарыз алушы – ҚР
ның заңдарында немесе жасалған келісім- шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын
талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға. Бір қарыз алушыға келетін ,
тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:
1. банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк
талабы;
2. соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз
алушыға қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесе жасалған келісім-шартта көзделген негізде
қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың
ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк
тарапынан туындайтын талаптар.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті. Өтімділікті бақылап отыру
мақсатында банктер ағымдағы өтімділік коэффициенттерінің есебін береді.
Өтімділік коэффициенті екі коэффициент көмегімен анықталады:
- Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті
- Банктің қысқа мерзімді өтімділігінің коэффициенті.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнін Ұлттық банктің
басқармасы бекітеді.
Ашық валюталық позиция лимиті. Ашық валюталық позиция – осыуақытта
немесе алдағы уақыттарда жекелеген валюталарда қаражат алу талабы мен
беру міндеттемесін бейнелейтін, сол валюталардағы сандвқ жағынан
сәйкес келмейтін активтер мен міндеттемелердің арасындағы шетел
валютасындағы қаражаттар қалдықтарынң айырмасы.
Негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған банк
инвестициясының жоғарғы мөлшерінің коэффициенті. Негізгі қорларға және
басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалатын банк инвемтициясының
мөлшерінің меншікті капиталға қатынасының (к5) мәні 0,5 тен аспауы тиіс.
И
К5 = ---------------
К
Мұндағы:
И – негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалынған
инвестицияның сомасы, оған мыналар жатады:
* ғимарат және құрылғылар
* салынып жатқан негізгі құралдар
* банктің жалға алған ғимараттары бойынша капитал шығындары
* компьютерлік жабдықтар
* көлік құралдары
* жалға беруге арналған негізгі құралдар
* қаржылық лизингке қабылданған негізгі құралдар
* басқа негізгі құралдар. (11: 79-беттер)
1.4. Қазақстандағы банктік реформалар
Қазақстандағы қайта құүру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРо – да
соңғы рет жүргізілген банктік реформа (1987 – 1988) сәйкес келеді. Банктік
реформа нәтижесінде : КСРО – ның Мемлекттік банкі және Құрылыс банктерінің
мекемелері негізінде – КСРО Өнеркәсіп – құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіп
банкі және КСРО Тұрғын үй - әлеуметтік банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде
КСРО – ның Мемлекттік банкі құрамында келген жинақ кассалары негізінде –
КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі негізінде – КСРО Сыртқы эканомикалық
банк құрылды. Сол уақыттан бастап, Мемлекттік банк кәсіпорындар мен
ұйымдарға ккссалық және есеп айырысу қызметін көрсетуду тоқтатты. Сөйтіп,
КСРО – ның Орталық банкісіне айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандырылған банктердің республикалық
кеңселері (филиалдары) ашылып қызмет ете бастады.
КСРО – ның Өнеркәсіп – кұрылыс банкісіне несиелік саясатты жүргізу,
негізгі қызметі ретінде несиелеу жүйесінің тиімділігін арттыру, капитал
жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ өнеркәсіпте,и құрылыста,
көлік пен байланыста, мемлекттік қамсыздандыру жүйесінде есеп айырысу
жұмыстарын ұйымдастыру құызметтері бекітіліп берілді. Сонымен қатар, бұл
банк осы шаруашылық салаларындағы кәсіпорыдар мен бірлестіктердің есеп
айырысу, ссудалық және басқа шоттарды жүргізді. Осындай несиелік есеп
айырысу қызметтерінің түрлерін ауыл шаруашылық кешені кәсіпорындарында
Агроөнеркәсіп банкі, әлеуметтік умақтағы және сауда саласының кәсіпорындары
мен ұйымдарындарында Тұрғые үй әлеуметтік банкі, халыққа қызмет көрсетуге
бағытталған Жинақ банк жүргізді.
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырды.
Мамандырылған банктер құрылымы әкімшіл – аумақтық қағидаға сәйкес
құрылды. Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктік
басқармалары саласында ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде бұл
банктер өздерінің мекемелерін ашты. Әр мамандырылған банктің бір мекемесі
әр аудандағы өзіне тиісті клиенттерге ғана қызмет көрсетті. Жинақ
банкісінің мекемелері аудандармен қоса ұжымшар және кеңшарларда жұмыс
жасады. Жинақ банкісінен басқа мамандырылған банктердің төменгі буындары
маманданырылуына қарамай-ақ, сол аудандардың барлық клиенттеріне бірдей
қызмет көрсетті. Шындап келгенде, мамандыру тек банктің жоғарғы басқару
деңгейінде ғана жүргізілді, ал төменгі деңгейдегі мекемелер әмбебап
мекемелерге айналған болатын.
Мамандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар
болған. Бұл банк клиенттерінің әр түрлі болып келуі несиелік ресурстарды
құруға байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түсті. Әр банк өз ресурстар көлемінде жұмыс жасауы
үшін, оларға Мемлекеттік банкте ашылатын корреспонденттік
Шоттар бойынша банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де
мамандандырылған банктер сияқты, әр банктің белгілі бір салаларында
(өнекркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) өзіндік монополиясы
болды. Олар өз кәсіпорындарын өте төменгі пайызбен қаржыландырып және
несиелеп отырды, яғни, мұнда, бұл кәсіпорндардың өміршеңдігі және
пайдалылығы есепке алынбады. Мұндай банктердің активтерінде мемлекеттік
зиян шегіп отырған кәсіпорындардың уақыты өткен, төленбеген, яғни, сапасыз
ссудалар қатары арта түсті.
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын
тығырыққа әкеліп, ол монополиядандырудан құтылмады және несиелік механизмге
түпкілікті өзгеріс негізе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік
банкінің ролі біршама төмендеп, ол мамандандырылған банктердің жұмысына
ешқандай әсер ете алмады.
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілеріне қалыптасқан екі
деңгейдегі банктік жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткізілді.
1987 жылы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері
болды:
• вексель айналасының болмауы;
• кәсіпорындардың қарыздардын кешіруі, әсіресе ауыл шараушылығына
байланысты;
• шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының
байқалуы;
• банк мамандандырылуының жойылуы;
• кәсіпорындардағы басқа да несие көздерінің болмуынан туындаған
монополизмнің орын алуы;
• пайыз мөлшерлемесінің төменгі деңгейде болуы;
• эканомиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында) банк
бақылауының әлсіздігі;
• бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басылып
шығарылуы. (3: 36-беттер)
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік
сипатқа ие болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің манаполиясын
бірнеше банктер манаполиялары ауыстырды.
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары
басым болды, атап айтсақ;
• банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала береді;
• оалрдың монополизмы толық сақталып, монополистердің саны өсті;
• реформа жаңа экономикалық механизмдердің жоқтығына қарамай-ақ
жүргізілді;
• кәсіпорындар белгілі бір банкке бекітілгендіктен, олардың несие алу
барысында банктерді таңдау мүмкіндігі болмады;
• клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
• ақша нарығы және несие ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
• банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
• ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында банктік соғыс щыға
бастады;
• қайта ұйымдастыруда несиені қайтару басты көздері ретіндегі сақтандыру
мекемелерінің қызметтері жайындағы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
тәртіпке келтіруімен қатар, банк қызметінің мамандандыруын қысқартты десе
болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988 – 1991 ж.ж (КСРО – ның тұсында) – мемлекттік салалық
мамандырылған банктер қызметтерінің бір бөлігін республикадағы сол
банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің
жекелген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола
отырып, ҚР Ұлттық банкінің орталық банкінің бірқатар қызметтерін орындауға
біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті (сандық) түрде
қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы
кезеңі.
III кезең. 1993 қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының
қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен қарым-қатынас
орнатудың классикалық қызметтерін енгізу, банктердің қызметтерін реттеу
жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік
жүйенің басты кемшілкітеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
• мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық бан пен Қаржы
министрлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
• коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизмінің
жеткіліксіздігі;
• екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің
баяу құрылуы;
• валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта
қалушылық;
• макроэканомикалық процестерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану деңгейінің төмендігі;
• осы уақытқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінші
деңгейдегі банктердің бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық
стандартқа және нарықтық эканомика талаптарына сай келмеуі;
• Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету
деңгейінің жоғарлығы;
ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты;
• Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі
пруденциалдық) нормативтер мен банк клиенттерінің құқықтарын тікелей
бұзған банктердің нарықта қызмет ету беруі;
• Қаржы ресурстардың жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдердің әлсіздігі;
• Шарушылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау
деңгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау
дәрежесінің, сондай-ақ несинің қайтарылуына жасалатын бақылаудың
қанағаттаналарлықысыз деңгейде болуы;
• Орта және ұзақ мерзімді ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске
асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдың жеткіліксіздігі;
• Прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып,
игерудің баяулығы;
• Банк қызметтерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде болуы.
Сонымен бұрынғы мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралар 1994 ж. орта кезінен бастап 1995 жылға дейін
жалғасты.
Банк реформасын жүргізі бағдарламасының басты мақсаты – ҚР ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және
экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі
банктердің жүйесін нығайту.
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге көз
жұмсайды:
- ақша несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
- елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
- валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
- банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін
түбірімен өзгерту;
- бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
- Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да
қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына
қатысуы;
- Ұлттық банктің құрылымен жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын
нығайту;
- екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
- төлем жүйесін дамыту;
- елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық
қамтамасыз етілуін жетілдіру. (4: 21-беттер)
2- тарау. Банк ресурстарын қалыптасу операциялары
2.1. Банк ресурстары ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалаай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар боынша банк өтімділігін
қамтамсыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің
меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10% - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Банк ресурсы банктің пассивтік операцияларды жүргізуінің нәтижесінде
пайда болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрініс табады.
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты,қарыз қаражаты және тартылған
қаражат құрайды.Банк олардың жиынтығын активтік операцияларды жүзеге асыру
үшін пайдаланады,яғни,табыс алу мақсатында жұмылдырылған ресурстарды
орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз
байланысты.Мәселен,пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің
активтік операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды,ал несие
саласындағы банк саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі әсерін
тигізеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады.Алайда,бөтен капиталды тарту үшін банктердің өзіндік
капиталы болуы керек.Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді болуы үшін
қажет.
Банктің өзіндік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары,сондай-
ақ,банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар,сақтандыру резервтері
және жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры(капитал)-банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі.Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады. (4: 92-беттер)
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың-заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді.Ол банк
несиесінің есебінен емес,тек ақшалай қаражатпен ғана,әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құрылады.Тартылған ақшалай қаражат
жарғылық қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер(қатысушылар)салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады.
Аударылатын девидендтердің мөлшері,аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланысты(пайданың
мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін артықшылықты акция немесе жай
акция)
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне баланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал жабдықтар,
жалақыға жұмсалатын дәне т. б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал ұзақ
мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамсыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі құрлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктерің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды.
• Жарғылық капитал
• Резервтік капитал
• Қосымша капиталдар
• Банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар
• Бөлінбеген банк пайдасы
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстан екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
• Акционерлік банк формасында
• Пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орныны жабу мақсатында
құрылған қаражаттар қоры.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын үлғайту жолдарына мыналар жатады:
- Банк пайдасы
- Акциялар шығару
- Құрылтайшылар және пайда қосушылар санын арттыру
- Облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарына ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы
мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- Қорғаныс қызметі
- Шұғыл қызметі
- Реттегіштік қызметі
- Айналым қызметі
- Резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстығын
сипаттайды.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы төлеу
мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротөа ұшырауын жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін бідіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал жабдықтаралуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызмет атқарады. Бұл қызмет қоғамның
мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік
жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының
көрсеткіштерінің көмегімен мемелекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға
беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болғандықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін
есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай ақ пассивтік операияларға да тиісті болып келеді. Пассивті
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылған
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді.
Капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І тарау. Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Банкттерді ашу және және олардың қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ...
1.2. Банк қызметін реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.3. Қазақстандағы банктік
реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. Банк ресурстарын қалыптасу
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Банк ресурстары ұғымы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ...
3. Банктің тартылған
қаражаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ІІІ тарау. Банк ресурстарын жоспарлау және реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... .
3.1. Банк ресурстарын жоспарлау және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбы: Банкілік ресурстар: құрамдау көздері және
реттеу жолдары. Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәлеметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура тұрғысында және ең бастысы Италияның жекелеген қалаларында
(Венеция, Генуя) 14-15ғғ. пайда болған.
Банк сөзі ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы дегенді
білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда
құрылады. Сауда мемлекеттермен қалалардың , жекелеген тұлғалардың әр
түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда саттық барысында әр түрлі формадағы
монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының
өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі
елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе,
айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын
ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар
біртіндеп банкирлерге айналады.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шарушалықы субъектілердің уақытша
бос ақша қаражаттарын тарттаын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммеррциялық банктің пассивтік операциялары негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсына қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Курстық жұмыстың мақсаты – банктің пайда полу тарихын, банк
ресурстарының мәнін, құрамдау көздерін және оларды реттеу жолдарын ашып
көрсету болып табылады.
Курстық жұмысты кіріспеден , үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Банк жүйесінің қалыптасу тарихы, яғни банктің пайда
болуы және мәні, Банктің Қазақстанға келуі және банктік реформалары
қарастырылған.
Екінші тарауда Банк ресурстарын қалыптасу операциялары, яғни банк
ресурстары ұғымы және құрылымы, банктің меншікті капиталы: көздері мен
қызметтері және банктің тартылған қаражаттары қарастырылған.
Үшінші тарауда Банк ресурстары, құрамдау көздері және реттеу
жолдары қарастырылған.
Курстық жұмысты жазу барысында төмендегі авторлардың еңбектері
басшылыққа алынды: С.Б. Мақаш Банк ісі, С.Б. Мақаш Коммерциялық банктер
операциялары, Хамитов Банк ісі , Мельников Қаржы, Хамитов Банктегі
менеджмент, Сейтқасымов А Ақша ,несие банктер және Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктер туралы ережелер, нұсқаулықтар және де
мерзімділік басылымдар.
1- тарау. Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру
және реттеу
1. Банкттерді ашу және және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы наурызда
қабылданған ҚР Ұлттық Банкі және1995 жылдың 31 тамызында қабылданған
ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер – банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғаларға
кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
90- жылдардың басында банктердің саны 200 ден асты, әрине бұл олардың
экстенсивті жағынана дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап,
күні бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл
құбылысты олардың интенсивтік өсуімен байланыстыруға болады. Лиензиясының
өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық банктердің
айналысатын қызмет түрі жасалады. Қазақстандағы берілетін лицензиясының
дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалы инвестициялық. Ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады
және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей
қатысуға толық құқылы. Банктік операцияларды жүзеге асыруға алатын
лицензиядан басқа ҚР Ұлттық банктен валюталық операцияларды жүзеге асыруға
Бас лицензия алады. Бас валюталық лицензия олар өз қызметін жүзеге асыруы
үшін қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар
орнатуға, сондай-ақ дамыған шет елдерде өз фйилиалдары мен өкілеттігін
ашуға құқық береді. Сонымен қатар, Қазақстандық коммерциялық банктерге
бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыру үшін ҚР Ұлттық банкі лицензия
береді.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған ә ҚР –ғы банктер және банктік
қызмет туралы ҚР-ның заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу
немесе оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:
1. Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
2. Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу; ( 11:
87-бетттер)
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде банк ашушы Ұлттық банкке банк ашуға рұқсат алу өтінішін
береді. Және оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
• Рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылық шарт;
• банктің жарғысы;
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәлеметтер (Ұлттық банктің берген тізімі бойынша
);
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары турулы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР – ның резиденті
болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік немесе
қадағалау органынан жазбаша келісім қажет;
• егер банк операцияларының жекелегшен түрлерін жүзеге асыратын
ұйым банк ретінде қайта құрылса, онда: лның жарғысы , құрылтайшылық
шарты, соңғы есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымның
қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
• банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәлеметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде-үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі
жыл, банк филиалыныңғ бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде
– бір жылдық еңбек тәжірибесі болуы;
• жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
• жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі;
• жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесе;
• жаңадан құрыдатын банктің бизнес-жоспары болу керек, оның ішінде:
банк қызметінің стратегиясы, бағыттарының аухымы, қаржылық болашағы (
есеп айырысу баланысы) бастапқы қаржылық, операциялық үш жылға
арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетингі жоспары ( банк
клиенттерін қалыптастыру), еңбек ресурстарын қалыптастыру жоспары;
• тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
• нотариалды түрде куәләндірілген, құрылтайшылардың атынан өтініш
беруге құзыретінің барлығын растайтын құжаттың;
• басқа банктің қаржылық капиталына қатысуы туралы мәлеметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты
ай мерзімі үшін ұлттық банкте қаралады. Ұлттық банк банк ашуға рұқсат
беру өтініштердің есебін жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк Ұлттық банк рұқсат берген
күннен бастап, бір ай ішінде әділет министрлігінде банк мемлекеттік
тіркеуге алынады. Оған, Ұлттық банк банктің банк ашуға берген рұқсатын
және, Ұлттық банктің келісімімен басталған құрылтайшылық құжаттарын
тапсырады.
Үшінші кезеңде банктің операцияларын жүзеге асыру үшін Ұлттық банктен
лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік тіркеуден өткен күннен
бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:
• Ұйымдастырушылық- техникалық шараларды орындау, оның ішінде:
Ұлттық банктің нармативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және
құрал- жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар
қызметкерлерді қабылдау;
• Жариаланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыдан аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде Ұлттық банк қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді
және онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.
Аталған заңның 30 бабына сәйкес банктің операцияларға мыналар жатады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктің шоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктің шоттарын ашу және
жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекеленген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- касалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттерін есепке алу ( дисконт);
- заемдық операциялыры: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың оның ішінде корреспандент – банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операцияларын шүргізу;
- сенім (траст) операциялары : сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша
және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы метелын және бағалы
қағаздарын басқару;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- сейфтік операциялар: клиенттердің құжаттары формада шығарылған
бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін
көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
- ломбардтық операциялары: тез іске асатын бағалы қағаздармен
жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- төлем карточкаларын шығару: банкнота мен монеталарды және бағалы
заттарды инкассациялау және жөнелту;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (векселден басқаларын);
- чек кітапшаларын шығару;
- бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
- оккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
- ақшалай формада орындауды көздейтін, банктік кепіл – хаттарды беру.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік- мемлекеттің бағала қағаздарымен;
- диллерлік – мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастодиандық ;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Ұлттық банктен жекелеген және кешенді
лизензиялар беріледі. Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші денгейдегі банктер өз
қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерлін, жинақ-
кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы- филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсететін
банктің операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар , заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме. Заңға сәйкес,
банктер өздерінің филиалын ашу үшін Ұлттық банктің келісімін алуға тиіс. Ол
үшін мынадай құжаттарды тапсырады:
- Филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
- Банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
- Бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәлеметтер.
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым
салынады.
Банктің өкілдігі - банкті коперацияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктік тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Еншілес банк - жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дердес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы)- ҚР аумағында
банктік операциялардың жекеленген түрлерін орындайтын, филиал немесе
өкілеттік мәртебесі жоқ, заңды тұлға емес, Ұлттық банктің келісімі
негізінде құрылатын банктік аумақтық бөлімшесі.
2. Банк қызметін реттеу әдістері
Қазақстан Республикасы екінші денгейдегі банктердің қызметін реттеу
механизмінің тәртібі Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктердің қызметін
реттеу және қадағалау бойынша нармативтік-құқықтық актілерімен анықталады.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған Банктер және банктік қызмет туралы
ҚР заңының 41 бабына сәйкес, ҚР Ұлттық банк екінші денгейдегі банктердің
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының мүдделерін
қорғау, сондай-ақ Республикадағы ақша –несие жүйесінің тұрақтылығын қолдап
отыру мақсатында аталған.
Банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге
асырады:
- Пруденциялық нормативтер белгілеу;
- Банктердің орындауына міндетті нормативті құқықтық актілер шығару;
- Банктердің қызметін тексеру;
- банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
- банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
- банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына сан\циялар беру.
Ұлттық банк халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді
белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық
нормативтерді эәне орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді
бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді. Қойылған талаптарға банктің
қаржылық жағдайының сәйкестігі туралы мәселені шешу мақсатында Ұлттық
банк белгілі мөршерде банктің капиталының көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа нормалар мен
лимиттердің нормативтік белгілерімен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін
және оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормаларын, және оларды
есептеу әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру мерзімін
Ұлттық банк белгілейді. Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты
шығындарды табу мақсатында банктер ерзервтік қор құруға міндетті.
Резервтік қорлар банктердің дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының
есебінен құралады. Банктер резервтік қорларының көлемін Ұлттық банк
белгілеіді. Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне
байланысты өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыщз ету
үшін олар Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, Ұлттық
банк бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнаайы
провизиялар құру арқылы берілген несиелер мен басқа активтерді жіктеуге
міндетті. Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы
пруденциялық нормативтер. 2002 жылы 3 –маусымдағы Ұлттық банк
басқармасының 213 қаулысымен бекітілген
Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы
ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:
1. жарғылық қордың ең төменгі мөлшері
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті
3. бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері
4. өтімділік коэффициенті
5. ашық валюталық позиция лимиті
6. негізгі қорларға және басқа қаржылық емес активтерге
жұмсалынған банк инвестициясының ең жоғарғы мөлшерінің
коэффициенті.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері. Банктің жарғылық
капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк басқармасы бекітеді. Банк
акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі деңгейде
ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденциялық нормативтермен мен
орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді бұзбаған жағдайда
ғана сатып ала алады.
Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті. Меншікті капитал (К( -
бұл I деңгейлі капитал мен I I деңгейлі капитал ( I деңгнейлі каиталдан
аспайтын мөлшерде)
Қосындысынан банктің инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі. Банк
инвестициясы – акцияның және еншілес ұйымдардың, сондай-ақ басқа заңды
ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар соммасы. Ұйымдардың
субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың біріне сәйкес
келуге тиіс:
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық
стандартқа сәйкес жасалуы және аудиторлық қорытындымен расталуы
тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор
биржасыныфң ресми тізімінің А катигориясына енуге тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс ( өткен жылдардағы таза табыс
есебімен құрылған қорлар, резервтер) ;
- шегерілген (-) ;
- материалдық емес активтер ( халықаралық қаржы есебіне халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лизензияланған бағдарламалық қамсыздандыру);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздармен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25 % - нен
аспайтын сомадағы жалпы резервтер ( провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50% нен аспайтын сомадағы
банктің субординарлық қарызы.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері. Бір қарыз алушы – ҚР
ның заңдарында немесе жасалған келісім- шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын
талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға. Бір қарыз алушыға келетін ,
тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:
1. банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк
талабы;
2. соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз
алушыға қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесе жасалған келісім-шартта көзделген негізде
қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың
ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк
тарапынан туындайтын талаптар.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті. Өтімділікті бақылап отыру
мақсатында банктер ағымдағы өтімділік коэффициенттерінің есебін береді.
Өтімділік коэффициенті екі коэффициент көмегімен анықталады:
- Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті
- Банктің қысқа мерзімді өтімділігінің коэффициенті.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнін Ұлттық банктің
басқармасы бекітеді.
Ашық валюталық позиция лимиті. Ашық валюталық позиция – осыуақытта
немесе алдағы уақыттарда жекелеген валюталарда қаражат алу талабы мен
беру міндеттемесін бейнелейтін, сол валюталардағы сандвқ жағынан
сәйкес келмейтін активтер мен міндеттемелердің арасындағы шетел
валютасындағы қаражаттар қалдықтарынң айырмасы.
Негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған банк
инвестициясының жоғарғы мөлшерінің коэффициенті. Негізгі қорларға және
басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалатын банк инвемтициясының
мөлшерінің меншікті капиталға қатынасының (к5) мәні 0,5 тен аспауы тиіс.
И
К5 = ---------------
К
Мұндағы:
И – негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалынған
инвестицияның сомасы, оған мыналар жатады:
* ғимарат және құрылғылар
* салынып жатқан негізгі құралдар
* банктің жалға алған ғимараттары бойынша капитал шығындары
* компьютерлік жабдықтар
* көлік құралдары
* жалға беруге арналған негізгі құралдар
* қаржылық лизингке қабылданған негізгі құралдар
* басқа негізгі құралдар. (11: 79-беттер)
1.4. Қазақстандағы банктік реформалар
Қазақстандағы қайта құүру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРо – да
соңғы рет жүргізілген банктік реформа (1987 – 1988) сәйкес келеді. Банктік
реформа нәтижесінде : КСРО – ның Мемлекттік банкі және Құрылыс банктерінің
мекемелері негізінде – КСРО Өнеркәсіп – құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіп
банкі және КСРО Тұрғын үй - әлеуметтік банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде
КСРО – ның Мемлекттік банкі құрамында келген жинақ кассалары негізінде –
КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі негізінде – КСРО Сыртқы эканомикалық
банк құрылды. Сол уақыттан бастап, Мемлекттік банк кәсіпорындар мен
ұйымдарға ккссалық және есеп айырысу қызметін көрсетуду тоқтатты. Сөйтіп,
КСРО – ның Орталық банкісіне айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандырылған банктердің республикалық
кеңселері (филиалдары) ашылып қызмет ете бастады.
КСРО – ның Өнеркәсіп – кұрылыс банкісіне несиелік саясатты жүргізу,
негізгі қызметі ретінде несиелеу жүйесінің тиімділігін арттыру, капитал
жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ өнеркәсіпте,и құрылыста,
көлік пен байланыста, мемлекттік қамсыздандыру жүйесінде есеп айырысу
жұмыстарын ұйымдастыру құызметтері бекітіліп берілді. Сонымен қатар, бұл
банк осы шаруашылық салаларындағы кәсіпорыдар мен бірлестіктердің есеп
айырысу, ссудалық және басқа шоттарды жүргізді. Осындай несиелік есеп
айырысу қызметтерінің түрлерін ауыл шаруашылық кешені кәсіпорындарында
Агроөнеркәсіп банкі, әлеуметтік умақтағы және сауда саласының кәсіпорындары
мен ұйымдарындарында Тұрғые үй әлеуметтік банкі, халыққа қызмет көрсетуге
бағытталған Жинақ банк жүргізді.
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырды.
Мамандырылған банктер құрылымы әкімшіл – аумақтық қағидаға сәйкес
құрылды. Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктік
басқармалары саласында ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде бұл
банктер өздерінің мекемелерін ашты. Әр мамандырылған банктің бір мекемесі
әр аудандағы өзіне тиісті клиенттерге ғана қызмет көрсетті. Жинақ
банкісінің мекемелері аудандармен қоса ұжымшар және кеңшарларда жұмыс
жасады. Жинақ банкісінен басқа мамандырылған банктердің төменгі буындары
маманданырылуына қарамай-ақ, сол аудандардың барлық клиенттеріне бірдей
қызмет көрсетті. Шындап келгенде, мамандыру тек банктің жоғарғы басқару
деңгейінде ғана жүргізілді, ал төменгі деңгейдегі мекемелер әмбебап
мекемелерге айналған болатын.
Мамандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар
болған. Бұл банк клиенттерінің әр түрлі болып келуі несиелік ресурстарды
құруға байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түсті. Әр банк өз ресурстар көлемінде жұмыс жасауы
үшін, оларға Мемлекеттік банкте ашылатын корреспонденттік
Шоттар бойынша банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де
мамандандырылған банктер сияқты, әр банктің белгілі бір салаларында
(өнекркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) өзіндік монополиясы
болды. Олар өз кәсіпорындарын өте төменгі пайызбен қаржыландырып және
несиелеп отырды, яғни, мұнда, бұл кәсіпорндардың өміршеңдігі және
пайдалылығы есепке алынбады. Мұндай банктердің активтерінде мемлекеттік
зиян шегіп отырған кәсіпорындардың уақыты өткен, төленбеген, яғни, сапасыз
ссудалар қатары арта түсті.
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын
тығырыққа әкеліп, ол монополиядандырудан құтылмады және несиелік механизмге
түпкілікті өзгеріс негізе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік
банкінің ролі біршама төмендеп, ол мамандандырылған банктердің жұмысына
ешқандай әсер ете алмады.
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілеріне қалыптасқан екі
деңгейдегі банктік жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткізілді.
1987 жылы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері
болды:
• вексель айналасының болмауы;
• кәсіпорындардың қарыздардын кешіруі, әсіресе ауыл шараушылығына
байланысты;
• шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының
байқалуы;
• банк мамандандырылуының жойылуы;
• кәсіпорындардағы басқа да несие көздерінің болмуынан туындаған
монополизмнің орын алуы;
• пайыз мөлшерлемесінің төменгі деңгейде болуы;
• эканомиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында) банк
бақылауының әлсіздігі;
• бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басылып
шығарылуы. (3: 36-беттер)
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік
сипатқа ие болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің манаполиясын
бірнеше банктер манаполиялары ауыстырды.
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары
басым болды, атап айтсақ;
• банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала береді;
• оалрдың монополизмы толық сақталып, монополистердің саны өсті;
• реформа жаңа экономикалық механизмдердің жоқтығына қарамай-ақ
жүргізілді;
• кәсіпорындар белгілі бір банкке бекітілгендіктен, олардың несие алу
барысында банктерді таңдау мүмкіндігі болмады;
• клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
• ақша нарығы және несие ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
• банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
• ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында банктік соғыс щыға
бастады;
• қайта ұйымдастыруда несиені қайтару басты көздері ретіндегі сақтандыру
мекемелерінің қызметтері жайындағы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
тәртіпке келтіруімен қатар, банк қызметінің мамандандыруын қысқартты десе
болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988 – 1991 ж.ж (КСРО – ның тұсында) – мемлекттік салалық
мамандырылған банктер қызметтерінің бір бөлігін республикадағы сол
банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің
жекелген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола
отырып, ҚР Ұлттық банкінің орталық банкінің бірқатар қызметтерін орындауға
біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті (сандық) түрде
қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы
кезеңі.
III кезең. 1993 қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни айналысқа
Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-несие аясының
қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен қарым-қатынас
орнатудың классикалық қызметтерін енгізу, банктердің қызметтерін реттеу
жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік
жүйенің басты кемшілкітеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
• мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық бан пен Қаржы
министрлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
• коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизмінің
жеткіліксіздігі;
• екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің
баяу құрылуы;
• валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта
қалушылық;
• макроэканомикалық процестерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану деңгейінің төмендігі;
• осы уақытқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінші
деңгейдегі банктердің бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық
стандартқа және нарықтық эканомика талаптарына сай келмеуі;
• Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету
деңгейінің жоғарлығы;
ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты;
• Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі
пруденциалдық) нормативтер мен банк клиенттерінің құқықтарын тікелей
бұзған банктердің нарықта қызмет ету беруі;
• Қаржы ресурстардың жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдердің әлсіздігі;
• Шарушылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау
деңгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау
дәрежесінің, сондай-ақ несинің қайтарылуына жасалатын бақылаудың
қанағаттаналарлықысыз деңгейде болуы;
• Орта және ұзақ мерзімді ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске
асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдың жеткіліксіздігі;
• Прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып,
игерудің баяулығы;
• Банк қызметтерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде болуы.
Сонымен бұрынғы мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралар 1994 ж. орта кезінен бастап 1995 жылға дейін
жалғасты.
Банк реформасын жүргізі бағдарламасының басты мақсаты – ҚР ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және
экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі
банктердің жүйесін нығайту.
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге көз
жұмсайды:
- ақша несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
- елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
- валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
- банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін
түбірімен өзгерту;
- бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
- Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да
қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына
қатысуы;
- Ұлттық банктің құрылымен жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын
нығайту;
- екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
- төлем жүйесін дамыту;
- елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық
қамтамасыз етілуін жетілдіру. (4: 21-беттер)
2- тарау. Банк ресурстарын қалыптасу операциялары
2.1. Банк ресурстары ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалаай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар боынша банк өтімділігін
қамтамсыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің
меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10% - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Банк ресурсы банктің пассивтік операцияларды жүргізуінің нәтижесінде
пайда болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрініс табады.
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты,қарыз қаражаты және тартылған
қаражат құрайды.Банк олардың жиынтығын активтік операцияларды жүзеге асыру
үшін пайдаланады,яғни,табыс алу мақсатында жұмылдырылған ресурстарды
орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз
байланысты.Мәселен,пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің
активтік операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды,ал несие
саласындағы банк саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі әсерін
тигізеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады.Алайда,бөтен капиталды тарту үшін банктердің өзіндік
капиталы болуы керек.Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді болуы үшін
қажет.
Банктің өзіндік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары,сондай-
ақ,банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар,сақтандыру резервтері
және жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры(капитал)-банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі.Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады. (4: 92-беттер)
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың-заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді.Ол банк
несиесінің есебінен емес,тек ақшалай қаражатпен ғана,әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құрылады.Тартылған ақшалай қаражат
жарғылық қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер(қатысушылар)салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады.
Аударылатын девидендтердің мөлшері,аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланысты(пайданың
мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін артықшылықты акция немесе жай
акция)
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне баланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал жабдықтар,
жалақыға жұмсалатын дәне т. б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал ұзақ
мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамсыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі құрлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктерің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды.
• Жарғылық капитал
• Резервтік капитал
• Қосымша капиталдар
• Банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар
• Бөлінбеген банк пайдасы
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстан екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
• Акционерлік банк формасында
• Пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орныны жабу мақсатында
құрылған қаражаттар қоры.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын үлғайту жолдарына мыналар жатады:
- Банк пайдасы
- Акциялар шығару
- Құрылтайшылар және пайда қосушылар санын арттыру
- Облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарына ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы
мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- Қорғаныс қызметі
- Шұғыл қызметі
- Реттегіштік қызметі
- Айналым қызметі
- Резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстығын
сипаттайды.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы төлеу
мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротөа ұшырауын жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін бідіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал жабдықтаралуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызмет атқарады. Бұл қызмет қоғамның
мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік
жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының
көрсеткіштерінің көмегімен мемелекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға
беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болғандықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін
есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай ақ пассивтік операияларға да тиісті болып келеді. Пассивті
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылған
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді.
Капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz