ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-2/1 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
Ф.7.15-06
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жиенбеков Айнабек Нұрланович
ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
050806 - мамандығы - Агроинженерия
Шымкент, 2013ж.
Ф.7.15-07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к. Ж.А.Алдияров
__________________
"_____"______2013ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
050806 - мамандығы - Агроинженерия
Орындаған Жиенбеков Айнабек Нұрланович
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент Манабаев Н.Т.
Шымкент, 2013 ж.
Ф.7.15-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АГРОӨНЕРКӘСІП ФАКУЛЬТЕТІ
Агротехнология кафедрасы
Мамандығы: 050806-Агроинженерия
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к. Ж.А.Алдияров
______________________
"_____"__________2013ж.
Дипломдық жоба орындауға
ТАПСЫРМА №11
Студент Жиенбеков Айнабек НұрлановичАП-09-3к
Жоба тақырыбы : ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
Университет бойынша 19.11.2012 ж. №3-172 С бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі 28.04.2013 ж.
Жобаның бастапқы мәліметтері: Мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылатуды үйрену
Жеке тапсырма:Арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№
Бөлімдері
Орындалу мерзімі
Кеңесші
1
Аналитикалық бөлім
25.02.2013 жыл
Манабаев Н.Т.
2
Технологиялық бөлім
20.03.2013 жыл
Манабаев Н.Т.
3
Тіршілік қауіпсіздігі
30.03.2013 жыл
Сарыпбекова Н.К
4
Қоршаған ортаны қорғау
7.04.2013 жыл
Қарымсаков Қ.Е.
5
Экономика
14.04.2013 жыл
Кембаева Р.С.
6
Бизнес жоспар
20.04.2013 жыл
Ускенов М.Қ.
Қорытынды
26.04.2013 жыл
Манабаев Н.Т.
Графикалық материалдар тізімі
№
Сызулар атаулары
Парақ саны
Орындалу мерзімі
Кеңесші
1
Тегістегіштердің сұлбасы
1
1-10.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
2
Егістік профил жазу-ң принцип сұлб-сы
1
11-15.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
3
ПГС-2,4А құрылғы-ң технол-қ сұлбасы
1
16-20.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
4
Қатаөр-н ңдеу мех-ция деңгейін анық-у
1
21-23.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
5
Экономикалық бөлім
1
24-26.04.2013ж
Кембаева Р.С.
Тапсырманың берілген күні16.01. 2013 ж.
Дипломдық жоба жетекшісі ____________________ Манабаев Н.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент ___________ ЖиенбековА.Н.
Тақырыбы:ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
Топ студенті АП- 09- 3К Жиенбеков А.Н.________________
Кеңесшілері:
Тіршілік қауіпсіздігі Экономика бөлімі
___________________________________ _______________
(Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні) (Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы) (күні, қолы)
Қоршаған ортаны қорғау Бизнес жоспар
_________________________ _________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні) (Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы) (күні, қолы)
Норма бақылау
т.ғ.к.,аға оқытушы Есимов Е.Қ.
________________________
(күні, қолы)
Мазмұны
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13 1.1Жерді суландыру мен суғару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2 Еліміздіңсуғармалы егісін суғарудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... 15
1.3 Ауыл шаруашылығында суғармалы егіншіліктің алатын орны ... ... ... ... . 16
1.4 Негізгі суғармалы егіс шаруашылығында ұйымдастырылатын аудандардың табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
1.5 Суғармалы егіндерді жүйекпен суғару технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.6 Уақытша суғару арықтарын тегістейтін тегістегіштерге қойылатын агротехникалық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
1.7 Уақытша суғару арықтарын тегістейтін тегістегіштің құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2Технологиялық негіздеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.1 Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.2. Уақытша суғару арықтарын тегістеу кезіндегі топырақтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Уақытша суғару арығын қазу және тегістеу кезіндегі топырақтың физикалық-механикалық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.4 Топырақтың ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
2.5 Уақытша суғару арығының дамбасындағы топырақтың қаттылығы ... .. 45
2.6 Уақытша суғару арығының дамбасындағы топырақтың көлемдік тығыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
2.7 Топырақтың болатпен және топырақтың топырақпен сырғанау үйкеліс коэффициенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2.8 Ығысудың меншікті кедергісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.9 Уақытша суғару арықтарын тегістеу технологиясының дамбаның түзілу
сапасына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Өндірістің әлеуметтік қауіптілігі және зияндылығын талдау ... ... ... ... .. 54
3.2 Көлемдік жоспарлау шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3.3 Санитарлық-техникалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.4 Ауа алмастыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.5 Табиғи және жасанды жарықтандыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
3.6 Техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.7 Электр қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.8 Өртке қарсы іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
3.9 Азаматтық қорғаныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
4.1 Қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу учаскесінің жұмысын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
4.2 Атмосфераға тасталынатын зиянды заттар мөлшерін есептеу ... ... ... ... . 62
4.3 Қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 64
5 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
5.1 Бастапқы мәліметтерді таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
5.2 Базалық тегістегіш агрегаттының жұмыс өнімділгін анықтау ... ... ... ... . 65
5.3 Жаңа тегістегіш агрегаттың экономикалық тиімділігін есептеу ... ... ... ... 66
5.4 Ұсынылған технологияның экономикалық тиімділігін есептеу ... ... ... ... 67
6 Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
6.1 Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
6.2 Өнімнің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
6.3 Өндірістік жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
6.4 Маркетинг жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
6.5 Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
6.6 Жұмыстардың орындалу тізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
6.7 Жобаның тәуекелділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Аннотация
ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау тақырыбына жазылған дипломдық жоба 6 бөлімнен, 21-кесте, 17-сурет, 20-теңдеу, қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
Дипломдық жоба мақсаты ауыл шаруашылығындамақта өсіруді ілгері қарай дамыту жолындаМақтарал ауданындағы шаруа қожалықтарындағы суғармалы егістіктегі суғару арықтарын қазу технологиясын жетілдіру. Шаруа қожалық жағдайында озық технологияны қолдану негізінде энергия сиымдылығы аз технологияларды пайдалану арқылы қажетті техника түрін пайдалануды дұрыс ұйымдастыру болып отыр.
Дипломдық жобада шаруашылық жағдайында суғармалы егістіктегі машиналар жүйесін негіздеп пайдалануды ұйымдастыру, суғармалы егістіктегі суғару арықтарынның сапасын жоғарылату технологиясының жетілділдірілген нұсқасын негіздеу қарастырылған.
Дипломдық жобада суғару арықтарын тегістеутехнологиясының суғаруарықтарын қазу сапасына әсері,суғару арықтарындағы топырақтың физика-механикалық қасиеттері зерттеліп үйренілді және жаңа арық тегістеу технологиясы менарыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағышы жаратылып қолданысқа ұсынылады.
Тіршілік қауіпсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау шаралары қарастырылды.
Жобаның экономикалық тиімділігі негізделіп берілді.
Бизнес-жоспар жасалынды.
Нормативтік сілтемелер
1.ОСТ-70.4.2-80 Ауыл шаруашылығы техникасын сынау. Топырақты беттік өңдеу машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
2.ОСТ -70.12.1-84 Мелиоративтік және суғару машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
3.Еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау туралы Заңы құжаттары
4. Техника сельскохозяйственная. Методы эксплуатационно-технологической оценки. Техника сельскохозяйственная. Методы экономической оценки
5. ГП 902-2-403,86 құжаттары
6. СН и П 11-33-85 құжаттары
7.МЕСТ 12.1.004-85 құжаттары
8. СН 4088-20 және МЕСТ 12.1.005-76 құжаттары.
Анықтамалар
Фракция - топырақ түйіршіктерінің өлшемі
Дамба - суғару арықтарын қазғанда пайда болатын үйінді топырақ
Дренаж- жабық кәріз түтіктер
Скважина - бұрғыланған су көзі
Лоток - бетон арықтар
Филлоксерлер - өсімдік биті
Оптимал ылғалдылық - топырақтың 16-18% ылғалдылығы
Топырақтың физика - механикалық қасиеті - ылғалдылық, тығыздық,
деформациялық ығысу, сырғу кедергісі.
Белгілер мен қысқартулар
АШК- ауыл шаруашылық кешені
МК- бас канал
ВМК -бас канал тармағы
НК- су жинағыш канал
ВК- су қашырғыш канал
ПК- қорғау каналы
СР- жинау каналы
ПӘК-пайдалы әсер коэффиценті
КБН-0,35 А- арық қазу жабу машинасы
Д-241А- грейдер тегістегіш
Д-271 А- бульдозер тегістегіш
ЗОР-500- канал тегістегіш
БУ-100 Б -кавалер тегістегіш.
Кіріспе
Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтарал ауданы ауыл шаруашылығы өркендеген аймақ болып есептелінеді. Мақтарал ауданы облыс бойынша құнды ауылшаруашылық дақылы мақта өсіретін негізгі аймақ болып табылады. Бірақта, кейінгі жылдарда ауа - райының қолайсыздығы, климаттың жағдайына байланысты қуаншылық және су тапшылығы сезілері дәрежеде байқалып келеді. Осыларды есепке алып ауыл шаруашылығы егіндерін суғару арықтарының сапасын жақсарту және судан үнемдеп пайдалану көкейтесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Суды үнемдеп пайдаланудың бірнеше техникалық, агротехникалық шаралары бар. Солардың ішінде суғаруда жерді тегістеу, жер қиялығын сақтау, суғару арықтарының сапасын жақсарту су үнемдеудегі негізгі технологиялардың бірі болып есептеледі.
Кейінгі жылдары жердің шаруа қожалықтары мен үй шаруашылық жеке меншіктеріне таратылуы салдарынан бұрыннан орындалып келе жатқан жерді тегістеу жұмыстарына мән берілмеуде. Ауыл шаруашылық өндірушілердің техникамен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі, жанар-жағармай бағасының жоғарылап кетуі, олардың тиімді агротехникалық мерзімде барлық жұмыс кешенін орындауға мүмкіндік бермейді.
Статистикалық мәліметтер облыста ауыл шаруашылығының техникамен қамтылуы 1,1% өте төмен деңгейде екендігін көрсетеді. Ал ауыл шаруашылығын әрі қарай дамыту стратегиясы жергілікті ауыл шаруашылық машина құрылысын өркендетуді талап етеді.
Мелиорациялық жұмыс кешенінде тегістеу жұмысы жетекші орын алады, бірақта жер тегістеуге жетерлі мән берілмеуі себепті көпшілік суғармалы алқаптың тегіс еместігі, жер бедерінің әртүрлі деңгейдегі ойлы-қырлы беттерден тұратындығын көрсетеді. Қазіргі күнде жүйекпен суғару әдісі, негізгі суғару түрі болып, осыған орай реттелген суғару жүйесін жүргізу тегістелмеген алқапта үлкен қиындық тудырады. Бұл қиындықтан шығуда, суғармалы алқапта тек көлемді және қиын тегістеу жұмыстарын жүргізумен табысты меңгеруге болады.
Тегістелген жерлерге егін егілгенде агротехникалық жетістіктерінің бірі - топырақты өңдеу үшін жетілу мерзімінің біркелкілігі, сапалы тұқым себу, су шығынын қысқарту, жоғары деңгейде егін қатараралығын өңдеу, жоғары өнім алу мүмкіндігін береді.
Суғармалы егіншілікте интенсивті технологиядан пайдалануда егістік алқаптардағы жерді тегістеу,суғару арықтарының сапасын жақсарту жұмысы шешуші іс-шаралардың бірі болып, егін өнімдерін жоғары көтеруді қамтамасыздандыру және егіншіліктегі барлық технологиялық процестерді максимал механикаландыруға мүмкіндік береді.
Тегістелген алқапты суландыру барысында барлық танап топырағы біртегіс ылғалданады, нәтижесінде су шығыны күрт қысқарады. Зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне қарағанда суғару арықтарының сапасын жақсарту жұмысы есебінен суғару нормасы 27,5 -35,0 % дейін үнемделеді, қосымша алқапты суғару мүмкіндігі туады. Суғару жүйегінің ұзындығын 300-350 м-ге жеткізу және суғару ағымын 70-80 лс - ке көтеруге мүмкіндік береді. Тегістелмеген жерлерде бұл көрсеткіш 20 лс - тен аспайды.
Бұның барлығы суландыру жұмыстарының жоғары сапалы болуына, жұмыс өнімділігі 3,5-4 есе арттыруды қамтамасыз етеді, өте ұқыппен тегістелген танапта суғаруды механикаландыру мен автоматтандыру мүмкіндігін туғызады. Ауыл шаруашылығы өндірісінде бұл негізінен ауыл шаруашылығы машиналарының жаңа түрлерін жасау мен енгізумен және технологиялық процестерді орындайтын құралдарды аз энергия мен материалдар шығынымен жасаумен байланысты болады.
Нарықтық қатынастың дамуы әсіресе кіші өнім өндірушілер үшін машиналарды жөндеу мен техникалық қызмет көрсетуге кететін шығындарды айтарлықтай арттырды. Осы уақытқа дейін Қазақстанда техникалық сервиспен айналысатын кәсіпорындар торабы жұмыс істеген.
Қазақстан Республикасының АШК-дегі қазіргі заманғы машиналар паркі әртүрлі және қымбат бағалы техникалардан құралған. Сонымен бірге ауыл шаруашылығында техникалық қызмет көрсету мен жөндеуден өткен техникалар саны 50 пайыздан жоғары. Техникалық қызмет көрсету мен жөндеу әсіресе соңғы жылдары, техниканы ауылға алып келу азайған кезде олардың жұмыс істеуге қабілетті жағдайын сақтаудың еріксіз және қажетті шарты болып табылады.
Инженерлік қамтамасыз ету төмен, ол өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығында қарқынды түрде орын алуда. Тракторлар, автомобильдер және комбайндар паркінің қысқаруына байланысты қолда қалған техникаға жүктелу деңгейі артады, оларды жұмыс істеуге қабілетті жағдайда ұстап тұру шығындары жоғарылайды. Машиналардың жұмыс істеуге қабілетті жағдайының төмендеуі агротехникалық мерзімдердің бұзылуына алып келеді, сәйкес, алынатын өнімнің кемуіне келіп соқтырады.
Сонымен бұл жобаның негізгі мақсаты Мақтарал ауданны шаруа қожалықтары жағдайында жаңа технологияларды қолдану, механикаландыру деңгейін жоғарылату негізінде бар егістік көлемінен ұтымды пайдалану болып отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында суғармалы егіншілік алқабын ұлғайту ұсынылған - бұл келешекте көк-өніс, мақта, қызылша, дән, т.б. ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың үлкен қоры.
Бұл диплом жұмысының мақсаты - уақытша суғару арықтарының сапасын жақсарту, жүйекпен суғару әдісі мен техникасын жетілдіру болып табылады.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Жерді суғару және суғару жүйелері туралы түсініктемелер
Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып,топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суғару жүйелері жасалады.
Дегенмен су қоймалары құрылыстарын салу және жергілікті су қорларын қайта бөлу арқылы суғармалы егіншілік шаруашылығы сумен толық қамтамасыз етілмейді, олар тек өзендер суын маусымдық және көпжылдық реттеу арқасында су қорын тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады.
Сондықтан бұл мәселені шешу үшін республикамыздағы жер асты суларының мол қорын толық пайдалану мен суғару жұмыстарын ұйымдастырғанда суды тиімді және үнемді пайдаланудың алатын орны зор.
Суды пайдалану шығынын азайтумен күресу-суғармалы егіншіліктің тиімділігін арттырдың негізі шарты болып саналады. Осындай күрделі мәселені шешу суғару жүйелерінің техникалық жағдайымен тікелей байланысты болғандықтан бұрын салынған және жаңадан салынатын суғару жүйелерін техникалық жағынан жетілдіру мәселесіне қатал талаптар қою қажет.
Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және басқаларын суғарудың шаруашылықтық маңызы бар.
Қазіргі күнде ҚР территориясында жүйекпен суғару 85%, чекпен суғару 12%, палмен суғару 3%-ды қамтиды. Бұл барлық әдістер жердің су жүру бағытына қарай ұқыпты тегістелуін талап етеді.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суғармалы егістерді ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суғару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіншілік туады.
Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашынның жеткіліксіз және жыл бойы өте құбылмалы болуының салдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал азығы дақылдары мен көкөністің мол өнімін тек суғару жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру негізінде алуға болады.
Егісті суғару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да өте тиімді.
Арнаулы суғарудың түріне топырақты тазарту, жылыту мақсаттарымен жүргізілетін суғару жұмыстары жатады. Суғарудың топырақты тазарту үшін қолданылатын түрі оның құрамындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жәндіктерді құрту үшін ұйымдастырылады.
1.2Жерді суландыру мен суғару жүйесі
Жерді суландыру. Жерді суландыру деп сусыз және суы өте аз аудандарда көлемі өте аз учаскелерді суғару және сумен жабдықтау үшін қолданылатын гидротехникалық кұрылыстар мен шаралардың, жинағын айтады. Жер суландыру құдықтар, бөгеулер, каналдар, бас саға құрылыстары және су жеткізгіштер жасау арқылы, көбінесе суғарумен бірге жүргізіледі. Әдетте бұл құрылыстар табиғи суағару жүйесіне қосымша жасалып, көпшілік жағдайда жер сғару үшін де пайдаланылады.
Елімізде суландыру жұмыстары тың және тыңайған жерлерді игеру және сусыз және суы тапшы аудандарда мал шаруашылығының негізін жасау мәселелеріне сәйкес кеңінен жүргізілді. Ал Қазақстан, бойынша бүгінгі күні 1400 млн га жайылым суландырылған. Келешекте шөл, шөлейт және таулы аудандарда 26...28 млн гектар жайылым суландыру жоспарланып отыр.
Суғару жүйесі. Суғару жүйесі деп, белгілі жерді суғаруға арналған су көздері мен бас саға, тұрақты және уақытша тілінетін ка - налдар, гидротехникалық құрылыстар, жолдар, өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстары және жүйені басқару комплексін айтады (сурет 1).
1 - су көзі, 2 - бас саға құрылысы, МК - бас канал, НК - тау жақтағы канал,
Р-1, Р-2, IX- У-1 және т.б. таратқыш каналдар, 0-1, 0-2 ж. т.б. - уақытша тілінетін
каналдар,
В1, В-2 - бірінші реттегі су жинағыштар, В-1-2 - екінші реттегі су жинағыштар,
GP-1 - бірінші реттегі таратқыштардан су қашыртатындар.
Сурет 1. Суғару жүйесінің схемасы
Сонымеи бірге жүйеге суғармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатады.
Бірінші суретте керсетілген жүйелі түрде пайдаланылатын суға - ру жүйесінің элементтерін талқылайық (сурет 1).
1. Су көздері (өзен, бөген, көл, жер асты сулары, сарқын сулар және т.б.) суғармалы алқапты сумен толық қамтамасыз етулері керек. Сонымен бірге су өзінің сапасына қарап суғаруға жарамды болуы керек.
2. Бас саға құрылысы сулы су кездерінең бас каналға жіберіп тұрады.
3. Арық-атыз жүйесіне су таратқыш каналдар және реттегіш арық-атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суғармалы жерге жеткізіп тұрады. Су таратқыш каналдарға бас каналдар мен оның тармақтары, шаруашылық аралық, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі су таратқыш-каналдар жатады.
Бас канал (МК) және оның тармақтары (ВМК) суды бас сағадан жер бетіне рет-ретімен орналастырылатын таратқыш каналдарға жібереді.
Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың жеріне жібереді.
Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс алқаптарына және жекеленген суару учаскелеріне таратып тұрады.
Таратқыш каналдар құрылыстары суғару жүйесін пайдаланудың барлық мезгіліне тұрақты өтіп жасалады.
Ал реттегіш арық-атыз жүйесі жерді беткейлеп суғарғанда уақытша тілінетін құлақ арықтардан, оқ арықтар мен оман арықтардан, тақталап суғару арықтарынан және бороздалар мен атыздардан құрылады.
Ал жерді жақбырлатып суғарғанда реттегіш жүйесі болып жаңбырлатқыш машиналар мен құбырлар саналады; сондай-ақ егісті астыңғы жағынан суғарғанда оған жер асты құбырлары жатады.
Уақытша тілінетін кұлақ арықтар, оқ арықтар мен оман арықтар суғармалы учаске ішінде суды суғару бороздаларына тақталап суғару алқаптарына және атыздарға таратуының арқасында ол топыраққа сіңіп, ағым түріндегі күйінен топырақ дымқылды күйге көшеді. Уақытша тілінетін кұлақ арықтар және оқ арықтар мен оман арықтары кезекті суару жұмыстарын жүргізу алдында арнаулы машиналар арқылы тілініп, одан кейін (жерді қопсыту, егінді ору және жерді жырту алдында) тегістеліп тасталады.
4. Су жинағыш-қашыртқы жүйесіне тау жақ каналдары (НК), су қашырту каналдары (ВК), қорғау каналдары (ПК) және шеткі қашырту каналдары жатады (СР-3).
Тау жақ каналдары жоғары жатқан алқаптардан ағатын не - сер және тасқын суларын суғармалы жерден бұрып жіберу арқасында арық-атыз жүйесін су эрозиясынан сақтайды.
Ал су жинағыш каналдар суғармалы жерде пайда болатын не - сер сулары мен арық-атыз жүйесінен және суғару учаскесінен ағатын суларды жинап арнаулы су қабылдағыштарға жібереді.
Шеткі қашыртқы каналдары әдетте суғару каналдарының жалғасы болып саналып, каналдарды босатуға және ондағы артық суды су қабылдағыштарға жібереді.
5. Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары (керіз) мен әр дәрежедегі коллекторлардан құралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алқаптардан ағызып жіберуінін. арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекторлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштарға жібердді.
6. Гидротехникалық құрылыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның мөлшері мен жылдамдылығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін жасалады. Сондай-ақ олар арқылы су жолдармен сай-салалардан өткізіледі.
7. Жолдар, телефон және электр жүйелері мен баскару-өндірістік құрылыстар суғаружүйесін пайдалану үшін жасалады. Кейбір жағдайларда суғару жүйесі ешқандай элементтерсіз де ұйымдастырыла береді.
Арық-атыз жүйесі өзінің конструкциясынасәйкес негізгі үш түрге бөлінеді: ашықарық-атыз жүйесі, олар табиғи жерлерде жасалатын беті төсемелермен жабылған, не болмаса жабылмаған каналдардан, немесе лотоктардан тұрады; жабық жүйелер, олар әдетте жер астына орналастырылған қысымды және қысымсыз жұмыс істейтін су кұбырларынан тұрады; аралас жүйе онда шаруашылық аралық арық-атыз жүйесі ашық болады да, ал шаруашылык, ішіндегі жүйе жабық болады. Сондай-ақ, ашық және жабык, жүйенің басқа да үйлестірілген түрлері болады.
Дренаждың екі түрі болады, бірінішісі - жерге көлденең орналастырылатын (ашық каналдар, жабық кәріз түтіктері), екіншісі - бұрғыланған скважиналар және аралас дренаж (көлденен және тік дренаждардың үйлестірілуі).
Жүйелі пайдаланылатын суғару жүйесі төмендегі талаптарға жауап беруі керек:
-суғармалы жерге суды кезінде және керек болған мөлшерде жеткізу;
-ауыл шаруашылық дақылдарын суғарудың сапасын қамтамасыз ету;
-судыңсүзілу, булану және қашыртушығындарының аз болуын;
-суғару жүйесінің элементтерінің астында қалатын жер көлемінің азырақ болуын;
-ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруді механикаландыруға кедергі келтірмеу;
-суды толық және үнемдіпайдалану;
-жер асты суының көтерілмеуін және топырақтың сорланбауын қамтамасыз ету.
Осы талаптарды орындағанжағдайда суғару жүйесін салу жә - не оны пайдалану арзанға түседі.
Суарудың экономикалық тиімділігі. Барлық аймақтарды суармалы егіс алдына қоятын талаптардың ең бастысы - олар топырақтың құнарлылығын арттырып, өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызудың арқасында ауыл шаруашылығының аса бағалы дақылдарынан мол, сапалы және арзанға түсетін өнім алу болып саналады.
Халық шаруашылығының талаптарына сай жылылықпен күннің жарығына бай Орта Азия және Кавказдың ар жағындағы республикаларда жер суарудың ең басты міндеті болып аса бағалы техникалық және дәнді дақылдардан мол өнім алу болып саналады: мақта, жүгері, кенеп, темекі, жеміс. Ал Қазақстан, Қырым, Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Украина және Сібір мен Поволжье далаңқы аудандарында суармалы жерлерде суаруды өте қажет ететін дақылдар өсіріледі; күріш, бидай, жүгері, қант қызылшасы, көк өніс, картоп, жүзім және т.б. Орталық қара топырақты алкапта негізінен суару жұмыстары көк өніс, жүгері, қант қызылшасы және мал азығы дақылдарын суару үшін жүргізіледі.
Егісті суарудың өте пайдалы екендігін толығагаг дәлелдеді. Мақтаны, кенепті, төмекіні, күрішті, жүгеріні, бедені, қант қызылшасын суаруды ұйымдастыруға жұмсалған күрделі қаржының орны 3...5 жыл ішінде қайтарылады.
Мысалы, 1960 жылы Мырзашөлде жаңадан 6 совхоз құрылып, оны ұйымдастыру үшін үш жылда мемлекет тарапынан 16,2 млн сом қаржы жұмсалған болатын. Осы мерзім ішінде совхозда өсірілген мақтамен одан өндірілген басқа да материалдары ақшаға айналдырудың арқасында 46 млн сом табыс түскен.
Қазіргі уақытта суармалы жайылымдарды ұйымдастырудың өте тиімді екендігін Литва және Украйна республикаларымен Қазақстанның және Ресейдің көптеген шаруашылықтарының көрсеткіштері толығынан дәлелдеп отыр.
Еліміздің далалық, шөл және шөлейт аудандарында суару жүйесі құрылыстарын жасау техникалық, дәнді, мал азығы және бақса да дақылдардың өнімін одан әрі арттыруға мүмкіншілік туғызады.
1.3 Ауыл шаруашылық дақылдарын суғарудың әдістері және техникасы
Қазіргі уақытта егісті беткейлеп, жаңбырлата, тамшылатып суғару және астыңғы жағынан суғару әдістері қолданылады. Егісті суғаруға қолданылатын бұл әдістердің бір-бірінен айырмашылғы олардың егістік жер бетіне су тарату ерекшелігі болып саналады.
Беткейлеп суғару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл әдісті қолданғанда суғарылатын алаңға су ашық каналдар, лотоктар және солқылдақ құбырлар арқылы жеткізіліп, ол топырақ бетіне бірекелкі су қабаты, немесе шапшып ағу жағдайында таратылып, оған сіңеді.Суғарудың бұл әдісі өзінше үш түрге бөлінеді: а) тақталап жайып суғару, б) жүйекпен суғару және, в) қаптатып суғару.
Егісті суды жайып суарғанда су алдын ала тегістелген ұзын алқаптың бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен сіңеді.
Суды үздіксіз ағызып тұратын жүйектермен суғарғанда (сурет 2а) топыраққа су олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын жүйектермен (сурет 2б) суғарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағдайда тұрып сіңеді.
Сурет 2.Жүйектердің құмды (2а) және лайлы (2б) топырақтарға арнап ұсынылған өлшемдері
Құмды, жеңіл топырақтарда су жанға қарағанда төмен қарай тез сіңеді. Жіңішке және терең V-тәрізді жүйектер (сурет 2а) топырақтың ылғалдану аймағын қысқартады.
Ауыр топырақтарда құмды топырақтармен салыстырғанда су жанға қарай көбірек сіңеді, фильтрациясы аздау болады. Сондықтан бұндай топырақтарды максимал ылғалдандыру үшін жүйектер кең (сурет 2б) етіп алынады.
Жүйектер арасындағы арақашықтық топырақ түріне, су мөлшеріне және тамыр жүйесінің таралу тереңдігіне байланысты.
Суглинисті жеңіл топырақтарда жүйек арақашықтары 0,5-0,6м, суглинистіорта 0,6-0,8м және лайлы 0,8-1,0м болады.
Мақта қатараралығына жүйек алу барысында жүйек алу техникасы мен жүйек арақашықтығының үйлесімі болукерек. Жүйектер арақашықтығы сондай болу керек, топырақтың ылғалдану аймағы сурет 3-те көрсетілгендей.
Сурет 3. Суғару жүйектерінің идеал ылғалдануы
Суғару жүйектерінің идеал ылғалданбау себептері:
-топырақ түрі әртүрлі, еңкістік біріңғай емес;
-жүйек дұрыс жоспарланбаған, мысалы, жүйек өте кең;
-су мөлшерін дұрыс қолданбаған, шамадан тыс көп, немесе аз, кейде су ағымы тез тоқтап қалады.
Сурет 4. Су ағымы шамадан тыс азболғандағы көрініс
Сурет 5. Жүйек арақашықтығы өте кең болғанда ылғалдану жетіп бармайды
Ал енді егістікке суды каптатып суғару үшін жан-жағы топырақтан жасалған палдармен қоршалған атыздар (сурет 6) сумен толырылып су қимылсыз жағдайда тұрып топыраққа сіңеді.
Сурет 6. Егістікке суды қаптатып суғару
Егісті жүйекпен суғарудың мындай ерекшеліктері бар:
1) суғару оқтын-оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жиналған су қоры суғару аралық мезгілде жұмсалады;
2) тек топырақ қана дымқылданды;
3) топырақтың әр түрлі қабатын дымкылдандыруға мүмкіндік бар;
4) топырақ дымқылдығының кезекті суғару аралығы кезеңінде айырмашылығының көптігі.
Жаңбырлатып суғару әдісін қолданғанда су топырақ бетіне қолдан жасалған жаңбыр ретінде таратылып, өсімдіктердің топырақ үстіндегі бөліктерін де ылғалдандырды.
Жаңбырлатып суғарудың ерекшеліктері:
1) суғару оқтын-оқтын жүргізіліп, су топырақтың жоғарғы қабатына жиналады;
2) тек қана топырақ дымқылданып қана қоймай, өсімдіктердің ылғалдануының әсерінен физиологиялық процестер тездетіледі;
3) топырақтың дымқылданатын қабаты, оны беткейлеп суғарумен салыстырғанда азырақ болады;
4) суғаруды аз нормамен және жиі жүргізудің арқасында топырақ дымқылдығының біркелкі режимін жасауға болады;
5) жаңбырлатып суғару, беткейлеп суғару әдісінен жақсы ылғалдандырып, оның температурасын төмендетеді және микролиматқа жақсы әсер етеді.
Топырақ астынан суғару әдісін қолданғанда, су топыраққа үстіңгі жағынан сіңбей, 35-60 см тереңдікке көмілген түтіктерден капилляр және гравитация күштері арқылы көтеріледі.Топырақ астынан суғару әдісін қолданғанда мына жағдайлар мүмкін болады:
1) топырақтың үстіңгі қабаты біркелкі капиярлы жағдайда дымқылданады;
2) топырақтың белгілі қабатының дымқылдығын сақтауға болады;
3) топырақ бетінен булануды кемітеді;
4) өсімдіктер қажеттігне сәйкес ылғалмен үздіксіз қамтамасыз етіледі.
Мақтарал ауданының топырақтық-климаттық жағдайларына байланысты жоғарыда келтірілген суғарудың әдістері мен техникасының тиімдісін дұрыс таңдай білудің маңызы өте зор.
1.3.1 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар
Суғару әдістері мен техникасымына жағдайларды қамтамасыз етуі керек:
oo есептелген суды танапқа және топырақтың өсімдік тамыры орналасқан қабатына мезгілінде және біркелкі таратып, агротехникалық шаралар жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қамтамасыз етіп, ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу;
oo судың топырақтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету және буланып кету сияқты шығындарын болдырмай, оның пайдалану коэффициентін 0,95...1,0 шамасына дейін көтеру;
oo топырақтың құрылысын сақтау;
oo оның сорлануын және саздануын болдырмау;
oo суғару жұмыстарының өнімділігін арттыру, оларды механикаландыру және автоматтандыру;
oo жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру және суғармалы жерді тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суғару әдістерінің қай түрін қолдану керек екендігі ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі, гидрогеологиялық, ауа райы және шаруашылық-ұйымдастыру жағдайларына байланысы болады.
1.3.2 Суғару техникасының элементтерін есептеу
Суғару учаскесінің белгілі жағдайында борозданың көлденең қимасының нақтылы көлемі мен судың ағу жылдамдығы және оған жіберілетін судың мөлшері мен оның топыраққа сіңу мерзімі анықталады.
Есепту жұмыстарын жүргізу үшін мынадай алғашқы мәліметтерді қабылдайды:
- борозданың тереңдігі-Н,
- оның түбінің ені-b=0,1м,
- баурай қатынасы =1...1.5,
- бұдырмақтылық коэффициенті n=0,05,
- бороздадағы су тереңдігі
- екі борозда аралығы (а),
- суғару нормасының мөлшері (m),
- гектарына текшеметр есебімен (м3га),
- судың бірінші сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы-w-мс,
- судың топырақты шаймайтын ағу жылдамдығы Vp=0,1 ... 0,2 мс,
- жоспар арқылы суғару учаскесінің енің-В,
- ұзындығы-L деп, және борозданың еңкісін-(і) анықтайды.
Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады:
Борозданың нақтылы көлденең қимасының көлемі:
(1)
Борозданың суланған периметрі:
; (2)
Гидравликалық радиус:
(3)
Павловскийдің жылдамдық коэффициенті:
(4)
Судың ағу жылдамдығы:
V=C; (5)
бұл жылдамдық V - дан кем болуы керек;
Бороздаға жіберілетін су мөлшері:
(6)
Борозданың 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі:
(7)
(құмдытопырақтарүшіналбалшықтытопыр ақтарүшін 2,5-ғатеңболады).
Бороздатопырағынасудыңсіңуініңұзақт ығы:
сағат; (8)
бұнда:су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=0,4)
Борозданың ұзындығы:
(9)
Борозданың есептелген ұзындығын суғару учаскесінің ұзындығына сәйкес (L) еселеп жинақтайды.
Суғару жұмыстарын дұрыстап ұйымдастыру үшін учаскенің ұзындғына сәйкес оқ-арықтардың саны анықталады.
(10)
Суғару учаскесіндегі барлық суғару бороздаларының саны:
(11)
Суғару учаскесін тәулік бойы суғарғанда бір мезгілде суғарылатын бороздалардың саны:
(12)
Суғару учаскесіне жіберілетін судың мөлшері:
; (13)
Бір мезгілде жұмыс істейтін оқ-арықтардың сыны:
(14)
бұнда: Qв.б-оқ-арықпен жіберілетін судың мөлшері, м3с әрбір оқ-арықта бір сушы жұмыс істейтінін еске ала отырып, әр сменада жұмыс істейтін сушылардың санын да анықтау керек.
Борозданың есептелген ұзындығының мөлшері арнаулы ұсыныстарда келтірілетін мөлшелермен салыстырылады.
Мысалы, Орта Азия жағдайлары үшін жүйектердің ұзындығымен оларға жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақтың су сіңіруі әртүрлі болғанда кесте арқылы қабылдауға болады.
Тегістелген еңістік мөлшері і-0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын бороздалардың ұзындығын 500 метрге дейін жеткізуге болады.Осының арқасында суғару жұмыстарын механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады.Бірақта суғару бороздаларды өте ұзын болғанда суғару нормасының мөлшері 1500м3га дейін көбейіп кетеді.
2 Техникалық бөлім
2.1 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату қажеттілігі
Қазақстанда суғармалы жер көлемі 2,3 млн. га, оның 1,6 млн. гектары республиканың оңтүстік региондарында орналасқан, онда, барлық өсімдік өнімдерінің 30% астамы өсіріледі.
Ауылшаруашылығы-Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ететін негізгі салаларының бірі.
Облыстың климаттық жағдайы мақта, көкөніс, қауын-қарбыз және жүзім, бау-бақша және де жем-шөптік өсімдіктерді өсіруге өте қолайлы.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер балансын сараптап көргенде, 2010 жылы суғармалы жердің 59316 гектары суғару суының жетіспеушілігінен пайдаланылмай қалды. Соңғы жылдары ауылшаруашылығында суғару суымен қамтамасыз ету проблемасы туындауда және ылғал сақтау, суғару суынан тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін технологияны лезде жарату қажеттілігі пісіп жетілді1.
Облысымызда үлкен көлемде ұсақ дихан (фермер) шаруашылықтарының болуына байланысты, оларды жаңа ауылшаруашылық техникаларымен жабдықтау төмен қарқында жүргізілуде, мысалы 2010 жылы барлығы болып 1,1% құрады 1,2.
Қазақстан және Орта Азияда жақын келешекте жүйекпен суғару әдісі негізгі әдіс болып қала бермек. Сондай-ақ, жүйекпен суғару әдісі ұзақ жылдардан бері қолданыста болғанына қарамастан, осы күнге дейін оны жобалау қажетті деңгейде ғылыми негізі жаратылмаған.
Осы күнде іс жүзінде суғармалы танаптарда суғару арықтары алынады, олардың құрамына уақытшалық суғару арықтары, кіріс және таратқыш жүйектері жатады. Уақытша суғару арықтарын әр жылы су қойардан алдын қазады және егін қатараралығын айдауда, егін жинаудан алдын немесе басқада ауылшаруашылық жұмыстарын орындардан алдын тегістейді.
Уақытша суғару арықтары стандарт трапециалық немесе жартылай дөңгелек кесімге ие, дамба жерден қазып алынатын шұңқыр тереңдігінің есебінен түзіледі. Агротехникалық талап бойынша кіріс жүйектері мен уақытша суғару арықтарындағы су деңгейі танап еңкістігіне байланыстысу қою үшін суғарылатын танап бетінен 0,05-0,20 м жоғары болуы қажет.
Қазіргі күнде уақытша суғару арықтары мен кіріс жүйектерін қазуда қолданылып жүрген арыққазғыштар агротехникалық талаптарға жауап бермейді.Арықты қайта салу кезінде ірі кесектер пайда болып, олардың арасындағы саңылаулардан судың дұрыс ақпауына ықпал етеді (сурет 9). Оның нәтижесінде су деңгейін қажетті шамаға көтеру мүмкін болмайды, уақытша суғару арығының потенциалын толық пайдалануға мүмкіңндік болмай, сушылардың қосымша еңбегін қажет етеді.
2.2 Мақта өсіру алқаптарындауақытша суғару арықтарын дайындауда қолданылатынарыққазғыш-жабқыштары
Су жүйектермен, тақталарға ашық каналдар (уақытша тілінетін құлақ-арықтар, оқ-арықтар,лотоктар) және құбырлар (ашық,жабық, қатты және солқылдақ) арқылы жеткізіледі.
Суды жүйектермен, тақталарға екі әдіспен жіберуге болады:қолмен және механикаландырылған.
Жүйектермен тақталарға суды қолмен жіберу үшін күректер мен суарғыш қалқандарды, сифондар, суғару түтіктері және бірөңірлі таратқыш жүйектер пайдаланылады. Суғару жұмыстары механикаландырылған әдіспен ұйымдастырылғанда жүйектерге су суғару құбырлары және машиналары арқылы жіберіліп, суғару тақталарына бульдозерлер арқылы судыңалды тосылып жіберіледі.
Бір өңірлі таратқыш жүйектер арқылы суғару үшін жер беті жақсылап тегістелініп, оның көлденең еңкісі 0,001-ге дейін және бойлау еңкісі 0.005-ке дейін болуы керек. Осылай болған жағдайда ОКП-1 канал қазғыштар арқылы оқ-арықтың қасынан бір өңірлі жүйектертілінеді. Бұл жағдайда жүйек топырағы оның бір жағына ғана үйіліп (еңкіс бойынша жоғары), екінші жағы палсыз қалып бір өңірлі жүйектер жасалады.Содан кейін бұл жүйектер топырақ бөгеттері арқылы он -отыз шақты түптерінің белгілері бір шамадағы суғару жүйектеріне бөлінеді.Бұл өңірлі таратқыш жүйектердің жоғарғы жағынан КОР-500 және Д-716 канал қазғыштары мен оқ-арықтар (сурет 7) тілінеді.
1-пышақ; 2-қайырма; 3-тірек шаңғысы; 4-откос нығыздағыш;
5-ұзартқыш;6-тірек; 7-аспа механизм
Сурет 7. Д-716 аспалы арыққазғышы
Суғару кезінде су оқ-арықтардан сифондар, түтік су жібергіштермен және оқ-арықтардың өңірінде жасалатынтесіктер арқылы бөліктерге жіберіледі.Бұл бөліктерден су автоматты түрде суғару жүйектеріне таратылады.Бір сушы бір мезгілде 150 шақты жүйектерге шамасы 150 лс су жібере алады.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3В -- аспалы құрал (сурет 8). Ол Беларусь, ДТ-75 және Т-74 тракторларына агрегатталады.
Арық казғыштың негізгі құрастыру бөлшектері -- рама, оңжәне сол жақ бүйірлік катоктар, нығыздауыш катоктар (оң және сол жақ) құрастырылмалы, арық қазғыш, қопсытқыш.
Пісіріліп жасалған рама шаршы қималы қуыс брустан, швеллерден істелген арқалықтан (8) тұрады.
Брусқа екі құйма кронштейн пісірілген, олардың негізгі міндеті -- раманы трактор аспасының төменгі жақ бүйіріндегі тартқыштарға қосу.
Брустың ұштарына ұзартқыштарды (17) орнатып, бейтуге арналған құйма қамыттар пісірілген.
1 -- штырь, 2 -- тірек, 3 -- айқыш тартпа, 4 -- плита, 5 -- тоқтатқыш,6, 7 -- бойлық арқалық, 8 -- көлденең арқалық, 9 -- алмалы-салмалыбастырмалар, 10 -- құйма сектор, 11 -- тазалауыштар, 12, 18 -- кронштейндер, 13 -- ось, 14 -- жартылай сектор, 15 -- аша, 16 -- бүйірлік тіреуіш катокгар, 17 -- ұзартқыш.
Сурет 8. КЗУ-О,ЗВ әмбебап арыққазыш жапқышы
Қатаңдық брусы айқыш тартпалармен (3), тіркеуіштермен (2) және швеллерден жасалған ей бойлық арқалық пен (6) арқалыққа (8) және кронштейнге (18) жалғасқан.
Кронштейн (18) раманы трактор аспасының жоғарғы жағыңдағы орталық тартқышын штырьмен (1) қосуға арналған.
Арқалықтың (8) жұмыс органдарын бейтуге арналған бірнеше ойығы бар. Арқалықтың артқы бөлігіне артқы ка - токты бекіту және құралды каналдар тегістеуге дайындау үшін қажет ойығы бар екі бұрыштама пісірілген.
Бүйір тіреуіш катоктар (16) құралдың жұмыс органдарының топьфаққа бойлап енуін реттеп отыруға арналған.
Катоктың негізгі бөліктері -- аша (15), кронштейн (12) және рамаға болттармен жалғастырылған жастықшалы құйма сектор (10). Катоктың күпшегіне шойын втулка мен ось (13) қондырылған.
Аша стержені оны сектормен қосатын тесігі бар құйылмамен жабдықталған. Ашаның төменгі бөлігінде катоктың осін бекітуге арналған ойықтар бар. Ашаға екі болтпен бекітілген екі жартылай сектор (14) катоктың осін және күпшегін топырақпен ластанудан сақтайды.
Жартылай сектор (14) сонымен бірге тазалауыш (11) кронштейнін бекітуге және реттеуге арналған. Аша стерженінің жоғарғы жағына орнатылған бейткіш (5) катокты берілген қалыпта тиянақталды.
Каток конструкциясы оны рама ұзартқыштарына сәйкес үш қалыпта орнатуға мүмкіндік береді, сондықтан жұмыс органдарының бойлай енуін мүмкіндігінше реттеуге болады. Жастықшаларын ұзартқыштарға алмастыра қойып тіреуіш катоктармен, құралдың алым енін реттейді.
Арықр қазғыш түбінің ені 300 мм келетін оқарықты тіледі. Арық қазғыш корпусының тірекке 50° бұрыш жасай пісірілгең екі қайырмасы (Оң және сол жақ) бар.
Тіректің төменгі жағына пісірілген плитаға топырақты тіліп, канал түбін қазатын түрен бекітіледі. Плитаға түреннен басқа кронштейндер бекітіледі. Оларға штырьмен өкше қосылады. Биіктігі бойынша өкшені кронштейндегі сынаның орнын ауыстырып, бекіту арқылы реттейді.
Қайырмалар артқы жағынан бір-бірімен үшкілдермен және кергіштермен жалғасады. Түреннің төменгі жиегіне көрінбейтін телпекшелі болттармен бекітілген пышақтары бар планкалар пісірілген. Арық қазғыш құралдың рамасына тіреуішке пісірілген плиталармен (4) қосылады. Плиталардың бірі раманың артқы арқалығына болттармен қосылған, ал екінші плита жастықшалармен раманың алдыңғы брусына бекітіледі. Қайырмалардың үстіңгі беті тез жейілмес үшін оларға алмалы-салмалы бастырмалар (9) кигізеді.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3Д (сурет 9) төмендегі жұмыстарды орындауға: айдалған жерді тегістеуге немесе терең қопсытуға, топырақты егу алдында қопсытуға, пал салуға және оны тегістеуге, уақытша арықтарды алуға арналған.
Сурет 9. Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3Д
КБН-0,35 арыққазғыш-жүйек тілгіші (сурет 10) вегетациялық суғаруға арналған арықтар мен қосымша жүйектер тілуге арналған.
1 -- көлденең брус, 2, 4, 6, 8 -- кронштейндер, 3 -- тірек, 5 -- ось,
7 -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жиенбеков Айнабек Нұрланович
ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
050806 - мамандығы - Агроинженерия
Шымкент, 2013ж.
Ф.7.15-07
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к. Ж.А.Алдияров
__________________
"_____"______2013ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
050806 - мамандығы - Агроинженерия
Орындаған Жиенбеков Айнабек Нұрланович
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент Манабаев Н.Т.
Шымкент, 2013 ж.
Ф.7.15-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АГРОӨНЕРКӘСІП ФАКУЛЬТЕТІ
Агротехнология кафедрасы
Мамандығы: 050806-Агроинженерия
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к. Ж.А.Алдияров
______________________
"_____"__________2013ж.
Дипломдық жоба орындауға
ТАПСЫРМА №11
Студент Жиенбеков Айнабек НұрлановичАП-09-3к
Жоба тақырыбы : ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
Университет бойынша 19.11.2012 ж. №3-172 С бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жобаны тапсыру мерзімі 28.04.2013 ж.
Жобаның бастапқы мәліметтері: Мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылатуды үйрену
Жеке тапсырма:Арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ
№
Бөлімдері
Орындалу мерзімі
Кеңесші
1
Аналитикалық бөлім
25.02.2013 жыл
Манабаев Н.Т.
2
Технологиялық бөлім
20.03.2013 жыл
Манабаев Н.Т.
3
Тіршілік қауіпсіздігі
30.03.2013 жыл
Сарыпбекова Н.К
4
Қоршаған ортаны қорғау
7.04.2013 жыл
Қарымсаков Қ.Е.
5
Экономика
14.04.2013 жыл
Кембаева Р.С.
6
Бизнес жоспар
20.04.2013 жыл
Ускенов М.Қ.
Қорытынды
26.04.2013 жыл
Манабаев Н.Т.
Графикалық материалдар тізімі
№
Сызулар атаулары
Парақ саны
Орындалу мерзімі
Кеңесші
1
Тегістегіштердің сұлбасы
1
1-10.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
2
Егістік профил жазу-ң принцип сұлб-сы
1
11-15.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
3
ПГС-2,4А құрылғы-ң технол-қ сұлбасы
1
16-20.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
4
Қатаөр-н ңдеу мех-ция деңгейін анық-у
1
21-23.04.2013ж
Манабаев Н.Т.
5
Экономикалық бөлім
1
24-26.04.2013ж
Кембаева Р.С.
Тапсырманың берілген күні16.01. 2013 ж.
Дипломдық жоба жетекшісі ____________________ Манабаев Н.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент ___________ ЖиенбековА.Н.
Тақырыбы:ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау
Топ студенті АП- 09- 3К Жиенбеков А.Н.________________
Кеңесшілері:
Тіршілік қауіпсіздігі Экономика бөлімі
___________________________________ _______________
(Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні) (Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы) (күні, қолы)
Қоршаған ортаны қорғау Бизнес жоспар
_________________________ _________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні) (Ғылыми дәрежесі, атағыТегі, аты, жөні)
_________________________ _________________________
(күні, қолы) (күні, қолы)
Норма бақылау
т.ғ.к.,аға оқытушы Есимов Е.Қ.
________________________
(күні, қолы)
Мазмұны
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13 1.1Жерді суландыру мен суғару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2 Еліміздіңсуғармалы егісін суғарудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... 15
1.3 Ауыл шаруашылығында суғармалы егіншіліктің алатын орны ... ... ... ... . 16
1.4 Негізгі суғармалы егіс шаруашылығында ұйымдастырылатын аудандардың табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
1.5 Суғармалы егіндерді жүйекпен суғару технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.6 Уақытша суғару арықтарын тегістейтін тегістегіштерге қойылатын агротехникалық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
1.7 Уақытша суғару арықтарын тегістейтін тегістегіштің құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2Технологиялық негіздеу бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.1 Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.2. Уақытша суғару арықтарын тегістеу кезіндегі топырақтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Уақытша суғару арығын қазу және тегістеу кезіндегі топырақтың физикалық-механикалық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.4 Топырақтың ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
2.5 Уақытша суғару арығының дамбасындағы топырақтың қаттылығы ... .. 45
2.6 Уақытша суғару арығының дамбасындағы топырақтың көлемдік тығыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
2.7 Топырақтың болатпен және топырақтың топырақпен сырғанау үйкеліс коэффициенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2.8 Ығысудың меншікті кедергісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.9 Уақытша суғару арықтарын тегістеу технологиясының дамбаның түзілу
сапасына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
3 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Өндірістің әлеуметтік қауіптілігі және зияндылығын талдау ... ... ... ... .. 54
3.2 Көлемдік жоспарлау шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
3.3 Санитарлық-техникалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.4 Ауа алмастыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.5 Табиғи және жасанды жарықтандыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
3.6 Техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.7 Электр қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.8 Өртке қарсы іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
3.9 Азаматтық қорғаныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
4.1 Қоршаған ортаны қорғау тұрғысынан ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу учаскесінің жұмысын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
4.2 Атмосфераға тасталынатын зиянды заттар мөлшерін есептеу ... ... ... ... . 62
4.3 Қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 64
5 Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
5.1 Бастапқы мәліметтерді таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
5.2 Базалық тегістегіш агрегаттының жұмыс өнімділгін анықтау ... ... ... ... . 65
5.3 Жаңа тегістегіш агрегаттың экономикалық тиімділігін есептеу ... ... ... ... 66
5.4 Ұсынылған технологияның экономикалық тиімділігін есептеу ... ... ... ... 67
6 Бизнес-жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
6.1 Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
6.2 Өнімнің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
6.3 Өндірістік жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
6.4 Маркетинг жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
6.5 Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
6.6 Жұмыстардың орындалу тізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
6.7 Жобаның тәуекелділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Аннотация
ОҚО Мақтарал ауданында мақта өсіруге арналған суғару арықтарының сапасын жоғарылату мақсатында арыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағыштың жұмысшы органын жобалау тақырыбына жазылған дипломдық жоба 6 бөлімнен, 21-кесте, 17-сурет, 20-теңдеу, қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
Дипломдық жоба мақсаты ауыл шаруашылығындамақта өсіруді ілгері қарай дамыту жолындаМақтарал ауданындағы шаруа қожалықтарындағы суғармалы егістіктегі суғару арықтарын қазу технологиясын жетілдіру. Шаруа қожалық жағдайында озық технологияны қолдану негізінде энергия сиымдылығы аз технологияларды пайдалану арқылы қажетті техника түрін пайдалануды дұрыс ұйымдастыру болып отыр.
Дипломдық жобада шаруашылық жағдайында суғармалы егістіктегі машиналар жүйесін негіздеп пайдалануды ұйымдастыру, суғармалы егістіктегі суғару арықтарынның сапасын жоғарылату технологиясының жетілділдірілген нұсқасын негіздеу қарастырылған.
Дипломдық жобада суғару арықтарын тегістеутехнологиясының суғаруарықтарын қазу сапасына әсері,суғару арықтарындағы топырақтың физика-механикалық қасиеттері зерттеліп үйренілді және жаңа арық тегістеу технологиясы менарыққазғыш КДУ-21 дамба нығыздағышы жаратылып қолданысқа ұсынылады.
Тіршілік қауіпсіздігі мен қоршаған ортаны қорғау шаралары қарастырылды.
Жобаның экономикалық тиімділігі негізделіп берілді.
Бизнес-жоспар жасалынды.
Нормативтік сілтемелер
1.ОСТ-70.4.2-80 Ауыл шаруашылығы техникасын сынау. Топырақты беттік өңдеу машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
2.ОСТ -70.12.1-84 Мелиоративтік және суғару машиналары. Сынау бағдарламасы мен әдістері
3.Еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау туралы Заңы құжаттары
4. Техника сельскохозяйственная. Методы эксплуатационно-технологической оценки. Техника сельскохозяйственная. Методы экономической оценки
5. ГП 902-2-403,86 құжаттары
6. СН и П 11-33-85 құжаттары
7.МЕСТ 12.1.004-85 құжаттары
8. СН 4088-20 және МЕСТ 12.1.005-76 құжаттары.
Анықтамалар
Фракция - топырақ түйіршіктерінің өлшемі
Дамба - суғару арықтарын қазғанда пайда болатын үйінді топырақ
Дренаж- жабық кәріз түтіктер
Скважина - бұрғыланған су көзі
Лоток - бетон арықтар
Филлоксерлер - өсімдік биті
Оптимал ылғалдылық - топырақтың 16-18% ылғалдылығы
Топырақтың физика - механикалық қасиеті - ылғалдылық, тығыздық,
деформациялық ығысу, сырғу кедергісі.
Белгілер мен қысқартулар
АШК- ауыл шаруашылық кешені
МК- бас канал
ВМК -бас канал тармағы
НК- су жинағыш канал
ВК- су қашырғыш канал
ПК- қорғау каналы
СР- жинау каналы
ПӘК-пайдалы әсер коэффиценті
КБН-0,35 А- арық қазу жабу машинасы
Д-241А- грейдер тегістегіш
Д-271 А- бульдозер тегістегіш
ЗОР-500- канал тегістегіш
БУ-100 Б -кавалер тегістегіш.
Кіріспе
Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтарал ауданы ауыл шаруашылығы өркендеген аймақ болып есептелінеді. Мақтарал ауданы облыс бойынша құнды ауылшаруашылық дақылы мақта өсіретін негізгі аймақ болып табылады. Бірақта, кейінгі жылдарда ауа - райының қолайсыздығы, климаттың жағдайына байланысты қуаншылық және су тапшылығы сезілері дәрежеде байқалып келеді. Осыларды есепке алып ауыл шаруашылығы егіндерін суғару арықтарының сапасын жақсарту және судан үнемдеп пайдалану көкейтесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Суды үнемдеп пайдаланудың бірнеше техникалық, агротехникалық шаралары бар. Солардың ішінде суғаруда жерді тегістеу, жер қиялығын сақтау, суғару арықтарының сапасын жақсарту су үнемдеудегі негізгі технологиялардың бірі болып есептеледі.
Кейінгі жылдары жердің шаруа қожалықтары мен үй шаруашылық жеке меншіктеріне таратылуы салдарынан бұрыннан орындалып келе жатқан жерді тегістеу жұмыстарына мән берілмеуде. Ауыл шаруашылық өндірушілердің техникамен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі, жанар-жағармай бағасының жоғарылап кетуі, олардың тиімді агротехникалық мерзімде барлық жұмыс кешенін орындауға мүмкіндік бермейді.
Статистикалық мәліметтер облыста ауыл шаруашылығының техникамен қамтылуы 1,1% өте төмен деңгейде екендігін көрсетеді. Ал ауыл шаруашылығын әрі қарай дамыту стратегиясы жергілікті ауыл шаруашылық машина құрылысын өркендетуді талап етеді.
Мелиорациялық жұмыс кешенінде тегістеу жұмысы жетекші орын алады, бірақта жер тегістеуге жетерлі мән берілмеуі себепті көпшілік суғармалы алқаптың тегіс еместігі, жер бедерінің әртүрлі деңгейдегі ойлы-қырлы беттерден тұратындығын көрсетеді. Қазіргі күнде жүйекпен суғару әдісі, негізгі суғару түрі болып, осыған орай реттелген суғару жүйесін жүргізу тегістелмеген алқапта үлкен қиындық тудырады. Бұл қиындықтан шығуда, суғармалы алқапта тек көлемді және қиын тегістеу жұмыстарын жүргізумен табысты меңгеруге болады.
Тегістелген жерлерге егін егілгенде агротехникалық жетістіктерінің бірі - топырақты өңдеу үшін жетілу мерзімінің біркелкілігі, сапалы тұқым себу, су шығынын қысқарту, жоғары деңгейде егін қатараралығын өңдеу, жоғары өнім алу мүмкіндігін береді.
Суғармалы егіншілікте интенсивті технологиядан пайдалануда егістік алқаптардағы жерді тегістеу,суғару арықтарының сапасын жақсарту жұмысы шешуші іс-шаралардың бірі болып, егін өнімдерін жоғары көтеруді қамтамасыздандыру және егіншіліктегі барлық технологиялық процестерді максимал механикаландыруға мүмкіндік береді.
Тегістелген алқапты суландыру барысында барлық танап топырағы біртегіс ылғалданады, нәтижесінде су шығыны күрт қысқарады. Зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне қарағанда суғару арықтарының сапасын жақсарту жұмысы есебінен суғару нормасы 27,5 -35,0 % дейін үнемделеді, қосымша алқапты суғару мүмкіндігі туады. Суғару жүйегінің ұзындығын 300-350 м-ге жеткізу және суғару ағымын 70-80 лс - ке көтеруге мүмкіндік береді. Тегістелмеген жерлерде бұл көрсеткіш 20 лс - тен аспайды.
Бұның барлығы суландыру жұмыстарының жоғары сапалы болуына, жұмыс өнімділігі 3,5-4 есе арттыруды қамтамасыз етеді, өте ұқыппен тегістелген танапта суғаруды механикаландыру мен автоматтандыру мүмкіндігін туғызады. Ауыл шаруашылығы өндірісінде бұл негізінен ауыл шаруашылығы машиналарының жаңа түрлерін жасау мен енгізумен және технологиялық процестерді орындайтын құралдарды аз энергия мен материалдар шығынымен жасаумен байланысты болады.
Нарықтық қатынастың дамуы әсіресе кіші өнім өндірушілер үшін машиналарды жөндеу мен техникалық қызмет көрсетуге кететін шығындарды айтарлықтай арттырды. Осы уақытқа дейін Қазақстанда техникалық сервиспен айналысатын кәсіпорындар торабы жұмыс істеген.
Қазақстан Республикасының АШК-дегі қазіргі заманғы машиналар паркі әртүрлі және қымбат бағалы техникалардан құралған. Сонымен бірге ауыл шаруашылығында техникалық қызмет көрсету мен жөндеуден өткен техникалар саны 50 пайыздан жоғары. Техникалық қызмет көрсету мен жөндеу әсіресе соңғы жылдары, техниканы ауылға алып келу азайған кезде олардың жұмыс істеуге қабілетті жағдайын сақтаудың еріксіз және қажетті шарты болып табылады.
Инженерлік қамтамасыз ету төмен, ол өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығында қарқынды түрде орын алуда. Тракторлар, автомобильдер және комбайндар паркінің қысқаруына байланысты қолда қалған техникаға жүктелу деңгейі артады, оларды жұмыс істеуге қабілетті жағдайда ұстап тұру шығындары жоғарылайды. Машиналардың жұмыс істеуге қабілетті жағдайының төмендеуі агротехникалық мерзімдердің бұзылуына алып келеді, сәйкес, алынатын өнімнің кемуіне келіп соқтырады.
Сонымен бұл жобаның негізгі мақсаты Мақтарал ауданны шаруа қожалықтары жағдайында жаңа технологияларды қолдану, механикаландыру деңгейін жоғарылату негізінде бар егістік көлемінен ұтымды пайдалану болып отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында суғармалы егіншілік алқабын ұлғайту ұсынылған - бұл келешекте көк-өніс, мақта, қызылша, дән, т.б. ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың үлкен қоры.
Бұл диплом жұмысының мақсаты - уақытша суғару арықтарының сапасын жақсарту, жүйекпен суғару әдісі мен техникасын жетілдіру болып табылады.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Жерді суғару және суғару жүйелері туралы түсініктемелер
Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып,топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суғару жүйелері жасалады.
Дегенмен су қоймалары құрылыстарын салу және жергілікті су қорларын қайта бөлу арқылы суғармалы егіншілік шаруашылығы сумен толық қамтамасыз етілмейді, олар тек өзендер суын маусымдық және көпжылдық реттеу арқасында су қорын тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады.
Сондықтан бұл мәселені шешу үшін республикамыздағы жер асты суларының мол қорын толық пайдалану мен суғару жұмыстарын ұйымдастырғанда суды тиімді және үнемді пайдаланудың алатын орны зор.
Суды пайдалану шығынын азайтумен күресу-суғармалы егіншіліктің тиімділігін арттырдың негізі шарты болып саналады. Осындай күрделі мәселені шешу суғару жүйелерінің техникалық жағдайымен тікелей байланысты болғандықтан бұрын салынған және жаңадан салынатын суғару жүйелерін техникалық жағынан жетілдіру мәселесіне қатал талаптар қою қажет.
Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және басқаларын суғарудың шаруашылықтық маңызы бар.
Қазіргі күнде ҚР территориясында жүйекпен суғару 85%, чекпен суғару 12%, палмен суғару 3%-ды қамтиды. Бұл барлық әдістер жердің су жүру бағытына қарай ұқыпты тегістелуін талап етеді.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суғармалы егістерді ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суғару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіншілік туады.
Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашынның жеткіліксіз және жыл бойы өте құбылмалы болуының салдарынан ауыл шаруашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал азығы дақылдары мен көкөністің мол өнімін тек суғару жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру негізінде алуға болады.
Егісті суғару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да өте тиімді.
Арнаулы суғарудың түріне топырақты тазарту, жылыту мақсаттарымен жүргізілетін суғару жұмыстары жатады. Суғарудың топырақты тазарту үшін қолданылатын түрі оның құрамындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жәндіктерді құрту үшін ұйымдастырылады.
1.2Жерді суландыру мен суғару жүйесі
Жерді суландыру. Жерді суландыру деп сусыз және суы өте аз аудандарда көлемі өте аз учаскелерді суғару және сумен жабдықтау үшін қолданылатын гидротехникалық кұрылыстар мен шаралардың, жинағын айтады. Жер суландыру құдықтар, бөгеулер, каналдар, бас саға құрылыстары және су жеткізгіштер жасау арқылы, көбінесе суғарумен бірге жүргізіледі. Әдетте бұл құрылыстар табиғи суағару жүйесіне қосымша жасалып, көпшілік жағдайда жер сғару үшін де пайдаланылады.
Елімізде суландыру жұмыстары тың және тыңайған жерлерді игеру және сусыз және суы тапшы аудандарда мал шаруашылығының негізін жасау мәселелеріне сәйкес кеңінен жүргізілді. Ал Қазақстан, бойынша бүгінгі күні 1400 млн га жайылым суландырылған. Келешекте шөл, шөлейт және таулы аудандарда 26...28 млн гектар жайылым суландыру жоспарланып отыр.
Суғару жүйесі. Суғару жүйесі деп, белгілі жерді суғаруға арналған су көздері мен бас саға, тұрақты және уақытша тілінетін ка - налдар, гидротехникалық құрылыстар, жолдар, өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстары және жүйені басқару комплексін айтады (сурет 1).
1 - су көзі, 2 - бас саға құрылысы, МК - бас канал, НК - тау жақтағы канал,
Р-1, Р-2, IX- У-1 және т.б. таратқыш каналдар, 0-1, 0-2 ж. т.б. - уақытша тілінетін
каналдар,
В1, В-2 - бірінші реттегі су жинағыштар, В-1-2 - екінші реттегі су жинағыштар,
GP-1 - бірінші реттегі таратқыштардан су қашыртатындар.
Сурет 1. Суғару жүйесінің схемасы
Сонымеи бірге жүйеге суғармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатады.
Бірінші суретте керсетілген жүйелі түрде пайдаланылатын суға - ру жүйесінің элементтерін талқылайық (сурет 1).
1. Су көздері (өзен, бөген, көл, жер асты сулары, сарқын сулар және т.б.) суғармалы алқапты сумен толық қамтамасыз етулері керек. Сонымен бірге су өзінің сапасына қарап суғаруға жарамды болуы керек.
2. Бас саға құрылысы сулы су кездерінең бас каналға жіберіп тұрады.
3. Арық-атыз жүйесіне су таратқыш каналдар және реттегіш арық-атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суғармалы жерге жеткізіп тұрады. Су таратқыш каналдарға бас каналдар мен оның тармақтары, шаруашылық аралық, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі су таратқыш-каналдар жатады.
Бас канал (МК) және оның тармақтары (ВМК) суды бас сағадан жер бетіне рет-ретімен орналастырылатын таратқыш каналдарға жібереді.
Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың жеріне жібереді.
Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс алқаптарына және жекеленген суару учаскелеріне таратып тұрады.
Таратқыш каналдар құрылыстары суғару жүйесін пайдаланудың барлық мезгіліне тұрақты өтіп жасалады.
Ал реттегіш арық-атыз жүйесі жерді беткейлеп суғарғанда уақытша тілінетін құлақ арықтардан, оқ арықтар мен оман арықтардан, тақталап суғару арықтарынан және бороздалар мен атыздардан құрылады.
Ал жерді жақбырлатып суғарғанда реттегіш жүйесі болып жаңбырлатқыш машиналар мен құбырлар саналады; сондай-ақ егісті астыңғы жағынан суғарғанда оған жер асты құбырлары жатады.
Уақытша тілінетін кұлақ арықтар, оқ арықтар мен оман арықтар суғармалы учаске ішінде суды суғару бороздаларына тақталап суғару алқаптарына және атыздарға таратуының арқасында ол топыраққа сіңіп, ағым түріндегі күйінен топырақ дымқылды күйге көшеді. Уақытша тілінетін кұлақ арықтар және оқ арықтар мен оман арықтары кезекті суару жұмыстарын жүргізу алдында арнаулы машиналар арқылы тілініп, одан кейін (жерді қопсыту, егінді ору және жерді жырту алдында) тегістеліп тасталады.
4. Су жинағыш-қашыртқы жүйесіне тау жақ каналдары (НК), су қашырту каналдары (ВК), қорғау каналдары (ПК) және шеткі қашырту каналдары жатады (СР-3).
Тау жақ каналдары жоғары жатқан алқаптардан ағатын не - сер және тасқын суларын суғармалы жерден бұрып жіберу арқасында арық-атыз жүйесін су эрозиясынан сақтайды.
Ал су жинағыш каналдар суғармалы жерде пайда болатын не - сер сулары мен арық-атыз жүйесінен және суғару учаскесінен ағатын суларды жинап арнаулы су қабылдағыштарға жібереді.
Шеткі қашыртқы каналдары әдетте суғару каналдарының жалғасы болып саналып, каналдарды босатуға және ондағы артық суды су қабылдағыштарға жібереді.
5. Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары (керіз) мен әр дәрежедегі коллекторлардан құралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алқаптардан ағызып жіберуінін. арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекторлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштарға жібердді.
6. Гидротехникалық құрылыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның мөлшері мен жылдамдылығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін жасалады. Сондай-ақ олар арқылы су жолдармен сай-салалардан өткізіледі.
7. Жолдар, телефон және электр жүйелері мен баскару-өндірістік құрылыстар суғаружүйесін пайдалану үшін жасалады. Кейбір жағдайларда суғару жүйесі ешқандай элементтерсіз де ұйымдастырыла береді.
Арық-атыз жүйесі өзінің конструкциясынасәйкес негізгі үш түрге бөлінеді: ашықарық-атыз жүйесі, олар табиғи жерлерде жасалатын беті төсемелермен жабылған, не болмаса жабылмаған каналдардан, немесе лотоктардан тұрады; жабық жүйелер, олар әдетте жер астына орналастырылған қысымды және қысымсыз жұмыс істейтін су кұбырларынан тұрады; аралас жүйе онда шаруашылық аралық арық-атыз жүйесі ашық болады да, ал шаруашылык, ішіндегі жүйе жабық болады. Сондай-ақ, ашық және жабык, жүйенің басқа да үйлестірілген түрлері болады.
Дренаждың екі түрі болады, бірінішісі - жерге көлденең орналастырылатын (ашық каналдар, жабық кәріз түтіктері), екіншісі - бұрғыланған скважиналар және аралас дренаж (көлденен және тік дренаждардың үйлестірілуі).
Жүйелі пайдаланылатын суғару жүйесі төмендегі талаптарға жауап беруі керек:
-суғармалы жерге суды кезінде және керек болған мөлшерде жеткізу;
-ауыл шаруашылық дақылдарын суғарудың сапасын қамтамасыз ету;
-судыңсүзілу, булану және қашыртушығындарының аз болуын;
-суғару жүйесінің элементтерінің астында қалатын жер көлемінің азырақ болуын;
-ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруді механикаландыруға кедергі келтірмеу;
-суды толық және үнемдіпайдалану;
-жер асты суының көтерілмеуін және топырақтың сорланбауын қамтамасыз ету.
Осы талаптарды орындағанжағдайда суғару жүйесін салу жә - не оны пайдалану арзанға түседі.
Суарудың экономикалық тиімділігі. Барлық аймақтарды суармалы егіс алдына қоятын талаптардың ең бастысы - олар топырақтың құнарлылығын арттырып, өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызудың арқасында ауыл шаруашылығының аса бағалы дақылдарынан мол, сапалы және арзанға түсетін өнім алу болып саналады.
Халық шаруашылығының талаптарына сай жылылықпен күннің жарығына бай Орта Азия және Кавказдың ар жағындағы республикаларда жер суарудың ең басты міндеті болып аса бағалы техникалық және дәнді дақылдардан мол өнім алу болып саналады: мақта, жүгері, кенеп, темекі, жеміс. Ал Қазақстан, Қырым, Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Украина және Сібір мен Поволжье далаңқы аудандарында суармалы жерлерде суаруды өте қажет ететін дақылдар өсіріледі; күріш, бидай, жүгері, қант қызылшасы, көк өніс, картоп, жүзім және т.б. Орталық қара топырақты алкапта негізінен суару жұмыстары көк өніс, жүгері, қант қызылшасы және мал азығы дақылдарын суару үшін жүргізіледі.
Егісті суарудың өте пайдалы екендігін толығагаг дәлелдеді. Мақтаны, кенепті, төмекіні, күрішті, жүгеріні, бедені, қант қызылшасын суаруды ұйымдастыруға жұмсалған күрделі қаржының орны 3...5 жыл ішінде қайтарылады.
Мысалы, 1960 жылы Мырзашөлде жаңадан 6 совхоз құрылып, оны ұйымдастыру үшін үш жылда мемлекет тарапынан 16,2 млн сом қаржы жұмсалған болатын. Осы мерзім ішінде совхозда өсірілген мақтамен одан өндірілген басқа да материалдары ақшаға айналдырудың арқасында 46 млн сом табыс түскен.
Қазіргі уақытта суармалы жайылымдарды ұйымдастырудың өте тиімді екендігін Литва және Украйна республикаларымен Қазақстанның және Ресейдің көптеген шаруашылықтарының көрсеткіштері толығынан дәлелдеп отыр.
Еліміздің далалық, шөл және шөлейт аудандарында суару жүйесі құрылыстарын жасау техникалық, дәнді, мал азығы және бақса да дақылдардың өнімін одан әрі арттыруға мүмкіншілік туғызады.
1.3 Ауыл шаруашылық дақылдарын суғарудың әдістері және техникасы
Қазіргі уақытта егісті беткейлеп, жаңбырлата, тамшылатып суғару және астыңғы жағынан суғару әдістері қолданылады. Егісті суғаруға қолданылатын бұл әдістердің бір-бірінен айырмашылғы олардың егістік жер бетіне су тарату ерекшелігі болып саналады.
Беткейлеп суғару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл әдісті қолданғанда суғарылатын алаңға су ашық каналдар, лотоктар және солқылдақ құбырлар арқылы жеткізіліп, ол топырақ бетіне бірекелкі су қабаты, немесе шапшып ағу жағдайында таратылып, оған сіңеді.Суғарудың бұл әдісі өзінше үш түрге бөлінеді: а) тақталап жайып суғару, б) жүйекпен суғару және, в) қаптатып суғару.
Егісті суды жайып суарғанда су алдын ала тегістелген ұзын алқаптың бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен сіңеді.
Суды үздіксіз ағызып тұратын жүйектермен суғарғанда (сурет 2а) топыраққа су олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын жүйектермен (сурет 2б) суғарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағдайда тұрып сіңеді.
Сурет 2.Жүйектердің құмды (2а) және лайлы (2б) топырақтарға арнап ұсынылған өлшемдері
Құмды, жеңіл топырақтарда су жанға қарағанда төмен қарай тез сіңеді. Жіңішке және терең V-тәрізді жүйектер (сурет 2а) топырақтың ылғалдану аймағын қысқартады.
Ауыр топырақтарда құмды топырақтармен салыстырғанда су жанға қарай көбірек сіңеді, фильтрациясы аздау болады. Сондықтан бұндай топырақтарды максимал ылғалдандыру үшін жүйектер кең (сурет 2б) етіп алынады.
Жүйектер арасындағы арақашықтық топырақ түріне, су мөлшеріне және тамыр жүйесінің таралу тереңдігіне байланысты.
Суглинисті жеңіл топырақтарда жүйек арақашықтары 0,5-0,6м, суглинистіорта 0,6-0,8м және лайлы 0,8-1,0м болады.
Мақта қатараралығына жүйек алу барысында жүйек алу техникасы мен жүйек арақашықтығының үйлесімі болукерек. Жүйектер арақашықтығы сондай болу керек, топырақтың ылғалдану аймағы сурет 3-те көрсетілгендей.
Сурет 3. Суғару жүйектерінің идеал ылғалдануы
Суғару жүйектерінің идеал ылғалданбау себептері:
-топырақ түрі әртүрлі, еңкістік біріңғай емес;
-жүйек дұрыс жоспарланбаған, мысалы, жүйек өте кең;
-су мөлшерін дұрыс қолданбаған, шамадан тыс көп, немесе аз, кейде су ағымы тез тоқтап қалады.
Сурет 4. Су ағымы шамадан тыс азболғандағы көрініс
Сурет 5. Жүйек арақашықтығы өте кең болғанда ылғалдану жетіп бармайды
Ал енді егістікке суды каптатып суғару үшін жан-жағы топырақтан жасалған палдармен қоршалған атыздар (сурет 6) сумен толырылып су қимылсыз жағдайда тұрып топыраққа сіңеді.
Сурет 6. Егістікке суды қаптатып суғару
Егісті жүйекпен суғарудың мындай ерекшеліктері бар:
1) суғару оқтын-оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жиналған су қоры суғару аралық мезгілде жұмсалады;
2) тек топырақ қана дымқылданды;
3) топырақтың әр түрлі қабатын дымкылдандыруға мүмкіндік бар;
4) топырақ дымқылдығының кезекті суғару аралығы кезеңінде айырмашылығының көптігі.
Жаңбырлатып суғару әдісін қолданғанда су топырақ бетіне қолдан жасалған жаңбыр ретінде таратылып, өсімдіктердің топырақ үстіндегі бөліктерін де ылғалдандырды.
Жаңбырлатып суғарудың ерекшеліктері:
1) суғару оқтын-оқтын жүргізіліп, су топырақтың жоғарғы қабатына жиналады;
2) тек қана топырақ дымқылданып қана қоймай, өсімдіктердің ылғалдануының әсерінен физиологиялық процестер тездетіледі;
3) топырақтың дымқылданатын қабаты, оны беткейлеп суғарумен салыстырғанда азырақ болады;
4) суғаруды аз нормамен және жиі жүргізудің арқасында топырақ дымқылдығының біркелкі режимін жасауға болады;
5) жаңбырлатып суғару, беткейлеп суғару әдісінен жақсы ылғалдандырып, оның температурасын төмендетеді және микролиматқа жақсы әсер етеді.
Топырақ астынан суғару әдісін қолданғанда, су топыраққа үстіңгі жағынан сіңбей, 35-60 см тереңдікке көмілген түтіктерден капилляр және гравитация күштері арқылы көтеріледі.Топырақ астынан суғару әдісін қолданғанда мына жағдайлар мүмкін болады:
1) топырақтың үстіңгі қабаты біркелкі капиярлы жағдайда дымқылданады;
2) топырақтың белгілі қабатының дымқылдығын сақтауға болады;
3) топырақ бетінен булануды кемітеді;
4) өсімдіктер қажеттігне сәйкес ылғалмен үздіксіз қамтамасыз етіледі.
Мақтарал ауданының топырақтық-климаттық жағдайларына байланысты жоғарыда келтірілген суғарудың әдістері мен техникасының тиімдісін дұрыс таңдай білудің маңызы өте зор.
1.3.1 Суғару әдістері мен техникасына қойылатын талаптар
Суғару әдістері мен техникасымына жағдайларды қамтамасыз етуі керек:
oo есептелген суды танапқа және топырақтың өсімдік тамыры орналасқан қабатына мезгілінде және біркелкі таратып, агротехникалық шаралар жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қамтамасыз етіп, ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу;
oo судың топырақтың терең қабатына сіңіп кетуі, беткі жағынан ағып кету және буланып кету сияқты шығындарын болдырмай, оның пайдалану коэффициентін 0,95...1,0 шамасына дейін көтеру;
oo топырақтың құрылысын сақтау;
oo оның сорлануын және саздануын болдырмау;
oo суғару жұмыстарының өнімділігін арттыру, оларды механикаландыру және автоматтандыру;
oo жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру және суғармалы жерді тиімді пайдалану.
Шаруашылық жағдайында суғару әдістерінің қай түрін қолдану керек екендігі ауыл шаруашылық дақылдары мен топырақ, жер деңгейі, гидрогеологиялық, ауа райы және шаруашылық-ұйымдастыру жағдайларына байланысы болады.
1.3.2 Суғару техникасының элементтерін есептеу
Суғару учаскесінің белгілі жағдайында борозданың көлденең қимасының нақтылы көлемі мен судың ағу жылдамдығы және оған жіберілетін судың мөлшері мен оның топыраққа сіңу мерзімі анықталады.
Есепту жұмыстарын жүргізу үшін мынадай алғашқы мәліметтерді қабылдайды:
- борозданың тереңдігі-Н,
- оның түбінің ені-b=0,1м,
- баурай қатынасы =1...1.5,
- бұдырмақтылық коэффициенті n=0,05,
- бороздадағы су тереңдігі
- екі борозда аралығы (а),
- суғару нормасының мөлшері (m),
- гектарына текшеметр есебімен (м3га),
- судың бірінші сағат ішінде топыраққа сіңу жылдамдығы-w-мс,
- судың топырақты шаймайтын ағу жылдамдығы Vp=0,1 ... 0,2 мс,
- жоспар арқылы суғару учаскесінің енің-В,
- ұзындығы-L деп, және борозданың еңкісін-(і) анықтайды.
Ал төменгі шамалар формулалар арқылы анықталады:
Борозданың нақтылы көлденең қимасының көлемі:
(1)
Борозданың суланған периметрі:
; (2)
Гидравликалық радиус:
(3)
Павловскийдің жылдамдық коэффициенті:
(4)
Судың ағу жылдамдығы:
V=C; (5)
бұл жылдамдық V - дан кем болуы керек;
Бороздаға жіберілетін су мөлшері:
(6)
Борозданың 1 метрге тең бөлігіне сіңетін судың көлемі:
(7)
(құмдытопырақтарүшіналбалшықтытопыр ақтарүшін 2,5-ғатеңболады).
Бороздатопырағынасудыңсіңуініңұзақт ығы:
сағат; (8)
бұнда:су сіңіру динамикасының көрсеткіші (а=0,4)
Борозданың ұзындығы:
(9)
Борозданың есептелген ұзындығын суғару учаскесінің ұзындығына сәйкес (L) еселеп жинақтайды.
Суғару жұмыстарын дұрыстап ұйымдастыру үшін учаскенің ұзындғына сәйкес оқ-арықтардың саны анықталады.
(10)
Суғару учаскесіндегі барлық суғару бороздаларының саны:
(11)
Суғару учаскесін тәулік бойы суғарғанда бір мезгілде суғарылатын бороздалардың саны:
(12)
Суғару учаскесіне жіберілетін судың мөлшері:
; (13)
Бір мезгілде жұмыс істейтін оқ-арықтардың сыны:
(14)
бұнда: Qв.б-оқ-арықпен жіберілетін судың мөлшері, м3с әрбір оқ-арықта бір сушы жұмыс істейтінін еске ала отырып, әр сменада жұмыс істейтін сушылардың санын да анықтау керек.
Борозданың есептелген ұзындығының мөлшері арнаулы ұсыныстарда келтірілетін мөлшелермен салыстырылады.
Мысалы, Орта Азия жағдайлары үшін жүйектердің ұзындығымен оларға жіберілетін судың мөлшерін еңістікпен (і) топырақтың су сіңіруі әртүрлі болғанда кесте арқылы қабылдауға болады.
Тегістелген еңістік мөлшері і-0,002-ден көбірек жерлерде және ыза судың деңгейі терең болған жағдайда сумен толтырылмайтын бороздалардың ұзындығын 500 метрге дейін жеткізуге болады.Осының арқасында суғару жұмыстарын механикаландыру жағдайы біраз жақсарып, сушылардың жұмыс өнімі артады.Бірақта суғару бороздаларды өте ұзын болғанда суғару нормасының мөлшері 1500м3га дейін көбейіп кетеді.
2 Техникалық бөлім
2.1 Уақытша суғару арықтарының сапасын жоғарылату қажеттілігі
Қазақстанда суғармалы жер көлемі 2,3 млн. га, оның 1,6 млн. гектары республиканың оңтүстік региондарында орналасқан, онда, барлық өсімдік өнімдерінің 30% астамы өсіріледі.
Ауылшаруашылығы-Оңтүстік Қазақстан облысының тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз ететін негізгі салаларының бірі.
Облыстың климаттық жағдайы мақта, көкөніс, қауын-қарбыз және жүзім, бау-бақша және де жем-шөптік өсімдіктерді өсіруге өте қолайлы.
Оңтүстік Қазақстан облысының жер балансын сараптап көргенде, 2010 жылы суғармалы жердің 59316 гектары суғару суының жетіспеушілігінен пайдаланылмай қалды. Соңғы жылдары ауылшаруашылығында суғару суымен қамтамасыз ету проблемасы туындауда және ылғал сақтау, суғару суынан тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін технологияны лезде жарату қажеттілігі пісіп жетілді1.
Облысымызда үлкен көлемде ұсақ дихан (фермер) шаруашылықтарының болуына байланысты, оларды жаңа ауылшаруашылық техникаларымен жабдықтау төмен қарқында жүргізілуде, мысалы 2010 жылы барлығы болып 1,1% құрады 1,2.
Қазақстан және Орта Азияда жақын келешекте жүйекпен суғару әдісі негізгі әдіс болып қала бермек. Сондай-ақ, жүйекпен суғару әдісі ұзақ жылдардан бері қолданыста болғанына қарамастан, осы күнге дейін оны жобалау қажетті деңгейде ғылыми негізі жаратылмаған.
Осы күнде іс жүзінде суғармалы танаптарда суғару арықтары алынады, олардың құрамына уақытшалық суғару арықтары, кіріс және таратқыш жүйектері жатады. Уақытша суғару арықтарын әр жылы су қойардан алдын қазады және егін қатараралығын айдауда, егін жинаудан алдын немесе басқада ауылшаруашылық жұмыстарын орындардан алдын тегістейді.
Уақытша суғару арықтары стандарт трапециалық немесе жартылай дөңгелек кесімге ие, дамба жерден қазып алынатын шұңқыр тереңдігінің есебінен түзіледі. Агротехникалық талап бойынша кіріс жүйектері мен уақытша суғару арықтарындағы су деңгейі танап еңкістігіне байланыстысу қою үшін суғарылатын танап бетінен 0,05-0,20 м жоғары болуы қажет.
Қазіргі күнде уақытша суғару арықтары мен кіріс жүйектерін қазуда қолданылып жүрген арыққазғыштар агротехникалық талаптарға жауап бермейді.Арықты қайта салу кезінде ірі кесектер пайда болып, олардың арасындағы саңылаулардан судың дұрыс ақпауына ықпал етеді (сурет 9). Оның нәтижесінде су деңгейін қажетті шамаға көтеру мүмкін болмайды, уақытша суғару арығының потенциалын толық пайдалануға мүмкіңндік болмай, сушылардың қосымша еңбегін қажет етеді.
2.2 Мақта өсіру алқаптарындауақытша суғару арықтарын дайындауда қолданылатынарыққазғыш-жабқыштары
Су жүйектермен, тақталарға ашық каналдар (уақытша тілінетін құлақ-арықтар, оқ-арықтар,лотоктар) және құбырлар (ашық,жабық, қатты және солқылдақ) арқылы жеткізіледі.
Суды жүйектермен, тақталарға екі әдіспен жіберуге болады:қолмен және механикаландырылған.
Жүйектермен тақталарға суды қолмен жіберу үшін күректер мен суарғыш қалқандарды, сифондар, суғару түтіктері және бірөңірлі таратқыш жүйектер пайдаланылады. Суғару жұмыстары механикаландырылған әдіспен ұйымдастырылғанда жүйектерге су суғару құбырлары және машиналары арқылы жіберіліп, суғару тақталарына бульдозерлер арқылы судыңалды тосылып жіберіледі.
Бір өңірлі таратқыш жүйектер арқылы суғару үшін жер беті жақсылап тегістелініп, оның көлденең еңкісі 0,001-ге дейін және бойлау еңкісі 0.005-ке дейін болуы керек. Осылай болған жағдайда ОКП-1 канал қазғыштар арқылы оқ-арықтың қасынан бір өңірлі жүйектертілінеді. Бұл жағдайда жүйек топырағы оның бір жағына ғана үйіліп (еңкіс бойынша жоғары), екінші жағы палсыз қалып бір өңірлі жүйектер жасалады.Содан кейін бұл жүйектер топырақ бөгеттері арқылы он -отыз шақты түптерінің белгілері бір шамадағы суғару жүйектеріне бөлінеді.Бұл өңірлі таратқыш жүйектердің жоғарғы жағынан КОР-500 және Д-716 канал қазғыштары мен оқ-арықтар (сурет 7) тілінеді.
1-пышақ; 2-қайырма; 3-тірек шаңғысы; 4-откос нығыздағыш;
5-ұзартқыш;6-тірек; 7-аспа механизм
Сурет 7. Д-716 аспалы арыққазғышы
Суғару кезінде су оқ-арықтардан сифондар, түтік су жібергіштермен және оқ-арықтардың өңірінде жасалатынтесіктер арқылы бөліктерге жіберіледі.Бұл бөліктерден су автоматты түрде суғару жүйектеріне таратылады.Бір сушы бір мезгілде 150 шақты жүйектерге шамасы 150 лс су жібере алады.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3В -- аспалы құрал (сурет 8). Ол Беларусь, ДТ-75 және Т-74 тракторларына агрегатталады.
Арық казғыштың негізгі құрастыру бөлшектері -- рама, оңжәне сол жақ бүйірлік катоктар, нығыздауыш катоктар (оң және сол жақ) құрастырылмалы, арық қазғыш, қопсытқыш.
Пісіріліп жасалған рама шаршы қималы қуыс брустан, швеллерден істелген арқалықтан (8) тұрады.
Брусқа екі құйма кронштейн пісірілген, олардың негізгі міндеті -- раманы трактор аспасының төменгі жақ бүйіріндегі тартқыштарға қосу.
Брустың ұштарына ұзартқыштарды (17) орнатып, бейтуге арналған құйма қамыттар пісірілген.
1 -- штырь, 2 -- тірек, 3 -- айқыш тартпа, 4 -- плита, 5 -- тоқтатқыш,6, 7 -- бойлық арқалық, 8 -- көлденең арқалық, 9 -- алмалы-салмалыбастырмалар, 10 -- құйма сектор, 11 -- тазалауыштар, 12, 18 -- кронштейндер, 13 -- ось, 14 -- жартылай сектор, 15 -- аша, 16 -- бүйірлік тіреуіш катокгар, 17 -- ұзартқыш.
Сурет 8. КЗУ-О,ЗВ әмбебап арыққазыш жапқышы
Қатаңдық брусы айқыш тартпалармен (3), тіркеуіштермен (2) және швеллерден жасалған ей бойлық арқалық пен (6) арқалыққа (8) және кронштейнге (18) жалғасқан.
Кронштейн (18) раманы трактор аспасының жоғарғы жағыңдағы орталық тартқышын штырьмен (1) қосуға арналған.
Арқалықтың (8) жұмыс органдарын бейтуге арналған бірнеше ойығы бар. Арқалықтың артқы бөлігіне артқы ка - токты бекіту және құралды каналдар тегістеуге дайындау үшін қажет ойығы бар екі бұрыштама пісірілген.
Бүйір тіреуіш катоктар (16) құралдың жұмыс органдарының топьфаққа бойлап енуін реттеп отыруға арналған.
Катоктың негізгі бөліктері -- аша (15), кронштейн (12) және рамаға болттармен жалғастырылған жастықшалы құйма сектор (10). Катоктың күпшегіне шойын втулка мен ось (13) қондырылған.
Аша стержені оны сектормен қосатын тесігі бар құйылмамен жабдықталған. Ашаның төменгі бөлігінде катоктың осін бекітуге арналған ойықтар бар. Ашаға екі болтпен бекітілген екі жартылай сектор (14) катоктың осін және күпшегін топырақпен ластанудан сақтайды.
Жартылай сектор (14) сонымен бірге тазалауыш (11) кронштейнін бекітуге және реттеуге арналған. Аша стерженінің жоғарғы жағына орнатылған бейткіш (5) катокты берілген қалыпта тиянақталды.
Каток конструкциясы оны рама ұзартқыштарына сәйкес үш қалыпта орнатуға мүмкіндік береді, сондықтан жұмыс органдарының бойлай енуін мүмкіндігінше реттеуге болады. Жастықшаларын ұзартқыштарға алмастыра қойып тіреуіш катоктармен, құралдың алым енін реттейді.
Арықр қазғыш түбінің ені 300 мм келетін оқарықты тіледі. Арық қазғыш корпусының тірекке 50° бұрыш жасай пісірілгең екі қайырмасы (Оң және сол жақ) бар.
Тіректің төменгі жағына пісірілген плитаға топырақты тіліп, канал түбін қазатын түрен бекітіледі. Плитаға түреннен басқа кронштейндер бекітіледі. Оларға штырьмен өкше қосылады. Биіктігі бойынша өкшені кронштейндегі сынаның орнын ауыстырып, бекіту арқылы реттейді.
Қайырмалар артқы жағынан бір-бірімен үшкілдермен және кергіштермен жалғасады. Түреннің төменгі жиегіне көрінбейтін телпекшелі болттармен бекітілген пышақтары бар планкалар пісірілген. Арық қазғыш құралдың рамасына тіреуішке пісірілген плиталармен (4) қосылады. Плиталардың бірі раманың артқы арқалығына болттармен қосылған, ал екінші плита жастықшалармен раманың алдыңғы брусына бекітіледі. Қайырмалардың үстіңгі беті тез жейілмес үшін оларға алмалы-салмалы бастырмалар (9) кигізеді.
Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3Д (сурет 9) төмендегі жұмыстарды орындауға: айдалған жерді тегістеуге немесе терең қопсытуға, топырақты егу алдында қопсытуға, пал салуға және оны тегістеуге, уақытша арықтарды алуға арналған.
Сурет 9. Әмбебап арық қазғышы КЗУ-0,3Д
КБН-0,35 арыққазғыш-жүйек тілгіші (сурет 10) вегетациялық суғаруға арналған арықтар мен қосымша жүйектер тілуге арналған.
1 -- көлденең брус, 2, 4, 6, 8 -- кронштейндер, 3 -- тірек, 5 -- ось,
7 -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz