Оңтүстік Қазақстан обылысы Ордабасы ауданы «Бағлан» шаруа қожалығында жыртылған жерлерін орналастыру жобасы
Аңдатпа 4
Белгілер және қысқартылған мәндер 6
Терминдердің түсінігі 7
Төлқұжат 8
Кіріспе 9
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері 10
1.1. Қазіргі жерге орналастырудың мақсаты, міндеттері және мазмұны 10
1.2. Жерге орналастыру техникасы 13
1.3. Жерге орналастырудың құрлымы 18
1.4. Жерге орналастырудың экологиялық . экономикалық мәні 20
ІІ. Бөлім: «Бағлан» шаруа қожалығының табиғи . климаттық жағдайы 24
2.1. Географиялық жағдайы 24
2.2. Рельефі 24
2.3.Климат 24
2.4. Өсімдігі 26
2.5. Топырағы 26
2.6. Гидрография мен гидрологиясы 26
ІІІ. Бөлім: Ішкішаруашылық жерлерін орналастыру жобасын құрудағы дайындық жұмыстары 28
3.1. «Бағлан» шаруа қожалығының жобасын құру 28
3.2. Танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау 33
3.3. «Бағлан» шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін және көлемдерін анықтау. 36
І V. Бөлім: Эканомикалық есептеулер 38
V. Бөлім: «Бағлан» шаруа қожалығының қазіргі жағдайы мен болашақтағы дамуы 43
VІ. Бөлім: Қоршаған ортаны қорғау 50
VIІ. Бөлім: Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау 52
Қортынды 65
Түйін 66
Қосымша 67
Қолданылған әдебиеттер 68
Белгілер және қысқартылған мәндер 6
Терминдердің түсінігі 7
Төлқұжат 8
Кіріспе 9
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері 10
1.1. Қазіргі жерге орналастырудың мақсаты, міндеттері және мазмұны 10
1.2. Жерге орналастыру техникасы 13
1.3. Жерге орналастырудың құрлымы 18
1.4. Жерге орналастырудың экологиялық . экономикалық мәні 20
ІІ. Бөлім: «Бағлан» шаруа қожалығының табиғи . климаттық жағдайы 24
2.1. Географиялық жағдайы 24
2.2. Рельефі 24
2.3.Климат 24
2.4. Өсімдігі 26
2.5. Топырағы 26
2.6. Гидрография мен гидрологиясы 26
ІІІ. Бөлім: Ішкішаруашылық жерлерін орналастыру жобасын құрудағы дайындық жұмыстары 28
3.1. «Бағлан» шаруа қожалығының жобасын құру 28
3.2. Танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау 33
3.3. «Бағлан» шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін және көлемдерін анықтау. 36
І V. Бөлім: Эканомикалық есептеулер 38
V. Бөлім: «Бағлан» шаруа қожалығының қазіргі жағдайы мен болашақтағы дамуы 43
VІ. Бөлім: Қоршаған ортаны қорғау 50
VIІ. Бөлім: Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау 52
Қортынды 65
Түйін 66
Қосымша 67
Қолданылған әдебиеттер 68
Ұсынылып отырған дипломдық жобада бұрынғы колхоз және совхоздардың негізінде құралған акционерлік қоғамдардың, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің (АҚ, ЖШС, ӨК) және т.с.с. агроқұрлымдардың ішкішаруашылық жерге орналастыру – жерге орналастырудың түрлерінің бірі. Жобада келтірілген материалдар жерге орналастырудың қазіргі мақсат-міндеттерімен сәйкес жаңа Жер Кодексін ескере отырып жасалған. Бұл дипломдық жобада өзара байланысты бірқатар мәселелелер қамтылып, олардың көлемінде ішкішаруашылық жерге орналастырудың мазмұны, ондағы қарастырылған мәселелерді шешу реттілігі келтірілген. Жоба жеті бөлімге топтастырылған:
Бірінші бөлімде – жерге орналастырудың теориялық негіздері, ұғымы, мақсаты міндеттері және оның анықтамасы берілген.
Екінші бөлім – шаруа қожалықтың табиғи – климаттық жағдайы оның ішінде (географиялық жағдайы, рельефі, климат, өсімдігі, топырағы, гидрография мен гидрологиясы) қарастырылған.
Ал үшінші бөлімде – жобаның ортақ құрама бөлігі болып табылады, яғни шаруа қожалығының жобасын құру, танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау, шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін және көлемдерін анықтау келтірілген.
Бірінші бөлімде – жерге орналастырудың теориялық негіздері, ұғымы, мақсаты міндеттері және оның анықтамасы берілген.
Екінші бөлім – шаруа қожалықтың табиғи – климаттық жағдайы оның ішінде (географиялық жағдайы, рельефі, климат, өсімдігі, топырағы, гидрография мен гидрологиясы) қарастырылған.
Ал үшінші бөлімде – жобаның ортақ құрама бөлігі болып табылады, яғни шаруа қожалығының жобасын құру, танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау, шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін және көлемдерін анықтау келтірілген.
1. ҚР Жер Кодексі, 20.06.03 ж. № 442-11
2. Закон РК «О крестянском хозяйстве». 10.03.1998 г.
3. Ауылшаруашылық өндірісін жүргізу ұсыныстары. Алматы, 1980 ж.
4. Жерді кадастрлық аймақта бағалау және жер салығын салу.
Астана-2005. Ж.Т.Сейфуллин, Г.Ж. Сейтхамзина,
5. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылым негіздері.
Астана-2004ж М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев , З.Д. Дүйсенбеков.
6. Жер ресурстарын басқару. Астана-2005ж Т.И.Есполов, Ж.Т.Сейфуллин
6. ҚР Жер Кодексі, 20.06.03 ж. № 442-11
7. Закон РК «О крестянском хозяйстве». 10.03.1998 г.
8. Ауылшаруашылық өндірісін жүргізу ұсыныстары. Алматы, 1980 ж.
9. Ж.Т. Сейфуллин, Г.Ж. Сейтхамзина «Жерді кадастрлық аймақтау, бағалау және жер салығын салу» Астана-2005
10. Т.И. Еспанов, Ж.Т Сейфуллин «Жер ресурстарын басқару» Астана-2005
11. Т.Д. Джуламанов «Геодезия» Алматы-2005
12. Жерді кадастрлық аймақта бағалау және жер салығын салу. Астана-2005. Ж.Т.Сейфуллин, Г.Ж. Сейтхамзина,
13. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылым негіздері. Астана-2004
М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев , З.Д. Дүйсенбеков.
14. Типовые отраслевые нормы бесплатной выдачи рабочим и служащим спецодежды, спецобуви и других средств индивидуальной защиты.
15. Сборник правил пожарной безопасности . Ч 1/ Сост. В.Ю. Буткевичюс .- М.: Стройиздат, 1981.-415с
16. МЕСТ 12.1030-81 Электрқауіпсіздігі. Қорғаныс жеолендіру, нөлдендіру
17. Атаманюк В.Г.,Ширшев Л.Г., Акимов Н.И. Гражданская оборона. Учеб. Для вузов – М.: Высшая школа, 1987-288с.
18. Шертаев Е.Т., Сулейменов А.Т. Әдістемелік нұсқау «Радиациялық жағдайды бағалау және соққы толқынының қирату факторларын анықтау». – Ш.: ОҚМУ, 1999-18с
2. Закон РК «О крестянском хозяйстве». 10.03.1998 г.
3. Ауылшаруашылық өндірісін жүргізу ұсыныстары. Алматы, 1980 ж.
4. Жерді кадастрлық аймақта бағалау және жер салығын салу.
Астана-2005. Ж.Т.Сейфуллин, Г.Ж. Сейтхамзина,
5. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылым негіздері.
Астана-2004ж М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев , З.Д. Дүйсенбеков.
6. Жер ресурстарын басқару. Астана-2005ж Т.И.Есполов, Ж.Т.Сейфуллин
6. ҚР Жер Кодексі, 20.06.03 ж. № 442-11
7. Закон РК «О крестянском хозяйстве». 10.03.1998 г.
8. Ауылшаруашылық өндірісін жүргізу ұсыныстары. Алматы, 1980 ж.
9. Ж.Т. Сейфуллин, Г.Ж. Сейтхамзина «Жерді кадастрлық аймақтау, бағалау және жер салығын салу» Астана-2005
10. Т.И. Еспанов, Ж.Т Сейфуллин «Жер ресурстарын басқару» Астана-2005
11. Т.Д. Джуламанов «Геодезия» Алматы-2005
12. Жерді кадастрлық аймақта бағалау және жер салығын салу. Астана-2005. Ж.Т.Сейфуллин, Г.Ж. Сейтхамзина,
13. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылым негіздері. Астана-2004
М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев , З.Д. Дүйсенбеков.
14. Типовые отраслевые нормы бесплатной выдачи рабочим и служащим спецодежды, спецобуви и других средств индивидуальной защиты.
15. Сборник правил пожарной безопасности . Ч 1/ Сост. В.Ю. Буткевичюс .- М.: Стройиздат, 1981.-415с
16. МЕСТ 12.1030-81 Электрқауіпсіздігі. Қорғаныс жеолендіру, нөлдендіру
17. Атаманюк В.Г.,Ширшев Л.Г., Акимов Н.И. Гражданская оборона. Учеб. Для вузов – М.: Высшая школа, 1987-288с.
18. Шертаев Е.Т., Сулейменов А.Т. Әдістемелік нұсқау «Радиациялық жағдайды бағалау және соққы толқынының қирату факторларын анықтау». – Ш.: ОҚМУ, 1999-18с
Аннотация
Бет: 70 сурет: 7 әдебиет: 20
Дипломдық жобада Оңтүстік Қазақстан обылысы Ордабасы ауданы
Бағлан шаруа қожалығында жыртылған жерлерін орналастыру жобасы
жүргізілген. Шаруашылық территориясының жер көлемі 118,2га.
Жобаның жүргізілу мерзімі және сметалық, техника-экономикалық
көрсеткіштері анықталған. Құрылымдарды пайдалану, еңбекті қорғау және
қоршаған ортаны қорғау мәселелері қарастырылған.
Дипломдық жұмыс бет түсініктеме жазбадан және А1 форматтағы 7сызбалы
картадан құралған.
Мазмұны
Аңдатпа
4
Белгілер және қысқартылған мәндер
6
Терминдердің түсінігі
7
Төлқұжат
8
Кіріспе
9
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері
10
1.1. Қазіргі жерге орналастырудың мақсаты, міндеттері және мазмұны
10
1.2. Жерге орналастыру техникасы
13
1.3. Жерге орналастырудың құрлымы
18
1.4. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
20
ІІ. Бөлім: Бағлан шаруа қожалығының табиғи – климаттық жағдайы
24
2.1. Географиялық жағдайы
24
2.2. Рельефі
24
2.3.Климат
24
2.4. Өсімдігі
26
2.5. Топырағы
26
2.6. Гидрография мен гидрологиясы
26
ІІІ. Бөлім: Ішкішаруашылық жерлерін орналастыру жобасын құрудағы дайындық
жұмыстары
28
3.1. Бағлан шаруа қожалығының жобасын құру
28
3.2. Танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау
33
3.3. Бағлан шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін
және көлемдерін анықтау.
36
І V. Бөлім: Эканомикалық есептеулер
38
V. Бөлім: Бағлан шаруа қожалығының қазіргі жағдайы мен болашақтағы дамуы
43
VІ. Бөлім: Қоршаған ортаны қорғау
50
VIІ. Бөлім: Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
52
Қортынды
65
Түйін
66
Қосымша
67
Қолданылған әдебиеттер
68
Белгілер және қысқартылған мәндер
ШҚ – шаруа қожалығы
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
АҚ – Акционерлік қоғамдар
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
ӨК – өндірістік кооперативтер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ШАЖО –шаруашылық аралық жерге орналастыру
ІШЖО – ішкішаруашылық жерге орналастыру
ШФҚ –шаруашылық фермерлік қожалығы
а.ш – ауыл шаруашылық
ж.т – жерді түгендеу
га – гектар
ц – центнер
км – километр
м – метр
см – сантиметр
мм – милиметр
мс – метрсекунд
т.б. – тағы да басқа
т.с.с. – тағыда сол сияқты
Терминдердің түсінігі
Жер кадастры – жер учаскесі туралы ақпарат және тіркеу жүйесі.
Сот тәртібінде мойындау – жерге және меншікке құқық ресіми түрде
берілетін процесс.
Бағалау – меншіктің нарық құнын анықтау.
Жерді пайдалану кадстры – пайдаланатын жер учаскесін тіркеу.
Жер –жер беті үстіндегі ауа, материалдар және топырақпен байланысты
барлық обьектілер.
Жер учаскесі – меншіктің гомогендік құқығы тарайтын және бірыңғай меншік
болып келетін жер учаскесі.
Жер реформасы – жерді пайдалану, иелену сапасындағы өзгерістермен
байланысты әр түрлі процестер.
Жер кадастры – құқық титулын табыстау туралы құжаттарды тіркеу үшін
пайдаланатын публикалық кадастр.
Жер ресурстарын тиімді пайдалану – жерді экологиялық және экономикалық
тұрғыда ресурс ретінде пайдалану мен байланысты әрекет.
Жерді иелену – жерді құқықты жүзеге асыру формасы.
Геодезиялық тор – жер бетіндегі орындарды дәл анықталған пунктердің
кеңестік жүйесі.
Геоақпараттық жүйе – кеңестік сипаттамаларын пайдаланып, жер туралы
мәліметтерді жинау, сақтау, тексеру, қорыту және беру жүйесі.
Сервитут – басқаның (сервитутпен ауыртпалықтанған мүлік құқықтығынан
басымдылығы бар жер иеленушінің басым учаске) құқығы, біреудің мүлігін
пайдалану шектеулі құқығы.
Демаркация – әр жер учаскесінің шекарасын жерде белгілеу.
Жерді табыстау – жерге меншік құқығын беру.
Жер құны – әр түрлі әдістермен анықталатын меншік құны.
Жер учаскелерін тіркеу – құқықтық титулды табыстау бойынша құжатты
тіркеу формасында немесе жерге меншіктік құқықты тіркеу жолымен жерге
құқықтарды тіркеу процесі.
Иелену – жерге меншік құқығын жүзеге асыр әдісі.
Шекаралау (описание) – бөлуші сызықтар (межа) бағыттары және
ұзындықтарын, жанама учаскелер аттарының көмегімен жер учаскесін бейнелеу.
Жалға беру құны – жер учаскесін пайдаланғаны үшін жалға беру төлемінің
сомасы негізінде анықталатын бағасы.
Жерді бөліп беру – жеке меншікке, иеленуге немесе уақытша пайдалануға
берілген жер учаскесінің межелерін жер бетінде көрсету жөніндегі жерге
орналастыру іс-қимылдары.
Жерге орналастыру жобасы – жерге орналастырулық жобалық шешімдер,
олардың графикалық бейнеленуі, негізделуі және сипаттамасы қамтылған
экономикалық, техникалық және жоспарлау құжатының жиынтығы.
Төлқұжат
№ Көрсеткіштің атаулары Өлшем Көрсеткіштері
Рс бірлігі
1 2 3 4
1 Нысанның орналасқан жері ОҚО Ордабасы
ауданы
2 Мақсаты Егін егу және
жайлым
3 Жалпы жер көлемі га 118
4 Игерілетін жер көлемі га 44,9
4.1.Игерілмейтін жер көлемі га 73,1
4.2.Жайылымы га 16
5 Аймақтың топырағы
5.1.Оңтүстік-Шығыс, Солтүстік-Шығыс ұсақ тасты ашық
қоңыр топырақ
5.2.Солтүстік Батыс қарапайым сұр
6 Гидрографиялық жүйесі Арыс-Түркістан
каналы
6.1.Каналдың ағу жылдамдығы мс 1
6.2.Каналдың ені м 7 - 10
6.3.Каналдың тереңдңгі м 4 - 5
7 Егін жұмысының құны теңге
8 Егінді егу мерзімі ай 7
9 Жіберілген шығынды өтеу уақыты жыл 0,6
Кіріспе
Ұсынылып отырған дипломдық жобада бұрынғы колхоз және совхоздардың
негізінде құралған акционерлік қоғамдардың, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің (АҚ, ЖШС, ӨК) және т.с.с.
агроқұрлымдардың ішкішаруашылық жерге орналастыру – жерге орналастырудың
түрлерінің бірі. Жобада келтірілген материалдар жерге орналастырудың
қазіргі мақсат-міндеттерімен сәйкес жаңа Жер Кодексін ескере отырып
жасалған. Бұл дипломдық жобада өзара байланысты бірқатар мәселелелер
қамтылып, олардың көлемінде ішкішаруашылық жерге орналастырудың мазмұны,
ондағы қарастырылған мәселелерді шешу реттілігі келтірілген. Жоба жеті
бөлімге топтастырылған:
Бірінші бөлімде – жерге орналастырудың теориялық негіздері, ұғымы,
мақсаты міндеттері және оның анықтамасы берілген.
Екінші бөлім – шаруа қожалықтың табиғи – климаттық жағдайы оның ішінде
(географиялық жағдайы, рельефі, климат, өсімдігі, топырағы, гидрография
мен гидрологиясы) қарастырылған.
Ал үшінші бөлімде – жобаның ортақ құрама бөлігі болып табылады, яғни
шаруа қожалығының жобасын құру, танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау,
шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін және
көлемдерін анықтау келтірілген.
Жалпы жер қорын, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерді пайдалану
күрделі мәселе. Оның шешімін ауылшаруашылық айналымына өнімділігін жоғары
және экономикалық тиімді жақтары қарастыру төртінші бөлімде келтірілген.
Бесінші бөлім - шаруа қожалығының қазіргі жағдайы мен болашақтағы даму
жоспары қаралған.
Табиғатты қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экологиялық қалдықтар мен
зиянды заттарды жою мәселелері алтыншы бөлімде көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Еңбек заңына сәйкес Азаматтық қорғаныс және
Тіршілік қауіпсіздігіде келтірілген.
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері
1.1.Қазіргі жерге орналастырудың мақсаты, міндеттері және мазмұны
Қазақстанда жүргізіліп жатқан жер реформасының негізі ретіндегі заң
актілерінде, жер қатынастыарын реттеудің негізгі жолдары мен принциптері
белгіленген. Онда жер ресурстарының,бірінші кезекте, ауыл шаруашылық
мұқтаждықтарына, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және ұтымды пайдалануына
бағытталған іс – шаралар көрсетілген. Бұл бағыттар жерге орналастырудың
басты міндетін – ғылыми тұрғыдан негізделген, экологиялық – экономикалық
және әлеуметтік жағынан тиімді жер иелену және жер пайдалану жүйесін,
соңғысына сәйкесті территориялық реттелікті қалыптастыруды септейді.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында, жерге орналастыру - жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Бұның
нәтежесінде қойылатын экологиялық қалыптасып, табиғи ландшафттар жақсаруға
тиісті. Жалпы алғанда,қабылданған заңдар мен актілер – жер қатынастарын,
жер иелену мен пайдалануды реттеуші негізгі, ал жерге орналастыру
өкіметінің және оның атқарушы оргонның осы актілерді жүзеге асыру
жөніндегі тұрақты құралы болып табылады.
Өндірістің, әсіресе ауылшаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету, қай салада болсада жермен еңбектің өнімділігін арттыру –
жерге орналастырудың мақсаты болып табылады.
Жерді жалпы өндіріс құралы ретінде ұйымдастыра отырып, жерге
орналастыру, әр түрлі өнеркәсіптік, транспорттық, энергиялық процестерінің
ерекшеліктнрін ескере отырып, территориялық нагіздерін жасайды. Әсіресе
жерге орналастыру, жер басты құралы ретінде пайдаланатын, ауылшаруашылық
өндірістің тиімділігіне тікелей әсер етеді, өйткені бұнда жер тек қана
операциялық базис бола қоймай, бүкіл кеңістік қасиеттерімен, бірінші
кезекте құнарлығымен, өндіріс процесінің нәтежелерін себептейді.
Сондықтан жерге орналастыру жер иеленушілер мен жер пайдаланушылықтарды
құрумен, оларды үнемі жетілдіріп отырумен, межелерін жүргізумен
шектелмейді.
Ауылшаруашылық саласында жерге орналастыру ауыл шаруашылық алқаптарының
құрамын, өндірістік бөлімдердің, танаптардың және жұмысшы учаскелерінің,
сонымен бірге ауыспалы шабындықтар мен жайлымдардың, жол торабы мен
шаруашылық орталықтарының орналасуын белгілей отырып, бүкіл өндірістің
ұйымдастырылуына территориялық негіз қалыптастырады.
Жерге орналастырудың осы мақсатына сәйкес оның негізгі міндеттері
ағындайды. Соңғылары жер заңдарымен себептеледі және мыналарына саяды:
➢ Республика заңдарының негізінде жер қатынастарын реттеу;
➢ жерде шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең даму
жағдайларын жасау;
➢ жердің ұтымды пайдаланылуын және қорғалуын ұйымдастыру;
➢ топырақтың құнарлығын ұдайы өндіру, тбиғи ортаны сақттау
және жақсарту, тұрақты агроландшафттарды жасау;
➢ жылжымайтын мүлік ретіндегі жердің рыногін қалыптастыру
және дамыту;
Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат – міндеттеріне қарай
оның мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру
іс – қимылдарын қамтиды:
1) Республикалық, облыстық және аймақтық жерге орналастыру
сызбаларын (жобаларын), жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және
қорғау жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу;
2) жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс жүзінде барларын реттестіру
жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасау,
учаскелерді жер бетіне көрсету және межелерін жүргізу, оларды
иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындау;
3) елді мекен шегараларын (шептерін) белгілеу және жер бетінде
көрсету, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі
жобаларды жасау;
4) әкімшілік – территориялық құрлымдардың, айрықша қорғаудағы табиғи
территориялардың және басқа да ерекше пайджоспарудағы жер
учаскелерінің шекаралары мен межелерін жер бетінде көрсету;
5) ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын, сонымен қатар жаңа
жерлерді игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге және басқа да
жердің пайдалануына немесе қорғалуына байланысты жобаларды
жасау;
6) жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды пайдаланылмай немесе
берілген мақсатына сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді
анықтау;
7) топографиялық – геодезиялық, картографиялық, топырақ,
геобатаникалық және басқа зерттеу – іздестіру жұмыстарын орындау;
8) жер кадастры мен мониторингін жүргізу;
9) жер ресурстарының күйі мен пайдалану жөніндегі кадастрлық және
тақырыптық карталар мен атластарды жасау;
10) жерді бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастырудың мазмұны құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру -
техникалық шаралар жүйесі болып табылатын жер реформасының жүзеге асуы мен
тығыз байланысты.
Сонымен бірге оған жергілікті әкімшіліктің арнайы жер қорын
қалыптастыру, осы қордан жаңа ШФҚ мен ӨК құруға, ЖМ(Қ)Ш кеңейтуге жер
бөліп беру міндеттері жүктелген. Жерді бөліп беру, тарату елді мекендердің
шептерін белгілеу, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру, жер учаскелерін
игеруге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды рәсімдеу және қайта
рәсімдеу жөніндегі іс-қимылдар да жерге орналастыру міндеттерінде
қамтылған. Аталған күрделі жобалау жұмыстарын жүргізу, аналитикалық
және есептеу міндеттерін орындау, жерді пайдалану, жақсартыу және қорғау
жөніндегі республикалық, облыстық және аймақтық сызба – болжаулар мен
бағдарламалардың негізінде жүзеге асырылады. Бұл болжау және жобалау
құжаттарында республиканың, облыстардың, аудандардың өндірістік
күштерінің 15 – 20 жылдың ішінде орналастыру мен дамуының негізгі
бағыттары қамтылуға тиісті.
Соңғы уақытта ауылды елді мекендердің, поселкелердің және
қалалардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобалардың
санылығы едәуір артуда. Бұндай жобалар урбанизацияланған территор-иялардың
пайдалану тиімділігін жоғарлатуға, қалалар мен басқа елді мекендерде,оларды
ары қарай дамытуға қажетті, жер аудандарын іздестіруге бағытталған.
Қарастырып отырған жобалардың елді мекендерге қатысты-ларында, аса маңызды,
оларға соңғы жылдары бөлініп берілген орасан зор көлемді ауылшаруашылық,
әсіресе мал азығы алқаптарының, дұрыс пайдалануын ұйымдастыруды ескерген.
Осымен қатар жерге орналастыру тақырыбына табиғат қорғау, рекреациялық
және қорықтық тәртіптегі айрықша қорғалудағы территория-ларды реттестіру
және мәдени аймақтарда, сонымен бірге экологиялық дағдарысқа ұшыраған
аймақтарда жердің орынды пайдалануын ұйымдастыру.
Заң бойынша жерге орналастыру іс-қимылдарына әкімшілік-территориялық
құрылымдардың (облыстар мен аудандардың) шекараларын жер бетіне түісру
жатады. Бұндай іс-қимылдар ретінде ҚР мемлекеттік шекараларын
делимитациялау және демаркациялау жөніндегі жұмыстарды да қарастыруға
болады.
Жерге орналастыру мазмұнының ең көлемді бөлігі болып ішкі-шаруашылық
жерге орналастыру және ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту жөніндегі жұмыс
жобаларды дайындау болып табылады.Жердің ауылшаруа-шылық өндірістің басты
құралы ретінде ұйымдастырылуының нәтижесінде, агроландшафттың экология
тепе-теңдігі және сонымен бірге нарықтық жағдайларда ұдайы өндірісті
жүргізуге қажетті тұрақты кіріс қамтамасыз етіледі.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын жасау барысында жеке іс-қимыл
ретінде жерді есепке алу мәліметтерін нақтылау,пайдаланылмай немесе
нысаналы түрде пайдаланылмай жатқан жерлерді айқындау мақсатымен
инвентаризация (ж.т.) жүргізіледі.бұның нәтижесінде арнайы жер қорын
қалыптастыруға қажетті жер учаскелері де анықталып отырады.
Жерді пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі әртүрлі жұмыс жоба-
ларымен қатар, пайдалы қазбаларды өндіру немесе басқа анторпогендік
ықпалдардың салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау (қалпына келтіру)
жобалары жасалады.
Жерге орналастыру іс-қимылдарына осылармен бірге топографиялық-
геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа да
зерттеуіздестіру жұмыстарын, жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу,
кадастрлық және тақырыптық карталар мен атластарды жасау, жерді бағалау
жұмыстарын орындау жатады.
Жерге орналастырудың негізгі міндеті – ғылыми-техникалық прогрестің
деңгейіне сәйкес жер ресурстарының ұтымды пайдалануы мен қорғалуын
ұйымдастыру. Сондықтан да ол өндіргіш күштерінің дамуына қарай үнемі
өзгертіліп және жетілдіріп отыруға тиісті.
1.2. Жерге орналастыру техникасы
Жоғарыда айтылғандай, жерге орналастырудың экологиялық, әлеуметтік –
экономикалық және құықтық негіздері техникалық, бірнеше кезекте,
геодезиялық әдіс-тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Геодезиялық техника
көптен бері жерге орналастыру жобаларымен сызбалардың жоспар-картографиялық
негізін жасауға, ал жобалау аяқталғанан кейін оларды жар бетіне түсіруге
қолданады.
Ол арқалы жерге орналастыру процесінің барлық стадияларында техникалық
іс-қимылдарының қажетті дәлдігі қамтамасыз етіледі.
Бұл:
- Жоспар-картографиялық негізді таңдау және оның дәлдігін бағалау;
- Іздестіру және топографиялық – геодезиялық жұмыстарды жүргізу
жөніндегі қажетті әдістемелерді қолдану;
- Жоспар-картографиялық материалдарды жасау дәлдігі;
- Жобаның барлық элементтерінің аудандары мен межелерін жобалау және
жобаны жер бетіне түсіруге қажетті геомәліметтердің дәлдігі;
- Жобаны жер бетіне түсіру жөніндегі нақты геодезиялық іс-қимылдар.
Жоспар-картографиялық негіздің таңдаулы жобалау жобалау жұмыстарының
түрлері мен жобалау көлеміне байланысты. Мысалы, обылыстық және аудандық
жерге орналастыру сызбаларын, ал кей кезде шаруашылық жерге орналастыру
жобаларын жасағанда көбінесе 1:100000 және 1:50000 масштабтағы жоспардар
пайдаланылады. Ішкі-шаруашылық жерге орналастыру жобаларының масштабы жер
пайдаланушылықтың көлеміне тікелей байланысты, соңғысы ауыл шаруашылық
кәсіпорнының мамандандырылумен себептеледі. Дала аймақтарындағы жер
пайдаланушылықтардың ауданы 15-50 мың га аралығында. Бұнда көбінесе
1:25000, шөл және шөлейт аймақтарындағы 50-150 мың гектарлық жер
пайдаланушылықтарда – 1:5000 немесе 1:2000 масштабта жасалады.
Іздестіру және топаграфиялық – геодезиялық жұмыстар ведомстволық
нұсқаулар бойынша жүргізіледі. Соңғыларында бұл жұмыстарды жүргізу
реттілігі, жер аудандарының бір гектарына алынатын үлгілер мен өлшемдер
саны, топырақ контурларын картаға түсіру дәлдігі және басқалары
көрсетіледі. Нәтежиесінде, жобалық шешімдердің негізі болып табылатын,
белгілі бір масштабтағы топырақ, геобатаникалық, топографиялық карталарда
контурлар мен межелерді бейнелеу дәлдігі қамтамасыз етілуге тиісті. Тым
толық және нақты жоспар – картографиялық материалдарды жасау зеріттеу
жұмыстарын жүргізуге қажетті қаржы мен уақыт көлемін едәуір көбейтеді.
Жерге орналастыруда қолданатын плпн – картаграфиялық жұмыстар
аэрофототүсіру және жер бетінде түсіру жұмыстарының нәтежесінде
әзірленеді.
Жоспарлы–картографиялық материалдар қашанда қазіргі заман дәрежесіне
лайықты болуы керек. Бұл мақсаттар үшін оларға түзету жүргізіледі, яғни бұл
жер жағдайында болып жатқан өзгерістерді жергілікті жерде анықтайды және
жоспарға (картаға) енгізеді. Жерге орналастырудың жоспарлы–картографиялық
материалдарына нақты талаптар ұсынады. Олар жердің кеңістік жағдайын,
сапалық жағдайын және пайдаланылуын сипаттайтын жергілікті жердің барлық
элементтерін қамтамасыз етуі керек.
Жерге орналастыру жобаларын жасағанда және жер кадастырын жүргізгенде
негізгі картаграфиялық материалдар болып табылатын топографиялық жоспардар
аэрофототүсіру әдістері арқылы алынады. Бұл жоспардар толықтығы мен
нақтылығына қарағанда жерге орналастыруды жобалау қажеттіліктеріне әбден
жарамды. Олардың дәлдігі жеткіліктідей жоғары.
Аэрофотосуреттер, фотожоспаршеттер және басқа осы тәріздес материалдар
дайындық және зеріктеу жұмыстарын, сондай-ақ аумақта рекогносцировка
жүргізу барысында пайдаланады.
Аэрофототүсіріс материалдары аудандары бойынша үлкен емес жер
пайдаланушыларды, соның ішінде үй іргелерін есепке алу барысында да
қолданылады. Жеке жер пайдаланушылар жерді есепке алу барысында жер
пайдаланудың фотожоспарлары және фотожоспаршеттері қолданылады. Олардың
масштабтары жер пайдалану өлшемдеріне, алқаптар контурлылығына және сол
сияқты байланысты түрліше болуы мүмкін. Топографиялық жоспардар,
аэрофотосуреттер мен фотожоспаршеттер ауқымды территорияларды (100 км
астам) алынатын жобалық жұмыстарды жүргізгенде пайдаланылады. Жер бетінде
түсіру әдістері көбінесе шағын ауданды, қаржы мен еңбекті мол талап ететін
объектілерде (гидротехникалық, табиғатты қорғау, эрозияға қарсы
бағытталған) қолданылады.
Жерге орналастырулық жобалау нәтежесінде жобалық жоспарда қажетті
дәлдікпен, экономикалық тұрғыдан негізделген учаскелердің аудандары мен
межелері графикалық түрде көрсетіледі.
Учаскелердің аудандары мен олардың межелерінің дәлдігіне қойылған
өндірістік талаптарды орындау үшін, геодезиялық тірек жүйесінің бар болуына
қарай, мынандай жобалау тәсілдері қолданылады:
• аналитикалық (координаттар бойынш);
• графикалық (жоспарда өлшемдік сызықтар арқылы);
• механикалық (жоспаример арқылы);
Аналитикалық жобалау тәсілі арқылы есептелген аудандардың
салыстырмалы қателіктері 12000 шамасында, ал механикалық жобалауда –
1300 болуы мүмкін.
Жобаны жер бетіне түсіргенде мынадай әдістер пайдаланылады:
- өлшеу әдісі (арнайы құралдар арқылы);
- бұрышты өлшеу тәсілі (теодалит және т.б. арқылы);
- графикалық – мензула әдісі.
Аналитикалық жобалау барысында жасалған тексеру өлшемдері мен
сызықтарды өлшеу әдісі арқылы жер бетіне түсіру айырмашылығы 1500 аспауға
тиісті.
Теодолиттік түсіріс деп жер бетінің тек контурлық жоспарын жасау үшін
теодолит пен өлшеу лентасының немесе қашықтық өлшеуіштің көмегімен
орындалатын жұмыстарды атайды.
Теодолиттік түсірістер жазық жер бетінде, елді-мекенді аймақтарда,
құрылыс, тау-кен өндіріс алаңдарында, теміржол тораптары, т.б. жерлерде
жоспардар жасау үшін жүргізіледі.
Теодолиттік түсіріс үшін тірек жүйесі, әдетте теодолиттік жүрістер
түрінде құрылады да, олардың нүктелерінен ситуацияны түсіре отырып, қажетті
нүктелердің орнын полярлық әдіспен, перпендикулярлар және жарма
әдістерімен, сонымен қатар әртүрлі бұрыштық және ұзындық қиылыстырулар
көмегімен анықтайды.
Теодолиттік түсіріс дайындық, далалық және өңдеу жұмыстарынан тұрады.
Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын түсіру дәлдігіне
байланысты түсірістің масштабын таңдайды. Қолдағы бар барлық картографиялық
құжаттарды (жоспарды, картаны, профильді) мұқият қайта қарап зерттейді.
Егер түсіріс жүргізілетін ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пункттері
болса, онда олардың орналасқан жерінің сызбасын жасап, каталогтан
координаттарын жазып алады.
Далалық жұмыстарға:
1. жергілікті жерді рекогносцировкалау (байқап қарау) және пункттер-
ді бекіту;
2. бұрыштар мен ұзындықтарды өлшеу;
3. жердегі заттарды, контурларды түсіру;
4. жүріс пункттерін жергілікті жердегі тірек пункттеріне байланыс-
тыру.
Рекогносцировка негізінде геодезиялық тірек жүйесінің пункттерін іздеп
тауып, теодолиттік жүрістің неғұрлым қолайлы (ашық жерде орналасқан)
орындарын белгілейді.
Жергілікті жердегі нүктелердің биіктіктерін немесе өсімшелерін анықтау
мақсатымен жүргізілетін өлшеулерді нивелирлеу деп атайды. Нивелирлеудің
геометриялық, техникалық, механикалық, тригонометриялық,
стереофотограмметриялық, физикалық деген бірнеше әдістері бар. Нүктелердің
алынған биіктік белгілерінің мәні барлық масштабтағы топографиялық
түсірістердің биіктік негізі болып саналады және олар халық шаруашылығына
қажетті инженерлік есептерді, сондай-ақ бірқатар ғылыми есептеулерді шешу
үшін қолданылады.
Жобаны 1:10000, 1:25000 масштабтағы картада жасайды. Жобаны жасар
алдында орындалған нивелирлік жұмыстардың барлық материалдарын жинайды және
оны талдайды. Картаға алдымен бастапқы реперлерді және маркілерді, 4 класты
полигонометрия пункттерін және барлық разрядтағы торап жүйелерін түсіреді.
Жүріс бағытын жолдармен, өзен жағалауларымен, үлкен еңістіктерді жібермей,
сонымен қатар көшкінді және бос грунтты учаскелерімен байланыстырады.
Қазіргі кезде Н-03, Н-3К дәл нивелирлері кеңінен қолданылуда. Ni-025, Ni-
050 (ГДР) нивелирлері дәлдігі бойынша Н-3 нивелиріне теңеледі. Оптикалық
нивелирлерге Leica NA 720, 724 универсалды санды нивелирлеріне Leica NA
2002-1,5 мм айтуға болады.
Соңғы жылдары әртүрлі класты нивелирлеуде штрих-кодты сандық нивелирлер
(электронды) қолданыла бастады. Геодезиялық жұмыстың практикасында
мемлекеттік нивелирлеуді орындауға техникалық сипаттамасы бойынша сай
келетін электронды тахеометрлер кеңінен қолданылуда. Сонымен қатар жер
серігі технологиялары мемлекеттік нивелирлеудегі жеке кластардың талаптары
деңгейінде өлшеу нәтижелерінің дәлдігін қамтамасыз етеді.
Нивелирлеуге арналған үш түрлі рейкалар шығарылған: РН 05,РН 3, РН 10.
әріп жанындағы сандар 1 км жүрісте кететін орташа квадраттық қатенің
шамасын білдіреді. РН 3, РН 10 рейкаларын қалқанды ағаш талдарынан жасайды,
олар бүтін және жиналмалы болып келеді. Рейканың табанына қалыңдығы 2 см
темір бекітіледі. Рейкалардың екі жағында сантиметрлік шашка тәріздес
шкалалармен салынған. РН 3 екі жақты шашкалы рейка, ұзындығы 1500, 3000,
4000 мм болып, шекті қателігі 1 км нивелирлік жүріске 3 мм береді. Жұмыс
барысында рейкаларды башмак, костыль, ағаш қадалар үстіне қояды.
Далалық жұмыстар екі кезеңде өңделеді: алдын ала өңдеу, теңдіктерді шешу
және координат және пункттер биіктігінің катологтарын құру.
Алдын ала өңдеудің негізгі мақсаты дала есептеулерінде жіберілген болуы
мүмкін қателерді жою, өлшеулердің сапалығын және соңғы өңдеуге,
теңдестіруге жарамдылығын тексеру. Оның құрамына: дала журналын тексеру,
өлшеу нәтижелерін бағалау, жүйелер сызбасын құру, алдын ала пункт
биіктіктерін есептеулер жатады. Есептеуді журналды тексеруден бастайды.
Рейканың орташа ұзындығының түзетулерін журналдағы биік айырымға қосады да,
түзетілген биік айырымды жазады. Орташа биік айырымға түзетуді теңдіктен
алады.
Топографиялық жоспарды тікелей далада салу үшін қолданылатын графикті
әдіс мензулалық түсіріс деп аталады. Мензулалық түсіріс шағын учаскеде
мензула мен кипрегельдің көмегімен атқарылады. Түсірісті жасау, жергілікті
жердегі нүктелердің жоспаршеттік өзара орындарын графикалық түрде анықтауға
негізделген. Нүктелерге дейінгі арақашықтық өлшеуіш пен қашықтық өлшеуіш
рейканың көмегімен өлшенеді, ал бұрышты графикалық түрде салады. Құрылыс
салынған территорияны түсіргенде, арақашықтық өлшеуіш саптамамен өлшейді.
Мензулалық түсірісте түсірісті жүйенің жиі болуы талап етіледі. Түсіргі
жүйе жергілікті жер жағдайы мен түсірістің қажетті дәлдігіне байланысты
графикалық немесе аналитикалық әдістермен құрылуы мүмкін. Аналитикалық
әдістерге қиылыстырулар, теодолиттік және тахеометриялық жүрістер, ал
графикалық әдістерге қиылыстырулар, мензулалық, буссольдік жүрістер жатады.
Жүйелерді ашық жерлерде құрады, ал жабық жерлерде жүрістер жүргізіледі.
1:5000 және оданда ұсақ масштабпен алынған түсірістер үшін геометриялық
жүйелер құрғанда, әрбір нүкте үш пункттен қиылыстырулуы керек, ал
қиылыстыру бұрыштары 30 және 150 –тан артпауы керек. Қабырғалары 0,4 мм
үшбұрыш қателіктеріне жол беруге болады. Трапецияда бастапқы пункттер 2-ден
кем болмауы керек. Әр түрлі масштабтағы түсірісте аспаптан рейкаға дейінгі
ең үлкен қашықтық 150-350 м, ал жоспар масштабтағы пикет арқылы 2 см болуы
тиіс. Анық контурларды түсіргенде пикеттерді бір жағынан алады да, жолдың
енін өлшейді. Егер жолдың ені жоспар масштабына салынып, оның екінші жағы
біріншісіне параллель болса, онда пикеттер осьтің бойына салынып, шартты
белгімен кескінделеді.
Мензуал арқалы жобалық нүктелерді жер бетіне түсіру дәлдігі оларды
жоспарда көрсету дәлдігіне сәйкес 0,4 мм тең болуға тиісті.
Қазіргі кезде геодезиялық жұмыстарды жүргізу барысында , ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктері ескерілген өлшеу аспаптары мен
құралдары, соңғы үлгідегі компьютірлер мен аэрофото және аэроғарыштық
әдістер мен материалдар кең қолданылуда.
Қорыта келгенде, техникалық әдістер арқылы жерге орналастыру іс-
қимылдары, олардың құқықтық, әлеуметтік – экономикалық және экологиялық
мәні іс жүзінде жүзеге асырылады.
1.3. Жерге орналастырудың құрылымы
Реформаға дейінгі уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықтарды
құруға реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмыстарының мазмұны
шаруашылықаралық (ШАЖО) және ішкі – шаруашылық (ІШЖО) түрлеріне
бөлінетін болатын.
Жерге орналастыру обьектісіне қарай екі тармаққа ажыратылады. Олардың
біреуі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі
мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік,
азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрлыстарды жүргізуге,
қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп
беруге байланысты. Демек ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер
пайдаланушылықтарын құру.
Бұрын ішкі шаруашылық жерге орналастырудың екі формасы бөлінетін: жапай
ұжымдастыру мен совхоздарды ұйымдастырудан кейінгі алғашқы жылдары (30-
60ж.ж.) ішкісовхоздық және ішкіколхоздық формалары болатын. Кейінірек,
колхоздарда еңбек ақысын ақшалай төлеу жүйесі енгізілгенде, МТС-ры жойылып,
техника колхоздардың қарамағына ауыстырғанда, ішкіколхоздық және
ішкісовхоздық жерге орналастыру формаларының ешбір айырмашылығы
болмайды.Дегенмен, колхоздарда да, совхоздарда да олардың
мамандандырылғанына, ұйымдастыру – шаруашылық құрлымдарына, жерлерінің
реттестірілуіне байланысты өндірістің көлемінде, міндеттерінің мазмұны мен
атқару әдістерінде, сондайақ-ақ ІШЖО формаларында да айтарлықтай
айырмашылық сақталады. Негізінен ІШЖО тек сол шаруашылықтың ғана мүделерін
қозғайды.
Жерге орналастыру құрамында оның тек екі белгілегенде жер категориялары
мен жерге орналастыру іс-қимылдарының мазмұны толық қамтылмайды, өйткені
олардың кейбіреулері халық шаруашылығы салалары мен әкімшілік –
территориялық бірліктерге, ал кейбіреулері тек жеке кәсіпорындарға
қатысты.
Қазіргі жерге орналастыру салааралық сипаттағы, жалпы республика,
сонымен бірге халық шаруашылығының жеке салаларының көлемінде, жердің
пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған іс-қимылдарды қамтиды.Сондықтан
қазіргі кезде жерге орналастыру құрамында салааралық жерге орналастыру
түрі анық белгіленіп отыр.
Салааралық жерге орналастыру арқылы жер қорының категорияларға бөлінуі,
соңғыларының көлемінде арнайы мақсаттағы жер қорларының (осылардың
қатарында аудандық әкімшілік жанындағылары мен оралмандар-ға арналғандары)
құрылуы,елді мекендердің, басқаша айтқанда,ішінде жер иеленушіліктер мен
жер пайдаланушылықтар орналасқан агломерация шеп-терінің жүргізілуі жүзеге
асырылады. Елді мекеннің жер массиві мен меже-лері әкімшілік –
территориялық бірлік немесе ауыл округінің бір бөлігі болып табылады.
Салааралық жерге орналастыруға облыстар мен аудандар-дың шекараларын
белгілеу, тіпті мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау
жөніндегі іс-қимылдар жатады.
Жерге орналастырудың екінші түрі – шаруашылық аралық жерге орна-ластыру
(ШАЖО) бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандар-дың
территориясында жүргізіледі,бірақта тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл
шаруашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Нақтылы түрде ШАЖО әртүрлі мемлекеттік
және мемлекеттік емес заң тұлғалары мен жеке тұлғалардың мүдделерін,
олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру немесе қайта
құру арқылы қанағаттандырып отырады.Оның түр тармақ-тары ауылшаруашылық
және ауылшаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай ажыратылады.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру тек ауылшаруашылық кәсіпорын-дарының,
серіктестіктердің, кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана
жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты жерді өңдеудің жаңа технологиясын
енгізуге,топырақты әртүрлі техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қор-
ғауға, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын
қалыптастыруға қолайлы территориялық реттелік жасау.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-
тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Тәлімі егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ
қорғау жүйесін, эрозия (жел,су немесе олардың қосыла әсер етуі) қауіптілі-
гін, жердің сортанданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс ықпалдарды
ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа территориялардың да
(аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері ескерілуі мүмкін.
Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық территорияны
реттестіру суару және коллекторлық – кәріздік жүйенің, оның жеке
элементтерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз байланысты.
1.4. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
Жерді халық шаруашылығы салаларының мұқтаждықтарынабөліп беруге және
осыған себепті ауылшаруашылық алаптары көлемінің үнемі қысқарылуына
байланысты экологиялық жағдай соңғы жылдары күрт күрделене түсуде.
А.ш. өндірістің биологиялық негізі болып топырақтың құнарлығы, жердің
мелиоративтік күйі,эрозияға ұшырағандығы, топырақ құрамындағы қорда мен
негізгі қоректік элементтердің мөлшері және өсімдік тіршілігі ортасының
басқа да қасиеттері, сонымен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері
табылады. Ауылшаруашылық өндірістің биологиялық жағы, өзі кезегінде,
экономикалық және территориялық жағдайлармен байланысты, өйткені
соңғылары салалардың мамандандырылғандығын, алаптардың құрамы мен
орналасуын, территория-ларының реттілігін, а.ш. дақылдарын өсіру
агротехникасын, демек, жалпы өндірістің рентабельдіктігі мен тиімдігін
себептейді. Сонымен, ауылшаруашылық дақылдарды өсірудің биологиялық
жағдайлары біржағынан өндірістің экономикалық тиімділігін, ал екінші
жағынан бүкіл шаруашылық жүргізу жүйесін өздеріне сәйкесті бейімдеуді
себептеп отырады.
Қазіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің көлемін арттырудың
объективтік негізі ретінде топырақтың құнарлығын сақтап қалу мен одан ары
жоғарлатуды ұққан ерекше маңызды. Сонымен қатар алқаптар құрамы мен
территориялық реттілігі элементтерінің орналасуы, салалардың
мамандандырылғандығы мен дақылдардың құрамы шығындардың барынша қысқарылуын
және пайданың артуын қамтамасыз етуге тиісті.
Демек, жерге орналастырудың экологиялық-экономикалық мәні жер
учаскелерінің экономикалық тұрғыдан тиімді межелерін, аудандарын және
орналасуын, сондай-ақ өндірістің мақсатқа сәйкес мамандандырылғандығын,
агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігі мен жердің өндіргіш қасиеттерінің
артуын қамтамасыз ететін өндірістің территориялық негізін жасауға саяды.
Жерге орналастыру, қоғамдық өндірістің құрамды бөлігі ретінде, әрқашанда
нақты экономикалық жағдайларда жүргізіледі. Ол бірінші кезекте сол кездегі
өндіріс әдістеріне тән обьективтік экономикалық заңдар мен өндіргіш
күштердің және өндірістік қатынастарының арасындағы белгілі бір
байланыстармен себептеледі. Сондықтан жерге орналастыруда жобаларды дұрыс
негіздеу және жылдам жүзеге асыру мақсатымен, басқаша айтқанда, жоғарғы
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тиімділікке барынша тез жету
үшін, осы заңдарды жан-жақты ескеру қажет.
Экономикалық жағдайлардың арасында, негізінен ішкішаруашылық және
учаскелік жерге орналастыруда ескерілетіндеріне, мынадайлар жатады:
1. жер алқаптарының құрамы мен аудандары, олардың әр түрлі
мақсаттарға игеру мүмкіншіліктері;
2. жалпы өнімге, шығымдардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа
қарай, құндық немесе аналитикалық (балдық) көрсеткіштер арқылы
жер сапасының өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3. серіктестер мен копперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа да
агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы (өндірістік бағыттары),
шаруашылық және интеграциялық байланыстар, нарықтық
инфрақұрламдары мен өнім тапсыру және жабдықтау пунктерінің
орналастыру;
4. ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен бірлестіктердің шаруашылық
жүргізу жүйесі және экономикалық нәтежиелері, салаларының көлемі
мен құрлымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары,
өндірістік және қаржы көрсеткіштері (егіншілік және мал
шаруашылығы бойынша), ауылшаруашылық дақылдарының түсімділігі
мен алаптардың өнімділігі, жалпы өнімі мен табысы, кірістері мен
өндірістің рентабельділігі;
5. шаруашылықтардың ұйымдастыру-өндірістік құрлымы, еңбектің
ұйымдастыру деңгейі;
6. кәсіпорындардың еңбек ресурстарымен, ауылшаруашылық
технскасымен, өндірістік қорлармен қамсыздандырылығандығы және
еңбектің энергиямен қаруландырылғандығы;
7. шаруашылықтың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі қаржы
жұмсауы және несие беру мүмкіндіктері.
Шаруашылықтың іс жүзіндегі жер алқаптарының құрамы мен аудандары оның
өндірістік бағытын, мамандандырылғандығын және салаларының үйлесуімен
себептейді.
Жерге орналастыруда экономикалық жағдайлар екі әдіспен ескеріледі:
біріншісі – территорияны өндірістің мұқтаждықтарына қарай бейімдеу арқылы,
екіншісі - өндірісті территорияның реттілігі мен қасиеттерін ескере отырып
өзгерту. Бірінші жағдайда өндірістің салық құрамына сәйкес алаптардың
аудандары мен құрамын қалыптастырады, еңбек пен көлік шығындарын мол талап
ететін дақылдардың егістіктерін шаруашылық орталықтарына, мал фермаларына
барынша жақындату мүмкіндіктері және жер массивтерінің пішін
кескіндіктерін жақсарту, алаптардың ұқсас контурлығы мен ыдырыңқылығын жою
қажеттілігі қарастырылады.
Екінші жағдайда шаруашылықтың өндірістік бағыты, мамандандырылғандығы,
мал фермалары мен бөлімшелерінің орналасауы, ауыспалы егістіктері мен а.ш.
дақылдарды өсіру технологиялары топырақтардың құнарлығы мен таралуына,
эрозияланғандығына және жердің басқа да кеңітік ерекшеліктеріне қарай
анықталады. Шаруашылық орналасқан аймақтың топырақ – климаттық жағдайлары
алаптардың құрамы мен арақатынастарын себептейді, ал соңғысы шаруашылықтың
мамандандырылғандығын, демек, территорияның реттестірілуіне тікелей әсер
етеді.
Нарықтық экономика кезеңінде өнімнің қай түрі болса да шаруашылықтың
мамандандырылғандығына қарамастан, өзінөзі өтеу және қаржыландыру
принциптерінің негізінде өндіріледі. Бұл,ауыл шаруашылық өндірісі толығымен
ұдайы өндіріске жеткілікті тұрақты рентабельділікке бағытталған деген сөз.
Сондықтан жерге орналастыруда шаруашылық пен оның өндірістік
бөлімшелерінің мамандандырылғандығын талдау, соңғысының жерді тиімді
пайдалану талқаптарына сай болуын анықтау қажетті. Осымен қатар өнімдерді
қабылдау және өңдеу кәсіпорындарының жабдықтану пункттері мен
инфрақұрылымның бар болуы және орналасуы, шаруашылықаралық кооперация және
агроөнеркәсіптік интеграция мүмкіншіліктері туралы мәліметтер жиналады. Бұл
мәліметтер шаруашылықтың мамандандырылғандығын нақтылауға, алаптардың
құрамы мен аудандарын және т.б. осыған сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Түпкі мақсат – жердің пайдалану деңгейін барынша көтеру және
топырақтың құнарлығын жүйелі түрде арттырып отыру.
Осы мақсатпен, сонымен бірге өндірістің тиімділігін арттыру үшін,
шаруашылық жүргізу жүйесі, егіншілік және мал шаруашылығы салаларының
үйлесімділігі, өндірістің ұйымдастыру деңгейі зерттеледі, жалпы және
тауарлы өнімнің құрамы мен өндірістің рентабельдіктігі, кіріс пен шығыс,
өнімнің өзіндік құны мен тағыда көптеген экономикалық көрсеткіштер
талданады.
Бұл іс-әрекеттер нарық қатынастары, толық шаруашылық есебі, өзін-өзі
өтеу және қаржыландыру талаптары ескеріле отырып жүргізіледі.
Сондай-ақ жерге орналастыруда еңбектің ұйымдастырылуы, еңбек ұжымдарының
а.ш. техникамен өндірістік қорларымен қамсыздандырылғандығы назарға
алынады. Ол үшін еңбекке жарамды адамдардың саны, біліктілігі, а.ш.
алаптарымен жүктелуі, өндірістік қорлармен қамтамассыз етілуі, шаруашылық
жүргізу және жекешелендіру формалары, мүлік және жер үлестерінің мөлшері,
бұрынғы совхоздар мен колхоздардың территорияларында жаңа шаруашылық
құрылымдарының ұйымдастырылуы анықталады.
Қажетті жағдайда, осымен бірге шаруашылықтың бос ақшалай қорлары
айқындалып, керекті өндірістік объектілерді салуға, территорияны инженерлік
тұрғыдан жабдықтауға, белгіленген культуртехникалық және мелиоративтік
шараларды жүзеге асыруға несие бөлу мүмкіншіліктері қарастырылады.
Бұл мәліметтердің барлығы жоспарланған жерге орналастыру іс-қимылдарының
дәлелдігін қамтамассыз ете отырып, жобалық шешімдерді толық негіздеуге
жағдай жасайды.
Аталып өткен экономикалық жағдайлар жерге орналастыруға дейінгі және
содан кейінгі көреткіштер бойынша талданады.
ІІ.Бөлім: Бағлан шаруа қожалығының табиғи – климаттық жағдайы
2.1 Географиялық жағдайы
Бағлан шаруа қожалығы ылғалды дала аймағында(табиғи - экономикалық
карта - сызбалы қара), Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданының
Солтүстік Шығыс бөлігінде орналасқан. Орталығы Қызыл-жар ауылынан
аудандық орталығы Темірланға дейін 65 км., Шымкент қаласынан облыстық
орталыққа 35 км. және Қызыл-жар ауылынан Төрткүл елді мекені 10 км.
орналасқан. Тауарларды тапсыру мен алу пункті Төрткүл елді мекені,
аудандық орталық Темірлан. Аудандық және облыстық орталықтармен
байланыстардың барлық түрлері бар. Көліктік байланыс шоссе жолдары арқылы
жүзеге асырылады.
2.2. Рельефі
Бағлан шаруа қожалығының жер территориясы геоморфологиялық қатынаста 3
бөліке бөлуге болады:
1. Оңтүстік Шығыс бөлігі Алты төбе жазығы.
2. Солтүстік Батыс, Батыс бөлігі толқынды жазық.
3. Солтүстік Шығыс бөлігі Арыс-Түркістан каналының шегінде орналасқан.
Рельеф сипаттамасы бойынша қожалықтың аумағын үш бөлікке бөлуге болады:
Оңтүстік-Шығыс, Солтүстік-Шығыс, Солтүстік Батыс.
Оңтүстік-Шығыс бөлігі толқынды-сайлы жазықпен сипатталады, сонымен қатар
сайлы жүйе тек қана Арыс-Түркістан каналының жағасына жататын аумақтар да
бар.
Солтүстік-Шығыс бөлігі тегіс толқынды жазық, шаруашылық жерлерінің ең
көп бөлігі, онда арықтар мен ойпаттар шамалы.
Солтүстік Батыс бөлігі тегіс жазық , онда шұңқұрлар мен ойпаттар жоқ,
себебі шаруашылық территориялары орналасқан.
Жалпы Бағлан шаруа қожалығының аумағының рельефі бойынша ауыл шаруашылық
техникасын пайдалану үшін жарамды, әр қолайлы .
2.3. Климаты
Оңтүстік Қазақстан облысы дүние жүзі материктің ортасында, ашық
теңіздер мен мұхиттардан алыстығына байланысты шаруашылық территориясының
климаты жұмсақ және агроклиматтық жағдайға ыңғайлы болып табылады.
Ауа температурасы 10(- тан жоғары, орташа мәні шілде айында шамамен
+26( +32(С. Жаздың максималды температурасы +40( +44(С. Жаздың жоғары ауа
температурасының жалғасу мерзімі 173-180 күн.
Қыс мерзіміндегі қар жамылғысының орташа биіктігі – 15 -40 см. тұрақты
қар жамылғысы 90-120 күн жатады. Қаңтар айының орташа жылдық
температурасы -6,3(С, Абсолюттық максималды температурасы -30(С тең.
Шілде мен тамыз айлары ең ыстық, ал желтоқсан мен қаңтарайлары ең суық
болып есептеледі. Шаруашылық террриториясында ыстық айлардың көп жылдық
орташа температурасы +24(+28(С дейін болады. Наурыз және қараша айларының
орташа температурасы +25(С тең.
Жалпы шаруашылық территориясын толығымен сипаттағанда жазы ыстық ,ал
қысы суық болып табылады.
Көктемгі аязғы күндер ақпанның бірінші декадасы мен мамырдың декадасы
аралығында. Орташа аязды күндер саны 160 күнді құрайды. Аязсыз мерзімнің
ұзақтығына байланысты және оптимальды температураның бар болуына
байланысты климат толығымен жарамды болады.
Осы шаруашылықтың аумағына түсетін жауын-шашынның орта жылдық мөлшері
жылына 200-250 мм. Сәуір, мамыр, маусым айларында жауын-шашын көп мөлшерде
түседі. Шілде, тамыз айларында жауын-шашының мөлшері азаяды, ал қазан,
қараша айларында жауын – шашын мөлшері қайта көбейгені байқалады.
Шаруашылық территориясы толығымен атмосфералық ылғалдылықпен қамтамасыз
етіледі. Кей жылдары жауын-шашын мөлшері ауылшаруашылық дақылдарын
жетілдіруге жеткілікті түседі. Шруашылық территориясында қалың қар
жамылғысы қалыптасады, сондықтан онда топырақ ылғалдылығы көбірек
жиналады және ауылшаруашылық дақылдарының дамуына, өсіуіне қолайлы жағдай
жасайды.
Шаруашылық территориясындағы климаттық жағдайлардың басты кешендерінің
бірі – жел режимі болып табылады. Орташа айлық және жылдық желдің
жылдамдығы шаруашылық территориясында біршама жоғары. Шаруашылық
территориясында күнделікті желдің саны жылына 15-25 күн. Жыл мерзімдері
бойынша бұл күндер негізінен көктемгі мерзімде өтеді.
Жерге орналастыру жүмыстарында эрозияға қарсы шараларды белгілеу
ауыспалы егістіктердің топырақ қорғау жүйесін жоба шешімдерінде қабылдау,
топырақ өңдеуде тиісті агрегаттарды мерзімінен пайдалануды қамтамасыз ету
болып саналады. Жобалау жұмыстары жүргізілетін шаруашылықта эрозияға қарсы
агротехникалық шараларды топырақты өңдеу барысында шаруашылықтың Солтүстік-
Батыс бөлігінің жерінде қарастыру керек. Ауыспалы егіс массивінің 50
пайызына көпжылдық шөптерді, 20 процентіне – біржылдық шөптерді орналастыру
қарастырылу керек, ал 30 процентінде астық дақылдарын өсіру үшін эрозияға
қарсы топырақ қорғау технологиясын қолдну керек.
Ауыл шаруашылығы үшін климаттың негізгі қолайсыз факторы – ауыл
шаруашылық дақылдарды ылғалмен қамтудың жеткіліксіздігі мен тұрақсыздығы,
сондықтан барлық агротехникалық шаралар ылғалды жинау мен сақтауға
бағытталу керек.
2.4 Өсімдігі
Бағлан шаруа қожалығының өсімдік жамылғысы әр түрлі. Даланың су бөлгіш
кеңестіктерінде жантақ, сора, су жағалауларында қамыс т.б. топтары өседі.
Көбінесе қамыс, қоға шоғайна өсімдіктері арық атыздарда, звростарда
көптеп кездеседі. Жантақ, ақселеу, бетегелі, жусанды жайылымдар шығыс аз
қуатты құмдақ қара топырақта орналасқан. Жайылым да шөп қалыңдығы көбінесе
ақселеу, бетеге, жантақ, жусан өседі. Топырақтың өсімдікпен жамылғысы 65-
75 процентті құрастырады.
Шрауашылықтың жерлерінде егіс науханы кезінде танаптарда көптеп шығатын
шырмауық өсімдігі. Ол шөптік өсімдік, екен егінді шырмап, орап өсуіне көп
кедергі жасайды. Бұл шөп негізінде мал азығының ең жақсыларының бірі болып
саналады.
Сонымен қатар шаруашылақта кездесетін шөптердің бірі шоғайна өсімдігі.
Шоғайна өсімдігі негізінен су арқылы ағып келеді. Шоғайна өсімдігі ең тез
көбейетін өсімдіктер қатарына жатқызуға болады. Себебі шоғайнаны ерте
өскенде көзін жою керек, ол өссе тұқымы арқылы көбейеді. Сол тұқымын жел,
су арқылы таралады.
2.5 Топырағы
Шаруашылық жерінің аумағындағы топырақ жамылғысы екі топқа бөлінеді.
Шраруашылық аумағының Оңтүстік-Шығыс, Солтүстік-Шығыс өңірлерінде 30-50
процент жер жынысынан тұратын қара шірк қабатының аз қалыңдығымен, ұсақ
тасты ашық қоңыр топырақ. Ал Солтүстік Батыс бөлігі – қарапайым сұр,
топырақ түсінің қанық еместігімен, түйіртпектік – шаңды құрылымымен
сипатталатын топырақ.
Топырақтың жыртылатын қабатындағы қара шірік құрамы көп емес сондықтан
өсімдіке керекті агратехникалық шараларды, қоректік заттармен қамтамасыз
ету, механикалық және биологиялық құрлымы жағынан жерлерді жақсарту мен
олардың өнімділігін жетілдіру бойынша шаралардың бірдейлі қолдану керек.
2.6 Гидрография мен гидрологиясы
Шаруашылықтың гидрографиялық жүйесі – Арыс-Түркістан каналы және Арна,
сондай-ақ Бөган су қоймасы.
Арна шаруашылықта пайдаланылмайды, өйткені ол жаздың ортасына қарай
толық кеуіп қалады және шаруашылықтан тысқары Солтүстік-Шығыс аймағында
орналасқан. Арна көктемгі айларда қардың еріген суларымен толып, Солтүстік-
Шығыстан, Солтүстік-Батысқа қарай ағып Арыс-Түркістан каналына құйады.
Арыс-Түркістан каналы шаруашылықтың Солтүстік-Шығыс, Солтүстік шекарасы
бойында ағады. Каналдың ағу жылдамдығы төмен шаммен 1мсек. каналдың жалпы
ені 7-10 м. Шаруашылық территориясына дейін 700-1000м қашықта ағады. Суы
тұшы, ішуге жарымсыз. Канал жағалауының биіктігі 2-3, каналдың тереңдңгі 4-
5 м. Канал түбі ақ құмды, тұнбаланған.
Арыс-Түркістан каналына жылдың көктемгі егіс науханына қарсы наурыз
айының аяғына таяу су жіберіледі. Содан соң жылдың қыркүйек – қазан
айларында тоқтатылады.
Бөген су қоймасына жиналған суларды жоғарыда аталған канал арқылы елге
жібереді. Бөген су қоймасының негізгі қорегінің бірі қар мен жауын-шашын
болып табылады. Жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша жер астындағы
суларын шаруашылық территориясында пайдаланбайды. Жалпы жер асты сулары 8-
10 м, ал кей жерлерде жер асты сулары 10-12м тереңдіктен шығады.
ІІІ. Бөлім. Ішкішаруашылық жерлерін орналастыру жобасын құрудағы
дайындық жұмыстары
3.1 Бағлан шаруа қожалығының ішкішаруашылық жерлерін орналас-тыру
жобасын құру.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау обьектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрлымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен балгілі бір
мерзімге бекітілген жерлерге ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін
өндірумен әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар және мемлекеттік емес
кәсіпорындар, шаруа қожалықтар, серіктестіктер, кооперативтер, акционерлік
қоғамдар айналысады.
Сондай жекеменшік шаруа қожалықтарының бірі Оңтүстік Қазақста обылысы
Ордабасы ауданында Төрткүл елді мекенінде, Қызылжар аулында орналасқан
Бағлан шаруа қожалығы. Шаруашылықтың жалпы территориясында 118 га
суармалы, 16 га жайлым жер бар.
Бағлан шаруа қожалығында ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты
мақсаты – шаруашылықтық субьектілердің алдына қойған міндеттерін жер
бетінде ойдағыдай орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет: 70 сурет: 7 әдебиет: 20
Дипломдық жобада Оңтүстік Қазақстан обылысы Ордабасы ауданы
Бағлан шаруа қожалығында жыртылған жерлерін орналастыру жобасы
жүргізілген. Шаруашылық территориясының жер көлемі 118,2га.
Жобаның жүргізілу мерзімі және сметалық, техника-экономикалық
көрсеткіштері анықталған. Құрылымдарды пайдалану, еңбекті қорғау және
қоршаған ортаны қорғау мәселелері қарастырылған.
Дипломдық жұмыс бет түсініктеме жазбадан және А1 форматтағы 7сызбалы
картадан құралған.
Мазмұны
Аңдатпа
4
Белгілер және қысқартылған мәндер
6
Терминдердің түсінігі
7
Төлқұжат
8
Кіріспе
9
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері
10
1.1. Қазіргі жерге орналастырудың мақсаты, міндеттері және мазмұны
10
1.2. Жерге орналастыру техникасы
13
1.3. Жерге орналастырудың құрлымы
18
1.4. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
20
ІІ. Бөлім: Бағлан шаруа қожалығының табиғи – климаттық жағдайы
24
2.1. Географиялық жағдайы
24
2.2. Рельефі
24
2.3.Климат
24
2.4. Өсімдігі
26
2.5. Топырағы
26
2.6. Гидрография мен гидрологиясы
26
ІІІ. Бөлім: Ішкішаруашылық жерлерін орналастыру жобасын құрудағы дайындық
жұмыстары
28
3.1. Бағлан шаруа қожалығының жобасын құру
28
3.2. Танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау
33
3.3. Бағлан шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін
және көлемдерін анықтау.
36
І V. Бөлім: Эканомикалық есептеулер
38
V. Бөлім: Бағлан шаруа қожалығының қазіргі жағдайы мен болашақтағы дамуы
43
VІ. Бөлім: Қоршаған ортаны қорғау
50
VIІ. Бөлім: Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
52
Қортынды
65
Түйін
66
Қосымша
67
Қолданылған әдебиеттер
68
Белгілер және қысқартылған мәндер
ШҚ – шаруа қожалығы
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
АҚ – Акционерлік қоғамдар
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
ӨК – өндірістік кооперативтер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ШАЖО –шаруашылық аралық жерге орналастыру
ІШЖО – ішкішаруашылық жерге орналастыру
ШФҚ –шаруашылық фермерлік қожалығы
а.ш – ауыл шаруашылық
ж.т – жерді түгендеу
га – гектар
ц – центнер
км – километр
м – метр
см – сантиметр
мм – милиметр
мс – метрсекунд
т.б. – тағы да басқа
т.с.с. – тағыда сол сияқты
Терминдердің түсінігі
Жер кадастры – жер учаскесі туралы ақпарат және тіркеу жүйесі.
Сот тәртібінде мойындау – жерге және меншікке құқық ресіми түрде
берілетін процесс.
Бағалау – меншіктің нарық құнын анықтау.
Жерді пайдалану кадстры – пайдаланатын жер учаскесін тіркеу.
Жер –жер беті үстіндегі ауа, материалдар және топырақпен байланысты
барлық обьектілер.
Жер учаскесі – меншіктің гомогендік құқығы тарайтын және бірыңғай меншік
болып келетін жер учаскесі.
Жер реформасы – жерді пайдалану, иелену сапасындағы өзгерістермен
байланысты әр түрлі процестер.
Жер кадастры – құқық титулын табыстау туралы құжаттарды тіркеу үшін
пайдаланатын публикалық кадастр.
Жер ресурстарын тиімді пайдалану – жерді экологиялық және экономикалық
тұрғыда ресурс ретінде пайдалану мен байланысты әрекет.
Жерді иелену – жерді құқықты жүзеге асыру формасы.
Геодезиялық тор – жер бетіндегі орындарды дәл анықталған пунктердің
кеңестік жүйесі.
Геоақпараттық жүйе – кеңестік сипаттамаларын пайдаланып, жер туралы
мәліметтерді жинау, сақтау, тексеру, қорыту және беру жүйесі.
Сервитут – басқаның (сервитутпен ауыртпалықтанған мүлік құқықтығынан
басымдылығы бар жер иеленушінің басым учаске) құқығы, біреудің мүлігін
пайдалану шектеулі құқығы.
Демаркация – әр жер учаскесінің шекарасын жерде белгілеу.
Жерді табыстау – жерге меншік құқығын беру.
Жер құны – әр түрлі әдістермен анықталатын меншік құны.
Жер учаскелерін тіркеу – құқықтық титулды табыстау бойынша құжатты
тіркеу формасында немесе жерге меншіктік құқықты тіркеу жолымен жерге
құқықтарды тіркеу процесі.
Иелену – жерге меншік құқығын жүзеге асыр әдісі.
Шекаралау (описание) – бөлуші сызықтар (межа) бағыттары және
ұзындықтарын, жанама учаскелер аттарының көмегімен жер учаскесін бейнелеу.
Жалға беру құны – жер учаскесін пайдаланғаны үшін жалға беру төлемінің
сомасы негізінде анықталатын бағасы.
Жерді бөліп беру – жеке меншікке, иеленуге немесе уақытша пайдалануға
берілген жер учаскесінің межелерін жер бетінде көрсету жөніндегі жерге
орналастыру іс-қимылдары.
Жерге орналастыру жобасы – жерге орналастырулық жобалық шешімдер,
олардың графикалық бейнеленуі, негізделуі және сипаттамасы қамтылған
экономикалық, техникалық және жоспарлау құжатының жиынтығы.
Төлқұжат
№ Көрсеткіштің атаулары Өлшем Көрсеткіштері
Рс бірлігі
1 2 3 4
1 Нысанның орналасқан жері ОҚО Ордабасы
ауданы
2 Мақсаты Егін егу және
жайлым
3 Жалпы жер көлемі га 118
4 Игерілетін жер көлемі га 44,9
4.1.Игерілмейтін жер көлемі га 73,1
4.2.Жайылымы га 16
5 Аймақтың топырағы
5.1.Оңтүстік-Шығыс, Солтүстік-Шығыс ұсақ тасты ашық
қоңыр топырақ
5.2.Солтүстік Батыс қарапайым сұр
6 Гидрографиялық жүйесі Арыс-Түркістан
каналы
6.1.Каналдың ағу жылдамдығы мс 1
6.2.Каналдың ені м 7 - 10
6.3.Каналдың тереңдңгі м 4 - 5
7 Егін жұмысының құны теңге
8 Егінді егу мерзімі ай 7
9 Жіберілген шығынды өтеу уақыты жыл 0,6
Кіріспе
Ұсынылып отырған дипломдық жобада бұрынғы колхоз және совхоздардың
негізінде құралған акционерлік қоғамдардың, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің (АҚ, ЖШС, ӨК) және т.с.с.
агроқұрлымдардың ішкішаруашылық жерге орналастыру – жерге орналастырудың
түрлерінің бірі. Жобада келтірілген материалдар жерге орналастырудың
қазіргі мақсат-міндеттерімен сәйкес жаңа Жер Кодексін ескере отырып
жасалған. Бұл дипломдық жобада өзара байланысты бірқатар мәселелелер
қамтылып, олардың көлемінде ішкішаруашылық жерге орналастырудың мазмұны,
ондағы қарастырылған мәселелерді шешу реттілігі келтірілген. Жоба жеті
бөлімге топтастырылған:
Бірінші бөлімде – жерге орналастырудың теориялық негіздері, ұғымы,
мақсаты міндеттері және оның анықтамасы берілген.
Екінші бөлім – шаруа қожалықтың табиғи – климаттық жағдайы оның ішінде
(географиялық жағдайы, рельефі, климат, өсімдігі, топырағы, гидрография
мен гидрологиясы) қарастырылған.
Ал үшінші бөлімде – жобаның ортақ құрама бөлігі болып табылады, яғни
шаруа қожалығының жобасын құру, танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау,
шаруа қожалығында жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс түрлерін және
көлемдерін анықтау келтірілген.
Жалпы жер қорын, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерді пайдалану
күрделі мәселе. Оның шешімін ауылшаруашылық айналымына өнімділігін жоғары
және экономикалық тиімді жақтары қарастыру төртінші бөлімде келтірілген.
Бесінші бөлім - шаруа қожалығының қазіргі жағдайы мен болашақтағы даму
жоспары қаралған.
Табиғатты қорғау, қоршаған ортаны қорғау, экологиялық қалдықтар мен
зиянды заттарды жою мәселелері алтыншы бөлімде көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Еңбек заңына сәйкес Азаматтық қорғаныс және
Тіршілік қауіпсіздігіде келтірілген.
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері
1.1.Қазіргі жерге орналастырудың мақсаты, міндеттері және мазмұны
Қазақстанда жүргізіліп жатқан жер реформасының негізі ретіндегі заң
актілерінде, жер қатынастыарын реттеудің негізгі жолдары мен принциптері
белгіленген. Онда жер ресурстарының,бірінші кезекте, ауыл шаруашылық
мұқтаждықтарына, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және ұтымды пайдалануына
бағытталған іс – шаралар көрсетілген. Бұл бағыттар жерге орналастырудың
басты міндетін – ғылыми тұрғыдан негізделген, экологиялық – экономикалық
және әлеуметтік жағынан тиімді жер иелену және жер пайдалану жүйесін,
соңғысына сәйкесті территориялық реттелікті қалыптастыруды септейді.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында, жерге орналастыру - жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Бұның
нәтежесінде қойылатын экологиялық қалыптасып, табиғи ландшафттар жақсаруға
тиісті. Жалпы алғанда,қабылданған заңдар мен актілер – жер қатынастарын,
жер иелену мен пайдалануды реттеуші негізгі, ал жерге орналастыру
өкіметінің және оның атқарушы оргонның осы актілерді жүзеге асыру
жөніндегі тұрақты құралы болып табылады.
Өндірістің, әсіресе ауылшаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету, қай салада болсада жермен еңбектің өнімділігін арттыру –
жерге орналастырудың мақсаты болып табылады.
Жерді жалпы өндіріс құралы ретінде ұйымдастыра отырып, жерге
орналастыру, әр түрлі өнеркәсіптік, транспорттық, энергиялық процестерінің
ерекшеліктнрін ескере отырып, территориялық нагіздерін жасайды. Әсіресе
жерге орналастыру, жер басты құралы ретінде пайдаланатын, ауылшаруашылық
өндірістің тиімділігіне тікелей әсер етеді, өйткені бұнда жер тек қана
операциялық базис бола қоймай, бүкіл кеңістік қасиеттерімен, бірінші
кезекте құнарлығымен, өндіріс процесінің нәтежелерін себептейді.
Сондықтан жерге орналастыру жер иеленушілер мен жер пайдаланушылықтарды
құрумен, оларды үнемі жетілдіріп отырумен, межелерін жүргізумен
шектелмейді.
Ауылшаруашылық саласында жерге орналастыру ауыл шаруашылық алқаптарының
құрамын, өндірістік бөлімдердің, танаптардың және жұмысшы учаскелерінің,
сонымен бірге ауыспалы шабындықтар мен жайлымдардың, жол торабы мен
шаруашылық орталықтарының орналасуын белгілей отырып, бүкіл өндірістің
ұйымдастырылуына территориялық негіз қалыптастырады.
Жерге орналастырудың осы мақсатына сәйкес оның негізгі міндеттері
ағындайды. Соңғылары жер заңдарымен себептеледі және мыналарына саяды:
➢ Республика заңдарының негізінде жер қатынастарын реттеу;
➢ жерде шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең даму
жағдайларын жасау;
➢ жердің ұтымды пайдаланылуын және қорғалуын ұйымдастыру;
➢ топырақтың құнарлығын ұдайы өндіру, тбиғи ортаны сақттау
және жақсарту, тұрақты агроландшафттарды жасау;
➢ жылжымайтын мүлік ретіндегі жердің рыногін қалыптастыру
және дамыту;
Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат – міндеттеріне қарай
оның мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру
іс – қимылдарын қамтиды:
1) Республикалық, облыстық және аймақтық жерге орналастыру
сызбаларын (жобаларын), жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және
қорғау жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу;
2) жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс жүзінде барларын реттестіру
жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасау,
учаскелерді жер бетіне көрсету және межелерін жүргізу, оларды
иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындау;
3) елді мекен шегараларын (шептерін) белгілеу және жер бетінде
көрсету, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі
жобаларды жасау;
4) әкімшілік – территориялық құрлымдардың, айрықша қорғаудағы табиғи
территориялардың және басқа да ерекше пайджоспарудағы жер
учаскелерінің шекаралары мен межелерін жер бетінде көрсету;
5) ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын, сонымен қатар жаңа
жерлерді игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге және басқа да
жердің пайдалануына немесе қорғалуына байланысты жобаларды
жасау;
6) жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды пайдаланылмай немесе
берілген мақсатына сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді
анықтау;
7) топографиялық – геодезиялық, картографиялық, топырақ,
геобатаникалық және басқа зерттеу – іздестіру жұмыстарын орындау;
8) жер кадастры мен мониторингін жүргізу;
9) жер ресурстарының күйі мен пайдалану жөніндегі кадастрлық және
тақырыптық карталар мен атластарды жасау;
10) жерді бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастырудың мазмұны құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру -
техникалық шаралар жүйесі болып табылатын жер реформасының жүзеге асуы мен
тығыз байланысты.
Сонымен бірге оған жергілікті әкімшіліктің арнайы жер қорын
қалыптастыру, осы қордан жаңа ШФҚ мен ӨК құруға, ЖМ(Қ)Ш кеңейтуге жер
бөліп беру міндеттері жүктелген. Жерді бөліп беру, тарату елді мекендердің
шептерін белгілеу, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру, жер учаскелерін
игеруге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды рәсімдеу және қайта
рәсімдеу жөніндегі іс-қимылдар да жерге орналастыру міндеттерінде
қамтылған. Аталған күрделі жобалау жұмыстарын жүргізу, аналитикалық
және есептеу міндеттерін орындау, жерді пайдалану, жақсартыу және қорғау
жөніндегі республикалық, облыстық және аймақтық сызба – болжаулар мен
бағдарламалардың негізінде жүзеге асырылады. Бұл болжау және жобалау
құжаттарында республиканың, облыстардың, аудандардың өндірістік
күштерінің 15 – 20 жылдың ішінде орналастыру мен дамуының негізгі
бағыттары қамтылуға тиісті.
Соңғы уақытта ауылды елді мекендердің, поселкелердің және
қалалардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобалардың
санылығы едәуір артуда. Бұндай жобалар урбанизацияланған территор-иялардың
пайдалану тиімділігін жоғарлатуға, қалалар мен басқа елді мекендерде,оларды
ары қарай дамытуға қажетті, жер аудандарын іздестіруге бағытталған.
Қарастырып отырған жобалардың елді мекендерге қатысты-ларында, аса маңызды,
оларға соңғы жылдары бөлініп берілген орасан зор көлемді ауылшаруашылық,
әсіресе мал азығы алқаптарының, дұрыс пайдалануын ұйымдастыруды ескерген.
Осымен қатар жерге орналастыру тақырыбына табиғат қорғау, рекреациялық
және қорықтық тәртіптегі айрықша қорғалудағы территория-ларды реттестіру
және мәдени аймақтарда, сонымен бірге экологиялық дағдарысқа ұшыраған
аймақтарда жердің орынды пайдалануын ұйымдастыру.
Заң бойынша жерге орналастыру іс-қимылдарына әкімшілік-территориялық
құрылымдардың (облыстар мен аудандардың) шекараларын жер бетіне түісру
жатады. Бұндай іс-қимылдар ретінде ҚР мемлекеттік шекараларын
делимитациялау және демаркациялау жөніндегі жұмыстарды да қарастыруға
болады.
Жерге орналастыру мазмұнының ең көлемді бөлігі болып ішкі-шаруашылық
жерге орналастыру және ауылшаруашылық алқаптарын жақсарту жөніндегі жұмыс
жобаларды дайындау болып табылады.Жердің ауылшаруа-шылық өндірістің басты
құралы ретінде ұйымдастырылуының нәтижесінде, агроландшафттың экология
тепе-теңдігі және сонымен бірге нарықтық жағдайларда ұдайы өндірісті
жүргізуге қажетті тұрақты кіріс қамтамасыз етіледі.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын жасау барысында жеке іс-қимыл
ретінде жерді есепке алу мәліметтерін нақтылау,пайдаланылмай немесе
нысаналы түрде пайдаланылмай жатқан жерлерді айқындау мақсатымен
инвентаризация (ж.т.) жүргізіледі.бұның нәтижесінде арнайы жер қорын
қалыптастыруға қажетті жер учаскелері де анықталып отырады.
Жерді пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі әртүрлі жұмыс жоба-
ларымен қатар, пайдалы қазбаларды өндіру немесе басқа анторпогендік
ықпалдардың салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау (қалпына келтіру)
жобалары жасалады.
Жерге орналастыру іс-қимылдарына осылармен бірге топографиялық-
геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа да
зерттеуіздестіру жұмыстарын, жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу,
кадастрлық және тақырыптық карталар мен атластарды жасау, жерді бағалау
жұмыстарын орындау жатады.
Жерге орналастырудың негізгі міндеті – ғылыми-техникалық прогрестің
деңгейіне сәйкес жер ресурстарының ұтымды пайдалануы мен қорғалуын
ұйымдастыру. Сондықтан да ол өндіргіш күштерінің дамуына қарай үнемі
өзгертіліп және жетілдіріп отыруға тиісті.
1.2. Жерге орналастыру техникасы
Жоғарыда айтылғандай, жерге орналастырудың экологиялық, әлеуметтік –
экономикалық және құықтық негіздері техникалық, бірнеше кезекте,
геодезиялық әдіс-тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Геодезиялық техника
көптен бері жерге орналастыру жобаларымен сызбалардың жоспар-картографиялық
негізін жасауға, ал жобалау аяқталғанан кейін оларды жар бетіне түсіруге
қолданады.
Ол арқалы жерге орналастыру процесінің барлық стадияларында техникалық
іс-қимылдарының қажетті дәлдігі қамтамасыз етіледі.
Бұл:
- Жоспар-картографиялық негізді таңдау және оның дәлдігін бағалау;
- Іздестіру және топографиялық – геодезиялық жұмыстарды жүргізу
жөніндегі қажетті әдістемелерді қолдану;
- Жоспар-картографиялық материалдарды жасау дәлдігі;
- Жобаның барлық элементтерінің аудандары мен межелерін жобалау және
жобаны жер бетіне түсіруге қажетті геомәліметтердің дәлдігі;
- Жобаны жер бетіне түсіру жөніндегі нақты геодезиялық іс-қимылдар.
Жоспар-картографиялық негіздің таңдаулы жобалау жобалау жұмыстарының
түрлері мен жобалау көлеміне байланысты. Мысалы, обылыстық және аудандық
жерге орналастыру сызбаларын, ал кей кезде шаруашылық жерге орналастыру
жобаларын жасағанда көбінесе 1:100000 және 1:50000 масштабтағы жоспардар
пайдаланылады. Ішкі-шаруашылық жерге орналастыру жобаларының масштабы жер
пайдаланушылықтың көлеміне тікелей байланысты, соңғысы ауыл шаруашылық
кәсіпорнының мамандандырылумен себептеледі. Дала аймақтарындағы жер
пайдаланушылықтардың ауданы 15-50 мың га аралығында. Бұнда көбінесе
1:25000, шөл және шөлейт аймақтарындағы 50-150 мың гектарлық жер
пайдаланушылықтарда – 1:5000 немесе 1:2000 масштабта жасалады.
Іздестіру және топаграфиялық – геодезиялық жұмыстар ведомстволық
нұсқаулар бойынша жүргізіледі. Соңғыларында бұл жұмыстарды жүргізу
реттілігі, жер аудандарының бір гектарына алынатын үлгілер мен өлшемдер
саны, топырақ контурларын картаға түсіру дәлдігі және басқалары
көрсетіледі. Нәтежиесінде, жобалық шешімдердің негізі болып табылатын,
белгілі бір масштабтағы топырақ, геобатаникалық, топографиялық карталарда
контурлар мен межелерді бейнелеу дәлдігі қамтамасыз етілуге тиісті. Тым
толық және нақты жоспар – картографиялық материалдарды жасау зеріттеу
жұмыстарын жүргізуге қажетті қаржы мен уақыт көлемін едәуір көбейтеді.
Жерге орналастыруда қолданатын плпн – картаграфиялық жұмыстар
аэрофототүсіру және жер бетінде түсіру жұмыстарының нәтежесінде
әзірленеді.
Жоспарлы–картографиялық материалдар қашанда қазіргі заман дәрежесіне
лайықты болуы керек. Бұл мақсаттар үшін оларға түзету жүргізіледі, яғни бұл
жер жағдайында болып жатқан өзгерістерді жергілікті жерде анықтайды және
жоспарға (картаға) енгізеді. Жерге орналастырудың жоспарлы–картографиялық
материалдарына нақты талаптар ұсынады. Олар жердің кеңістік жағдайын,
сапалық жағдайын және пайдаланылуын сипаттайтын жергілікті жердің барлық
элементтерін қамтамасыз етуі керек.
Жерге орналастыру жобаларын жасағанда және жер кадастырын жүргізгенде
негізгі картаграфиялық материалдар болып табылатын топографиялық жоспардар
аэрофототүсіру әдістері арқылы алынады. Бұл жоспардар толықтығы мен
нақтылығына қарағанда жерге орналастыруды жобалау қажеттіліктеріне әбден
жарамды. Олардың дәлдігі жеткіліктідей жоғары.
Аэрофотосуреттер, фотожоспаршеттер және басқа осы тәріздес материалдар
дайындық және зеріктеу жұмыстарын, сондай-ақ аумақта рекогносцировка
жүргізу барысында пайдаланады.
Аэрофототүсіріс материалдары аудандары бойынша үлкен емес жер
пайдаланушыларды, соның ішінде үй іргелерін есепке алу барысында да
қолданылады. Жеке жер пайдаланушылар жерді есепке алу барысында жер
пайдаланудың фотожоспарлары және фотожоспаршеттері қолданылады. Олардың
масштабтары жер пайдалану өлшемдеріне, алқаптар контурлылығына және сол
сияқты байланысты түрліше болуы мүмкін. Топографиялық жоспардар,
аэрофотосуреттер мен фотожоспаршеттер ауқымды территорияларды (100 км
астам) алынатын жобалық жұмыстарды жүргізгенде пайдаланылады. Жер бетінде
түсіру әдістері көбінесе шағын ауданды, қаржы мен еңбекті мол талап ететін
объектілерде (гидротехникалық, табиғатты қорғау, эрозияға қарсы
бағытталған) қолданылады.
Жерге орналастырулық жобалау нәтежесінде жобалық жоспарда қажетті
дәлдікпен, экономикалық тұрғыдан негізделген учаскелердің аудандары мен
межелері графикалық түрде көрсетіледі.
Учаскелердің аудандары мен олардың межелерінің дәлдігіне қойылған
өндірістік талаптарды орындау үшін, геодезиялық тірек жүйесінің бар болуына
қарай, мынандай жобалау тәсілдері қолданылады:
• аналитикалық (координаттар бойынш);
• графикалық (жоспарда өлшемдік сызықтар арқылы);
• механикалық (жоспаример арқылы);
Аналитикалық жобалау тәсілі арқылы есептелген аудандардың
салыстырмалы қателіктері 12000 шамасында, ал механикалық жобалауда –
1300 болуы мүмкін.
Жобаны жер бетіне түсіргенде мынадай әдістер пайдаланылады:
- өлшеу әдісі (арнайы құралдар арқылы);
- бұрышты өлшеу тәсілі (теодалит және т.б. арқылы);
- графикалық – мензула әдісі.
Аналитикалық жобалау барысында жасалған тексеру өлшемдері мен
сызықтарды өлшеу әдісі арқылы жер бетіне түсіру айырмашылығы 1500 аспауға
тиісті.
Теодолиттік түсіріс деп жер бетінің тек контурлық жоспарын жасау үшін
теодолит пен өлшеу лентасының немесе қашықтық өлшеуіштің көмегімен
орындалатын жұмыстарды атайды.
Теодолиттік түсірістер жазық жер бетінде, елді-мекенді аймақтарда,
құрылыс, тау-кен өндіріс алаңдарында, теміржол тораптары, т.б. жерлерде
жоспардар жасау үшін жүргізіледі.
Теодолиттік түсіріс үшін тірек жүйесі, әдетте теодолиттік жүрістер
түрінде құрылады да, олардың нүктелерінен ситуацияны түсіре отырып, қажетті
нүктелердің орнын полярлық әдіспен, перпендикулярлар және жарма
әдістерімен, сонымен қатар әртүрлі бұрыштық және ұзындық қиылыстырулар
көмегімен анықтайды.
Теодолиттік түсіріс дайындық, далалық және өңдеу жұмыстарынан тұрады.
Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын түсіру дәлдігіне
байланысты түсірістің масштабын таңдайды. Қолдағы бар барлық картографиялық
құжаттарды (жоспарды, картаны, профильді) мұқият қайта қарап зерттейді.
Егер түсіріс жүргізілетін ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пункттері
болса, онда олардың орналасқан жерінің сызбасын жасап, каталогтан
координаттарын жазып алады.
Далалық жұмыстарға:
1. жергілікті жерді рекогносцировкалау (байқап қарау) және пункттер-
ді бекіту;
2. бұрыштар мен ұзындықтарды өлшеу;
3. жердегі заттарды, контурларды түсіру;
4. жүріс пункттерін жергілікті жердегі тірек пункттеріне байланыс-
тыру.
Рекогносцировка негізінде геодезиялық тірек жүйесінің пункттерін іздеп
тауып, теодолиттік жүрістің неғұрлым қолайлы (ашық жерде орналасқан)
орындарын белгілейді.
Жергілікті жердегі нүктелердің биіктіктерін немесе өсімшелерін анықтау
мақсатымен жүргізілетін өлшеулерді нивелирлеу деп атайды. Нивелирлеудің
геометриялық, техникалық, механикалық, тригонометриялық,
стереофотограмметриялық, физикалық деген бірнеше әдістері бар. Нүктелердің
алынған биіктік белгілерінің мәні барлық масштабтағы топографиялық
түсірістердің биіктік негізі болып саналады және олар халық шаруашылығына
қажетті инженерлік есептерді, сондай-ақ бірқатар ғылыми есептеулерді шешу
үшін қолданылады.
Жобаны 1:10000, 1:25000 масштабтағы картада жасайды. Жобаны жасар
алдында орындалған нивелирлік жұмыстардың барлық материалдарын жинайды және
оны талдайды. Картаға алдымен бастапқы реперлерді және маркілерді, 4 класты
полигонометрия пункттерін және барлық разрядтағы торап жүйелерін түсіреді.
Жүріс бағытын жолдармен, өзен жағалауларымен, үлкен еңістіктерді жібермей,
сонымен қатар көшкінді және бос грунтты учаскелерімен байланыстырады.
Қазіргі кезде Н-03, Н-3К дәл нивелирлері кеңінен қолданылуда. Ni-025, Ni-
050 (ГДР) нивелирлері дәлдігі бойынша Н-3 нивелиріне теңеледі. Оптикалық
нивелирлерге Leica NA 720, 724 универсалды санды нивелирлеріне Leica NA
2002-1,5 мм айтуға болады.
Соңғы жылдары әртүрлі класты нивелирлеуде штрих-кодты сандық нивелирлер
(электронды) қолданыла бастады. Геодезиялық жұмыстың практикасында
мемлекеттік нивелирлеуді орындауға техникалық сипаттамасы бойынша сай
келетін электронды тахеометрлер кеңінен қолданылуда. Сонымен қатар жер
серігі технологиялары мемлекеттік нивелирлеудегі жеке кластардың талаптары
деңгейінде өлшеу нәтижелерінің дәлдігін қамтамасыз етеді.
Нивелирлеуге арналған үш түрлі рейкалар шығарылған: РН 05,РН 3, РН 10.
әріп жанындағы сандар 1 км жүрісте кететін орташа квадраттық қатенің
шамасын білдіреді. РН 3, РН 10 рейкаларын қалқанды ағаш талдарынан жасайды,
олар бүтін және жиналмалы болып келеді. Рейканың табанына қалыңдығы 2 см
темір бекітіледі. Рейкалардың екі жағында сантиметрлік шашка тәріздес
шкалалармен салынған. РН 3 екі жақты шашкалы рейка, ұзындығы 1500, 3000,
4000 мм болып, шекті қателігі 1 км нивелирлік жүріске 3 мм береді. Жұмыс
барысында рейкаларды башмак, костыль, ағаш қадалар үстіне қояды.
Далалық жұмыстар екі кезеңде өңделеді: алдын ала өңдеу, теңдіктерді шешу
және координат және пункттер биіктігінің катологтарын құру.
Алдын ала өңдеудің негізгі мақсаты дала есептеулерінде жіберілген болуы
мүмкін қателерді жою, өлшеулердің сапалығын және соңғы өңдеуге,
теңдестіруге жарамдылығын тексеру. Оның құрамына: дала журналын тексеру,
өлшеу нәтижелерін бағалау, жүйелер сызбасын құру, алдын ала пункт
биіктіктерін есептеулер жатады. Есептеуді журналды тексеруден бастайды.
Рейканың орташа ұзындығының түзетулерін журналдағы биік айырымға қосады да,
түзетілген биік айырымды жазады. Орташа биік айырымға түзетуді теңдіктен
алады.
Топографиялық жоспарды тікелей далада салу үшін қолданылатын графикті
әдіс мензулалық түсіріс деп аталады. Мензулалық түсіріс шағын учаскеде
мензула мен кипрегельдің көмегімен атқарылады. Түсірісті жасау, жергілікті
жердегі нүктелердің жоспаршеттік өзара орындарын графикалық түрде анықтауға
негізделген. Нүктелерге дейінгі арақашықтық өлшеуіш пен қашықтық өлшеуіш
рейканың көмегімен өлшенеді, ал бұрышты графикалық түрде салады. Құрылыс
салынған территорияны түсіргенде, арақашықтық өлшеуіш саптамамен өлшейді.
Мензулалық түсірісте түсірісті жүйенің жиі болуы талап етіледі. Түсіргі
жүйе жергілікті жер жағдайы мен түсірістің қажетті дәлдігіне байланысты
графикалық немесе аналитикалық әдістермен құрылуы мүмкін. Аналитикалық
әдістерге қиылыстырулар, теодолиттік және тахеометриялық жүрістер, ал
графикалық әдістерге қиылыстырулар, мензулалық, буссольдік жүрістер жатады.
Жүйелерді ашық жерлерде құрады, ал жабық жерлерде жүрістер жүргізіледі.
1:5000 және оданда ұсақ масштабпен алынған түсірістер үшін геометриялық
жүйелер құрғанда, әрбір нүкте үш пункттен қиылыстырулуы керек, ал
қиылыстыру бұрыштары 30 және 150 –тан артпауы керек. Қабырғалары 0,4 мм
үшбұрыш қателіктеріне жол беруге болады. Трапецияда бастапқы пункттер 2-ден
кем болмауы керек. Әр түрлі масштабтағы түсірісте аспаптан рейкаға дейінгі
ең үлкен қашықтық 150-350 м, ал жоспар масштабтағы пикет арқылы 2 см болуы
тиіс. Анық контурларды түсіргенде пикеттерді бір жағынан алады да, жолдың
енін өлшейді. Егер жолдың ені жоспар масштабына салынып, оның екінші жағы
біріншісіне параллель болса, онда пикеттер осьтің бойына салынып, шартты
белгімен кескінделеді.
Мензуал арқалы жобалық нүктелерді жер бетіне түсіру дәлдігі оларды
жоспарда көрсету дәлдігіне сәйкес 0,4 мм тең болуға тиісті.
Қазіргі кезде геодезиялық жұмыстарды жүргізу барысында , ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктері ескерілген өлшеу аспаптары мен
құралдары, соңғы үлгідегі компьютірлер мен аэрофото және аэроғарыштық
әдістер мен материалдар кең қолданылуда.
Қорыта келгенде, техникалық әдістер арқылы жерге орналастыру іс-
қимылдары, олардың құқықтық, әлеуметтік – экономикалық және экологиялық
мәні іс жүзінде жүзеге асырылады.
1.3. Жерге орналастырудың құрылымы
Реформаға дейінгі уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықтарды
құруға реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмыстарының мазмұны
шаруашылықаралық (ШАЖО) және ішкі – шаруашылық (ІШЖО) түрлеріне
бөлінетін болатын.
Жерге орналастыру обьектісіне қарай екі тармаққа ажыратылады. Олардың
біреуі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі
мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік,
азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрлыстарды жүргізуге,
қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп
беруге байланысты. Демек ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер
пайдаланушылықтарын құру.
Бұрын ішкі шаруашылық жерге орналастырудың екі формасы бөлінетін: жапай
ұжымдастыру мен совхоздарды ұйымдастырудан кейінгі алғашқы жылдары (30-
60ж.ж.) ішкісовхоздық және ішкіколхоздық формалары болатын. Кейінірек,
колхоздарда еңбек ақысын ақшалай төлеу жүйесі енгізілгенде, МТС-ры жойылып,
техника колхоздардың қарамағына ауыстырғанда, ішкіколхоздық және
ішкісовхоздық жерге орналастыру формаларының ешбір айырмашылығы
болмайды.Дегенмен, колхоздарда да, совхоздарда да олардың
мамандандырылғанына, ұйымдастыру – шаруашылық құрлымдарына, жерлерінің
реттестірілуіне байланысты өндірістің көлемінде, міндеттерінің мазмұны мен
атқару әдістерінде, сондайақ-ақ ІШЖО формаларында да айтарлықтай
айырмашылық сақталады. Негізінен ІШЖО тек сол шаруашылықтың ғана мүделерін
қозғайды.
Жерге орналастыру құрамында оның тек екі белгілегенде жер категориялары
мен жерге орналастыру іс-қимылдарының мазмұны толық қамтылмайды, өйткені
олардың кейбіреулері халық шаруашылығы салалары мен әкімшілік –
территориялық бірліктерге, ал кейбіреулері тек жеке кәсіпорындарға
қатысты.
Қазіргі жерге орналастыру салааралық сипаттағы, жалпы республика,
сонымен бірге халық шаруашылығының жеке салаларының көлемінде, жердің
пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған іс-қимылдарды қамтиды.Сондықтан
қазіргі кезде жерге орналастыру құрамында салааралық жерге орналастыру
түрі анық белгіленіп отыр.
Салааралық жерге орналастыру арқылы жер қорының категорияларға бөлінуі,
соңғыларының көлемінде арнайы мақсаттағы жер қорларының (осылардың
қатарында аудандық әкімшілік жанындағылары мен оралмандар-ға арналғандары)
құрылуы,елді мекендердің, басқаша айтқанда,ішінде жер иеленушіліктер мен
жер пайдаланушылықтар орналасқан агломерация шеп-терінің жүргізілуі жүзеге
асырылады. Елді мекеннің жер массиві мен меже-лері әкімшілік –
территориялық бірлік немесе ауыл округінің бір бөлігі болып табылады.
Салааралық жерге орналастыруға облыстар мен аудандар-дың шекараларын
белгілеу, тіпті мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау
жөніндегі іс-қимылдар жатады.
Жерге орналастырудың екінші түрі – шаруашылық аралық жерге орна-ластыру
(ШАЖО) бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандар-дың
территориясында жүргізіледі,бірақта тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл
шаруашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Нақтылы түрде ШАЖО әртүрлі мемлекеттік
және мемлекеттік емес заң тұлғалары мен жеке тұлғалардың мүдделерін,
олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру немесе қайта
құру арқылы қанағаттандырып отырады.Оның түр тармақ-тары ауылшаруашылық
және ауылшаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай ажыратылады.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру тек ауылшаруашылық кәсіпорын-дарының,
серіктестіктердің, кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана
жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты жерді өңдеудің жаңа технологиясын
енгізуге,топырақты әртүрлі техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қор-
ғауға, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын
қалыптастыруға қолайлы территориялық реттелік жасау.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-
тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Тәлімі егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ
қорғау жүйесін, эрозия (жел,су немесе олардың қосыла әсер етуі) қауіптілі-
гін, жердің сортанданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс ықпалдарды
ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа территориялардың да
(аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері ескерілуі мүмкін.
Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық территорияны
реттестіру суару және коллекторлық – кәріздік жүйенің, оның жеке
элементтерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз байланысты.
1.4. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
Жерді халық шаруашылығы салаларының мұқтаждықтарынабөліп беруге және
осыған себепті ауылшаруашылық алаптары көлемінің үнемі қысқарылуына
байланысты экологиялық жағдай соңғы жылдары күрт күрделене түсуде.
А.ш. өндірістің биологиялық негізі болып топырақтың құнарлығы, жердің
мелиоративтік күйі,эрозияға ұшырағандығы, топырақ құрамындағы қорда мен
негізгі қоректік элементтердің мөлшері және өсімдік тіршілігі ортасының
басқа да қасиеттері, сонымен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері
табылады. Ауылшаруашылық өндірістің биологиялық жағы, өзі кезегінде,
экономикалық және территориялық жағдайлармен байланысты, өйткені
соңғылары салалардың мамандандырылғандығын, алаптардың құрамы мен
орналасуын, территория-ларының реттілігін, а.ш. дақылдарын өсіру
агротехникасын, демек, жалпы өндірістің рентабельдіктігі мен тиімдігін
себептейді. Сонымен, ауылшаруашылық дақылдарды өсірудің биологиялық
жағдайлары біржағынан өндірістің экономикалық тиімділігін, ал екінші
жағынан бүкіл шаруашылық жүргізу жүйесін өздеріне сәйкесті бейімдеуді
себептеп отырады.
Қазіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің көлемін арттырудың
объективтік негізі ретінде топырақтың құнарлығын сақтап қалу мен одан ары
жоғарлатуды ұққан ерекше маңызды. Сонымен қатар алқаптар құрамы мен
территориялық реттілігі элементтерінің орналасуы, салалардың
мамандандырылғандығы мен дақылдардың құрамы шығындардың барынша қысқарылуын
және пайданың артуын қамтамасыз етуге тиісті.
Демек, жерге орналастырудың экологиялық-экономикалық мәні жер
учаскелерінің экономикалық тұрғыдан тиімді межелерін, аудандарын және
орналасуын, сондай-ақ өндірістің мақсатқа сәйкес мамандандырылғандығын,
агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігі мен жердің өндіргіш қасиеттерінің
артуын қамтамасыз ететін өндірістің территориялық негізін жасауға саяды.
Жерге орналастыру, қоғамдық өндірістің құрамды бөлігі ретінде, әрқашанда
нақты экономикалық жағдайларда жүргізіледі. Ол бірінші кезекте сол кездегі
өндіріс әдістеріне тән обьективтік экономикалық заңдар мен өндіргіш
күштердің және өндірістік қатынастарының арасындағы белгілі бір
байланыстармен себептеледі. Сондықтан жерге орналастыруда жобаларды дұрыс
негіздеу және жылдам жүзеге асыру мақсатымен, басқаша айтқанда, жоғарғы
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тиімділікке барынша тез жету
үшін, осы заңдарды жан-жақты ескеру қажет.
Экономикалық жағдайлардың арасында, негізінен ішкішаруашылық және
учаскелік жерге орналастыруда ескерілетіндеріне, мынадайлар жатады:
1. жер алқаптарының құрамы мен аудандары, олардың әр түрлі
мақсаттарға игеру мүмкіншіліктері;
2. жалпы өнімге, шығымдардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа
қарай, құндық немесе аналитикалық (балдық) көрсеткіштер арқылы
жер сапасының өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3. серіктестер мен копперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа да
агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы (өндірістік бағыттары),
шаруашылық және интеграциялық байланыстар, нарықтық
инфрақұрламдары мен өнім тапсыру және жабдықтау пунктерінің
орналастыру;
4. ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен бірлестіктердің шаруашылық
жүргізу жүйесі және экономикалық нәтежиелері, салаларының көлемі
мен құрлымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары,
өндірістік және қаржы көрсеткіштері (егіншілік және мал
шаруашылығы бойынша), ауылшаруашылық дақылдарының түсімділігі
мен алаптардың өнімділігі, жалпы өнімі мен табысы, кірістері мен
өндірістің рентабельділігі;
5. шаруашылықтардың ұйымдастыру-өндірістік құрлымы, еңбектің
ұйымдастыру деңгейі;
6. кәсіпорындардың еңбек ресурстарымен, ауылшаруашылық
технскасымен, өндірістік қорлармен қамсыздандырылығандығы және
еңбектің энергиямен қаруландырылғандығы;
7. шаруашылықтың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі қаржы
жұмсауы және несие беру мүмкіндіктері.
Шаруашылықтың іс жүзіндегі жер алқаптарының құрамы мен аудандары оның
өндірістік бағытын, мамандандырылғандығын және салаларының үйлесуімен
себептейді.
Жерге орналастыруда экономикалық жағдайлар екі әдіспен ескеріледі:
біріншісі – территорияны өндірістің мұқтаждықтарына қарай бейімдеу арқылы,
екіншісі - өндірісті территорияның реттілігі мен қасиеттерін ескере отырып
өзгерту. Бірінші жағдайда өндірістің салық құрамына сәйкес алаптардың
аудандары мен құрамын қалыптастырады, еңбек пен көлік шығындарын мол талап
ететін дақылдардың егістіктерін шаруашылық орталықтарына, мал фермаларына
барынша жақындату мүмкіндіктері және жер массивтерінің пішін
кескіндіктерін жақсарту, алаптардың ұқсас контурлығы мен ыдырыңқылығын жою
қажеттілігі қарастырылады.
Екінші жағдайда шаруашылықтың өндірістік бағыты, мамандандырылғандығы,
мал фермалары мен бөлімшелерінің орналасауы, ауыспалы егістіктері мен а.ш.
дақылдарды өсіру технологиялары топырақтардың құнарлығы мен таралуына,
эрозияланғандығына және жердің басқа да кеңітік ерекшеліктеріне қарай
анықталады. Шаруашылық орналасқан аймақтың топырақ – климаттық жағдайлары
алаптардың құрамы мен арақатынастарын себептейді, ал соңғысы шаруашылықтың
мамандандырылғандығын, демек, территорияның реттестірілуіне тікелей әсер
етеді.
Нарықтық экономика кезеңінде өнімнің қай түрі болса да шаруашылықтың
мамандандырылғандығына қарамастан, өзінөзі өтеу және қаржыландыру
принциптерінің негізінде өндіріледі. Бұл,ауыл шаруашылық өндірісі толығымен
ұдайы өндіріске жеткілікті тұрақты рентабельділікке бағытталған деген сөз.
Сондықтан жерге орналастыруда шаруашылық пен оның өндірістік
бөлімшелерінің мамандандырылғандығын талдау, соңғысының жерді тиімді
пайдалану талқаптарына сай болуын анықтау қажетті. Осымен қатар өнімдерді
қабылдау және өңдеу кәсіпорындарының жабдықтану пункттері мен
инфрақұрылымның бар болуы және орналасуы, шаруашылықаралық кооперация және
агроөнеркәсіптік интеграция мүмкіншіліктері туралы мәліметтер жиналады. Бұл
мәліметтер шаруашылықтың мамандандырылғандығын нақтылауға, алаптардың
құрамы мен аудандарын және т.б. осыған сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Түпкі мақсат – жердің пайдалану деңгейін барынша көтеру және
топырақтың құнарлығын жүйелі түрде арттырып отыру.
Осы мақсатпен, сонымен бірге өндірістің тиімділігін арттыру үшін,
шаруашылық жүргізу жүйесі, егіншілік және мал шаруашылығы салаларының
үйлесімділігі, өндірістің ұйымдастыру деңгейі зерттеледі, жалпы және
тауарлы өнімнің құрамы мен өндірістің рентабельдіктігі, кіріс пен шығыс,
өнімнің өзіндік құны мен тағыда көптеген экономикалық көрсеткіштер
талданады.
Бұл іс-әрекеттер нарық қатынастары, толық шаруашылық есебі, өзін-өзі
өтеу және қаржыландыру талаптары ескеріле отырып жүргізіледі.
Сондай-ақ жерге орналастыруда еңбектің ұйымдастырылуы, еңбек ұжымдарының
а.ш. техникамен өндірістік қорларымен қамсыздандырылғандығы назарға
алынады. Ол үшін еңбекке жарамды адамдардың саны, біліктілігі, а.ш.
алаптарымен жүктелуі, өндірістік қорлармен қамтамассыз етілуі, шаруашылық
жүргізу және жекешелендіру формалары, мүлік және жер үлестерінің мөлшері,
бұрынғы совхоздар мен колхоздардың территорияларында жаңа шаруашылық
құрылымдарының ұйымдастырылуы анықталады.
Қажетті жағдайда, осымен бірге шаруашылықтың бос ақшалай қорлары
айқындалып, керекті өндірістік объектілерді салуға, территорияны инженерлік
тұрғыдан жабдықтауға, белгіленген культуртехникалық және мелиоративтік
шараларды жүзеге асыруға несие бөлу мүмкіншіліктері қарастырылады.
Бұл мәліметтердің барлығы жоспарланған жерге орналастыру іс-қимылдарының
дәлелдігін қамтамассыз ете отырып, жобалық шешімдерді толық негіздеуге
жағдай жасайды.
Аталып өткен экономикалық жағдайлар жерге орналастыруға дейінгі және
содан кейінгі көреткіштер бойынша талданады.
ІІ.Бөлім: Бағлан шаруа қожалығының табиғи – климаттық жағдайы
2.1 Географиялық жағдайы
Бағлан шаруа қожалығы ылғалды дала аймағында(табиғи - экономикалық
карта - сызбалы қара), Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданының
Солтүстік Шығыс бөлігінде орналасқан. Орталығы Қызыл-жар ауылынан
аудандық орталығы Темірланға дейін 65 км., Шымкент қаласынан облыстық
орталыққа 35 км. және Қызыл-жар ауылынан Төрткүл елді мекені 10 км.
орналасқан. Тауарларды тапсыру мен алу пункті Төрткүл елді мекені,
аудандық орталық Темірлан. Аудандық және облыстық орталықтармен
байланыстардың барлық түрлері бар. Көліктік байланыс шоссе жолдары арқылы
жүзеге асырылады.
2.2. Рельефі
Бағлан шаруа қожалығының жер территориясы геоморфологиялық қатынаста 3
бөліке бөлуге болады:
1. Оңтүстік Шығыс бөлігі Алты төбе жазығы.
2. Солтүстік Батыс, Батыс бөлігі толқынды жазық.
3. Солтүстік Шығыс бөлігі Арыс-Түркістан каналының шегінде орналасқан.
Рельеф сипаттамасы бойынша қожалықтың аумағын үш бөлікке бөлуге болады:
Оңтүстік-Шығыс, Солтүстік-Шығыс, Солтүстік Батыс.
Оңтүстік-Шығыс бөлігі толқынды-сайлы жазықпен сипатталады, сонымен қатар
сайлы жүйе тек қана Арыс-Түркістан каналының жағасына жататын аумақтар да
бар.
Солтүстік-Шығыс бөлігі тегіс толқынды жазық, шаруашылық жерлерінің ең
көп бөлігі, онда арықтар мен ойпаттар шамалы.
Солтүстік Батыс бөлігі тегіс жазық , онда шұңқұрлар мен ойпаттар жоқ,
себебі шаруашылық территориялары орналасқан.
Жалпы Бағлан шаруа қожалығының аумағының рельефі бойынша ауыл шаруашылық
техникасын пайдалану үшін жарамды, әр қолайлы .
2.3. Климаты
Оңтүстік Қазақстан облысы дүние жүзі материктің ортасында, ашық
теңіздер мен мұхиттардан алыстығына байланысты шаруашылық территориясының
климаты жұмсақ және агроклиматтық жағдайға ыңғайлы болып табылады.
Ауа температурасы 10(- тан жоғары, орташа мәні шілде айында шамамен
+26( +32(С. Жаздың максималды температурасы +40( +44(С. Жаздың жоғары ауа
температурасының жалғасу мерзімі 173-180 күн.
Қыс мерзіміндегі қар жамылғысының орташа биіктігі – 15 -40 см. тұрақты
қар жамылғысы 90-120 күн жатады. Қаңтар айының орташа жылдық
температурасы -6,3(С, Абсолюттық максималды температурасы -30(С тең.
Шілде мен тамыз айлары ең ыстық, ал желтоқсан мен қаңтарайлары ең суық
болып есептеледі. Шаруашылық террриториясында ыстық айлардың көп жылдық
орташа температурасы +24(+28(С дейін болады. Наурыз және қараша айларының
орташа температурасы +25(С тең.
Жалпы шаруашылық территориясын толығымен сипаттағанда жазы ыстық ,ал
қысы суық болып табылады.
Көктемгі аязғы күндер ақпанның бірінші декадасы мен мамырдың декадасы
аралығында. Орташа аязды күндер саны 160 күнді құрайды. Аязсыз мерзімнің
ұзақтығына байланысты және оптимальды температураның бар болуына
байланысты климат толығымен жарамды болады.
Осы шаруашылықтың аумағына түсетін жауын-шашынның орта жылдық мөлшері
жылына 200-250 мм. Сәуір, мамыр, маусым айларында жауын-шашын көп мөлшерде
түседі. Шілде, тамыз айларында жауын-шашының мөлшері азаяды, ал қазан,
қараша айларында жауын – шашын мөлшері қайта көбейгені байқалады.
Шаруашылық территориясы толығымен атмосфералық ылғалдылықпен қамтамасыз
етіледі. Кей жылдары жауын-шашын мөлшері ауылшаруашылық дақылдарын
жетілдіруге жеткілікті түседі. Шруашылық территориясында қалың қар
жамылғысы қалыптасады, сондықтан онда топырақ ылғалдылығы көбірек
жиналады және ауылшаруашылық дақылдарының дамуына, өсіуіне қолайлы жағдай
жасайды.
Шаруашылық территориясындағы климаттық жағдайлардың басты кешендерінің
бірі – жел режимі болып табылады. Орташа айлық және жылдық желдің
жылдамдығы шаруашылық территориясында біршама жоғары. Шаруашылық
территориясында күнделікті желдің саны жылына 15-25 күн. Жыл мерзімдері
бойынша бұл күндер негізінен көктемгі мерзімде өтеді.
Жерге орналастыру жүмыстарында эрозияға қарсы шараларды белгілеу
ауыспалы егістіктердің топырақ қорғау жүйесін жоба шешімдерінде қабылдау,
топырақ өңдеуде тиісті агрегаттарды мерзімінен пайдалануды қамтамасыз ету
болып саналады. Жобалау жұмыстары жүргізілетін шаруашылықта эрозияға қарсы
агротехникалық шараларды топырақты өңдеу барысында шаруашылықтың Солтүстік-
Батыс бөлігінің жерінде қарастыру керек. Ауыспалы егіс массивінің 50
пайызына көпжылдық шөптерді, 20 процентіне – біржылдық шөптерді орналастыру
қарастырылу керек, ал 30 процентінде астық дақылдарын өсіру үшін эрозияға
қарсы топырақ қорғау технологиясын қолдну керек.
Ауыл шаруашылығы үшін климаттың негізгі қолайсыз факторы – ауыл
шаруашылық дақылдарды ылғалмен қамтудың жеткіліксіздігі мен тұрақсыздығы,
сондықтан барлық агротехникалық шаралар ылғалды жинау мен сақтауға
бағытталу керек.
2.4 Өсімдігі
Бағлан шаруа қожалығының өсімдік жамылғысы әр түрлі. Даланың су бөлгіш
кеңестіктерінде жантақ, сора, су жағалауларында қамыс т.б. топтары өседі.
Көбінесе қамыс, қоға шоғайна өсімдіктері арық атыздарда, звростарда
көптеп кездеседі. Жантақ, ақселеу, бетегелі, жусанды жайылымдар шығыс аз
қуатты құмдақ қара топырақта орналасқан. Жайылым да шөп қалыңдығы көбінесе
ақселеу, бетеге, жантақ, жусан өседі. Топырақтың өсімдікпен жамылғысы 65-
75 процентті құрастырады.
Шрауашылықтың жерлерінде егіс науханы кезінде танаптарда көптеп шығатын
шырмауық өсімдігі. Ол шөптік өсімдік, екен егінді шырмап, орап өсуіне көп
кедергі жасайды. Бұл шөп негізінде мал азығының ең жақсыларының бірі болып
саналады.
Сонымен қатар шаруашылақта кездесетін шөптердің бірі шоғайна өсімдігі.
Шоғайна өсімдігі негізінен су арқылы ағып келеді. Шоғайна өсімдігі ең тез
көбейетін өсімдіктер қатарына жатқызуға болады. Себебі шоғайнаны ерте
өскенде көзін жою керек, ол өссе тұқымы арқылы көбейеді. Сол тұқымын жел,
су арқылы таралады.
2.5 Топырағы
Шаруашылық жерінің аумағындағы топырақ жамылғысы екі топқа бөлінеді.
Шраруашылық аумағының Оңтүстік-Шығыс, Солтүстік-Шығыс өңірлерінде 30-50
процент жер жынысынан тұратын қара шірк қабатының аз қалыңдығымен, ұсақ
тасты ашық қоңыр топырақ. Ал Солтүстік Батыс бөлігі – қарапайым сұр,
топырақ түсінің қанық еместігімен, түйіртпектік – шаңды құрылымымен
сипатталатын топырақ.
Топырақтың жыртылатын қабатындағы қара шірік құрамы көп емес сондықтан
өсімдіке керекті агратехникалық шараларды, қоректік заттармен қамтамасыз
ету, механикалық және биологиялық құрлымы жағынан жерлерді жақсарту мен
олардың өнімділігін жетілдіру бойынша шаралардың бірдейлі қолдану керек.
2.6 Гидрография мен гидрологиясы
Шаруашылықтың гидрографиялық жүйесі – Арыс-Түркістан каналы және Арна,
сондай-ақ Бөган су қоймасы.
Арна шаруашылықта пайдаланылмайды, өйткені ол жаздың ортасына қарай
толық кеуіп қалады және шаруашылықтан тысқары Солтүстік-Шығыс аймағында
орналасқан. Арна көктемгі айларда қардың еріген суларымен толып, Солтүстік-
Шығыстан, Солтүстік-Батысқа қарай ағып Арыс-Түркістан каналына құйады.
Арыс-Түркістан каналы шаруашылықтың Солтүстік-Шығыс, Солтүстік шекарасы
бойында ағады. Каналдың ағу жылдамдығы төмен шаммен 1мсек. каналдың жалпы
ені 7-10 м. Шаруашылық территориясына дейін 700-1000м қашықта ағады. Суы
тұшы, ішуге жарымсыз. Канал жағалауының биіктігі 2-3, каналдың тереңдңгі 4-
5 м. Канал түбі ақ құмды, тұнбаланған.
Арыс-Түркістан каналына жылдың көктемгі егіс науханына қарсы наурыз
айының аяғына таяу су жіберіледі. Содан соң жылдың қыркүйек – қазан
айларында тоқтатылады.
Бөген су қоймасына жиналған суларды жоғарыда аталған канал арқылы елге
жібереді. Бөген су қоймасының негізгі қорегінің бірі қар мен жауын-шашын
болып табылады. Жоғарыда көрсетілген мәліметтер бойынша жер астындағы
суларын шаруашылық территориясында пайдаланбайды. Жалпы жер асты сулары 8-
10 м, ал кей жерлерде жер асты сулары 10-12м тереңдіктен шығады.
ІІІ. Бөлім. Ішкішаруашылық жерлерін орналастыру жобасын құрудағы
дайындық жұмыстары
3.1 Бағлан шаруа қожалығының ішкішаруашылық жерлерін орналас-тыру
жобасын құру.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау обьектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрлымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен балгілі бір
мерзімге бекітілген жерлерге ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін
өндірумен әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар және мемлекеттік емес
кәсіпорындар, шаруа қожалықтар, серіктестіктер, кооперативтер, акционерлік
қоғамдар айналысады.
Сондай жекеменшік шаруа қожалықтарының бірі Оңтүстік Қазақста обылысы
Ордабасы ауданында Төрткүл елді мекенінде, Қызылжар аулында орналасқан
Бағлан шаруа қожалығы. Шаруашылықтың жалпы территориясында 118 га
суармалы, 16 га жайлым жер бар.
Бағлан шаруа қожалығында ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты
мақсаты – шаруашылықтық субьектілердің алдына қойған міндеттерін жер
бетінде ойдағыдай орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz