М.Х.Дулати

Жоспар
Кіріспе

Өмірбаяны
Тарихи Рашиди

Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаханнама» дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар. Мұндағы «Мұхаммед Хайдар» - өз аты, «Мұхаммед Хұсайын» - әкесінің аты, «мырза» - текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны секілді), «дулат» - шыққан тайпасының аты.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қаратау гуманитарлық-техникалық колледжі

Мамандығы: Ғимараттар мен үймәреттерді салу және пайдалану
Бөлім:Құрылыс Техникалық
Цәк: Арнайы құрылыс және Білім беру

Пәні: Мәдениеттану
Тақырыбы: М.Х.Дулати
Оқу түрі: кредиттік
Тобы: 1401-10-9б
Орындаған: Көшербай С.
Қабылдаған: Аптауова С.

Қаратау 2013ж
Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы,
әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды
деректер беретін Тарихи Рашиди кітабы мен Жаханнама дастанының авторы,
Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-
жөні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар. Мұндағы Мұхаммед
Хайдар - өз аты, Мұхаммед Хұсайын - әкесінің аты, мырза - текті
әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан
аталатыны секілді), дулат - шыққан тайпасының аты.
Өмірбаяны
Мұхаммед Хайдардың ата – бабалары кезінде Моғолстан мемлекетінің
құрамына енген қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан және Шығыс
Түркстан жерлерінде ұлысбегі, тархан қызметтерін атқарған, өздерінің
мұрагерлік иеліктері – Маңлай-Сүбені дербес басқарған. Өз әкесі Мұхаммед
Хұсайын Моғолстанның Жүніс ханының күйеу баласы, Ташкентті билеген. Оны
кейін Әмір Темірдің немересі Мұхаммед Шайбани хан өлтірген. Анасы Хуб-Нигар
ханым – Жүніс ханның қызы. Бұл ретте Мұхаммед Хайдар Моғолстанның Сұлтан
Саид ханмен және Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы
Захираддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Әкесі өлгеннен кейін Мұхаммед Хайдар
біраз уақыт осы Бабырдың қолында тұрады. Содан кейін Бабырдың рұқсатымен
Сұлтан Саид ханға келіп, оның Қашқардағы сарайында тұрып, сарай қызметін
басқарады. Саид ханның Әбубәкірге қарсы соғыстарына қатысады. Жан-жақты
білімді, сарай қызметін жетік білетін адам ретінде ханның мұрагер баласы
Әбу ар-Рашид сұлтанның тәрбиешісі болады.
Сұлтан Саид өлгеннен кейін таққа отырған Рашид дулат тайпасының
басшыларынан қауіптеніп, оларды қуғындай бастайды. Мұхаммед Хайдардың
немере ағасы – Саид Мұхаммедті өлтіреді. Осыдан кейін өз басына қауіп бұлты
үйіріліп келе жатқанын сезген Мұхаммед Хайдар Үндістанға қашады. Ол мұнда
ұлы Моғолдар сарайында әскербасы болып, Кашмирді жаулап алу соғысына
қатысады. Жаулап алғаннан кейін Ұлы Моғолдар атынан біраз уақыт Кашмирді
билеп тұрады. Ол осында өзінің атақты еңбегі Тарихи Рашидиді жазуға
кіріседі.
Тарихи Рашиди
"Тарихи Рашиди" атты еңбекте қазақ хандығының қалыптасуы туралы, мұнан
кейінгі Жетісу мен Шығыс Дешті— Қыпшақта болған оқиғалар, Моғолстанның
құлауы, феодалдық соғыстар, қазақтар, қырғыздар және өзбектердің сыртқы
жауға қарсы күресте өзара одақтасуы туралы көптеген мәліметтер бар. Сонымен
бірге бұл еңбекте ХV-ХVI ғасырлардағы Оңтүстік жөне Шығыс Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жағдайы, орта ғасырлық Қазақстандағы Жетісудың
тарихи жағрапиясы, қалалық және егіншілік мәдениеті туралы құнды мәліметтер
бар. 1533 жылы хандық таққа қайта отырған Абу-ар-Рашид, өз тайпаларынан
қауіп тоне ме деген оймен, оларды қуғындай бастады. Мұхаммед Хайдар
Дулатидің немере ағасы Сайд Мүхаммед мырза Дулатты өлтірді. Мүхаммед Хайдар
Дулати Үндістанға қашып кетті. Онда ол Ұлы Моғолдар сарайында әскерлерді
басқарды.
Ол сол кездегі саяси оқиғалар мен оған қатысқан қайраткерлерді, сондай-
ақ Моғолстан мемлекетінің, Қазақ хандығының өткен тарихын жақсы білген.
Оның тікелей өзі куә болған жайлары да көп еді. Содан да болар ол орта
ғасырдағы қазақтарға, әсіресе дулат тайпасының тарихына қатысты өте құнды
материалдар береді. Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы, одан кейінгі
кезеңдері, олардың қырғыздармен, өзбектермен қарым қатынасы жайында кеңінен
сөз болады.
Мұхаммед Хайдар Дулати құрметіне аты Тараз мемлекеттік университетіне
берілген.
Қайырғали Жалаири (Қадыр Әлі Қосымұлы би, арғы тегі Жалайыр) деп
аталған бұл кісі ХVI-ғасырдың ортасы мен ХVII-ғасырдың басында өмір сүріп
(1530-1605 жылдары), қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған. Ресейдің
атақты патшасы Борис Годуновтың қол астында жүріп, 1602 жылы "Жылнамалар
жинағын" жазып бітірген. Бұл — қазақ тілінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек.
"Жинақтың" тілдік құрылымын, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.