Еңбекақы формалары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Еңбекақы формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Еңбекақы түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қосымша еңбекақы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Еңбекақының талдамалық және топтамалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
II тарау. Еңбекақы жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Еңбекақы және тарифтік жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. 2. Еңбекақы нысандары мен жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3. Жалақыдан ұсталынатын ұсталымдар және төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша
I тарау. Еңбекақы формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Еңбекақы түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қосымша еңбекақы есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Еңбекақының талдамалық және топтамалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
II тарау. Еңбекақы жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Еңбекақы және тарифтік жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. 2. Еңбекақы нысандары мен жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3. Жалақыдан ұсталынатын ұсталымдар және төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша
Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және адамдардың ақыл ой қаблеттілігін көрсетеді. Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Еңбекақы бұл жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетіт төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына тең және оның ақшалай түрі болып табылады. Жұмыс күші бұл қызметкердің өміріне қажет және оның еңбек қабілетін қалпына келтіруге жәрдемдесетін заттардың жинақ құны.
1. «Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі» Алматы, 2008 «Юрист» баспасы.
2. «Қазақстан Республикасының Еңбек туралы негізгі заң актілері» Алматы 2004 «Экономика» баспасы.
3. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Құдайбергенов, Алматы, 2003 «Экономикс» баспасы.
4. «Қазақстан Республикасының еңбек құқығы» Н.Айымханова. Алматы, 2002 «Жеті жарғы» баспасы.
5. «Бухгалтерлік есеп тоериясы және принциптері» Ә.Ә. Әбдіманапов. Алматы: АЙАН 2001.
6. «Банктегі бухгалтерлік есеп» С.Т.Міржақыпова. Алматы 2004 «Экономика» баспасы.
7. «Бухгалтерлік есеп теориясы» В.Е. Жакиев, З.Н.Әжібаева. Алматы, «Ұлағат» баспасы, 1999ж.
8. Сайт «Best reterat»
9. Сайт «Zakon kz»
10. «Қаржылық есеп» К.К. Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.А. Жантаева, Алматы, Экономика, 2001.
11. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. С.Р. Тоқсанбай. Алматы, Сөздік-словарь 1999.
12. «Бухгалтерлік есеп стандарттары» Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. Алматы, 1996-2003ж.
13. «Банк ісі» С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілияс. Алматы,
«Қазақ университеті» 2004.
14. ҚР Қаржы Министрлігінің 2002 ж 18 қыркүйектегі №438 бұйрығымен бекітілген «Типтік бухгалтерлік есепшоттарының жоспары».
2. «Қазақстан Республикасының Еңбек туралы негізгі заң актілері» Алматы 2004 «Экономика» баспасы.
3. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Құдайбергенов, Алматы, 2003 «Экономикс» баспасы.
4. «Қазақстан Республикасының еңбек құқығы» Н.Айымханова. Алматы, 2002 «Жеті жарғы» баспасы.
5. «Бухгалтерлік есеп тоериясы және принциптері» Ә.Ә. Әбдіманапов. Алматы: АЙАН 2001.
6. «Банктегі бухгалтерлік есеп» С.Т.Міржақыпова. Алматы 2004 «Экономика» баспасы.
7. «Бухгалтерлік есеп теориясы» В.Е. Жакиев, З.Н.Әжібаева. Алматы, «Ұлағат» баспасы, 1999ж.
8. Сайт «Best reterat»
9. Сайт «Zakon kz»
10. «Қаржылық есеп» К.К. Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.А. Жантаева, Алматы, Экономика, 2001.
11. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. С.Р. Тоқсанбай. Алматы, Сөздік-словарь 1999.
12. «Бухгалтерлік есеп стандарттары» Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. Алматы, 1996-2003ж.
13. «Банк ісі» С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілияс. Алматы,
«Қазақ университеті» 2004.
14. ҚР Қаржы Министрлігінің 2002 ж 18 қыркүйектегі №438 бұйрығымен бекітілген «Типтік бухгалтерлік есепшоттарының жоспары».
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Еңбекақы
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.1. Еңбекақы түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
1.2. Қосымша еңбекақы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
1.3. Еңбекақының талдамалық және топтамалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .18
II тарау. Еңбекақы
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...21
2.1. Еңбекақы және тарифтік
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..21
2. 2. Еңбекақы нысандары мен
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2
2.3. Жалақыдан ұсталынатын ұсталымдар және
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша
Кіріспе.
Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және
адамдардың ақыл ой қаблеттілігін көрсетеді. Еңбекақы жөніндегі саясат
кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің
тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді
пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Еңбекақы бұл жұмыскерге
оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне
сәйкес берілетіт төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына
тең және оның ақшалай түрі болып табылады. Жұмыс күші бұл қызметкердің
өміріне қажет және оның еңбек қабілетін қалпына келтіруге жәрдемдесетін
заттардың жинақ құны.
Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру.
Еңбекақы төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндетін орындағаны үшін
берілетін сыйақы деп түсінеміз. Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы
төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі
еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер
еңбекақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбекақы
қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді. Әлеуметтік экономикалық категория
бойынша еңбекақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қатыстыру
қажет. Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізі және басты бөлігі
болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя
мүшесіндегі адамдардың әл ауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып
саналады. Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады.
Жұмыс беруші әсіресе ұйымның кететін шығындарын барынша азайтуға тырысады.
Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің
нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет
атқарады. Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Еңбекақы
төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:
- мерзімділік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған
жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
- еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б
күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
- қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
- сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.
Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім шарттарда және еңбек туралы заңдарда
қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
- демалыс уақыттарына ақы төлеу;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
- кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу;
- жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Курстық жұмыстың тақырыбы қазіргі экономикалық жүйеге байланысты.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде еңбекақы формалары қарастырылған. Осыда еңбекақының
түрлері мен нысандары, қосымша есебі, синтетикалық және аналитикалық
есебі қарастырылған.
Екінші бөлімінде еңбекақы жүйелері қарастырыған. Ал бұнда еңбекақы
тарифтік жүйелері, еңбекақы нысандары мен жүйелері, жалақыдан ұсталынатын
ұсталымдар және төлемдер туралы мәліметтер қарастырылған.
I тарау. Еңбекақы формалары.
1.1. Еңбекақы түрлері мен формалары.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелінетін еңбекақы негізгі
және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне
төленеді. Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек заңына сәйкес шаттарда қаралып белгіленген,
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына
төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына:
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қағамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру
курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай – ақ демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын
екі нысаны (формасы) қолданылады.
Мерзімдік еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген
уақытына, сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені
немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына
төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын
мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау
мүмкін емес болып есептелетін инженерлік – техникалық жұмыстағы жұмысшылар
мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар
мен қызметкерлерге ұйымның басшыларына қаржы және есеп бөлімінің
қызметкерлеріне және тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей
түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге
еңбекақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері
бойынша төленеді.
Мерзімді сыйлықты – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қыскартуға
ынталандыру мақсатына қолданады. Еңбекақы есептеудің төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың
өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем
бірлігіне қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы
табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім
көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты
орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде
көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен
қызметкерлердің белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін
өнімінің санымен немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
- тікелей кесімді;
- кесімді сыйлықты;
- үдемелі кесімді;
- аккордтық;
- жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірілген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мөлшері – бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған, яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
де ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша
сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде
төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да – күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін
белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай – ақ бұл жүйе
бойынша еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен
сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы
ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп
түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша
еңбекақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып
еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда
жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі
жанама кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбекақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбекақы ұйымдағы станоктардың тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден
артық өнім өндіргені үшін слесарьларға, операторларға және жөндейтін және
оларды жұмысқа дайындайтын басқа да жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу.
Мерзімді еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам
күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндылығына төленетін
қосымша төлемдер, өнімді өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің
орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем және тағы басқа төлемдер және
өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізінде ай бойғы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа
есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт
есебіне күнтізбелік (календарьлық) ай, күн немесе сағат алынады. Егер
тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет
атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған
немесе кәсіпорынның басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен
төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алынатын жұмысшылар
мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай
қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен
қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы
жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге
тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс
істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал
қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны)
еңбеақы ұйымның есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс
күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (1100022). Содан кейін алынған
нәтижені (500 теңге) жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері
сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда
көрсетілгенжұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 9000
теңге болады. (500•(15+3))=9000 теңге. Кәсіпорындарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына
байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа
белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы
басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың
жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу.
Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың өндірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді
еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысында
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен
қызметкерлердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі, саны және олардың бір данасын
жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы бригада
бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмысының саны мен көлемін, олардың
бір данасын өндіріп шығаруға ( жасап шығаруға, орындауға ) белгіленген
бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы есептеліп
шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен қызметкерлердің
арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес
бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан
уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен қызметкерлердің
мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбекақы
мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына көбейтіледі. Осының
нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелетін
еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелген
бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф
бойынша есептелген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы
қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша
жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы
коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшының немесе қызметкердің орындаған
жұмысы мен өндірілген өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне
байланысты еңбекақы табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір
айында өндірген өнімі мен істеген жұмысына тиісті еңбекақы қоры 62669
теңге 60 тиын құрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады. (1-қосымша)
Қосымша табыс коэффициенті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге
10 (он) тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағана4бағана немесе 62669 теңге 60
тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын =26 теңге 10 тиын)
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен
орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты
атқарғаны және тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома
бригаданың жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді
еңбекақы сомасына үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір
жұмысшылар мен қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында
жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмысы
туралы мәлімет жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе
қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы
көрсетілген бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында
олардың жұмыс істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу
әдісі, бригада мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге
ынталандырмайды. Соған байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада
мүшелерінің арасында олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу
әдісі кеңінен қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің әрбір мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу
коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған
жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал еңбек
тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және
құралсаймандарға немқұрайлы қарағаны және тағы басқа кемшіліктері үшін
төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген
кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және
жоғарылату коэффициенті қарастырылады. Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан басқа
әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір жолғы сыйақылар және
жәрдемақылар төленуі мүмкін.
1. 2. Қосымша еңбекақы есебі.
Мейрам күнінің алдындағы қысқартылған жұмыс уақытына еңбекақы есептеу
және оны төлеу.
Халық шаруашылығы салаларындағы ұйымдарда мейрам күнінің алдындағы
жұмыс күні бір сағатқа қысқартылады. Бұл күні жұмыс істеген жұмысшы-
қызметкердің еңбекақылары былайша төленеді. Ұйымдарда еңбекақының кесімді
түрі белгіленген жұмысшылар мен қызметкерлерге өндіріп шығарған өнімдері
мен детальдарының, сондай-ақ атқарған қызметінің саны мен көлеміне
байланысты белгіленген мөлшерде ғана еңбекақы ісептеліп төленеді. Ал
кәсіпорындарда еңбекақының мерзімді түрі бойынша еңбекақы есептеліп,
төленіп жүрген жұмысшылар мен қызметкерлерге бұл, яғни қысқартылған жұмыс
күні үшін толық жұмыс күніне белгіленген мөлшердегідей еңбекақы төленуі
тиіс.
Жасөспірімдерге еңбекақы төлеу.
Кәсіпорындарда аптасына алты күн жұмыс күні, бір күн демалыс күні
болып белгіленген жағдайда осы ұйымда жұмыс істейтін 16-18 жас аралығындағы
жасөспірімдерге белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығы 6 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жасөспірімдерге 4 сағаттан аспауы керек. Егер кәсіпорын
аптасына 5 күн жұмыс істеп 2 күн демалатын жағдайында жұмыс күнінің
ұзақтығы 16-18 жас аралығындағы жас өспірімдер үшін 7 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жас өспірімдер үшін 5 сағаттан аспауы керек. Белгіленген
заңдарға сәйкес жоғарыда айтылған жұмыс істейтін және еңбегі үшін
еңбекақының мерзімді түрі белгіленген жасөспірімдерге қысқартылған жұмыс
күндері үшін толық жұмыс күнінің еңбекақысы төленеді. Ал істеген жұмыстары,
өндірген өнімдері үшін, сондай-ақ атқарған қызметтерінің саны мен көлеміне
қарай еңбекақының кесімді түрі бойынша еңбекақы алатын жасөспірімдерге
қысқартылған жұмыс сағаттары үшін белгіленген тарифтік мөлшерге қосымша
еңбекақы төленеді.
Жас сәбилі аналардың демалуы және баланы тамақтандыруы үшін
берілетін үзіліс уақытына төленетін төлем.
Еліміздегі заңға кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс істейтін және
қызмет атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында бір жасқа толмаған
жас сәбилі (балалы) аналарға демалуы және жас сәбиді тамақтандыруы үшін
жұмыс уақытының барысында ұзақтығы 30 минуттан кем болмайтын үзіліс
беріледі. Жоғарыда айтылған осы үзілістердің арасы үш сағаттан сирек
болмауы тиіс. Ұйымдағы жас сәбилі аналарға демалуы және жас сәбиді
тамақтандыруы үшін берілетін үзіліс уақыттары жұмыс уақытының құрамына
кіреді және олардың үзілісте болған, жұмыс істемеген мерзімі үшін орташа
еңбекақылары бойынша еңбекақы төленеді.
Мемлекеттік, қоғамдық міндеттер мен жұмыстарды атқарған уақытқа
төленетін төлем.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс уақыты кезінде
олардың атқарған немесе орындалған мемлекеттік қоғамдық жұмыстары мен
тапсырмалары үшін орташа еңбекақы мөлшерінде төлем төленеді. Яғни мұндай
себептермен жұмыста болмаған уақытына еңбекақы төлеу үшін алдымен
жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа еңбекақы мөлшері анықталады. Басқаша
айтатын болсақ бұндай мемлекеттік, қоғамдық жұмыстар мен тапсырмаларды
атқарған немесе орындалған уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің
орташа еңбекақысы сақталады. Мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарға жұмысшылар
мен қызметкерлердің атқарған немесе орындаған төмендегідей жұмыстары
жатады:
• Соттың мәжілісіне куә ретінде қатысу;
• Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың конференцияларына, пленумдарына,
съездеріне қатысу;
• Әскери комиссариаттың шақыруына бару
• және тағы басқа жұмыстар.
Түнгі уақытта істеген немесе атқарған жұмыстары үшін төленетін төлем
Кәсіпорындарда кешкі сағат 22.00-ден ертеңгі, яғни таңғы 6.00.
сағатқа дейін істеуге белгіленген жұмыс уақыты түнгі уақытта істелген
(атқарылған) жұмыс уақыты болып есептеледі. Жұмысшылар мен қызметкерлерге
бұл уақыт аралығында жұмыс істегені үшін көтеріңкі мөлшерде, яғни қосымша
еңбекақы төленеді. Еңбекақының кесімді түрі белгіленген ұйымдарда,
өнеркәсіп орындарында жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлерге түнгі
уақыттағы атқарған қызметінің, істеген жұмысының әрбір сағатына жұмысының
мамандық дәрежесі бойынша тарифте белгіленген еңбекақысының 25% (пайызы)
мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Ал тоқыма тігу, жіп иіру және нан пісіру
өнеркәсібінде тарифте белгіленген еңбекақы сомасының 50% (пайызы)
мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Өнеркәсіптік ұйымдарда мерзімді еңбекақы
алатын жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта жұмыс істеген уақытының
әрбір сағатына тариф бойынша белгіленген бір сағаттық еңбекақының 20%
(пайызы) мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Халық шаруашылығының басқа
салаларында жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлерге түнгі уақыттағы
жұмысына төленетін қосымша төлем, яғни қосымша еңбекақы мөлшері түнгі
уақыттағы жұмыс істеген әрбір сағаты үшін мынадай тәртіппен есептеліп
төленеді:
Түнгі жұмыс уақыты бір сағатқа қысқартылған ұйымдарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге төленетін еңбекақы ұжымдық шартта қаралған көлемде,
бірақ заңда қаралған мөлшерден кем емес мөлшерде төленеді.
Мерзімді еңбекақы алатын жұмысшыларға жеті сағаттық жұмыс күнінде
түнде істеген әрбір сағатына сағаттық тарифтің 76 бөлігінен, ал алты
сағаттық жұмыс күнінде түнде істеген әрбір сағатына сағаттық тарифтің 65
бөлігінен кем емес мөлшерде қосымша еңбекақы төленеді.
Біреудің орнына жұмыс істегені (атқарғаны) үшін төленетін еңбекақы.
Біреудің орнына уақытша атқарған қызмет деп өндіріс қажетіне немесе басқару
міндетіне сәйкес уақытша жұмыста жоқ адамның орнына оның қызметін немесе
жұмысын басқа адамның атқаруын айтады. Уақытша жұмыста жоқ адамның жұмысын
немесе қызметін атқаруды басқа жұмысшыға немесе қызметкерлерге жүктеу үшін
кәсіпорын әкімшілігінің бұйрығы шығарылуы тиіс. Егер уақытша жұмыста жоқ
адамның орына тағайындалған қызметкер уақытша жұмыста жоқ адамның штатта
қарастырылған орынбасары болып табылса немесе уақытша оның орнына жұмысты
атқару мерзімі 12 күннен артық уақытқа созылмаса, онда бұл жағдайда
біреудің орнына уақытша қызметті атқарғаны үшін ешқандай қосымша еңбекақы
төленбейді. Егер уақытша жұмыста жоқ адамның жұмысын атқарушы штатта
қарастырылған орынбасары болып табылмаса немесе уақытша жұмысты атқару
мерзімі 12 күннен артық уақытқа созылса, онда уақытша біреудің қызметін
атқарушы қызметкерлерге өзінің еңбекақысына қосымша өзінің еңбекақысымен
уақытша жұмыста жоқ адамның еңбекақысының арасындағы айырмашылық сомасы
мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Бос орындағы қызмет пен міндетті
атқарушы етіп тағайындау уақытша біреудің қызметін атқару емес ол
жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа жұмысқа ауысуы болып есептеледі де, ол
жұмысшыға немесе қызметкерлерге міндетін атқарып жүрген, яғни бос жұмыс
орнының қызметіне белгіленген еңбекақы мөлшерінде төлем төленеді.
Жұмысшыларға өзіне берілген разрядтан төмен тарифтелген жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем.
Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы алатын жұмысшылар ұйым басшысының
өкіміне сәйкес өзіне берілген разрядтан (мамандық дәрежесінен) төмен
тарифтелген жұмысты атқарған жағдайда, егер олар белгіленген өнім өндіру
мөлшерін (нормасын) орындаған уақытта төмен дәрежелі (разрядты) жұмысшыға
белгіленген тариф бойынша есептелетін еңбекақы және соған қосымша осы
тарифмен сол жұмысшының өзінің мамандық дәрежесіне белгіленген тариф
бойынша алуға тиісті еңбекақысының арасындағы айырмашылық сомасы төленеді.
Мысалы: бесінші разрядты жұмысшы үшінші разрядты жұмысшыға
белгіленген жұмысты атқарған болса, онда оған үшінші разрядты жұмысшыға
төленуге тиісті еңбекақы және қосымша үшінші разрядты жұмысшы мен бесінші
разрядты жұмысшының еңбекақыларының арасындағы айырмашылық сомасы төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің қан тапсырған күніне, яғни донорлық
міндетті атқарған күніне төленетін төлем.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлер қан тапсырмаған, яғни
донорлық қызмет атқарған күні жұмыстан босатылуға тиіс. Қан тапсырған
жұмысшылар мен қызметкерлрдің қалауы бойынша оларға бұл күннен басқа тағы
қосымша бір жұмыс күні демалыс ретінде пайдалануға беріледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлер бұл күнді, яғни демалуға тиісті күннің кезекті еңбек
демалысына да қосып алуына болады. Қан тапсырған үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмыста болмайтын жоғарыда айтылған бұл екі күніне еңбекақы
орташа еңбекақы мөлшерінде төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыстың тоқтап қалған уақытына
төленетін төлем.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызщметкерлерге олардыңкінәсінен жұмыстың
тоқтап қалған уақытына еңбекақы төленбейді. Егер жұмыстың тоқтап қалуына
жұмысшылар мен қызметкерлердің ешқандай кінәсі немесе жазығы болмаса,
еңбекақы тарифтің 50% (пайызы) мөлшерінде төленеді. Жұмыстың тоқтап
қалануына байланысты кәсіпорын жұмысшылар мен қызметкерлерді басқа жұмысқа
уақытша ауыстыруы мүмкін. Егер жұмыстың тоқтап қалған уақытында жұмысшылар
мен қызметкерлер кәсіпорын әкімшілігі ұсынған басқа жұмысты орындаудан бас
тартатын боса, яғни берілген жұмысты орындаудан бас тартатын болса, яғни
берілген жұмысты орындамайтын болса, онда ол уақыт үшін жұмысшылар мен
қызметкерлерге ешқандай еңбекақы төленбейді.
Өнім өндіру барысында кездесетін ақау үшін төленетін төлем
Ақау деп өнім өндіру барысында сапасы жағынан белгіленген стандартқа
сәйкес келмейтін немесе арнаулы мақсатқа сол дайындалған күйінде тікелей
пайдалануға жарамсыз болып, тек қана түзеткеннен, жөнделгеннен кейін, яғни
белгілі бір шығын шығарылған жағдайда ғана пайдаланатын бұйымдарды,
бөлшектерді айтады. Өндірілгін өнімдер, орындалған жұмыстар ұйымдағы
жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінен толығымен жарамсыз болып табылатын
болса, яғни ол өнімдер ақау болып табылса, онда бұл өнімді өндіргені,
жұмысты орындағаны үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төленбейді.Егер өндірілген өнімдер немесе дайындалған бұйымдар жартылай
жарамсыз (ақау) болып табылса, ол кезде өнімді өндірген жұмысшыларға
төленетін еңбекақы мөлшерін, кәсіпорынның әкімшілігі өнімнің жарамдылық
пайызына байланысты анықтап белгілейді. Мұндай жағдайда төленетін еңбекақы
мөлшері бойынша осы өнімді өндіру үшін белгіленген еңбекақының 50%
(пайызынан), яғни жартысынан аспауы керек. Бұл төленетін төлем осы жұмысқа
мөлшерленген уақытқа ғана есептеліп төленеді. Кәсіпорындарда жұмысшылардың
салақтығынан болған бұзылған өнімдердің, заттардың құны олардың
еңбекақыларынан ұсталуы тиіс. Бірақ бұл ұсталуға тиісті соманың мөлшері сол
жұмыстың орташа еңбекақысының 23 (үштен екі бөлігі) мөлшерінен аспауы
керек. Ал материалдарды, өнімдерді әдейі қастандықпен бұзған жағдайда
келтірілген зиянның сомасы заңда қаралған мөлшерде жұмысының еңбекақысынан
ұсталады.Егер кәсіпорындарда өндірілген өнімдер жұмысшылар мен
қызметкерлердің кінәсінсіз толық ақау қатарына жатқызылатын болса, онда
бұндай өнімдер үшін ол өнімді өндіріп шығарған, дайындаған жұмысшылар мен
қызметкерлерге тариф бойынша белгіленген еңбекақысының 23 (үштен екі
бөлігі) мөлшерінде еңбекақы төленеді. Өндіріліп шығарған өнімдердің,
дайындалған бұйымдардың ақау болуы ол өнімдерді өндіру үшін пайдаланылған
материалдардың сапасының нашарлығынан немесе олардың жарамсыздығының
есебінен болса немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз болған
ақау, өнімді, немесе жұмысты ұйымның техникалық бақылау органдары
қабылдағаннан кейін белгілі болса, онда ол өнімдерді өндіріп шығарған,
дайындаған жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы толық тарифтік, яғни
жарамды өнімдерге төленетін мөлшерде төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің мерзімнен тыс уақытта орындалған
жұмыстарына, атқаратын қызметтеріне төленетін төлем.
Халық шаруашылық салаларында нақтылы жұмыс уақыты белгіленген
кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің бекітілген (белгіленген)
уақыттан өзге уақытта істеген жұмыстары, атқарған қызметтері, мерзімнен тыс
уақытта істелген жұмысы болып саналады. Белгіленген жұмыс уақытынан өзге,
яғни мерзімнен тыс уақытта жұмыс істеу кәсіпорын әкімшілігінің бұйрығымен
ғана жүргізіледі. Мерзімнен тыс уақытта істелетін жұмысқа бір жасқа
толмаған баласы бар жас сәбилі ананың, жүкті (екіқабат) әйелдерді
қатыстыруға болмайды. Ал бір жас пен сегіз жас аралығындағы баласы бар
аналар мұндай уақыттағы жұмыстарға тек қана өздерінің келісімімен
қарастырылады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мерзімнен тыс уақытта жұмыс
істеген еңбегі тек қана ақшалай түрде төленеді, Кәсіпорындарда еңбекақының
мерзімді түрі белгіленген жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімнен тыс
уақытта істеген жұмыстың алғашқы екі сағатына өзінің белгіленген тарифтік
еңбекақының 1,5 (бір жарым) есе, ал одан кейінгі сағаттарына 2 (екі) есе
мөлшерінде еңбекақы есептеліп, төленеді. Ұйымдарда кесімді еңбекақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімнен тыс уақытта істеген жұмыстарының
алғашқы екі сағатына сол уақытта атқарған жұмысына тиісті еңбекақының 50%
(пайызы), ал одан кейінгі 100% (пайызы) мөлшерінде қосымша еңбекақы алады.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге демалыс және мейрам күндерінде
істелген жұмыстарына, атқарған қызметтеріне еңбекақы төлеу.
ҚР-ның еңбек туралы заңына сәйкес кәсіпорындарда демалыс күндері
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеуіне рұқсат етілмейді. Бірақ та
кейбір төтенше жағдайларда ұйымдағы кейінге қалдыруға, кешіктіруге
болмайтын жұмыстың пайда болуына байланысты бұл күндерде де жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмыс істеуіне тура келеді. Егер де кәсіпорындардағы
жұмысшылар мен қызметкерлер демалыс күні жұмыс атқарса, оған келесі екі
апта ішінде жұмыс күні есебінен демалыс беруге тиісті. Ұйымның бұл уақыт
аралығында (келесі екі апта ішінде) демалыс беруге мүмкіншілігі немесе
жағдайы болмаса, жұмысшылар мен қызметкерлерге демалыс күні жұмыс істеген
еңбегі үшін мерзімді еңбекақы алатындарға сол күнгі жұмыс істеген әрбір
сағатына тарифте белгіленген бір сағаттық еңбекақысының 2 (екі) есесі, ал
кесімді еңбекақы алатындарға сол күнгі өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарының сандары мен көлеміне байланысты тариф бойынша төленуге тиісті
еңбекақының 2 (ек() есесі мөлшерінде еңбекақы төленеді. Кәсіпорындарда
мейрам күні жұмыс істегені үшін мерзімді және кесімді еңбекақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлерге сол күнге өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарының санына, көлеміне немесе жұмыс істеген сағаттарына тариф
бойынша төленуге тиісті еңбекақысы көтеріңкі мөлшерде, яғни екі еселеніп
төленеді. Мейрам күні істеген жұмыстары мен атқарған қызметтері үшін
ақшалай еңбекақы төлемінің орнына сол жұмыс істеген жұмысшылар мен
қызметкерлердің келісімімен, яғни олардың ризашылығымен басқа жұмыс күні
есебінен демалыс беруге де болады. Ал мейрам күні кезекшілік қызметін
атқарған жұмысшылар мен қызметкерлерге басқа жұмыс күні есебінен демалыс
беріледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа амалсыздан шықпай қалған
уақытына еңбекақы төлеу тәртібі.
Ұйымдарда заңсыз босатылып, бұрынғы жұмысқа қайта орналасқан жұмысшылар мен
қызметкерлерге сот органдарының шешімімен жұмыстан босатылған күннен
бастап үш айға дейінгі жұмысқа шықпай қалған уақытына орташа еңбекақысы
мөлшерінде төлем төленеді. Басқа жұмысқа келісімсіз ауыстырылып (өзінің
істеп жүрген жұмысынан төмен дәрежелі жұмысқа немесе тағы басқа) кейіннен
бұрынғы жұмысына қайта келтірілген жұмысшылар мен қызметкерлерге (еңбектің
таласын қарайтын тиісті органдардың немесе заң органдарының шешімі бойынша)
бұрынғы еңбекақысы мен басқа жұмысқа уасқанда төмен дәрежелі жұмысты
атқарғаны үшін алған еңбекақысыныңарасындағы айырма сомасы төленеді. Бірақ
мұндай төлемдердің төленетін уақыты үш ай мерзімнен аспауы керек.
Ұйымдардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекке уақытша
жарамсыздығына және сырқатталған жанұя мүшелерінің күтімі үшін оларға
берілетін уақытқа жәрдемақы төлеу.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қайтыс болған жұмысшы-
қызметкерлерді жерлеуге арналған әлеуметтік көмек заңда белгіленген
мөлшерде жергілікті бюджет қаражаты есебінен төленеді. Азаматтардың
еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы заң негізінде 14 жасқа толмаған сырқат
баланы күту үшін еңбекке жарамсыздық парақшасы оны күтімге алу қажет
болатын уақытқа дейін беріледі, алайда оның ұзақтығы 10 (он) күнтізбелік
(календарьлық) күннен аспауы қажет. Егер бала 10 күн аралығында сырқатынан
айықпаса және әрі қарай күтімді қажет ететін болма, онда ата-анасының
біреуіне немесе күтетін адамға еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы анықтама
беріледі. Баланы ауруханада емдеген уақытта дәрігердің қорытындысы бойынша
күтім қажет деп есептелген болса, еңбекке уақытша жарамсыздық парақшасы ата-
анасының біреуіне немесе оны күтетін адамға беріледі. 3 (үш) жасқа толмаған
уаырған баланың ата-анасының біреуіне немесе күтетін адамға еңбекке уақытша
жарамсыздық парақшасы бойынша баланың ауырған күндерінің бәріне жәрдемақы
тағайындалады. Сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлерге ауырған жанұя
мүшесін күтімге алған уақытына да дәрігердің еңбекке уақытша жарамсыздық
парақшасы бойынша заңда қаралған мөлшерде жәрдемақы төленеді. Бірақ бұл
жоғарыда айтылған төлемдердің барлығы Республикалық бюджет туралы заңда
белгіленген айлық есепті көрсеткіштің он еселенген мөлшерінен аспауы тиіс.
Жұмыс істейтін Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне және оларға теңестірілегн
жеке тұлғаларға еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жәрдемақы олардың
айлық орташа еңбекақысының 100% (пайызы) мөлшерінде төленеді.
Кезекті демалыста немесе қосымша демалыста болған уақытында
жұмысшылар мен қызметкерлер ауырып қалса, олардың ауырып қалған уақытына
жәрдемақы төленбейді. Егер еңбекке уақытша жарамсыздығы еңбек демалысы күні
аяқталғаннан кейінде жалғасқан болса ол үшін берілетін жәрдемақы дәрігердің
парақшасы бойынша жұмысшы немесе қызметкердің жұмысқа қосылатын күнінен
бастап онда көрсетілген мерзімге төленеді. Бұл жағдайда да жәрдемақы айлық
есептік көрсеткіштің он еселігі шамасынан аспауы қажет.
Жұмыс істейтін әйелдерге жүктілігіне және балалы болуына байланысты
еңбекке уақытша жарамсыздық парақшасы (куәлігі) бойынша төленетін төлем 126
күнтізбелік (календарьлық) күнге, ал ядролық қарудың салдарынан апат аймақ
болып есептелетін елді мекендерде тұратын әйелдер 170 (184 егер қандайда
бір қиыншылық, ауыр хал болған жағдайда) күнтізбелік (календарьлық) күнге
беріледі. Бұл жағдайда берілетін жәрдемақы ай сайын аймақ есептік
көрсеткіштің он еселенген мөлшерінен артық болмауы тиіс.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорында жұмыс істеу немесе қызмет
атқару барысында мертігуі, сондай-ақ кәсіптік сырқат алуына байланысты
еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жәрдемақыны жұмыс беруші жұмысшының
жұмысқа жарамсыздығы басталған күннен жұмысқа қайта оралған, яғни сауыққан
уақытына дейін төлейді немесе ондай жұмысшылар мен қызметкерлерге
мүгедектік тобы белгіленеді. Бұл жағдайда да жәрдемақы айлық есептік
көрсеткіштің он есе мөлшерінен артық болмауы тиіс.
Жалпы ұйымдарда әлеуметтік қамсыздандыру бойынша жұмыста мертіккен
(жарақат алған) жұмысшылар мен қызметкерлерге, жүкті немесе балалы болған
әйелдерге тағы да басқа заңда қаралған жағдайында жәрдемақы мөлшері
үздіксіз еңбек стажының ұзақтығына қарамастан есептеліп төленеді. Ал басқа
жағдайларда жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекке уақытша жарамсыздыққа
жәрдемақы төлеу олардың үздіксіз еңбек стажына сәйкес мынадай ереже бойынша
есептеледі:
• үздіксіз еңбек стажы 5 жылға жетпейтін жұмысшы қызметкерлерге: орташа
еңбекақысының 60% мөлшерінде;
• үздіксіз еңбек стажы 5 жылдан артық, ал бірақ 8 жылдан кем жұмысшы
қызметкерлерге: орташа еңбек ақысының 80% мөлшерінде;
• ал үздіксіз еңбек стажы 8 жылдан артық жұмысшы қызметкерлерге: орташа
еңбек ақысының 100% мөлшерінде.
Барлық кәсіпорындарда еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жұмысқа
келмеген жұмысшылар мен қызметкерлер бұл белгіленген уақыт аяқталғаннан
кейін жұмысқа шыққан күні еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы дәрігерлік
парақшасын ұйымның тиісті бөліміне (әдетте бухгалтерияға) тапсыруы тиіс.
Осыдан кейін бұл парақшаның тиісті жерлері толтырылып, ол жұмысшылар мен
қызметкерлерге жәрдемақы есептеледі.
Кәсіпорындарда еңбекке уақытша жарамсыздыққа жәрдемақы мына
жағдайларда төленеді:
• өзіне берілген және басқа да міндеттерді атқарудан бас тартып өз
денсаулығына зиян келтірген, сондай-ақ өтірік ауырған жұмысшылар мен
қызметкерлерге. Егер осындай жағдай бойынша бұрын жәрдемақы төленіп қойған
болса онда сот шешімімен жәрдемақы қайтарылуы тиіс;
• еңбекке уақытша жарамсыздығы жұмысшылар мен қызметкерлердің ішімдік
ішіп мас болуы салдарынан болса;
• еңбекке уақытша жарамсыздығы қылмыс істеу салдарынан болған жағдайдағы
зақымдануынан болса;
• өз бетінше емделген жұмысшы қызметкерлерге.
Еңбекақы талдамалық және топтамалық есебі.
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және олардың
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және
қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы
анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап, қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу төлеу тізімдемесі деп атайды. Ұйымдарда бұл тізімдеме
әрбір цехтар бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде есеп айырысу
төлеу тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша есептелген
еңбекақымен басқа да төлем сомаларын және одан ұсталынған ұсталым сомаларын
жинақтаушы құжат болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы-қызметкерлердің
аты-жөні, табельдік нөмірі, оларға есептелінген негізгі және қосымша
еңбекақылары мен одан ұсталынатын ұсталымдардың түрлері бойынша сомалары
және сол айдың басы мен соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар мен
қызметкерлерге немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорынға қарыз
сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы есеп айырысу төлеу
тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып, қол
қояды. Бұл тізімдеме бойынша біріншіден жұмысшы немесе қызметкерлермен
еңбекақы жайында есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден бұл тізімдеме еңбекақы
бойынша есеп айырысудың талдамалық есебі болып табылады, ал үшіншіден осы
тізімдеме арқылы жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай
еңбекақыларын төлейді. Кейбір ұйымдарда есеп айырысу-төлеу тізімдемесі мен
дербес шоттың орнына есеп айырысу тізімдемесі ғана толтырылып жүргізіледі.
Бұл есеп айырысу тізімдемесі журнал түрінде жасалып, негізгі және қосымша
беттерден тұрады. Негізгі бетінде жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген
негізгі және қосымша еңбекақылары мен жәрдемақыларының сомасы және олардан
ұсталынатын ұсталымдары есептеуге керекті мәліметтері (лауазымды тұлғаның
жалақысы, белгіленген мамандық дәрежесіне сәйкес тарифтік еңбекақысы, туған
жылы, отбасы жағдайы, балаларының және қарауындағы адамдардың саны
ұсталынатын және шегерілетін сомалардың мөлшері, қай уақытқа дейін
демалатыны және тағы да басқалар) көрсетіледі.Тізімдеменің қосымша
беттерінің саны бұл журналдың қандай мерзімге (айға, тоқсанға, жарты жылға,
жылға) ашылғандығына байланысты болады. Бұл тізімдеменің титулдық бетінде
жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген және депотенттелген еңбекақы
сомалары жазылады. Тізімдемені толтыру барысында оның ең соңғы бетіне
жиынтық сомалары жазылады. Бұл жоғарыда аталған құжаттарды толтырғанда
жазылған сомалардың алдымен жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
есептегенде толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетілген сомаларына
сәйкестігін тексеру қажет. Бұл тізімдеме бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге есептелген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Еңбекақы
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.1. Еңбекақы түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
1.2. Қосымша еңбекақы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
1.3. Еңбекақының талдамалық және топтамалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .18
II тарау. Еңбекақы
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...21
2.1. Еңбекақы және тарифтік
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..21
2. 2. Еңбекақы нысандары мен
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2
2.3. Жалақыдан ұсталынатын ұсталымдар және
төлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша
Кіріспе.
Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және
адамдардың ақыл ой қаблеттілігін көрсетеді. Еңбекақы жөніндегі саясат
кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің
тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді
пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Еңбекақы бұл жұмыскерге
оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне
сәйкес берілетіт төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына
тең және оның ақшалай түрі болып табылады. Жұмыс күші бұл қызметкердің
өміріне қажет және оның еңбек қабілетін қалпына келтіруге жәрдемдесетін
заттардың жинақ құны.
Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру.
Еңбекақы төлеудің маңызын, қызметкерге еңбек міндетін орындағаны үшін
берілетін сыйақы деп түсінеміз. Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы
төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі
еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер
еңбекақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбекақы
қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді. Әлеуметтік экономикалық категория
бойынша еңбекақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қатыстыру
қажет. Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізі және басты бөлігі
болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя
мүшесіндегі адамдардың әл ауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып
саналады. Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады.
Жұмыс беруші әсіресе ұйымның кететін шығындарын барынша азайтуға тырысады.
Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің
нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет
атқарады. Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Еңбекақы
төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:
- мерзімділік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған
жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
- еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б
күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
- қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
- сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.
Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім шарттарда және еңбек туралы заңдарда
қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
- демалыс уақыттарына ақы төлеу;
- мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
- кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу;
- жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Курстық жұмыстың тақырыбы қазіргі экономикалық жүйеге байланысты.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде еңбекақы формалары қарастырылған. Осыда еңбекақының
түрлері мен нысандары, қосымша есебі, синтетикалық және аналитикалық
есебі қарастырылған.
Екінші бөлімінде еңбекақы жүйелері қарастырыған. Ал бұнда еңбекақы
тарифтік жүйелері, еңбекақы нысандары мен жүйелері, жалақыдан ұсталынатын
ұсталымдар және төлемдер туралы мәліметтер қарастырылған.
I тарау. Еңбекақы формалары.
1.1. Еңбекақы түрлері мен формалары.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелінетін еңбекақы негізгі
және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Негізгі еңбекақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне
төленеді. Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйлықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбекақыға – еңбек заңына сәйкес шаттарда қаралып белгіленген,
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына
төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына:
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қағамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру
курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай – ақ демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны төлеудің мерзімді және кесімді деп аталатын
екі нысаны (формасы) қолданылады.
Мерзімдік еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеген
уақытына, сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені
немесе өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына
төленеді. Мерзімдік еңбекақы өндірген өнімі мен істеген жұмысын
мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау
мүмкін емес болып есептелетін инженерлік – техникалық жұмыстағы жұмысшылар
мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар
мен қызметкерлерге ұйымның басшыларына қаржы және есеп бөлімінің
қызметкерлеріне және тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей
түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге
еңбекақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері
бойынша төленеді.
Мерзімді сыйлықты – жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қыскартуға
ынталандыру мақсатына қолданады. Еңбекақы есептеудің төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың
өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем
бірлігіне қарастырылған, яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы
табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім
көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты
орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде
көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен
қызметкерлердің белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін
өнімінің санымен немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
- тікелей кесімді;
- кесімді сыйлықты;
- үдемелі кесімді;
- аккордтық;
- жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірілген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мөлшері – бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған, яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
де ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша
сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге сыйақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сыйақы ретінде
төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да – күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін
белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай – ақ бұл жүйе
бойынша еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен
сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы
ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп
түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша
еңбекақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып
еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда
жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі
жанама кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбекақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбекақы ұйымдағы станоктардың тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден
артық өнім өндіргені үшін слесарьларға, операторларға және жөндейтін және
оларды жұмысқа дайындайтын басқа да жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу.
Мерзімді еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам
күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндылығына төленетін
қосымша төлемдер, өнімді өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің
орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем және тағы басқа төлемдер және
өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізінде ай бойғы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа
есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт
есебіне күнтізбелік (календарьлық) ай, күн немесе сағат алынады. Егер
тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет
атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған
немесе кәсіпорынның басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен
төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алынатын жұмысшылар
мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай
қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен
қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы
жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге
тиісті еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс
істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге тұрақты
еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған
және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен (әлеуметтік қордан) төленеді. Ал
қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны)
еңбеақы ұйымның есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға
белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс
күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (1100022). Содан кейін алынған
нәтижені (500 теңге) жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері
сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда
көрсетілгенжұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 9000
теңге болады. (500•(15+3))=9000 теңге. Кәсіпорындарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына
байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір күнге немесе бір сағатқа
белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы
басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың
жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу.
Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың өндірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді
еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысында
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен
қызметкерлердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі, саны және олардың бір данасын
жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы бригада
бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмысының саны мен көлемін, олардың
бір данасын өндіріп шығаруға ( жасап шығаруға, орындауға ) белгіленген
бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы есептеліп
шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен қызметкерлердің
арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес
бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан
уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен қызметкерлердің
мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбекақы
мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына көбейтіледі. Осының
нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелетін
еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелген
бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф
бойынша есептелген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы
қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша
жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы
коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшының немесе қызметкердің орындаған
жұмысы мен өндірілген өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне
байланысты еңбекақы табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір
айында өндірген өнімі мен істеген жұмысына тиісті еңбекақы қоры 62669
теңге 60 тиын құрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады. (1-қосымша)
Қосымша табыс коэффициенті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге
10 (он) тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағана4бағана немесе 62669 теңге 60
тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын =26 теңге 10 тиын)
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен
орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты
атқарғаны және тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол сома
бригаданың жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың кесімді
еңбекақы сомасына үйлесімді (пропорционалды) түрде бөлінеді. Кейбір
жұмысшылар мен қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында
жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмысы
туралы мәлімет жазады. Осы деректі мәлімет негізінде сол жұмысшының немесе
қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы
көрсетілген бригаданың табысын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында
олардың жұмыс істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу
әдісі, бригада мүшесінің барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге
ынталандырмайды. Соған байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада
мүшелерінің арасында олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай бөлу
әдісі кеңінен қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің әрбір мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу
коэффициентін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған
жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал еңбек
тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және
құралсаймандарға немқұрайлы қарағаны және тағы басқа кемшіліктері үшін
төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген
кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және
жоғарылату коэффициенті қарастырылады. Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан басқа
әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір жолғы сыйақылар және
жәрдемақылар төленуі мүмкін.
1. 2. Қосымша еңбекақы есебі.
Мейрам күнінің алдындағы қысқартылған жұмыс уақытына еңбекақы есептеу
және оны төлеу.
Халық шаруашылығы салаларындағы ұйымдарда мейрам күнінің алдындағы
жұмыс күні бір сағатқа қысқартылады. Бұл күні жұмыс істеген жұмысшы-
қызметкердің еңбекақылары былайша төленеді. Ұйымдарда еңбекақының кесімді
түрі белгіленген жұмысшылар мен қызметкерлерге өндіріп шығарған өнімдері
мен детальдарының, сондай-ақ атқарған қызметінің саны мен көлеміне
байланысты белгіленген мөлшерде ғана еңбекақы ісептеліп төленеді. Ал
кәсіпорындарда еңбекақының мерзімді түрі бойынша еңбекақы есептеліп,
төленіп жүрген жұмысшылар мен қызметкерлерге бұл, яғни қысқартылған жұмыс
күні үшін толық жұмыс күніне белгіленген мөлшердегідей еңбекақы төленуі
тиіс.
Жасөспірімдерге еңбекақы төлеу.
Кәсіпорындарда аптасына алты күн жұмыс күні, бір күн демалыс күні
болып белгіленген жағдайда осы ұйымда жұмыс істейтін 16-18 жас аралығындағы
жасөспірімдерге белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығы 6 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жасөспірімдерге 4 сағаттан аспауы керек. Егер кәсіпорын
аптасына 5 күн жұмыс істеп 2 күн демалатын жағдайында жұмыс күнінің
ұзақтығы 16-18 жас аралығындағы жас өспірімдер үшін 7 сағаттан, 15-16 жас
аралығындағы жас өспірімдер үшін 5 сағаттан аспауы керек. Белгіленген
заңдарға сәйкес жоғарыда айтылған жұмыс істейтін және еңбегі үшін
еңбекақының мерзімді түрі белгіленген жасөспірімдерге қысқартылған жұмыс
күндері үшін толық жұмыс күнінің еңбекақысы төленеді. Ал істеген жұмыстары,
өндірген өнімдері үшін, сондай-ақ атқарған қызметтерінің саны мен көлеміне
қарай еңбекақының кесімді түрі бойынша еңбекақы алатын жасөспірімдерге
қысқартылған жұмыс сағаттары үшін белгіленген тарифтік мөлшерге қосымша
еңбекақы төленеді.
Жас сәбилі аналардың демалуы және баланы тамақтандыруы үшін
берілетін үзіліс уақытына төленетін төлем.
Еліміздегі заңға кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмыс істейтін және
қызмет атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында бір жасқа толмаған
жас сәбилі (балалы) аналарға демалуы және жас сәбиді тамақтандыруы үшін
жұмыс уақытының барысында ұзақтығы 30 минуттан кем болмайтын үзіліс
беріледі. Жоғарыда айтылған осы үзілістердің арасы үш сағаттан сирек
болмауы тиіс. Ұйымдағы жас сәбилі аналарға демалуы және жас сәбиді
тамақтандыруы үшін берілетін үзіліс уақыттары жұмыс уақытының құрамына
кіреді және олардың үзілісте болған, жұмыс істемеген мерзімі үшін орташа
еңбекақылары бойынша еңбекақы төленеді.
Мемлекеттік, қоғамдық міндеттер мен жұмыстарды атқарған уақытқа
төленетін төлем.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс уақыты кезінде
олардың атқарған немесе орындалған мемлекеттік қоғамдық жұмыстары мен
тапсырмалары үшін орташа еңбекақы мөлшерінде төлем төленеді. Яғни мұндай
себептермен жұмыста болмаған уақытына еңбекақы төлеу үшін алдымен
жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа еңбекақы мөлшері анықталады. Басқаша
айтатын болсақ бұндай мемлекеттік, қоғамдық жұмыстар мен тапсырмаларды
атқарған немесе орындалған уақыттары үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің
орташа еңбекақысы сақталады. Мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарға жұмысшылар
мен қызметкерлердің атқарған немесе орындаған төмендегідей жұмыстары
жатады:
• Соттың мәжілісіне куә ретінде қатысу;
• Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың конференцияларына, пленумдарына,
съездеріне қатысу;
• Әскери комиссариаттың шақыруына бару
• және тағы басқа жұмыстар.
Түнгі уақытта істеген немесе атқарған жұмыстары үшін төленетін төлем
Кәсіпорындарда кешкі сағат 22.00-ден ертеңгі, яғни таңғы 6.00.
сағатқа дейін істеуге белгіленген жұмыс уақыты түнгі уақытта істелген
(атқарылған) жұмыс уақыты болып есептеледі. Жұмысшылар мен қызметкерлерге
бұл уақыт аралығында жұмыс істегені үшін көтеріңкі мөлшерде, яғни қосымша
еңбекақы төленеді. Еңбекақының кесімді түрі белгіленген ұйымдарда,
өнеркәсіп орындарында жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлерге түнгі
уақыттағы атқарған қызметінің, істеген жұмысының әрбір сағатына жұмысының
мамандық дәрежесі бойынша тарифте белгіленген еңбекақысының 25% (пайызы)
мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Ал тоқыма тігу, жіп иіру және нан пісіру
өнеркәсібінде тарифте белгіленген еңбекақы сомасының 50% (пайызы)
мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Өнеркәсіптік ұйымдарда мерзімді еңбекақы
алатын жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта жұмыс істеген уақытының
әрбір сағатына тариф бойынша белгіленген бір сағаттық еңбекақының 20%
(пайызы) мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Халық шаруашылығының басқа
салаларында жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлерге түнгі уақыттағы
жұмысына төленетін қосымша төлем, яғни қосымша еңбекақы мөлшері түнгі
уақыттағы жұмыс істеген әрбір сағаты үшін мынадай тәртіппен есептеліп
төленеді:
Түнгі жұмыс уақыты бір сағатқа қысқартылған ұйымдарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге төленетін еңбекақы ұжымдық шартта қаралған көлемде,
бірақ заңда қаралған мөлшерден кем емес мөлшерде төленеді.
Мерзімді еңбекақы алатын жұмысшыларға жеті сағаттық жұмыс күнінде
түнде істеген әрбір сағатына сағаттық тарифтің 76 бөлігінен, ал алты
сағаттық жұмыс күнінде түнде істеген әрбір сағатына сағаттық тарифтің 65
бөлігінен кем емес мөлшерде қосымша еңбекақы төленеді.
Біреудің орнына жұмыс істегені (атқарғаны) үшін төленетін еңбекақы.
Біреудің орнына уақытша атқарған қызмет деп өндіріс қажетіне немесе басқару
міндетіне сәйкес уақытша жұмыста жоқ адамның орнына оның қызметін немесе
жұмысын басқа адамның атқаруын айтады. Уақытша жұмыста жоқ адамның жұмысын
немесе қызметін атқаруды басқа жұмысшыға немесе қызметкерлерге жүктеу үшін
кәсіпорын әкімшілігінің бұйрығы шығарылуы тиіс. Егер уақытша жұмыста жоқ
адамның орына тағайындалған қызметкер уақытша жұмыста жоқ адамның штатта
қарастырылған орынбасары болып табылса немесе уақытша оның орнына жұмысты
атқару мерзімі 12 күннен артық уақытқа созылмаса, онда бұл жағдайда
біреудің орнына уақытша қызметті атқарғаны үшін ешқандай қосымша еңбекақы
төленбейді. Егер уақытша жұмыста жоқ адамның жұмысын атқарушы штатта
қарастырылған орынбасары болып табылмаса немесе уақытша жұмысты атқару
мерзімі 12 күннен артық уақытқа созылса, онда уақытша біреудің қызметін
атқарушы қызметкерлерге өзінің еңбекақысына қосымша өзінің еңбекақысымен
уақытша жұмыста жоқ адамның еңбекақысының арасындағы айырмашылық сомасы
мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Бос орындағы қызмет пен міндетті
атқарушы етіп тағайындау уақытша біреудің қызметін атқару емес ол
жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа жұмысқа ауысуы болып есептеледі де, ол
жұмысшыға немесе қызметкерлерге міндетін атқарып жүрген, яғни бос жұмыс
орнының қызметіне белгіленген еңбекақы мөлшерінде төлем төленеді.
Жұмысшыларға өзіне берілген разрядтан төмен тарифтелген жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем.
Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы алатын жұмысшылар ұйым басшысының
өкіміне сәйкес өзіне берілген разрядтан (мамандық дәрежесінен) төмен
тарифтелген жұмысты атқарған жағдайда, егер олар белгіленген өнім өндіру
мөлшерін (нормасын) орындаған уақытта төмен дәрежелі (разрядты) жұмысшыға
белгіленген тариф бойынша есептелетін еңбекақы және соған қосымша осы
тарифмен сол жұмысшының өзінің мамандық дәрежесіне белгіленген тариф
бойынша алуға тиісті еңбекақысының арасындағы айырмашылық сомасы төленеді.
Мысалы: бесінші разрядты жұмысшы үшінші разрядты жұмысшыға
белгіленген жұмысты атқарған болса, онда оған үшінші разрядты жұмысшыға
төленуге тиісті еңбекақы және қосымша үшінші разрядты жұмысшы мен бесінші
разрядты жұмысшының еңбекақыларының арасындағы айырмашылық сомасы төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің қан тапсырған күніне, яғни донорлық
міндетті атқарған күніне төленетін төлем.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлер қан тапсырмаған, яғни
донорлық қызмет атқарған күні жұмыстан босатылуға тиіс. Қан тапсырған
жұмысшылар мен қызметкерлрдің қалауы бойынша оларға бұл күннен басқа тағы
қосымша бір жұмыс күні демалыс ретінде пайдалануға беріледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлер бұл күнді, яғни демалуға тиісті күннің кезекті еңбек
демалысына да қосып алуына болады. Қан тапсырған үшін жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмыста болмайтын жоғарыда айтылған бұл екі күніне еңбекақы
орташа еңбекақы мөлшерінде төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыстың тоқтап қалған уақытына
төленетін төлем.
Ұйымдарда жұмысшылар мен қызщметкерлерге олардыңкінәсінен жұмыстың
тоқтап қалған уақытына еңбекақы төленбейді. Егер жұмыстың тоқтап қалуына
жұмысшылар мен қызметкерлердің ешқандай кінәсі немесе жазығы болмаса,
еңбекақы тарифтің 50% (пайызы) мөлшерінде төленеді. Жұмыстың тоқтап
қалануына байланысты кәсіпорын жұмысшылар мен қызметкерлерді басқа жұмысқа
уақытша ауыстыруы мүмкін. Егер жұмыстың тоқтап қалған уақытында жұмысшылар
мен қызметкерлер кәсіпорын әкімшілігі ұсынған басқа жұмысты орындаудан бас
тартатын боса, яғни берілген жұмысты орындаудан бас тартатын болса, яғни
берілген жұмысты орындамайтын болса, онда ол уақыт үшін жұмысшылар мен
қызметкерлерге ешқандай еңбекақы төленбейді.
Өнім өндіру барысында кездесетін ақау үшін төленетін төлем
Ақау деп өнім өндіру барысында сапасы жағынан белгіленген стандартқа
сәйкес келмейтін немесе арнаулы мақсатқа сол дайындалған күйінде тікелей
пайдалануға жарамсыз болып, тек қана түзеткеннен, жөнделгеннен кейін, яғни
белгілі бір шығын шығарылған жағдайда ғана пайдаланатын бұйымдарды,
бөлшектерді айтады. Өндірілгін өнімдер, орындалған жұмыстар ұйымдағы
жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінен толығымен жарамсыз болып табылатын
болса, яғни ол өнімдер ақау болып табылса, онда бұл өнімді өндіргені,
жұмысты орындағаны үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
төленбейді.Егер өндірілген өнімдер немесе дайындалған бұйымдар жартылай
жарамсыз (ақау) болып табылса, ол кезде өнімді өндірген жұмысшыларға
төленетін еңбекақы мөлшерін, кәсіпорынның әкімшілігі өнімнің жарамдылық
пайызына байланысты анықтап белгілейді. Мұндай жағдайда төленетін еңбекақы
мөлшері бойынша осы өнімді өндіру үшін белгіленген еңбекақының 50%
(пайызынан), яғни жартысынан аспауы керек. Бұл төленетін төлем осы жұмысқа
мөлшерленген уақытқа ғана есептеліп төленеді. Кәсіпорындарда жұмысшылардың
салақтығынан болған бұзылған өнімдердің, заттардың құны олардың
еңбекақыларынан ұсталуы тиіс. Бірақ бұл ұсталуға тиісті соманың мөлшері сол
жұмыстың орташа еңбекақысының 23 (үштен екі бөлігі) мөлшерінен аспауы
керек. Ал материалдарды, өнімдерді әдейі қастандықпен бұзған жағдайда
келтірілген зиянның сомасы заңда қаралған мөлшерде жұмысының еңбекақысынан
ұсталады.Егер кәсіпорындарда өндірілген өнімдер жұмысшылар мен
қызметкерлердің кінәсінсіз толық ақау қатарына жатқызылатын болса, онда
бұндай өнімдер үшін ол өнімді өндіріп шығарған, дайындаған жұмысшылар мен
қызметкерлерге тариф бойынша белгіленген еңбекақысының 23 (үштен екі
бөлігі) мөлшерінде еңбекақы төленеді. Өндіріліп шығарған өнімдердің,
дайындалған бұйымдардың ақау болуы ол өнімдерді өндіру үшін пайдаланылған
материалдардың сапасының нашарлығынан немесе олардың жарамсыздығының
есебінен болса немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз болған
ақау, өнімді, немесе жұмысты ұйымның техникалық бақылау органдары
қабылдағаннан кейін белгілі болса, онда ол өнімдерді өндіріп шығарған,
дайындаған жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы толық тарифтік, яғни
жарамды өнімдерге төленетін мөлшерде төленеді.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің мерзімнен тыс уақытта орындалған
жұмыстарына, атқаратын қызметтеріне төленетін төлем.
Халық шаруашылық салаларында нақтылы жұмыс уақыты белгіленген
кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің бекітілген (белгіленген)
уақыттан өзге уақытта істеген жұмыстары, атқарған қызметтері, мерзімнен тыс
уақытта істелген жұмысы болып саналады. Белгіленген жұмыс уақытынан өзге,
яғни мерзімнен тыс уақытта жұмыс істеу кәсіпорын әкімшілігінің бұйрығымен
ғана жүргізіледі. Мерзімнен тыс уақытта істелетін жұмысқа бір жасқа
толмаған баласы бар жас сәбилі ананың, жүкті (екіқабат) әйелдерді
қатыстыруға болмайды. Ал бір жас пен сегіз жас аралығындағы баласы бар
аналар мұндай уақыттағы жұмыстарға тек қана өздерінің келісімімен
қарастырылады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мерзімнен тыс уақытта жұмыс
істеген еңбегі тек қана ақшалай түрде төленеді, Кәсіпорындарда еңбекақының
мерзімді түрі белгіленген жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімнен тыс
уақытта істеген жұмыстың алғашқы екі сағатына өзінің белгіленген тарифтік
еңбекақының 1,5 (бір жарым) есе, ал одан кейінгі сағаттарына 2 (екі) есе
мөлшерінде еңбекақы есептеліп, төленеді. Ұйымдарда кесімді еңбекақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімнен тыс уақытта істеген жұмыстарының
алғашқы екі сағатына сол уақытта атқарған жұмысына тиісті еңбекақының 50%
(пайызы), ал одан кейінгі 100% (пайызы) мөлшерінде қосымша еңбекақы алады.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге демалыс және мейрам күндерінде
істелген жұмыстарына, атқарған қызметтеріне еңбекақы төлеу.
ҚР-ның еңбек туралы заңына сәйкес кәсіпорындарда демалыс күндері
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істеуіне рұқсат етілмейді. Бірақ та
кейбір төтенше жағдайларда ұйымдағы кейінге қалдыруға, кешіктіруге
болмайтын жұмыстың пайда болуына байланысты бұл күндерде де жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмыс істеуіне тура келеді. Егер де кәсіпорындардағы
жұмысшылар мен қызметкерлер демалыс күні жұмыс атқарса, оған келесі екі
апта ішінде жұмыс күні есебінен демалыс беруге тиісті. Ұйымның бұл уақыт
аралығында (келесі екі апта ішінде) демалыс беруге мүмкіншілігі немесе
жағдайы болмаса, жұмысшылар мен қызметкерлерге демалыс күні жұмыс істеген
еңбегі үшін мерзімді еңбекақы алатындарға сол күнгі жұмыс істеген әрбір
сағатына тарифте белгіленген бір сағаттық еңбекақысының 2 (екі) есесі, ал
кесімді еңбекақы алатындарға сол күнгі өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарының сандары мен көлеміне байланысты тариф бойынша төленуге тиісті
еңбекақының 2 (ек() есесі мөлшерінде еңбекақы төленеді. Кәсіпорындарда
мейрам күні жұмыс істегені үшін мерзімді және кесімді еңбекақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлерге сол күнге өндірген өнімдері мен істеген
жұмыстарының санына, көлеміне немесе жұмыс істеген сағаттарына тариф
бойынша төленуге тиісті еңбекақысы көтеріңкі мөлшерде, яғни екі еселеніп
төленеді. Мейрам күні істеген жұмыстары мен атқарған қызметтері үшін
ақшалай еңбекақы төлемінің орнына сол жұмыс істеген жұмысшылар мен
қызметкерлердің келісімімен, яғни олардың ризашылығымен басқа жұмыс күні
есебінен демалыс беруге де болады. Ал мейрам күні кезекшілік қызметін
атқарған жұмысшылар мен қызметкерлерге басқа жұмыс күні есебінен демалыс
беріледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа амалсыздан шықпай қалған
уақытына еңбекақы төлеу тәртібі.
Ұйымдарда заңсыз босатылып, бұрынғы жұмысқа қайта орналасқан жұмысшылар мен
қызметкерлерге сот органдарының шешімімен жұмыстан босатылған күннен
бастап үш айға дейінгі жұмысқа шықпай қалған уақытына орташа еңбекақысы
мөлшерінде төлем төленеді. Басқа жұмысқа келісімсіз ауыстырылып (өзінің
істеп жүрген жұмысынан төмен дәрежелі жұмысқа немесе тағы басқа) кейіннен
бұрынғы жұмысына қайта келтірілген жұмысшылар мен қызметкерлерге (еңбектің
таласын қарайтын тиісті органдардың немесе заң органдарының шешімі бойынша)
бұрынғы еңбекақысы мен басқа жұмысқа уасқанда төмен дәрежелі жұмысты
атқарғаны үшін алған еңбекақысыныңарасындағы айырма сомасы төленеді. Бірақ
мұндай төлемдердің төленетін уақыты үш ай мерзімнен аспауы керек.
Ұйымдардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекке уақытша
жарамсыздығына және сырқатталған жанұя мүшелерінің күтімі үшін оларға
берілетін уақытқа жәрдемақы төлеу.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қайтыс болған жұмысшы-
қызметкерлерді жерлеуге арналған әлеуметтік көмек заңда белгіленген
мөлшерде жергілікті бюджет қаражаты есебінен төленеді. Азаматтардың
еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы заң негізінде 14 жасқа толмаған сырқат
баланы күту үшін еңбекке жарамсыздық парақшасы оны күтімге алу қажет
болатын уақытқа дейін беріледі, алайда оның ұзақтығы 10 (он) күнтізбелік
(календарьлық) күннен аспауы қажет. Егер бала 10 күн аралығында сырқатынан
айықпаса және әрі қарай күтімді қажет ететін болма, онда ата-анасының
біреуіне немесе күтетін адамға еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы анықтама
беріледі. Баланы ауруханада емдеген уақытта дәрігердің қорытындысы бойынша
күтім қажет деп есептелген болса, еңбекке уақытша жарамсыздық парақшасы ата-
анасының біреуіне немесе оны күтетін адамға беріледі. 3 (үш) жасқа толмаған
уаырған баланың ата-анасының біреуіне немесе күтетін адамға еңбекке уақытша
жарамсыздық парақшасы бойынша баланың ауырған күндерінің бәріне жәрдемақы
тағайындалады. Сондай-ақ жұмысшылар мен қызметкерлерге ауырған жанұя
мүшесін күтімге алған уақытына да дәрігердің еңбекке уақытша жарамсыздық
парақшасы бойынша заңда қаралған мөлшерде жәрдемақы төленеді. Бірақ бұл
жоғарыда айтылған төлемдердің барлығы Республикалық бюджет туралы заңда
белгіленген айлық есепті көрсеткіштің он еселенген мөлшерінен аспауы тиіс.
Жұмыс істейтін Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне және оларға теңестірілегн
жеке тұлғаларға еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жәрдемақы олардың
айлық орташа еңбекақысының 100% (пайызы) мөлшерінде төленеді.
Кезекті демалыста немесе қосымша демалыста болған уақытында
жұмысшылар мен қызметкерлер ауырып қалса, олардың ауырып қалған уақытына
жәрдемақы төленбейді. Егер еңбекке уақытша жарамсыздығы еңбек демалысы күні
аяқталғаннан кейінде жалғасқан болса ол үшін берілетін жәрдемақы дәрігердің
парақшасы бойынша жұмысшы немесе қызметкердің жұмысқа қосылатын күнінен
бастап онда көрсетілген мерзімге төленеді. Бұл жағдайда да жәрдемақы айлық
есептік көрсеткіштің он еселігі шамасынан аспауы қажет.
Жұмыс істейтін әйелдерге жүктілігіне және балалы болуына байланысты
еңбекке уақытша жарамсыздық парақшасы (куәлігі) бойынша төленетін төлем 126
күнтізбелік (календарьлық) күнге, ал ядролық қарудың салдарынан апат аймақ
болып есептелетін елді мекендерде тұратын әйелдер 170 (184 егер қандайда
бір қиыншылық, ауыр хал болған жағдайда) күнтізбелік (календарьлық) күнге
беріледі. Бұл жағдайда берілетін жәрдемақы ай сайын аймақ есептік
көрсеткіштің он еселенген мөлшерінен артық болмауы тиіс.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорында жұмыс істеу немесе қызмет
атқару барысында мертігуі, сондай-ақ кәсіптік сырқат алуына байланысты
еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жәрдемақыны жұмыс беруші жұмысшының
жұмысқа жарамсыздығы басталған күннен жұмысқа қайта оралған, яғни сауыққан
уақытына дейін төлейді немесе ондай жұмысшылар мен қызметкерлерге
мүгедектік тобы белгіленеді. Бұл жағдайда да жәрдемақы айлық есептік
көрсеткіштің он есе мөлшерінен артық болмауы тиіс.
Жалпы ұйымдарда әлеуметтік қамсыздандыру бойынша жұмыста мертіккен
(жарақат алған) жұмысшылар мен қызметкерлерге, жүкті немесе балалы болған
әйелдерге тағы да басқа заңда қаралған жағдайында жәрдемақы мөлшері
үздіксіз еңбек стажының ұзақтығына қарамастан есептеліп төленеді. Ал басқа
жағдайларда жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекке уақытша жарамсыздыққа
жәрдемақы төлеу олардың үздіксіз еңбек стажына сәйкес мынадай ереже бойынша
есептеледі:
• үздіксіз еңбек стажы 5 жылға жетпейтін жұмысшы қызметкерлерге: орташа
еңбекақысының 60% мөлшерінде;
• үздіксіз еңбек стажы 5 жылдан артық, ал бірақ 8 жылдан кем жұмысшы
қызметкерлерге: орташа еңбек ақысының 80% мөлшерінде;
• ал үздіксіз еңбек стажы 8 жылдан артық жұмысшы қызметкерлерге: орташа
еңбек ақысының 100% мөлшерінде.
Барлық кәсіпорындарда еңбекке уақытша жарамсыздығы бойынша жұмысқа
келмеген жұмысшылар мен қызметкерлер бұл белгіленген уақыт аяқталғаннан
кейін жұмысқа шыққан күні еңбекке уақытша жарамсыздығы туралы дәрігерлік
парақшасын ұйымның тиісті бөліміне (әдетте бухгалтерияға) тапсыруы тиіс.
Осыдан кейін бұл парақшаның тиісті жерлері толтырылып, ол жұмысшылар мен
қызметкерлерге жәрдемақы есептеледі.
Кәсіпорындарда еңбекке уақытша жарамсыздыққа жәрдемақы мына
жағдайларда төленеді:
• өзіне берілген және басқа да міндеттерді атқарудан бас тартып өз
денсаулығына зиян келтірген, сондай-ақ өтірік ауырған жұмысшылар мен
қызметкерлерге. Егер осындай жағдай бойынша бұрын жәрдемақы төленіп қойған
болса онда сот шешімімен жәрдемақы қайтарылуы тиіс;
• еңбекке уақытша жарамсыздығы жұмысшылар мен қызметкерлердің ішімдік
ішіп мас болуы салдарынан болса;
• еңбекке уақытша жарамсыздығы қылмыс істеу салдарынан болған жағдайдағы
зақымдануынан болса;
• өз бетінше емделген жұмысшы қызметкерлерге.
Еңбекақы талдамалық және топтамалық есебі.
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және олардың
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және
қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы
анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап, қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу төлеу тізімдемесі деп атайды. Ұйымдарда бұл тізімдеме
әрбір цехтар бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде есеп айырысу
төлеу тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша есептелген
еңбекақымен басқа да төлем сомаларын және одан ұсталынған ұсталым сомаларын
жинақтаушы құжат болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы-қызметкерлердің
аты-жөні, табельдік нөмірі, оларға есептелінген негізгі және қосымша
еңбекақылары мен одан ұсталынатын ұсталымдардың түрлері бойынша сомалары
және сол айдың басы мен соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар мен
қызметкерлерге немесе жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорынға қарыз
сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы есеп айырысу төлеу
тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті еңбекақыны алып, қол
қояды. Бұл тізімдеме бойынша біріншіден жұмысшы немесе қызметкерлермен
еңбекақы жайында есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден бұл тізімдеме еңбекақы
бойынша есеп айырысудың талдамалық есебі болып табылады, ал үшіншіден осы
тізімдеме арқылы жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай
еңбекақыларын төлейді. Кейбір ұйымдарда есеп айырысу-төлеу тізімдемесі мен
дербес шоттың орнына есеп айырысу тізімдемесі ғана толтырылып жүргізіледі.
Бұл есеп айырысу тізімдемесі журнал түрінде жасалып, негізгі және қосымша
беттерден тұрады. Негізгі бетінде жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген
негізгі және қосымша еңбекақылары мен жәрдемақыларының сомасы және олардан
ұсталынатын ұсталымдары есептеуге керекті мәліметтері (лауазымды тұлғаның
жалақысы, белгіленген мамандық дәрежесіне сәйкес тарифтік еңбекақысы, туған
жылы, отбасы жағдайы, балаларының және қарауындағы адамдардың саны
ұсталынатын және шегерілетін сомалардың мөлшері, қай уақытқа дейін
демалатыны және тағы да басқалар) көрсетіледі.Тізімдеменің қосымша
беттерінің саны бұл журналдың қандай мерзімге (айға, тоқсанға, жарты жылға,
жылға) ашылғандығына байланысты болады. Бұл тізімдеменің титулдық бетінде
жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген және депотенттелген еңбекақы
сомалары жазылады. Тізімдемені толтыру барысында оның ең соңғы бетіне
жиынтық сомалары жазылады. Бұл жоғарыда аталған құжаттарды толтырғанда
жазылған сомалардың алдымен жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
есептегенде толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетілген сомаларына
сәйкестігін тексеру қажет. Бұл тізімдеме бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге есептелген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz