Қазақстан экономикасының дамуына шетел инвестицияларын тарту және пайдалану мәселелері
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ. . . . . . . . . 8
1.1 Инвестициялық капиталдың теориялық.әдістемелік негізі . . . . . . . . . 8
1.2 Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3 Қазақстан Республикасының қаржы нарығы үшін шетелдік капитал тартудың маңыздылығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛДІК КАПИТАЛДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯ ҚҰРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЗЕРТТЕУ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.1 Шетел инвестицияларының сандық көрсеткіштерін және олардың қатысу формаларын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2 Инвестициялық жоспарлау стратегиясының макроэкономикалық ортасын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.3 Қазақстан компанияларының шетелдік капиталды тарту саясатының тенденциялары (Ислам инвестициясы мысалында). . . . . . . . . . . . . . . . 60
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУ МЕН ПАЙДАЛАНУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1 Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тартудың мемлекеттік.құқықтық механизмін жетілдіру жолдары . . . . . . . . . . . . 71
3.2 Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасында пайдаланудың болашағы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ. . . . . . . . . 8
1.1 Инвестициялық капиталдың теориялық.әдістемелік негізі . . . . . . . . . 8
1.2 Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3 Қазақстан Республикасының қаржы нарығы үшін шетелдік капитал тартудың маңыздылығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛДІК КАПИТАЛДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯ ҚҰРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЗЕРТТЕУ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.1 Шетел инвестицияларының сандық көрсеткіштерін және олардың қатысу формаларын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2 Инвестициялық жоспарлау стратегиясының макроэкономикалық ортасын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.3 Қазақстан компанияларының шетелдік капиталды тарту саясатының тенденциялары (Ислам инвестициясы мысалында). . . . . . . . . . . . . . . . 60
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУ МЕН ПАЙДАЛАНУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1 Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тартудың мемлекеттік.құқықтық механизмін жетілдіру жолдары . . . . . . . . . . . . 71
3.2 Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасында пайдаланудың болашағы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Қазақстан Республикасының ең басты ұлттық мақсаты – халқының тұрмыс дәрежесінің жоғары деңгейін және әлемнің өзге елдерінің арасында Қазақстанның лайықты орын алуын қамтамасыз ететін тиімді ұлттық экономика құруы болып табылады. Еліміз бұл мақсаттың жүзеге асырылуы үшін қажет үлкен әлеуетке ие әрі оны әлемдік нарықта жоғары сұранысқа ие минералды-шикізат ресурстарының бай қорлары ғана емес, сонымен қатар, өзге дамушы елдермен салыстырғанда бірталай дамыған өндірістік экономикалық әлеуеті, халықтың жалпы білім деңгейі, біліктілігі жоғары мамандардың бар болуы да құрайды. Бұл факторлардың елдің ұзақ мерзімді экономикалық және әлеуметтік даму стратегиялары шегінде тиімді пайдаланылуы Қазақстанның тұрақты дамуына септігін тигізеді, ол өз кезегінде қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын, экологиялық қауіпсіздікті және экономикалық тиімділікті қамтамасыз етеді.
1. Қазақстан Республикасының 2003 ж. 8 қаңтардағы № 373-II «Инвестициялар туралы» Заңы (19.03.2010 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы: Қазақ университеті, 2006.
3. Подшиваленко Г.П., Лахметкина Н.И., Макарова М.В. Инвестиции: учебное пособие – М.: КНОРУС, 2006.
4. Асилова А.С. Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу: оқулық. – Алматы: Экономика, 2011.
5. Некрасова И.В., Алешин В.А., Зотова А.И. Инвестиции: учебное пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2009.
6. Мальцева М. Что такое инвестиции? // Финансы Кредиты. - 2007.- №1.- с. 15-17.
7. Кадерова Н.Н., Макенова А.А., Әбуова Ж.М. Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу: оқулық. – Алматы: ТОО «Print-S», 2011.
8. Арыстанбеков К. Экономическая политика Казахстана в условиях высокого уровня иностранных инвестиций // Альпари. - 2004.- №4.- с. 17-28.
9. Международные инвестиции. Структура международных инвестиций. Электронный ресурс. - http://fin-result.ru/mezhdunarodnye-investicii1.html
10. Навой А.В. Структурный анализ международного движения капитала // Деньги и кредит.- 2007.- №1.- с. 18-24.
11. Абнасирова Қ.К. Әлемдік экономикаға интеграциялау – Қазақстанның экономикалық даму негізі // Вестник Казахской Академии транспорта и коммуникаций. - 2010.- №1.- 188-191 б.
12. Дүйім елді алаңдатқан инвестиция // Түркістан.- 2012.- №11 (921). - 12-14 б.
13. Косжанов Т.Н. Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны // Транзитная экономика.- 2005.- №7.- с. 21-23.
14. Шетелдік инвестициялар өсуде. Электронды ресурс. – http://www.cawaterinfo.net/ca/index.php?option=com_content&view=article&id=695:2011-05-27-09-49-50&catid=31:news-kazakhstan&Itemid=27.- 2011 жыл 27 мамыр.
15. Черьязданов С.К. Банковские инвестиции и их воздействие на развитие экономики Казахстана : автореф. дис.... канд. экон. наук: защищена 16.06.06 / Салават Калымгазинович Черьязданов; С.К. Черьязданов; [науч. рук. Н.Н. Хамитов].- Алматы: [б. и.], 2006.- 24, [4] с.
16. Даулбаева А.Қ. Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы экономикалық ынтымақтастық // ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы = Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право.- 2010.-№ 1-2.- 50-54 б.
2. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы: Қазақ университеті, 2006.
3. Подшиваленко Г.П., Лахметкина Н.И., Макарова М.В. Инвестиции: учебное пособие – М.: КНОРУС, 2006.
4. Асилова А.С. Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу: оқулық. – Алматы: Экономика, 2011.
5. Некрасова И.В., Алешин В.А., Зотова А.И. Инвестиции: учебное пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2009.
6. Мальцева М. Что такое инвестиции? // Финансы Кредиты. - 2007.- №1.- с. 15-17.
7. Кадерова Н.Н., Макенова А.А., Әбуова Ж.М. Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу: оқулық. – Алматы: ТОО «Print-S», 2011.
8. Арыстанбеков К. Экономическая политика Казахстана в условиях высокого уровня иностранных инвестиций // Альпари. - 2004.- №4.- с. 17-28.
9. Международные инвестиции. Структура международных инвестиций. Электронный ресурс. - http://fin-result.ru/mezhdunarodnye-investicii1.html
10. Навой А.В. Структурный анализ международного движения капитала // Деньги и кредит.- 2007.- №1.- с. 18-24.
11. Абнасирова Қ.К. Әлемдік экономикаға интеграциялау – Қазақстанның экономикалық даму негізі // Вестник Казахской Академии транспорта и коммуникаций. - 2010.- №1.- 188-191 б.
12. Дүйім елді алаңдатқан инвестиция // Түркістан.- 2012.- №11 (921). - 12-14 б.
13. Косжанов Т.Н. Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны // Транзитная экономика.- 2005.- №7.- с. 21-23.
14. Шетелдік инвестициялар өсуде. Электронды ресурс. – http://www.cawaterinfo.net/ca/index.php?option=com_content&view=article&id=695:2011-05-27-09-49-50&catid=31:news-kazakhstan&Itemid=27.- 2011 жыл 27 мамыр.
15. Черьязданов С.К. Банковские инвестиции и их воздействие на развитие экономики Казахстана : автореф. дис.... канд. экон. наук: защищена 16.06.06 / Салават Калымгазинович Черьязданов; С.К. Черьязданов; [науч. рук. Н.Н. Хамитов].- Алматы: [б. и.], 2006.- 24, [4] с.
16. Даулбаева А.Қ. Қазақстан Республикасы мен АҚШ арасындағы экономикалық ынтымақтастық // ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы = Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право.- 2010.-№ 1-2.- 50-54 б.
ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ 8
ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ. . . . . . . . .
Инвестициялық капиталдың теориялық-әдістемелік негізі . . . . . 8
. . . .
Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі . . . . . . . . . . 17
. . . . . . . .
1.3Қазақстан Республикасының қаржы нарығы үшін шетелдік капитал 26
тартудың маңыздылығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛДІК КАПИТАЛДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ 37
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯ ҚҰРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЗЕРТТЕУ. . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1Шетел инвестицияларының сандық көрсеткіштерін және олардың қатысу37
формаларын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
Инвестициялық жоспарлау стратегиясының макроэкономикалық ортасын 47
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
Қазақстан компанияларының шетелдік капиталды тарту саясатының 60
тенденциялары (Ислам инвестициясы мысалында). . . . . . . . . . .
. . . . .
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУ МЕН ПАЙДАЛАНУ71
ПЕРСПЕКТИВАСЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
3.1Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тартудың 71
мемлекеттік-құқықтық механизмін жетілдіру жолдары . . . . . . . .
. . . .
3.2Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасында пайдаланудың 89
болашағы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . 106
.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының ең басты ұлттық мақсаты – халқының тұрмыс
дәрежесінің жоғары деңгейін және әлемнің өзге елдерінің арасында
Қазақстанның лайықты орын алуын қамтамасыз ететін тиімді ұлттық экономика
құруы болып табылады. Еліміз бұл мақсаттың жүзеге асырылуы үшін қажет үлкен
әлеуетке ие әрі оны әлемдік нарықта жоғары сұранысқа ие минералды-
шикізат ресурстарының бай қорлары ғана емес, сонымен қатар,
өзге дамушы елдермен салыстырғанда бірталай дамыған өндірістік экономикалық
әлеуеті, халықтың жалпы білім деңгейі, біліктілігі жоғары мамандардың бар
болуы да құрайды. Бұл факторлардың елдің ұзақ мерзімді экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиялары шегінде
тиімді пайдаланылуы Қазақстанның тұрақты дамуына септігін тигізеді,
ол өз кезегінде қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын, экологиялық
қауіпсіздікті және экономикалық тиімділікті қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі алғышартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі
болып отыр. Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды
да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру
өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру, cонымен
қатар, жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен
қамтамасыз етуге, халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік
береді. Елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық үрдісті экономикалық
пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын
қызмет деп қарастыруымыз керек.
Қазақстандағы көптеген стратегиялық маңызды шаралардың шетелдік
инвестицияның қатысуынсыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Шетел
инвестицияларын ел экономикасына тартудың әдістемелік және ұйымдастырушылық-
құқықтық мәселелерін шешу жолдарын қарастыру, Қазақстан Республикасының
егемендігі мен экономикалық қауіпсіздігі талаптарын сақтай отырып елге
шетел инвестицияларын тарту формаларын таңдау және тиімді пайдалану
мәселелері осы жұмыстың тақырыбын анықтайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасына шетел
инвестицияларын тарту макроэкономикалық сипаттағы стратегиялық
және тактикалық міндеттерді шешуге бағытталған объективті қажетті
үрдіс болып табылады. Шетел инвестициялары экономикамыздың
қарқынды өсуіне елеулі әсерін тигізеді. Қазақстан экономикасының даму
жағдайында инвестициялар әлеуметтік және өндірістік даму мүмкіншілігінің
құрылымдық өзгеруінің маңызды құралы болып табылады. Қазақстан Республикасы
аумағындағы барлық шаруашылық субъектілеріне үздіксіз сыртқы
нарыққа шығу құқығын ұсыну, шетел инвестицияларын кеңінен
тарту, Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейту
құқықтарын беру шетел инвестицияларын ғылыми зерттеудің өзектілігін
анықтайды.
Нарықтық экономиканың ерекшеліктерін ескере отырып инвестициялық
үрдісті қалыптастыруда әлемдік технологияларды, менеджмент
пен маркетингтің озық әдістерін қолдануға негізделген және
инвестициялау тетіктерін қалыптастыруда ең тиімді инвестициялық жобаларды
нарықтық тетіктер арқылы дайындау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан өзекті
болып табылады. Экономиканың өсуі инвестициялық қызметтің
белсенділігімен байланысты. Сондықтан, қазіргі таңда еліміздің алдында
тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық саясат
жүйелерінің барынша қайта қаралуын талап етеді. Бірақ, өз кезегінде
инвестициялық қызмет, құрылымы, ұдайы өндірістегі қаржылық және материалдық
активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын
анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына
байланысты болып келеді, яғни бұл инвесторлардың нарықта инвестициялық
стратегияны дайындауды есепке алу факторы болып табылады.
Қазақстан өзінің өндірістік әлеуетін қайта қалыптастыруға, жаңартуға,
тұтынушылық нарықты жоғары сапалы және қымбат емес тауарлармен толтыруға,
өзінің экспорттық потенциалын дамытуға және құрылымдық қайта
құруға, басқарушылық мәдениетін қоғамға еңгізуге және антиимпорттық саясат
жүргізуге мүдделі. Шетел инвесторлары Қазақстанның кең ішкі
нарығы есебінен пайда табуға, табиғи байлығына, білікті және арзан
жұмыс күшіне тәуелді. Сондықтан да біздің мемлекетіміз алдында келесідей
күрделі және аса маңызды мәселе тұр: жеке ынтаны жоғалтпай
қоғамдық мақсаттарға жету үшін экономикалық реттеу шараларын бағыттай
отырып, шетел капиталын елге тарту. Қазақстан экономикасына кең
көлемде шетел инвестицияларын тарту халықтың жоғары сапалы өмірімен
сипатталатын өркениетті, әлеуметтік бейімделген қоғам құру секілді
ұзақ мерзімді мақсаттарды көздейді. Шетел капиталы Қазақстанға
ғылыми-техникалық прогресске және алдыңғы қатарлы басқарушылық
тәжірибесіне жетуге мүмкіндік береді. Демек, бұл үшін шетел инвестицияларын
тиімді пайдалануды жетілдіру жолдарын кешенді зерттеу қажет. Қазіргі таңда
өнеркәсіпті дамытуда негізгі басымдылық өңдеу саласына беріледі.
Сондықтан шетел инвестицияларының тиімділігін арттырудың ең басты шарты –
инвестиция ағымын мемлекет үшін маңызды болып келетін экономика
секторларына тарту және тиімді пайдалануға жағдайлар жасау болып табылады.
Сонымен қатар, отандық және шетелдік инвесторлар үшін экономиканың нақты
секторына бағытталған инвестициялық тәуекелді азайту бойынша шаралар
кешенін құру қажет.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Зерттелетін тақырып бойынша көптеген
теориялық және практикалық мәселелерге қатысты ресейлік және шетелдік
зерттеушілердің еңбектерін атауға болады: Л.Абалкин, И.Балабанов,
Н.Кафтункина, К.Киреева, Н.Кондратьев, Э.Кроливецкий, М.И.Кулагин,
Д.К.Лабин, Л.Г.Симкина, И.П.Фирова, Й.Ворст, Л.Гитман, М.Джонк,
Дж. Кейнс, П.Ревентлоу, М.Райзер, т.б. Сонымен қатар осы мәселеге
қатысты көзқарастар мен ой-пікірлер М.С.Ашимбаев, У.Б.Баймуратов,
С.Ж.Даукеев, О.И.Егоров, А.Х.Ералы, Р.С.Каренов, М.Б.Кенжегузин,
А.К.Қошанов, М.К.Мамырова, Д.М.Мадиярова, Н.К.Надиров, О.С.Сәбден,
А.М.Сейтқазиева, С.Б.Сагындыкова, Ұ.Ж.Шалболова т.б. сынды қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазіргі кезде шетел инвестицияларын тарту және тиімді пайдалану
мәселелерін зерттеу қажеттілігі ұлттық экономикалық қауіпсіздікпен
және Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастарымен байланысты
болғандықтан, диссертация тақырыбы бүгінгі таңда өзекті болып
табылады. Бұл диссетацияның негізгі мақсаты мен міндеттерін таңдаумен
анықталады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты – Қазақстан экономикасының басым секторларына шетел
инвестицияларын тарту және пайдалану мен ынталандырудың
тиімді механизмін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік сұрақтарын
зерттеу, сонымен қатар, инвестицияларды тиімді пайдалануды жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста келесі міндеттер қойылған және шешімін
тапқан:
– инвестициялық капиталдың теориялық-әдістемелік негізін талдау;
– ҚР экономикасында шетел инвестицияларының рөлі мен орнын
анықтау;
– шетел инвестицияларын тарту мен пайдаланудың отандық және
шетелдік тәжірибелерін талдау;
– Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту мен
пайдалану перспективасын қарастыру;
– Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту механизмін жетілдіру
және пайдаланудың тиімділігін арттыру бойынша
ұсыныстар қалыптастыру және оларды негіздеу.
Диссертацияның зерттеу пәні Қазақстандағы шетел инвестицияларын тиімді
пайдалануды басқару тетіктері мен бағыттары болып табылады.
Зерттеудің нысаны Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту
кезінде пайда болатын экономикалық қатынастар болып келеді.
Диссертацияның зерзаты Қазақстанның ұлттық экономикасын түрлендіру
жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық әрекеті
мен шетел инвестицияларының тиімді пайдаланылуы мен ынталандыру механизмін
қалыптастырумен байланысты теориялық, әдістемелік және ұйымдастырушылық
сұрақтар болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін отандық және шетелдік
ғалымдардың инвестициялық саясат пен шетел инвестицияларын
тарту мәселелері туралы еңбектері құрайды. Зерттеу барысында
ҚР Президентінің жарлықтары, үкімет қаулылары,
заңдар мен нормативтік құжаттар, Президенттің жолдаулары, мемлекеттің даму
бағдарламалары қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстан Республикасының әрекет етуші
заңдары, министрліктер мен комитеттердің материалдары, ҚР
статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері, ҚР инвестициялар жөніндегі
комитетінің деректері негізінде қалыптасты.
Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, графиктік сараптамалық,
статистикалық және болжамдау әдістерін қолдану көмегімен алынды.
Қойылған мәселелерді шешуге арналған әдістемелік тәсілдер
мен теориялық амалдар автордың өз бетінше жүргізген зерттеуінің
нәтижесі болып табылады. Диссертацияда көрсетілген
нәтижелерді алуда автордың қатысуы және мәселелерді
зерттеуге қосқан жеке үлесі келесідей көрініс тапқан:
– зерттеудің мақсаты мен міндеттерін қалыптастыру;
– шетел инвестицияларын тартудың формалары мен әдістеріне
талдау жасау;
– ҚР инвестициялық климатының жағдайын зерттеу, қазіргі
жағдайының жағымды және жағымсыз жақтарын анықтау;
– шетел инвестицияларын тарту механизмін жетілдіру бойынша
ұсыныстар қалыптастыру.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы – Қазақстан экономикасының дамуына
шетел инвестицияларын тарту механизмін жетілдіруге байланысты соңғы
бесжылдықтағы жаңа деректер негізінде автормен кешенді зерттеудің
жүргізілуі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығын анықтайтын негізгі нәтижелер:
– Қазақстан Республикасының шетел капиталына байланысты
инвестициялық саясатының генезисіне талдау жасалынды;
– Қазақстанның инвестициялық саласының талдауы негізінде
шетел инвестициясының ұлттық экономиканы тиімді
қалыптастырудағы рөлі мен орны көрсетілген
және мемлекеттік инвестициялық саясат құру бойынша ұсыныстар
жасалған;
– инвестициялық климат жағдайын талдау негізінде Қазақстанның
инвестициялық тартымдылығын арттыру бойынша ұсыныстар жасалған
және негізделген;
– отандық экономика тиімділігін арттыру мақсатында шетел
инвестицияларын тартудың басым бағыттары ұсынылды;
– мемлекеттік органдардың іс-әрекетін, ұлттық экономиканың
басым салалары үшін стандартты жеңілдіктер
пакетін қолдану арқылы шетел инвестицияларын
тартуға мемлекеттік қолдаудың формалары
мен әдістерін жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасалып, негізделді.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Алынған
нәтижелер инвестициялық бағдарламалар мен жобаларды өңдеуде,
инвестициялау үрдісін мемлекеттік реттеу
принциптерін жасауда, Қазақстан Республикасында шетел
инвестицияларын тиімді пайдалануды басқару тетіктерін
жетілдіруде, ел экономикасына шетел инвестицияларын тарту мен
пайдалануды қадағалайтын нормативті құжаттар және көптеген
мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды құру кезінде
негіз болып табылады. Диссертацияның материалдары мен
қорытындыларын жоғары оқу орындарында Экономика,
Менеджмент, Мемлекеттік және жергілікті басқару және
басқа да оқу мен арнайы курстарды өңдеуде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы).
Диссертациялық зерттеудің материалдары Қазақстан Республикасы
Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай
өткізілген Жансүгіров тағылымы республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Талдықорған, 2011 жыл 28-29 қазан)
баяндалды. Диссертация тақырыбы бойынша жазылған 2 мақаланың
екіншісі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
хабаршысында (экономика сериясы, №5(87), Алматы, 2011) жарық
көрген.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы көлемі 110 бетті құрайды, жұмыста 8 кесте және 2 сурет
көрініс тапқан.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
1. Инвестициялық капиталдың теориялық-әдістемелік негізі
Қазақстан Республикасы әлемдік дамудың басты тенденцияларын есепке ала
отырып, сыртқы экономикалық алмасуларға белсенді қатысуға, шет елдермен
өзара пайдалы экономикалық бірлестік орнатуға бет бұруда. Осындай қарым-
қатынастың негізгі бағыттарының бірі – шетелдік инвестицияны ел
экономикасына тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының
2003 жылғы 8 қаңтардағы №373-II Инвестициялар туралы Заңына сәйкес,
инвестиция – лизинг шартын жасаған кезден бастап қаржы лизингі заттарын,
сондай-ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық
капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрлерін (жеке тұтынуға
арналған тауарлардан басқа) немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын
тіркелген активтерді ұлғайтуды білдіреді [1].
Инвестиция (латынша іnvestіre – киіндіру) – табыс алу, меншікті
капиталын молайту, елдің материалдық байлығы мен бейматериалдық сипаттағы
қоғамдық құндылықтарын еселей түсу үшін шаруашылық жүргізуші субъектілер
салатын инвестициялық қаражат. Сонымен қатар инвестиция экономикалық
дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық
прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы
болып саналады. Басқаша айтқанда, инвестиция – табыс немесе басқа да пайда
табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынған мүліктік және
интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлері, оның ішінде:
1. жылжитын және жылжымайтын мүліктер және мүліктік құқық,
ұстап қалу құқығы және басқалар, импортталатын және өңдеусіз
өткізуге арналған тауарлар;
2. акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа нысандары;
3. облигациялар және басқа да қарыздық міндеттемелер;
4. инвестициямен байланысты келісімшартқа сәйкес ақша сомаларын,
тауар мен қызметтерді талап ету;
5. авторлық құқықты қоса, зияткерлік қызмет нәтижесіне құқық,
патенттер, тауар белгілері, өндірістік үлгілер, технологиялық
үдерістер, ноу-хау, нормативті-техникалық,
архитектуралық, конструкторлық және технологиялық жобаның
құжаттамасы;
6. мемлекеттік органмен ұсынылған лицензиялау және басқа да нысанға
негізделген қызметті жүзеге асыруға құқықтың түрлері;
7. ҚР аумағында алынған және қайта инвестицияланған табыс немесе
пайда.
Инвестицияның күрделі қаржыдан өзгешелігі бар. Инвестицияда қаражат
тек материалдық активтерге ғана салынбайды, қаржылық және бейматериалдық
активтерге де салынады. Инвестиция қаржы институттары, инновациялық және
әлеуметтік сала арқылы тікелей де, жанамалай да салынады [2].
Шетелдердегі әр түрлі экономикалық мектептер шетел инвестицияларын
түрліше анықтайды. Дж. Кейнс өзінің “Жұмыспен қамту, процент,
ақша туралы жалпы теория” еңбегінде инвестицияны “бағалы капиталды
мүліктің негізгі, айналмалы, өтімді капиталдан құрылуына қарамастан оның
өсуі” деп анықтама береді. Дж.М.Кейнс пікірінше, инвестиция дегеніміз –
капиталды мүліктің осы кезендегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтың
өсімі немесе ұлттық табыстың тұтынылмаған бөлігі. Э.Дж.Долан
және Д.Е.Мендсей өздерінің Рыноктан микроэкономикалық үлгі
кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып жатқан
капиталдық, яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал-жабдықтарының ұсынылған
санының көлемінің көбейіп өсуі деп анықтама береді. И.Варсей
және Д.Цовентлу тұрмыстық дәрежеде инвестицияны үй, көркемөнер
еңбектерін, асыл-әсемдік бұйымдарды сатып алу ретінде түсіндіреді.
Сонымен қатар, инвестиция деп акция, облигация салынған затқа
берілетін қарыздарды айтады. В.Фельзенбаумның айтуынша, “инвестиция”
түсінігі нақты инвестиция аталатын мәні бойынша “күрделі қаржы салу”,
портфельді инвестиция, яғни акцияға, облигацияға және басқа бағалы
қағаздардың меншіктің тікелей табыс алуға байланысы бар бөлігіне қаржы салу
деп түсіндіріледі. В.В.Бочаров инвестицияны
белгілі бір кезең ішінде инвестициялық қызметтің
соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесінің тек
тіркеп есептеуі ғана емес, оның өсіп дамуы ретінде
түсінген дұрыс. Демек, пайдалануға болмайтын бөлігі - дейді. М.И.Кулагин
инвестиция деп ұлттық экономиканың өндіріс, көлік, ауыл
шаруашылығы мен басқа салаларға, ұзақ мерзімді пайда алу мақсатында
салынған қаржыларды түсінуді ұсынады. Г.И.Рузавин және В.Т.Мартинов бойынша
инвестиция – күрделі қаржының қалыптасуымен байланысты
ақша капиталына қарағанда капиталдың табиғи ұлғаюы болып табылады.
Г.П.Журавлева мен Ю.И.Малышева инвестиция дегенiмiз – жаңа технологиялар,
материалдар және басқа да еңбек құралдары мен заттарын енгiзумен байланысты
өндiрiстi кеңейту мен жаңартуға кететін шығындар - деп есептейдi. Бұл
пiкiрге кейбiр қазақстандық экономистер инвестициялық қызметтiң негiзгi
обьектiсi айналым құралдарын толтыру үшiн негiзгi капиталға салымдар салу
болып табылады деген кepi пікір айтады.
Инвестицияның анықтамасы ғылыми әдебиеттерде сан алуан. “Жекешелендіру
және инвестициялық еңбектерінің жиынтығы” кітабында инвестицияны
материалдық және материалдық емес активтерге ресурстар салу
ретінде қарастырады. “Инвестицияның қаржылық жинағы” кітабында инвестиция
деп ұлғаймалы ұдайы өндіріске жұмсалған ақша қаржысын, яғни
күрделі қаржыны ұлғайтуды айтады. Р.Кареновтың терминдік сөздігінде
инвестиция деп мүлік заттардың барлық түрлері, кәсіпкерлік обьектілері
және басқа қызметтерге жұмсалу нәтижесінде табыс қалыптасатын
немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін ойды көздеген құндылықтар
аталады. Бұл құндылықтарға автор ақшаны, құнды қағаздарды, мүліктерді,
мүлікке құқықты, авторлық құқықты, ноу-хау және өндірістік тәжірибе
тұрғысында әзірлеген техникалық және технологиялық, коммерциялық бөлімдер
жиынтығын жатқызады [3].
Біздің ойымызша, инвестиция туралы кең тараған ұғым – күрделі
қаржы салу. Инвестиция дегеніміз – жаңадан жасауға және бұрынғы
кәсіпорындарды қайта жаңартуға, өндіріске жұмсалған шығындар
жиынтығы, қор жинау және материалдық қорды ұлғайту, яғни өндірістің барлық
шығыны мен қорының бөлігі. Дүние жүзінде қолданып жүрген заңдарға сәйкес
инвестицияға материалдық инвестиция және басқа да құнды заттардың, табыс
табу үшін ақыл-ой еңбегін қосқанда, кәсіпкерлік және басқа да құралдар мен
қызмет түрлері жатады. Біздің ойымызша, инвестицияны анықтауда оның мәнінің
сипаттамасы ғана емес, сонымен қатар бағытының мақсатын да қарастыру керек.
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы
заңында инвестицияға кеңейтiлген анықтама бере отырып, оны капитал
салымы түсінігімен шектемеу шарттары жасалған: Инвестициялар – инвесторлар
кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне пайда табу мақсатында
салған барлық мүлiктiк құндылықтар және олармен қaтap интеллектуалдық
меншiкке құқықтардың түрлерi. Бiрақ та бұл анықтама толық емес,
өйткенi мұнда тек кәсiпкерлiк қызметте қолданылатын құндылықтар ғана
айтылып өтiлген, әлемдiк тәжiрибеде инвестицияны тиiмдi бағалау кезiнде
тек қаржылық эффект қана емес, сонымен қaтap жалпы қоғамды еске
алатын экономикалық, қоғамдық құндылықтардың материалдық емес сипаттағы
мақсаттары да ескеріледі. Инвестициялау – бұл инвестициялық ресурстардың
материалдық байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға
ауысу процесі. Сонымен, инвестиция дегенiмiз – қаржы ресурстары,
инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық және материалдық емес
қоғамдық құндылықтарға салынатын инвестициялық ресурстар.
Инвестициялар әр елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай
әсер етеді. Макродеңгейдегі инвестициялар – кеңейтілген қайта өндіру
саясатын іске асыруға, өндіріс секторын құрылымдық қайта құруға және
экономиканың барлық салаларының теңгерімді дамуына, инновацияларды
енгізуге, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге негіз
болып табылады. Микродеңгейдегі инвестициялар өндірісті кеңейту мен дамыту,
оның техникалық деңгейін жоғарылату, негізгі қорлардың моральдық және
физикалық тозуын төмендету, өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылату, сондай-ақ қоршаған ортаға экологиялық әсерді төмендету үшін
қажет [4].
Инвестиция өзінің құрамы жағынан біртекті емес, инвестициялау
нысандарына, айналыс өрісіне, негізгі капиталдың ұдайы өндірісіндегі
мақсатына, рөліне, қаржыландыру көздеріне қарай негізгі капиталға
салынатын инвестиция, шетелдік инвестиция, қоржындық инвестиция,
венчурлық, тікелей, аннуитеттік түрлеріне бөлінеді. Негізгі капиталға
салынатын инвестиция – құрылысқа, материалдық, бейматериалдық
негізгі капиталды салуға, ұлғайтуға, қайта жаңғыртуға, техникалық
жағынан қайта жарақтандыруға, күрделі жөндеуден өткізуге, сатып
алуға, сондай-ақ, материалдық айналыс құралдарының қорларын толықтыруға
жұмсалатын қаражат. Негізгі капиталды инвестициялау нысандарына
үйлер, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, мал, екпе ағаштар,
жер қойнауын барлау, компьютерлік және бағдарламалық қамтамасыз
ету, көркем және әдеби шығармалардың түпнұсқалары, жаңа үйлер
және жаңа ақпарат жатады. Негізгі капиталға салынатын
инвестиция елдің экономикалық өрлеуінің негізгі факторы болып табылады.
Венчурлық инвестиция – үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет саласына
салынатын инвестиция. Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға
салынады да, салынатын қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Тікелей инвестициялар – бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін және
осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасу
құқығына ие болу үшін жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Қоржындық инвестиция – ұзақ мерзімді борышқорлық міндеттемелер мен бағалы
қағаздарға салынған қаражат; капиталға қатысуды және салынған капиталға
шаққанда табыс алуды қамтамасыз етеді. Қоржынға бағалы қағаздардың бір түрі
немесе әртүрлі инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жинақ
және депозиттік сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистері
және басқалары кіреді. Аннуитет – жеке адамның салған инвестициясы. Бұл
зейнеткер болып кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі
кіріс әкеліп тұратын салымы. Бұл негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына
салынатын қаржы.
Қаржылық емес активтерге инвестициялар:
– негізгі капиталға инвестициялар (ғимарат пен құрылыс, машина мен
жабдық, мал, көп жылдық екпелер, негізгі құралдарды күрделі жөндеу,
пайдалы қазбаларды барлау шығындары, компьютерлік және
бағдарламалық қамсыздандыру, әдеби және көркем шығармалардың
түпнұсқалары);
– басқа өндірістік активтерге инвестициялар (материалдық айналым
қаражаттарының қорларын толтыруға инвестициялар: өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, қайта сату тауарлары);
– өндірістік емес материалдық активтегі инвестициялар (жер телімін,
жер қойнауын, табиғатты пайдаланудың басқа объектілерін сатып алу);
– өндірістік емес материалдық емес активтерге инвестициялар
(патенттер, лицензиялар, жер телімін, табиғатты пайдалану
объектілерін қолдану құқығы, авторлық құқық, сауда маркалары, тауар
белгісі және т.б.) сияқты элементтерден тұрады [5].
Бiздiң пiкiрiмiзше, инвестицияға ағымдағы шығындар жатпайды, сондай-ақ
инвестиция түсінігі капитал салымы түсінігінен едәуiр кеңiрек, өйткенi олар
негiзгi капиталды қайта өндiруге кететін шығындар, ал инвестициялар – бұл
материалдық активтерге тiкелей салым, портфельдiк инвестициялар және
материалдық емес активтерге инвестициялар. Инвестициялау процесi сызба
түрiнде 1-кестеде керсетілген.
Кесте 1 – Инвестициялау процесі
Түрлері Обьектілері Жүзеге асырылуМақсаты Соңғы
саласы мақсаты
Материалдық Негізгі Экономиканың Жаңа материалдық Материалдық
активтерге өндірістік нақты секторы активтерді құру байлықтың
инвестициялар және және
өндірісітік материалдық
емес қорлар, емес
материалдық сипаттағы
запастар байлық пен
қоғамдық
құндылықтар
-дың өсуі
Қаржылық Акциялар, Қаржы-банктік Шығушы
активтерге мемлекеттік сала материалдық
инвестициялар және активтерді
корпоративтік толықтыру
облигациялар,
басқа құнды
қағаздар
Материалдық Патенттер, Инновациялық Материалдық
емес лицензиялар, сала активтердің
активтерге сауда тиімділігін
инвестицилар белгілері, көтеру мен
ғылыми- жаңарту
техникалық
өнім және т.б.
Білім беру, Әлеуметтік Бос қаржы
денсаулық сала құралдарының
сақтау инвестицияға
және т.б. айналуы
Материалдық
активтердің
сапасы мен
бәсекелестігін,
ғылыми-техникалық
деңгейін көтеру
Өмір сүру
сапасын, білім
беру деңгейін,
квалификациясын
көтеру, ұлт
денсаулығын,
қоршаған орта
сапасын және т.б.
жақсарту
Ескерту: кесте автормен құрастырылған
Инвестицияны келесi негізгі топтарға бөлуге болады:
Тиiмдiлiгі жоғары инвестициялар. Олардың мақсаты – құралдарды ауыстыру,
персоналдарды оқыту немесе өндiрiстік күштердi, өндiрiске қолайлы
аймақтарды ауыстыруда фирманың шығындарын төмендету.
Өндiрiстің ұлғаюына бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялау бұрын
қалыптасқан нарықтағы өндipіс шеңберiнде тауарлардың шығарылуын ұлғайту
мaқcaтында жүргiзiледi.
3. Жаңа инвестицияларды құру үшiн инвестиция.
Мұндай инвестицияның түрі бұрын өндiрiлген тауарларды жаңадан өңдеп немесе
жаңа тауарларды жасап шығаратын кәсiпорындарды құруға себепшi болады.
Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру мaқcатындағы
инвестициялар. Егер кәсiпорын экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi
немесе басқа шараларды жетiлген менеджмент арқылы қамтамасыз ете алмағанда,
үкiметтің талаптарын қанағаттандыру кезiнде орын алады.
Инвестициялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық
ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуы жөніндегі не кәсіпкерлік қызмет үшін
пайдаланылатын тіркелген активтерді құру немесе ұлғайту жөніндегі қызметі,
шаруашылық жүргізуші субъектілер жүзеге асыратын табыс алу және меншікті
капиталын өсіру мақсатындағы қаражат жұмсалымы.
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты.
Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың, оларды шешуші бағыттарға
шоғырландырудың, қоғамдық өндірісте тепе-теңдікті қамтамасыз етудің
жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы.
Инвестициялық жоба – жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп тұрғандарын
кеңейтуге және жаңартуға инвестициялар көздейтін іс-шаралар кешені.
Инвестициялық қызметте маңызды орынды инвестор алады.
Инвестор – бұл өзінің ақша қаржысын, мүліктік және ой еңбегіндегі
құндылықтарды инвестициялық жобаға салатын және оны мақсатты пайдалануды
қамтамасыз ететін заңды және жеке тұлға. Инвестор өз алдына дербес екі
топқа бөлінеді:
– жеке инвесторлар (жеке адамдар).
– институттандырылған инвесторлар (банктер, инвестициялық қорлар,
зейнетақы қорлары, тағы басқалары).
Ұлттық инвестор – Қазақстанда тұрақты тұратын жеке тұлға және осы елде
инвестицияны жүзеге асыратын ҚР заңды тұлғасы.
Шетелдік инвестор – шетелдік заңды тұлғалар, шетел азаматтары, шетел
мемлекеттері, халықаралық ұйымдар, сондай-ақ, шетелде тұрақты тұрғылықты
мекені бар (егер олар шаруашылық қызметін жүргізу үшін азаматтығын алған
немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар елде тіркелген жағдайда)
ҚР азаматтары.
Инвестициялық процестің екінші қатысушысы болып тапсырыс беруші
есептеледі. Тапсырыс беруші инвесторлар және инвестициялық жобаны жүзеге
асыруға инвесторлармен куәландырылған рұқсат берген кез келген заңды және
қабілетті тұлға бола алады. Инвестициялық процестің үшінші қатысушылары –
инвестициялық қызметтің обьектілерін пайдаланушылар. Олар инвестициялық
қызмет обьектілерін пайдаланушы инвесторлармен қатар басқа да жеке және
заңды тұлғалар, мемлекеттік және жергілікті мекемелер, шетелдік,
мемлекеттік, халықаралық ұйымдар болады.
Инвестициялық қызметтің обьектілері: барлық салалар мен халық
шаруашылығы көлеміндегі жаңадан және жетілдірілген негізгі қорлар мен
айналмалы қаржылар, бағалы қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-
техникалық өнімдер, меншіктің басқа обьектілері, сонымен қатар мүліктік
құқық пен интеллектуалды меншік құқығы, яғни заңмен тиым салынбаған
қызметтің барлық түрі есептеледі. Экологиялық санитарлы және де басқа
заңмен бекітілген талаптарға сәйкес келмейтін обьектілерді инвестициялауға
тиым салынады [6].
Біздің ойымызша, инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге
сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.
– қолданыстағы заңға қайшы келмейтін инвестициялық қызметке заңды
тұлғалар мен азаматтар, қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен
мемлекеттік билік мекемелері кедергі жасап араласпауы керек;
– инвестициялау өз еркімен болуы қажет;
– инвестициялық қызметке қатысушылар тең құқылы болуы керек;
– инвестициялар қорғалуы қажет;
– инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығы
бұзылмауы тиіс .
Қазақстан экономикасының дамуы отандық және шет елдік инвестициялаудың
тартылуымен тығыз байланысты болып келеді. Шетел инвестициялары Қазақстан
Республикасының территориясындағы шетел инвесторына тиісті азаматтық
құқықтардың, соның ішінде ақша, бағалы қағаздар, интеллектуалды қызметті
және тағы басқа мүліктерді, сонымен қатар, қызмет пен ақпарат
нәтижелеріндегі ақшалай бағасына ие мүліктік құқықтар түрінде шетел
капиталын салу болып табылады.
Шетел инвестициясы – табыс алу, меншікті капиталын молайту, елдің
материалдық байлығы мен бейматериалдық сипаттағы қоғамдық құндылықтарын
еселей түсу үшін салынатын, шет ел инвесторлары жүзеге асыратын
инвестициялық қаражат. Әлемдік экономикалық жүйені жаһандандыру жағдайында,
сондай-ақ, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алуына және ашық нарықтық
экономиканың қалыптасуына байланысты шетелдік инвестиция объективті
қажеттілікке айналып отыр. Шетелдік инвестицияға тікелей шетелдік
инвестиция, қоржындық шетелдік инвестиция, сондай-ақ, сыртқы несиелер,
қарыздар, дамуға ресми көмек, гуманитарлық көмек жатады. Нарықтық экономика
жағдайында шетелдік инвестицияны тарту және пайдалану тек қаражаттың ғана
емес, сонымен бірге шетелдік технологиялардың, басқару тәжірибесінің де
ағылып келуін қамтамасыз етеді, жаңа нарықтарға жол ашады, ірі құрылымдық
өзгерістерге, нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуына, инновациялық
үрдістердің кеңеюіне, экономиканың жекеше секторының қалыптасуына серпін
береді. Шетелдік инвестициялар қабылдаушы елдің шаруашылық қызметінде
инвестордың ұзақ мерзімді мүддесін қанағаттандырады және сыртқы борышты
қалыптастырмайды. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның жалпы көлемінің
төрттен бір бөлігін шетел инвестициясы құрайды.
Шетелдік инвестицияға қаржы салудың мынадай түрлерін жатқызуға болады:
– заттай – түрліше өндіріс салаларында тауар өндіруге қолданылатын
құрал-саймандар, станоктар, механизмдер.
– қаржылық – несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс
жасау.
– ой еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесі, мамандар дайындау,
лицензиялау, біріккен ғылыми еңбектерді жасау, “ноу-хау” және
бұған бүкіл шетелден әкелінген капитал жатады.
Шетелдік инвестиция қабылдаушы елдегі компанияның қызметін бақылап,
басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы болып келеді. Шетелдік
инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары арасында бөлінуі халықаралық
экономиканың құрамына айтарлықтай әсер етеді. Шетел инвестицияларын тарту
саясаты 1991 жылдан басталып, оң нәтижелер беруде. Шетел капиталын
басқаратын Қазақстан эксимбанкі, сырттан қарыз алу жөніндегі комитет және
инвестициялар жөніндегі комитет тәрізді органдар құрылып, қолайлы ахуал
қалыптасты [7].
Қай елде болмасын инвестицияның келуі инвестициялық климат дәрежесіне
және оны анықтайтын факторларға тікелей байланысты. Инвестициялық климатты
бірнеше көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Оларға экономикалық
реформаның жағдайы, банк жүйесінің, саяси реформаның тұрақтылығы, табиғи
және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, инвестициялық қызметтің
құқықтық реттелу дәрежесі және халықаралық стандартқа сай жасалған
заңдылықтар мен нормативтік актілердің болуы, инфляция қарқыны, сыртқы
экономикалық байланыстар дәрежесі, білікті жұмыс күшінің болуы, мемлекеттік
нарық потенциалының сипаты (ЖІӨ, халық саны), нарық инфрақұрылымы мен
валюта нарығының дамуы және тағы басқалар жатады.
Ұлттық экономика үшін шетел инвестициясын тарту мен қолдану
экономикалық дамудың базалық ұзақ мерзімді және қайтымсыз механизмдерін
анықтайды. Шетел инвестициясындағы қажеттілік мынамен түсіндіріледі:
– тауар өндірушілердегі төменгі инвестициялық активтілік;
– өндірістік техникалық және технологиялық модернизацияға
қажеттілік;
– қазіргі заманғы машина мен құрал-жабдық импорты көмегімен
нарықтық және қоғамдық инфрақұрылым модернизациясы;
– шаруашылық өмірдің барлық саласында жаңа басқару әдістері,
менеджмент және маркетингті енгізу қажеттілігі.
Қазақстандағы басты міндеттердің бірі – экономиканың алдыңғы қатарлы
салаларына бетбұрыс жасау. Мұны іске асырудағы алғашқы орындардың бірі
шетел инвестицияларын кеңінен тартуға бөлінеді. Сыртқы экономикалық
қызметтің маңызды аспектісі – шетел инвесторларының қатысуы және республика
экономикасын тұрақтандыру үшін шетел капиталын тарту. Бұл қаражаттар ұлттық
шаруашылықтың құрылымын жетілдірудің басым міндеттерін шешу, нарықты тұтыну
тауарларымен молайту және экспорттық әлеуетті кеңейту үшін нысаналы әрі
тиімді пайдаланылуы тиіс.
Тартылатын инвестицияның көлемі мен сапасы, оның келтірілуінің
қарқындылығы инвестициялық ахуал деп аталатын әлеуметтік-экономикалық
түсінікте біріктірілген факторларға байланысты. Инвестициялық ахуал –
капитал салымдарының тәуекел дәрежесін және олардың тиімді қолданылуын
анықтайтын саяси, әлеуметтік, тұрмыстық, табиғи, инфрақұрылымдық және басқа
да факторлардың жиынтығы. Қазақстанның инвестициялық ахуалын бағалауда
келесі факторларға назар аударылады: ресурсты-шикізаттық, аграрлық және
өндірістік потенциалы, орналасқан жері, саяси тұрақтылығы, ұлтаралық
шиеленістің жоқтығы. Соңғы жылдары экономикалық факторлардың бір тобы, атап
айтқанда, тұрғындардың шаруашылық қызметтері жиынтығының нәтижелері, елдің
экономикалық-географиялық жағдайы мен оның инфрақұрылымдық қалыптасуы,
елдегі ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін енгізу деңгейі,
жинақтардың өсімі, инфляциялық үдерістің тұрақтануы, кәсіпорындардың
қаржылық жағдайының жақсаруы, екінші деңгейлі банктерге несие пайыздарын
төмендетуге негіз болған қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің төмендеуі
отандық және шетел инвесторларының инвестициялық белсенділігінің өсуіне
әкелді.
Ұлттық экономикаға шетел инвестициясының түсуіне әсер ететін факторлар
шетелдік кәсіпкердің көзқарасы бойынша шет елде оның қақтығысатын тәуекел
түрлерін көрсетеді. Инвестициялық тәуекел дегеніміз – инвестициядан
алынатын табысты жіберіп алу немесе шығынға ұшырау мүмкіндігі.
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер инвестициялау тиімділігі инфляция қарқынынан асып жатса,
қаржыны инвестициялау мәні арта түседі.
Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және
материалдық емес факторлар нысаны ретiнде болуымен сипатталмайды.
Халықаралық инвестициялардың төрт қызметiн бөлiп көрсетуге болады:
– өндiрiстiк материалдардың факторларына жол ашу;
– өткiзу нарықтарына жол ашу;
– халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру;
– ұлттық және сыртқы экономикалық жүйелердiң өсушi өзгерiстерiне
бейiмдеу [8].
Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Әр ел шетел инвестициясын тарту арқылы өз экономикасын
тәуелсiз түрде дамытуға тырысады. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып
жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі
алғышартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты
себебі болып отыр.
2. Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі
Қазақстанға инвестиция тартудың тиімділігін бағалау үшін басқа елдер
мен өңірлер бойынша тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) тартудың жалпы
үрдісінің қандай екендігін қарастыру қажет.
Бүкіл әлем бойынша ТШИ жаһандық ағыны 2008 жылғы 1,7 трлн. АҚШ
долларынан 2009 жылы 1,2 трлн. АҚШ долларына дейін қысқарды, 2010 жылы ол
біраз қалпына келді ($1,4 трлн. дейін) және 2011 жылы өзінің өсуін (шамамен
$1,8 трлн. деңгейін) жалғастырды. ТШИ ағынының бағыты мен көлемінің өзгеруі
2-кестеде көрініс тапқан.
Кесте 2 – Әлемнің елдері мен өңірлері бойынша ТШИ ағынының серпіні
Өңірел ТШИ ағыны, млрд. АҚШ доллары
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2003-20
жыл жыл жыл жыл жыл жыл 08
жылдар
Әлемнің барлық елдері 565,2 734,9973,3 1461,11978,81697,47410,7
1. Дамыған елдер 361,3 414,2613,1 972,8 1358,6962,3 4 682,3
Еуропа 279,8 227,7506,1 631,7 899,6 518,3 3 063,2
Жапония 6,3 7,8 2,8 -6,5 22,5 24,4 57,3
АҚШ 53,1 135,8104,8 237,1 271,2 316,1 1118,1
Басқа да дамыған елдер 22,0 42,8 -0,6 110,4 165,3 103,4 443,3
2. Дамушы елдер 184,0 290,4329,3 433,8 529,3 620,7 2 387,5
Африка 20,9 22,1 38,2 57,1 69,2 87,6 295,1
Латын Америкасы 45,8 95,1 77,1 93,3 127,5 144,4 583,2
Азия 116,9 172,9213,8 282,1 331,4 387,8 1504,9
Батыс Азия 11,3 20,5 43,6 67,6 77,6 90,3 310,9
Шығыс Азия 72,7 106,3116,2 131,8 150,4 187,0 764,4
Оңтүстік Азия 8,2 10,7 14,4 27,8 34,0 50,7 145,8
Оңтүстік-Шығыс Азия 24,7 35,5 39,6 55,0 69,5 59,9 284,2
Океания 0,4 0,3 0,2 1,3 1,3 0,9 4,4
3. Оңтүстік-Шығыс Еуропа 19,9 30,3 30,9 54,5 90,9 114,4 340,9
және ТМД
Оңтүстік-Шығыс Еуропа 4,1 3,5 4,8 9,9 12,8 10,9 46,0
ТМД елдері 15,8 26,8 26,1 44,7 78,1 103,5 295,0
ТШИ жалпы әлемдік ағынының үлесі, %
Дамыған елдер 63,9 56,4 63,0 66,6 68,7 56,7 63,2
Дамушы елдер 32,6 39,5 33,8 29,7 26,7 36,6 32,2
Оңтүстік-Шығыс Еуропа 3,5 4,1 3,2 3,7 4,6 6,7 4,6
және ТМД
Ескерту: ақпарат көзі – http:fin-result.rumezhdunarodnye -
investicii1.html
Дамушы елдер мен өтпелі экономикасы бар елдерде инвестициялар бірден
артты, ал олардың жаһандық ТШИ ағынының үлесі 2008 жылы 43%-ға жетті. Бір
жағынан бұл дамыған елдерге бір кезеңдегі ТШИ ағынының айтарлықтай кемуімен
(29%) байланысты болды. Африкада инвестициялар ағыны рекордтық деңгейге
жетті, оның ішінде инвестициялар өсуінің жоғарғы қарқыны Батыс Африкада
байқалды (2007 жылмен салыстырғанда өсу 63%), Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік-
Шығыс Азияға инвестицияларды әкелу 17%-ға артты, Батыс Азияға ТШИ
ағыны 6 жыл қатарынан артып келеді, Латын Америкасына және Кариб бассейніне
инвестициялар әкелу 13%-ға артты, ал Оңтүстік-Шығыс Еуропа мен ТМД-да ТШИ
ағыны 8 жыл қатарынан артуы тіркелді. Осыған қарамастан, 2009 жылғы ТШИ
ағыны барлық өңірлерде қысқарды. Әлемнің өңірлері бойынша ТШИ ағынының өсу
қарқыны инвестициялардың бағыттарының өзгеруін көрнекі түрде көрсетеді –
2008 жылы жалпы әлем бойынша (14,2%) және дамыған елдерде (29,1%) ТШИ
ағынының төмендеуі жағдайында, дамушы елдерге (17,3-29,1%) және ТМД
елдеріне (25,9 %) инвестициялар көлемінің айтарлықтай артуы байқалды. ТШИ
ағыны бойынша ең ірі 20 ел тізімі 3-кестеде көрініс тапқан.
Кесте 3 – ТШИ ағыны бойынша ең ірі 20 ел
№ Ел ТШИ ағыны
2007 жыл 2008 жыл
$ млрд. % $ млрд. %
1 АҚШ 271 19,7 316 24,5
2 Франция 158 11,5 118 9,1
3 Қытай 84 6,1 108 8,4
4 Ұлыбритания 183 13,3 97 7,5
5 Ресей 55 4,0 70 5,4
6 Италия 28 2,0 66 5,1
7 Гонконг 54 3,9 63 4,9
8 Бельгия 111 8,1 60 4,6
9 Австралия 44 3,2 47 3,6
10 Бразилия 35 2,5 45 3,5
11 Канада 108 7,9 45 3,5
12 Швеция 22 1,6 44 3,4
13 Үндістан 25 1,8 42 3,3
14 Сауд Арабиясы 24 1,7 38 2,9
15 Германия 56 4,1 25 1,9
16 Жапония 23 1,7 24 1,9
17 Сингапур 32 2,3 23 1,8
18 Мексика 27 2,0 22 1,7
19 Нигерия 12 0,9 20 1,5
20 Түркия 22 1,6 18 1,4
Барлығы 1374 100,0 1291 100,0
Ескерту: ақпарат көзі – http:fin-result.rumezhdunarodnye -
investicii1.html
2008 жылы ТШИ тарту көлемі бойынша әлемдік көшбасшылықты АҚШ (24,5%)
сақтап қалды, одан соң Франция (9,1%) және Қытай (8,4%) келеді. ТШИ
ағынының көлемі айтарлықтай өскен елдер – Ресей, Италия, Швеция, Үндістан
және Сауд Арабиясы [9].
Инвесторларға сервистік қызметті және инвестицияларды тартуға
жәрдемдесуді ұйымдастыру жөніндегі халықаралық тәжірибе әр алуан. Қазіргі
кезде инвестициялар тарту жөніндегі агенттіктер әлемнің 160-тан астам
елінде табысты қызмет атқаруда. Ондай агенттіктердің негізгі функцияларына
мыналарды жатқызуға болады: имиджді қалыптастыру, инвестицияларды іздеу
және генерациялау, инвесторды инвестициялау алдындағы қолдау, инвестициялық
мүмкіндіктер және экспорттық өнімдер бойынша ақпараттық қызмет.
Малайзияда Маlaysian Industrial Development Authority (MIDA) бірнеше
министрлікті үйлестіруші және оларды жартылай бақылаушы мемлекеттік
агенттігі парламентке ұсыныстар енгізеді, өңірлерге ықпал етеді. Ұйымның
жылдық бюджеті $91 млн., штатында 600-ден астам қызметкер бар. Мемлекеттік
орган, толықтай мемлекет тарапынан қаржыландырылады, 19 шетелдік
өкілдіктері бар.
Кореяда Invest Коrеа инвестициялық қызметті үйлестіреді, өңірлердің
жұмыстарын бағалайтын есептерді жасау арқылы губернаторларға ықпал етеді.
Ұйымның жылдық бюджеті $234 млн. Ұйым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ 8
ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ. . . . . . . . .
Инвестициялық капиталдың теориялық-әдістемелік негізі . . . . . 8
. . . .
Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі . . . . . . . . . . 17
. . . . . . . .
1.3Қазақстан Республикасының қаржы нарығы үшін шетелдік капитал 26
тартудың маңыздылығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛДІК КАПИТАЛДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ 37
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯ ҚҰРУ ТӘЖІРИБЕСІН ЗЕРТТЕУ. . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1Шетел инвестицияларының сандық көрсеткіштерін және олардың қатысу37
формаларын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
Инвестициялық жоспарлау стратегиясының макроэкономикалық ортасын 47
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
Қазақстан компанияларының шетелдік капиталды тарту саясатының 60
тенденциялары (Ислам инвестициясы мысалында). . . . . . . . . . .
. . . . .
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУ МЕН ПАЙДАЛАНУ71
ПЕРСПЕКТИВАСЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
3.1Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тартудың 71
мемлекеттік-құқықтық механизмін жетілдіру жолдары . . . . . . . .
. . . .
3.2Шетел инвестицияларын Қазақстан экономикасында пайдаланудың 89
болашағы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . 106
.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының ең басты ұлттық мақсаты – халқының тұрмыс
дәрежесінің жоғары деңгейін және әлемнің өзге елдерінің арасында
Қазақстанның лайықты орын алуын қамтамасыз ететін тиімді ұлттық экономика
құруы болып табылады. Еліміз бұл мақсаттың жүзеге асырылуы үшін қажет үлкен
әлеуетке ие әрі оны әлемдік нарықта жоғары сұранысқа ие минералды-
шикізат ресурстарының бай қорлары ғана емес, сонымен қатар,
өзге дамушы елдермен салыстырғанда бірталай дамыған өндірістік экономикалық
әлеуеті, халықтың жалпы білім деңгейі, біліктілігі жоғары мамандардың бар
болуы да құрайды. Бұл факторлардың елдің ұзақ мерзімді экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиялары шегінде
тиімді пайдаланылуы Қазақстанның тұрақты дамуына септігін тигізеді,
ол өз кезегінде қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын, экологиялық
қауіпсіздікті және экономикалық тиімділікті қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі алғышартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі
болып отыр. Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды
да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру
өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру, cонымен
қатар, жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен
қамтамасыз етуге, халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік
береді. Елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық үрдісті экономикалық
пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын
қызмет деп қарастыруымыз керек.
Қазақстандағы көптеген стратегиялық маңызды шаралардың шетелдік
инвестицияның қатысуынсыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Шетел
инвестицияларын ел экономикасына тартудың әдістемелік және ұйымдастырушылық-
құқықтық мәселелерін шешу жолдарын қарастыру, Қазақстан Республикасының
егемендігі мен экономикалық қауіпсіздігі талаптарын сақтай отырып елге
шетел инвестицияларын тарту формаларын таңдау және тиімді пайдалану
мәселелері осы жұмыстың тақырыбын анықтайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасына шетел
инвестицияларын тарту макроэкономикалық сипаттағы стратегиялық
және тактикалық міндеттерді шешуге бағытталған объективті қажетті
үрдіс болып табылады. Шетел инвестициялары экономикамыздың
қарқынды өсуіне елеулі әсерін тигізеді. Қазақстан экономикасының даму
жағдайында инвестициялар әлеуметтік және өндірістік даму мүмкіншілігінің
құрылымдық өзгеруінің маңызды құралы болып табылады. Қазақстан Республикасы
аумағындағы барлық шаруашылық субъектілеріне үздіксіз сыртқы
нарыққа шығу құқығын ұсыну, шетел инвестицияларын кеңінен
тарту, Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейту
құқықтарын беру шетел инвестицияларын ғылыми зерттеудің өзектілігін
анықтайды.
Нарықтық экономиканың ерекшеліктерін ескере отырып инвестициялық
үрдісті қалыптастыруда әлемдік технологияларды, менеджмент
пен маркетингтің озық әдістерін қолдануға негізделген және
инвестициялау тетіктерін қалыптастыруда ең тиімді инвестициялық жобаларды
нарықтық тетіктер арқылы дайындау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан өзекті
болып табылады. Экономиканың өсуі инвестициялық қызметтің
белсенділігімен байланысты. Сондықтан, қазіргі таңда еліміздің алдында
тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық саясат
жүйелерінің барынша қайта қаралуын талап етеді. Бірақ, өз кезегінде
инвестициялық қызмет, құрылымы, ұдайы өндірістегі қаржылық және материалдық
активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын
анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына
байланысты болып келеді, яғни бұл инвесторлардың нарықта инвестициялық
стратегияны дайындауды есепке алу факторы болып табылады.
Қазақстан өзінің өндірістік әлеуетін қайта қалыптастыруға, жаңартуға,
тұтынушылық нарықты жоғары сапалы және қымбат емес тауарлармен толтыруға,
өзінің экспорттық потенциалын дамытуға және құрылымдық қайта
құруға, басқарушылық мәдениетін қоғамға еңгізуге және антиимпорттық саясат
жүргізуге мүдделі. Шетел инвесторлары Қазақстанның кең ішкі
нарығы есебінен пайда табуға, табиғи байлығына, білікті және арзан
жұмыс күшіне тәуелді. Сондықтан да біздің мемлекетіміз алдында келесідей
күрделі және аса маңызды мәселе тұр: жеке ынтаны жоғалтпай
қоғамдық мақсаттарға жету үшін экономикалық реттеу шараларын бағыттай
отырып, шетел капиталын елге тарту. Қазақстан экономикасына кең
көлемде шетел инвестицияларын тарту халықтың жоғары сапалы өмірімен
сипатталатын өркениетті, әлеуметтік бейімделген қоғам құру секілді
ұзақ мерзімді мақсаттарды көздейді. Шетел капиталы Қазақстанға
ғылыми-техникалық прогресске және алдыңғы қатарлы басқарушылық
тәжірибесіне жетуге мүмкіндік береді. Демек, бұл үшін шетел инвестицияларын
тиімді пайдалануды жетілдіру жолдарын кешенді зерттеу қажет. Қазіргі таңда
өнеркәсіпті дамытуда негізгі басымдылық өңдеу саласына беріледі.
Сондықтан шетел инвестицияларының тиімділігін арттырудың ең басты шарты –
инвестиция ағымын мемлекет үшін маңызды болып келетін экономика
секторларына тарту және тиімді пайдалануға жағдайлар жасау болып табылады.
Сонымен қатар, отандық және шетелдік инвесторлар үшін экономиканың нақты
секторына бағытталған инвестициялық тәуекелді азайту бойынша шаралар
кешенін құру қажет.
Ғылыми зерттелу дәрежесі. Зерттелетін тақырып бойынша көптеген
теориялық және практикалық мәселелерге қатысты ресейлік және шетелдік
зерттеушілердің еңбектерін атауға болады: Л.Абалкин, И.Балабанов,
Н.Кафтункина, К.Киреева, Н.Кондратьев, Э.Кроливецкий, М.И.Кулагин,
Д.К.Лабин, Л.Г.Симкина, И.П.Фирова, Й.Ворст, Л.Гитман, М.Джонк,
Дж. Кейнс, П.Ревентлоу, М.Райзер, т.б. Сонымен қатар осы мәселеге
қатысты көзқарастар мен ой-пікірлер М.С.Ашимбаев, У.Б.Баймуратов,
С.Ж.Даукеев, О.И.Егоров, А.Х.Ералы, Р.С.Каренов, М.Б.Кенжегузин,
А.К.Қошанов, М.К.Мамырова, Д.М.Мадиярова, Н.К.Надиров, О.С.Сәбден,
А.М.Сейтқазиева, С.Б.Сагындыкова, Ұ.Ж.Шалболова т.б. сынды қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазіргі кезде шетел инвестицияларын тарту және тиімді пайдалану
мәселелерін зерттеу қажеттілігі ұлттық экономикалық қауіпсіздікпен
және Қазақстанның сыртқы экономикалық қатынастарымен байланысты
болғандықтан, диссертация тақырыбы бүгінгі таңда өзекті болып
табылады. Бұл диссетацияның негізгі мақсаты мен міндеттерін таңдаумен
анықталады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының
негізгі мақсаты – Қазақстан экономикасының басым секторларына шетел
инвестицияларын тарту және пайдалану мен ынталандырудың
тиімді механизмін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік сұрақтарын
зерттеу, сонымен қатар, инвестицияларды тиімді пайдалануды жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста келесі міндеттер қойылған және шешімін
тапқан:
– инвестициялық капиталдың теориялық-әдістемелік негізін талдау;
– ҚР экономикасында шетел инвестицияларының рөлі мен орнын
анықтау;
– шетел инвестицияларын тарту мен пайдаланудың отандық және
шетелдік тәжірибелерін талдау;
– Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту мен
пайдалану перспективасын қарастыру;
– Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту механизмін жетілдіру
және пайдаланудың тиімділігін арттыру бойынша
ұсыныстар қалыптастыру және оларды негіздеу.
Диссертацияның зерттеу пәні Қазақстандағы шетел инвестицияларын тиімді
пайдалануды басқару тетіктері мен бағыттары болып табылады.
Зерттеудің нысаны Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту
кезінде пайда болатын экономикалық қатынастар болып келеді.
Диссертацияның зерзаты Қазақстанның ұлттық экономикасын түрлендіру
жағдайындағы кәсіпорындардың инвестициялық әрекеті
мен шетел инвестицияларының тиімді пайдаланылуы мен ынталандыру механизмін
қалыптастырумен байланысты теориялық, әдістемелік және ұйымдастырушылық
сұрақтар болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін отандық және шетелдік
ғалымдардың инвестициялық саясат пен шетел инвестицияларын
тарту мәселелері туралы еңбектері құрайды. Зерттеу барысында
ҚР Президентінің жарлықтары, үкімет қаулылары,
заңдар мен нормативтік құжаттар, Президенттің жолдаулары, мемлекеттің даму
бағдарламалары қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстан Республикасының әрекет етуші
заңдары, министрліктер мен комитеттердің материалдары, ҚР
статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері, ҚР инвестициялар жөніндегі
комитетінің деректері негізінде қалыптасты.
Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, графиктік сараптамалық,
статистикалық және болжамдау әдістерін қолдану көмегімен алынды.
Қойылған мәселелерді шешуге арналған әдістемелік тәсілдер
мен теориялық амалдар автордың өз бетінше жүргізген зерттеуінің
нәтижесі болып табылады. Диссертацияда көрсетілген
нәтижелерді алуда автордың қатысуы және мәселелерді
зерттеуге қосқан жеке үлесі келесідей көрініс тапқан:
– зерттеудің мақсаты мен міндеттерін қалыптастыру;
– шетел инвестицияларын тартудың формалары мен әдістеріне
талдау жасау;
– ҚР инвестициялық климатының жағдайын зерттеу, қазіргі
жағдайының жағымды және жағымсыз жақтарын анықтау;
– шетел инвестицияларын тарту механизмін жетілдіру бойынша
ұсыныстар қалыптастыру.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы – Қазақстан экономикасының дамуына
шетел инвестицияларын тарту механизмін жетілдіруге байланысты соңғы
бесжылдықтағы жаңа деректер негізінде автормен кешенді зерттеудің
жүргізілуі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығын анықтайтын негізгі нәтижелер:
– Қазақстан Республикасының шетел капиталына байланысты
инвестициялық саясатының генезисіне талдау жасалынды;
– Қазақстанның инвестициялық саласының талдауы негізінде
шетел инвестициясының ұлттық экономиканы тиімді
қалыптастырудағы рөлі мен орны көрсетілген
және мемлекеттік инвестициялық саясат құру бойынша ұсыныстар
жасалған;
– инвестициялық климат жағдайын талдау негізінде Қазақстанның
инвестициялық тартымдылығын арттыру бойынша ұсыныстар жасалған
және негізделген;
– отандық экономика тиімділігін арттыру мақсатында шетел
инвестицияларын тартудың басым бағыттары ұсынылды;
– мемлекеттік органдардың іс-әрекетін, ұлттық экономиканың
басым салалары үшін стандартты жеңілдіктер
пакетін қолдану арқылы шетел инвестицияларын
тартуға мемлекеттік қолдаудың формалары
мен әдістерін жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасалып, негізделді.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Алынған
нәтижелер инвестициялық бағдарламалар мен жобаларды өңдеуде,
инвестициялау үрдісін мемлекеттік реттеу
принциптерін жасауда, Қазақстан Республикасында шетел
инвестицияларын тиімді пайдалануды басқару тетіктерін
жетілдіруде, ел экономикасына шетел инвестицияларын тарту мен
пайдалануды қадағалайтын нормативті құжаттар және көптеген
мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды құру кезінде
негіз болып табылады. Диссертацияның материалдары мен
қорытындыларын жоғары оқу орындарында Экономика,
Менеджмент, Мемлекеттік және жергілікті басқару және
басқа да оқу мен арнайы курстарды өңдеуде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациясы).
Диссертациялық зерттеудің материалдары Қазақстан Республикасы
Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай
өткізілген Жансүгіров тағылымы республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Талдықорған, 2011 жыл 28-29 қазан)
баяндалды. Диссертация тақырыбы бойынша жазылған 2 мақаланың
екіншісі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
хабаршысында (экономика сериясы, №5(87), Алматы, 2011) жарық
көрген.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы көлемі 110 бетті құрайды, жұмыста 8 кесте және 2 сурет
көрініс тапқан.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
1. Инвестициялық капиталдың теориялық-әдістемелік негізі
Қазақстан Республикасы әлемдік дамудың басты тенденцияларын есепке ала
отырып, сыртқы экономикалық алмасуларға белсенді қатысуға, шет елдермен
өзара пайдалы экономикалық бірлестік орнатуға бет бұруда. Осындай қарым-
қатынастың негізгі бағыттарының бірі – шетелдік инвестицияны ел
экономикасына тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының
2003 жылғы 8 қаңтардағы №373-II Инвестициялар туралы Заңына сәйкес,
инвестиция – лизинг шартын жасаған кезден бастап қаржы лизингі заттарын,
сондай-ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық
капиталына инвестор салатын мүліктің барлық түрлерін (жеке тұтынуға
арналған тауарлардан басқа) немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын
тіркелген активтерді ұлғайтуды білдіреді [1].
Инвестиция (латынша іnvestіre – киіндіру) – табыс алу, меншікті
капиталын молайту, елдің материалдық байлығы мен бейматериалдық сипаттағы
қоғамдық құндылықтарын еселей түсу үшін шаруашылық жүргізуші субъектілер
салатын инвестициялық қаражат. Сонымен қатар инвестиция экономикалық
дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың, ғылыми-техникалық
прогресс жетістіктерін өсірудің, инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы
болып саналады. Басқаша айтқанда, инвестиция – табыс немесе басқа да пайда
табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынған мүліктік және
интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлері, оның ішінде:
1. жылжитын және жылжымайтын мүліктер және мүліктік құқық,
ұстап қалу құқығы және басқалар, импортталатын және өңдеусіз
өткізуге арналған тауарлар;
2. акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа нысандары;
3. облигациялар және басқа да қарыздық міндеттемелер;
4. инвестициямен байланысты келісімшартқа сәйкес ақша сомаларын,
тауар мен қызметтерді талап ету;
5. авторлық құқықты қоса, зияткерлік қызмет нәтижесіне құқық,
патенттер, тауар белгілері, өндірістік үлгілер, технологиялық
үдерістер, ноу-хау, нормативті-техникалық,
архитектуралық, конструкторлық және технологиялық жобаның
құжаттамасы;
6. мемлекеттік органмен ұсынылған лицензиялау және басқа да нысанға
негізделген қызметті жүзеге асыруға құқықтың түрлері;
7. ҚР аумағында алынған және қайта инвестицияланған табыс немесе
пайда.
Инвестицияның күрделі қаржыдан өзгешелігі бар. Инвестицияда қаражат
тек материалдық активтерге ғана салынбайды, қаржылық және бейматериалдық
активтерге де салынады. Инвестиция қаржы институттары, инновациялық және
әлеуметтік сала арқылы тікелей де, жанамалай да салынады [2].
Шетелдердегі әр түрлі экономикалық мектептер шетел инвестицияларын
түрліше анықтайды. Дж. Кейнс өзінің “Жұмыспен қамту, процент,
ақша туралы жалпы теория” еңбегінде инвестицияны “бағалы капиталды
мүліктің негізгі, айналмалы, өтімді капиталдан құрылуына қарамастан оның
өсуі” деп анықтама береді. Дж.М.Кейнс пікірінше, инвестиция дегеніміз –
капиталды мүліктің осы кезендегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтың
өсімі немесе ұлттық табыстың тұтынылмаған бөлігі. Э.Дж.Долан
және Д.Е.Мендсей өздерінің Рыноктан микроэкономикалық үлгі
кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып жатқан
капиталдық, яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал-жабдықтарының ұсынылған
санының көлемінің көбейіп өсуі деп анықтама береді. И.Варсей
және Д.Цовентлу тұрмыстық дәрежеде инвестицияны үй, көркемөнер
еңбектерін, асыл-әсемдік бұйымдарды сатып алу ретінде түсіндіреді.
Сонымен қатар, инвестиция деп акция, облигация салынған затқа
берілетін қарыздарды айтады. В.Фельзенбаумның айтуынша, “инвестиция”
түсінігі нақты инвестиция аталатын мәні бойынша “күрделі қаржы салу”,
портфельді инвестиция, яғни акцияға, облигацияға және басқа бағалы
қағаздардың меншіктің тікелей табыс алуға байланысы бар бөлігіне қаржы салу
деп түсіндіріледі. В.В.Бочаров инвестицияны
белгілі бір кезең ішінде инвестициялық қызметтің
соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесінің тек
тіркеп есептеуі ғана емес, оның өсіп дамуы ретінде
түсінген дұрыс. Демек, пайдалануға болмайтын бөлігі - дейді. М.И.Кулагин
инвестиция деп ұлттық экономиканың өндіріс, көлік, ауыл
шаруашылығы мен басқа салаларға, ұзақ мерзімді пайда алу мақсатында
салынған қаржыларды түсінуді ұсынады. Г.И.Рузавин және В.Т.Мартинов бойынша
инвестиция – күрделі қаржының қалыптасуымен байланысты
ақша капиталына қарағанда капиталдың табиғи ұлғаюы болып табылады.
Г.П.Журавлева мен Ю.И.Малышева инвестиция дегенiмiз – жаңа технологиялар,
материалдар және басқа да еңбек құралдары мен заттарын енгiзумен байланысты
өндiрiстi кеңейту мен жаңартуға кететін шығындар - деп есептейдi. Бұл
пiкiрге кейбiр қазақстандық экономистер инвестициялық қызметтiң негiзгi
обьектiсi айналым құралдарын толтыру үшiн негiзгi капиталға салымдар салу
болып табылады деген кepi пікір айтады.
Инвестицияның анықтамасы ғылыми әдебиеттерде сан алуан. “Жекешелендіру
және инвестициялық еңбектерінің жиынтығы” кітабында инвестицияны
материалдық және материалдық емес активтерге ресурстар салу
ретінде қарастырады. “Инвестицияның қаржылық жинағы” кітабында инвестиция
деп ұлғаймалы ұдайы өндіріске жұмсалған ақша қаржысын, яғни
күрделі қаржыны ұлғайтуды айтады. Р.Кареновтың терминдік сөздігінде
инвестиция деп мүлік заттардың барлық түрлері, кәсіпкерлік обьектілері
және басқа қызметтерге жұмсалу нәтижесінде табыс қалыптасатын
немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін ойды көздеген құндылықтар
аталады. Бұл құндылықтарға автор ақшаны, құнды қағаздарды, мүліктерді,
мүлікке құқықты, авторлық құқықты, ноу-хау және өндірістік тәжірибе
тұрғысында әзірлеген техникалық және технологиялық, коммерциялық бөлімдер
жиынтығын жатқызады [3].
Біздің ойымызша, инвестиция туралы кең тараған ұғым – күрделі
қаржы салу. Инвестиция дегеніміз – жаңадан жасауға және бұрынғы
кәсіпорындарды қайта жаңартуға, өндіріске жұмсалған шығындар
жиынтығы, қор жинау және материалдық қорды ұлғайту, яғни өндірістің барлық
шығыны мен қорының бөлігі. Дүние жүзінде қолданып жүрген заңдарға сәйкес
инвестицияға материалдық инвестиция және басқа да құнды заттардың, табыс
табу үшін ақыл-ой еңбегін қосқанда, кәсіпкерлік және басқа да құралдар мен
қызмет түрлері жатады. Біздің ойымызша, инвестицияны анықтауда оның мәнінің
сипаттамасы ғана емес, сонымен қатар бағытының мақсатын да қарастыру керек.
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы
заңында инвестицияға кеңейтiлген анықтама бере отырып, оны капитал
салымы түсінігімен шектемеу шарттары жасалған: Инвестициялар – инвесторлар
кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне пайда табу мақсатында
салған барлық мүлiктiк құндылықтар және олармен қaтap интеллектуалдық
меншiкке құқықтардың түрлерi. Бiрақ та бұл анықтама толық емес,
өйткенi мұнда тек кәсiпкерлiк қызметте қолданылатын құндылықтар ғана
айтылып өтiлген, әлемдiк тәжiрибеде инвестицияны тиiмдi бағалау кезiнде
тек қаржылық эффект қана емес, сонымен қaтap жалпы қоғамды еске
алатын экономикалық, қоғамдық құндылықтардың материалдық емес сипаттағы
мақсаттары да ескеріледі. Инвестициялау – бұл инвестициялық ресурстардың
материалдық байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға
ауысу процесі. Сонымен, инвестиция дегенiмiз – қаржы ресурстары,
инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық және материалдық емес
қоғамдық құндылықтарға салынатын инвестициялық ресурстар.
Инвестициялар әр елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай
әсер етеді. Макродеңгейдегі инвестициялар – кеңейтілген қайта өндіру
саясатын іске асыруға, өндіріс секторын құрылымдық қайта құруға және
экономиканың барлық салаларының теңгерімді дамуына, инновацияларды
енгізуге, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге негіз
болып табылады. Микродеңгейдегі инвестициялар өндірісті кеңейту мен дамыту,
оның техникалық деңгейін жоғарылату, негізгі қорлардың моральдық және
физикалық тозуын төмендету, өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылату, сондай-ақ қоршаған ортаға экологиялық әсерді төмендету үшін
қажет [4].
Инвестиция өзінің құрамы жағынан біртекті емес, инвестициялау
нысандарына, айналыс өрісіне, негізгі капиталдың ұдайы өндірісіндегі
мақсатына, рөліне, қаржыландыру көздеріне қарай негізгі капиталға
салынатын инвестиция, шетелдік инвестиция, қоржындық инвестиция,
венчурлық, тікелей, аннуитеттік түрлеріне бөлінеді. Негізгі капиталға
салынатын инвестиция – құрылысқа, материалдық, бейматериалдық
негізгі капиталды салуға, ұлғайтуға, қайта жаңғыртуға, техникалық
жағынан қайта жарақтандыруға, күрделі жөндеуден өткізуге, сатып
алуға, сондай-ақ, материалдық айналыс құралдарының қорларын толықтыруға
жұмсалатын қаражат. Негізгі капиталды инвестициялау нысандарына
үйлер, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, мал, екпе ағаштар,
жер қойнауын барлау, компьютерлік және бағдарламалық қамтамасыз
ету, көркем және әдеби шығармалардың түпнұсқалары, жаңа үйлер
және жаңа ақпарат жатады. Негізгі капиталға салынатын
инвестиция елдің экономикалық өрлеуінің негізгі факторы болып табылады.
Венчурлық инвестиция – үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет саласына
салынатын инвестиция. Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға
салынады да, салынатын қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Тікелей инвестициялар – бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін және
осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасу
құқығына ие болу үшін жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Қоржындық инвестиция – ұзақ мерзімді борышқорлық міндеттемелер мен бағалы
қағаздарға салынған қаражат; капиталға қатысуды және салынған капиталға
шаққанда табыс алуды қамтамасыз етеді. Қоржынға бағалы қағаздардың бір түрі
немесе әртүрлі инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жинақ
және депозиттік сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистері
және басқалары кіреді. Аннуитет – жеке адамның салған инвестициясы. Бұл
зейнеткер болып кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі
кіріс әкеліп тұратын салымы. Бұл негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына
салынатын қаржы.
Қаржылық емес активтерге инвестициялар:
– негізгі капиталға инвестициялар (ғимарат пен құрылыс, машина мен
жабдық, мал, көп жылдық екпелер, негізгі құралдарды күрделі жөндеу,
пайдалы қазбаларды барлау шығындары, компьютерлік және
бағдарламалық қамсыздандыру, әдеби және көркем шығармалардың
түпнұсқалары);
– басқа өндірістік активтерге инвестициялар (материалдық айналым
қаражаттарының қорларын толтыруға инвестициялар: өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, қайта сату тауарлары);
– өндірістік емес материалдық активтегі инвестициялар (жер телімін,
жер қойнауын, табиғатты пайдаланудың басқа объектілерін сатып алу);
– өндірістік емес материалдық емес активтерге инвестициялар
(патенттер, лицензиялар, жер телімін, табиғатты пайдалану
объектілерін қолдану құқығы, авторлық құқық, сауда маркалары, тауар
белгісі және т.б.) сияқты элементтерден тұрады [5].
Бiздiң пiкiрiмiзше, инвестицияға ағымдағы шығындар жатпайды, сондай-ақ
инвестиция түсінігі капитал салымы түсінігінен едәуiр кеңiрек, өйткенi олар
негiзгi капиталды қайта өндiруге кететін шығындар, ал инвестициялар – бұл
материалдық активтерге тiкелей салым, портфельдiк инвестициялар және
материалдық емес активтерге инвестициялар. Инвестициялау процесi сызба
түрiнде 1-кестеде керсетілген.
Кесте 1 – Инвестициялау процесі
Түрлері Обьектілері Жүзеге асырылуМақсаты Соңғы
саласы мақсаты
Материалдық Негізгі Экономиканың Жаңа материалдық Материалдық
активтерге өндірістік нақты секторы активтерді құру байлықтың
инвестициялар және және
өндірісітік материалдық
емес қорлар, емес
материалдық сипаттағы
запастар байлық пен
қоғамдық
құндылықтар
-дың өсуі
Қаржылық Акциялар, Қаржы-банктік Шығушы
активтерге мемлекеттік сала материалдық
инвестициялар және активтерді
корпоративтік толықтыру
облигациялар,
басқа құнды
қағаздар
Материалдық Патенттер, Инновациялық Материалдық
емес лицензиялар, сала активтердің
активтерге сауда тиімділігін
инвестицилар белгілері, көтеру мен
ғылыми- жаңарту
техникалық
өнім және т.б.
Білім беру, Әлеуметтік Бос қаржы
денсаулық сала құралдарының
сақтау инвестицияға
және т.б. айналуы
Материалдық
активтердің
сапасы мен
бәсекелестігін,
ғылыми-техникалық
деңгейін көтеру
Өмір сүру
сапасын, білім
беру деңгейін,
квалификациясын
көтеру, ұлт
денсаулығын,
қоршаған орта
сапасын және т.б.
жақсарту
Ескерту: кесте автормен құрастырылған
Инвестицияны келесi негізгі топтарға бөлуге болады:
Тиiмдiлiгі жоғары инвестициялар. Олардың мақсаты – құралдарды ауыстыру,
персоналдарды оқыту немесе өндiрiстік күштердi, өндiрiске қолайлы
аймақтарды ауыстыруда фирманың шығындарын төмендету.
Өндiрiстің ұлғаюына бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялау бұрын
қалыптасқан нарықтағы өндipіс шеңберiнде тауарлардың шығарылуын ұлғайту
мaқcaтында жүргiзiледi.
3. Жаңа инвестицияларды құру үшiн инвестиция.
Мұндай инвестицияның түрі бұрын өндiрiлген тауарларды жаңадан өңдеп немесе
жаңа тауарларды жасап шығаратын кәсiпорындарды құруға себепшi болады.
Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру мaқcатындағы
инвестициялар. Егер кәсiпорын экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi
немесе басқа шараларды жетiлген менеджмент арқылы қамтамасыз ете алмағанда,
үкiметтің талаптарын қанағаттандыру кезiнде орын алады.
Инвестициялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық
ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуы жөніндегі не кәсіпкерлік қызмет үшін
пайдаланылатын тіркелген активтерді құру немесе ұлғайту жөніндегі қызметі,
шаруашылық жүргізуші субъектілер жүзеге асыратын табыс алу және меншікті
капиталын өсіру мақсатындағы қаражат жұмсалымы.
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты.
Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың, оларды шешуші бағыттарға
шоғырландырудың, қоғамдық өндірісте тепе-теңдікті қамтамасыз етудің
жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы.
Инвестициялық жоба – жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп тұрғандарын
кеңейтуге және жаңартуға инвестициялар көздейтін іс-шаралар кешені.
Инвестициялық қызметте маңызды орынды инвестор алады.
Инвестор – бұл өзінің ақша қаржысын, мүліктік және ой еңбегіндегі
құндылықтарды инвестициялық жобаға салатын және оны мақсатты пайдалануды
қамтамасыз ететін заңды және жеке тұлға. Инвестор өз алдына дербес екі
топқа бөлінеді:
– жеке инвесторлар (жеке адамдар).
– институттандырылған инвесторлар (банктер, инвестициялық қорлар,
зейнетақы қорлары, тағы басқалары).
Ұлттық инвестор – Қазақстанда тұрақты тұратын жеке тұлға және осы елде
инвестицияны жүзеге асыратын ҚР заңды тұлғасы.
Шетелдік инвестор – шетелдік заңды тұлғалар, шетел азаматтары, шетел
мемлекеттері, халықаралық ұйымдар, сондай-ақ, шетелде тұрақты тұрғылықты
мекені бар (егер олар шаруашылық қызметін жүргізу үшін азаматтығын алған
немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар елде тіркелген жағдайда)
ҚР азаматтары.
Инвестициялық процестің екінші қатысушысы болып тапсырыс беруші
есептеледі. Тапсырыс беруші инвесторлар және инвестициялық жобаны жүзеге
асыруға инвесторлармен куәландырылған рұқсат берген кез келген заңды және
қабілетті тұлға бола алады. Инвестициялық процестің үшінші қатысушылары –
инвестициялық қызметтің обьектілерін пайдаланушылар. Олар инвестициялық
қызмет обьектілерін пайдаланушы инвесторлармен қатар басқа да жеке және
заңды тұлғалар, мемлекеттік және жергілікті мекемелер, шетелдік,
мемлекеттік, халықаралық ұйымдар болады.
Инвестициялық қызметтің обьектілері: барлық салалар мен халық
шаруашылығы көлеміндегі жаңадан және жетілдірілген негізгі қорлар мен
айналмалы қаржылар, бағалы қағаздар, мақсатты ақша салымдары, ғылыми-
техникалық өнімдер, меншіктің басқа обьектілері, сонымен қатар мүліктік
құқық пен интеллектуалды меншік құқығы, яғни заңмен тиым салынбаған
қызметтің барлық түрі есептеледі. Экологиялық санитарлы және де басқа
заңмен бекітілген талаптарға сәйкес келмейтін обьектілерді инвестициялауға
тиым салынады [6].
Біздің ойымызша, инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге
сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.
– қолданыстағы заңға қайшы келмейтін инвестициялық қызметке заңды
тұлғалар мен азаматтар, қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен
мемлекеттік билік мекемелері кедергі жасап араласпауы керек;
– инвестициялау өз еркімен болуы қажет;
– инвестициялық қызметке қатысушылар тең құқылы болуы керек;
– инвестициялар қорғалуы қажет;
– инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығы
бұзылмауы тиіс .
Қазақстан экономикасының дамуы отандық және шет елдік инвестициялаудың
тартылуымен тығыз байланысты болып келеді. Шетел инвестициялары Қазақстан
Республикасының территориясындағы шетел инвесторына тиісті азаматтық
құқықтардың, соның ішінде ақша, бағалы қағаздар, интеллектуалды қызметті
және тағы басқа мүліктерді, сонымен қатар, қызмет пен ақпарат
нәтижелеріндегі ақшалай бағасына ие мүліктік құқықтар түрінде шетел
капиталын салу болып табылады.
Шетел инвестициясы – табыс алу, меншікті капиталын молайту, елдің
материалдық байлығы мен бейматериалдық сипаттағы қоғамдық құндылықтарын
еселей түсу үшін салынатын, шет ел инвесторлары жүзеге асыратын
инвестициялық қаражат. Әлемдік экономикалық жүйені жаһандандыру жағдайында,
сондай-ақ, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алуына және ашық нарықтық
экономиканың қалыптасуына байланысты шетелдік инвестиция объективті
қажеттілікке айналып отыр. Шетелдік инвестицияға тікелей шетелдік
инвестиция, қоржындық шетелдік инвестиция, сондай-ақ, сыртқы несиелер,
қарыздар, дамуға ресми көмек, гуманитарлық көмек жатады. Нарықтық экономика
жағдайында шетелдік инвестицияны тарту және пайдалану тек қаражаттың ғана
емес, сонымен бірге шетелдік технологиялардың, басқару тәжірибесінің де
ағылып келуін қамтамасыз етеді, жаңа нарықтарға жол ашады, ірі құрылымдық
өзгерістерге, нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуына, инновациялық
үрдістердің кеңеюіне, экономиканың жекеше секторының қалыптасуына серпін
береді. Шетелдік инвестициялар қабылдаушы елдің шаруашылық қызметінде
инвестордың ұзақ мерзімді мүддесін қанағаттандырады және сыртқы борышты
қалыптастырмайды. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның жалпы көлемінің
төрттен бір бөлігін шетел инвестициясы құрайды.
Шетелдік инвестицияға қаржы салудың мынадай түрлерін жатқызуға болады:
– заттай – түрліше өндіріс салаларында тауар өндіруге қолданылатын
құрал-саймандар, станоктар, механизмдер.
– қаржылық – несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс
жасау.
– ой еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесі, мамандар дайындау,
лицензиялау, біріккен ғылыми еңбектерді жасау, “ноу-хау” және
бұған бүкіл шетелден әкелінген капитал жатады.
Шетелдік инвестиция қабылдаушы елдегі компанияның қызметін бақылап,
басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы болып келеді. Шетелдік
инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары арасында бөлінуі халықаралық
экономиканың құрамына айтарлықтай әсер етеді. Шетел инвестицияларын тарту
саясаты 1991 жылдан басталып, оң нәтижелер беруде. Шетел капиталын
басқаратын Қазақстан эксимбанкі, сырттан қарыз алу жөніндегі комитет және
инвестициялар жөніндегі комитет тәрізді органдар құрылып, қолайлы ахуал
қалыптасты [7].
Қай елде болмасын инвестицияның келуі инвестициялық климат дәрежесіне
және оны анықтайтын факторларға тікелей байланысты. Инвестициялық климатты
бірнеше көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Оларға экономикалық
реформаның жағдайы, банк жүйесінің, саяси реформаның тұрақтылығы, табиғи
және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, инвестициялық қызметтің
құқықтық реттелу дәрежесі және халықаралық стандартқа сай жасалған
заңдылықтар мен нормативтік актілердің болуы, инфляция қарқыны, сыртқы
экономикалық байланыстар дәрежесі, білікті жұмыс күшінің болуы, мемлекеттік
нарық потенциалының сипаты (ЖІӨ, халық саны), нарық инфрақұрылымы мен
валюта нарығының дамуы және тағы басқалар жатады.
Ұлттық экономика үшін шетел инвестициясын тарту мен қолдану
экономикалық дамудың базалық ұзақ мерзімді және қайтымсыз механизмдерін
анықтайды. Шетел инвестициясындағы қажеттілік мынамен түсіндіріледі:
– тауар өндірушілердегі төменгі инвестициялық активтілік;
– өндірістік техникалық және технологиялық модернизацияға
қажеттілік;
– қазіргі заманғы машина мен құрал-жабдық импорты көмегімен
нарықтық және қоғамдық инфрақұрылым модернизациясы;
– шаруашылық өмірдің барлық саласында жаңа басқару әдістері,
менеджмент және маркетингті енгізу қажеттілігі.
Қазақстандағы басты міндеттердің бірі – экономиканың алдыңғы қатарлы
салаларына бетбұрыс жасау. Мұны іске асырудағы алғашқы орындардың бірі
шетел инвестицияларын кеңінен тартуға бөлінеді. Сыртқы экономикалық
қызметтің маңызды аспектісі – шетел инвесторларының қатысуы және республика
экономикасын тұрақтандыру үшін шетел капиталын тарту. Бұл қаражаттар ұлттық
шаруашылықтың құрылымын жетілдірудің басым міндеттерін шешу, нарықты тұтыну
тауарларымен молайту және экспорттық әлеуетті кеңейту үшін нысаналы әрі
тиімді пайдаланылуы тиіс.
Тартылатын инвестицияның көлемі мен сапасы, оның келтірілуінің
қарқындылығы инвестициялық ахуал деп аталатын әлеуметтік-экономикалық
түсінікте біріктірілген факторларға байланысты. Инвестициялық ахуал –
капитал салымдарының тәуекел дәрежесін және олардың тиімді қолданылуын
анықтайтын саяси, әлеуметтік, тұрмыстық, табиғи, инфрақұрылымдық және басқа
да факторлардың жиынтығы. Қазақстанның инвестициялық ахуалын бағалауда
келесі факторларға назар аударылады: ресурсты-шикізаттық, аграрлық және
өндірістік потенциалы, орналасқан жері, саяси тұрақтылығы, ұлтаралық
шиеленістің жоқтығы. Соңғы жылдары экономикалық факторлардың бір тобы, атап
айтқанда, тұрғындардың шаруашылық қызметтері жиынтығының нәтижелері, елдің
экономикалық-географиялық жағдайы мен оның инфрақұрылымдық қалыптасуы,
елдегі ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін енгізу деңгейі,
жинақтардың өсімі, инфляциялық үдерістің тұрақтануы, кәсіпорындардың
қаржылық жағдайының жақсаруы, екінші деңгейлі банктерге несие пайыздарын
төмендетуге негіз болған қайта қаржыландыру мөлшерлемелерінің төмендеуі
отандық және шетел инвесторларының инвестициялық белсенділігінің өсуіне
әкелді.
Ұлттық экономикаға шетел инвестициясының түсуіне әсер ететін факторлар
шетелдік кәсіпкердің көзқарасы бойынша шет елде оның қақтығысатын тәуекел
түрлерін көрсетеді. Инвестициялық тәуекел дегеніміз – инвестициядан
алынатын табысты жіберіп алу немесе шығынға ұшырау мүмкіндігі.
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер инвестициялау тиімділігі инфляция қарқынынан асып жатса,
қаржыны инвестициялау мәні арта түседі.
Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және
материалдық емес факторлар нысаны ретiнде болуымен сипатталмайды.
Халықаралық инвестициялардың төрт қызметiн бөлiп көрсетуге болады:
– өндiрiстiк материалдардың факторларына жол ашу;
– өткiзу нарықтарына жол ашу;
– халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру;
– ұлттық және сыртқы экономикалық жүйелердiң өсушi өзгерiстерiне
бейiмдеу [8].
Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Әр ел шетел инвестициясын тарту арқылы өз экономикасын
тәуелсiз түрде дамытуға тырысады. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып
жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі
алғышартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты
себебі болып отыр.
2. Шетелдік капитал тартудың әлемдік тәжірибесі
Қазақстанға инвестиция тартудың тиімділігін бағалау үшін басқа елдер
мен өңірлер бойынша тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) тартудың жалпы
үрдісінің қандай екендігін қарастыру қажет.
Бүкіл әлем бойынша ТШИ жаһандық ағыны 2008 жылғы 1,7 трлн. АҚШ
долларынан 2009 жылы 1,2 трлн. АҚШ долларына дейін қысқарды, 2010 жылы ол
біраз қалпына келді ($1,4 трлн. дейін) және 2011 жылы өзінің өсуін (шамамен
$1,8 трлн. деңгейін) жалғастырды. ТШИ ағынының бағыты мен көлемінің өзгеруі
2-кестеде көрініс тапқан.
Кесте 2 – Әлемнің елдері мен өңірлері бойынша ТШИ ағынының серпіні
Өңірел ТШИ ағыны, млрд. АҚШ доллары
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2003-20
жыл жыл жыл жыл жыл жыл 08
жылдар
Әлемнің барлық елдері 565,2 734,9973,3 1461,11978,81697,47410,7
1. Дамыған елдер 361,3 414,2613,1 972,8 1358,6962,3 4 682,3
Еуропа 279,8 227,7506,1 631,7 899,6 518,3 3 063,2
Жапония 6,3 7,8 2,8 -6,5 22,5 24,4 57,3
АҚШ 53,1 135,8104,8 237,1 271,2 316,1 1118,1
Басқа да дамыған елдер 22,0 42,8 -0,6 110,4 165,3 103,4 443,3
2. Дамушы елдер 184,0 290,4329,3 433,8 529,3 620,7 2 387,5
Африка 20,9 22,1 38,2 57,1 69,2 87,6 295,1
Латын Америкасы 45,8 95,1 77,1 93,3 127,5 144,4 583,2
Азия 116,9 172,9213,8 282,1 331,4 387,8 1504,9
Батыс Азия 11,3 20,5 43,6 67,6 77,6 90,3 310,9
Шығыс Азия 72,7 106,3116,2 131,8 150,4 187,0 764,4
Оңтүстік Азия 8,2 10,7 14,4 27,8 34,0 50,7 145,8
Оңтүстік-Шығыс Азия 24,7 35,5 39,6 55,0 69,5 59,9 284,2
Океания 0,4 0,3 0,2 1,3 1,3 0,9 4,4
3. Оңтүстік-Шығыс Еуропа 19,9 30,3 30,9 54,5 90,9 114,4 340,9
және ТМД
Оңтүстік-Шығыс Еуропа 4,1 3,5 4,8 9,9 12,8 10,9 46,0
ТМД елдері 15,8 26,8 26,1 44,7 78,1 103,5 295,0
ТШИ жалпы әлемдік ағынының үлесі, %
Дамыған елдер 63,9 56,4 63,0 66,6 68,7 56,7 63,2
Дамушы елдер 32,6 39,5 33,8 29,7 26,7 36,6 32,2
Оңтүстік-Шығыс Еуропа 3,5 4,1 3,2 3,7 4,6 6,7 4,6
және ТМД
Ескерту: ақпарат көзі – http:fin-result.rumezhdunarodnye -
investicii1.html
Дамушы елдер мен өтпелі экономикасы бар елдерде инвестициялар бірден
артты, ал олардың жаһандық ТШИ ағынының үлесі 2008 жылы 43%-ға жетті. Бір
жағынан бұл дамыған елдерге бір кезеңдегі ТШИ ағынының айтарлықтай кемуімен
(29%) байланысты болды. Африкада инвестициялар ағыны рекордтық деңгейге
жетті, оның ішінде инвестициялар өсуінің жоғарғы қарқыны Батыс Африкада
байқалды (2007 жылмен салыстырғанда өсу 63%), Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік-
Шығыс Азияға инвестицияларды әкелу 17%-ға артты, Батыс Азияға ТШИ
ағыны 6 жыл қатарынан артып келеді, Латын Америкасына және Кариб бассейніне
инвестициялар әкелу 13%-ға артты, ал Оңтүстік-Шығыс Еуропа мен ТМД-да ТШИ
ағыны 8 жыл қатарынан артуы тіркелді. Осыған қарамастан, 2009 жылғы ТШИ
ағыны барлық өңірлерде қысқарды. Әлемнің өңірлері бойынша ТШИ ағынының өсу
қарқыны инвестициялардың бағыттарының өзгеруін көрнекі түрде көрсетеді –
2008 жылы жалпы әлем бойынша (14,2%) және дамыған елдерде (29,1%) ТШИ
ағынының төмендеуі жағдайында, дамушы елдерге (17,3-29,1%) және ТМД
елдеріне (25,9 %) инвестициялар көлемінің айтарлықтай артуы байқалды. ТШИ
ағыны бойынша ең ірі 20 ел тізімі 3-кестеде көрініс тапқан.
Кесте 3 – ТШИ ағыны бойынша ең ірі 20 ел
№ Ел ТШИ ағыны
2007 жыл 2008 жыл
$ млрд. % $ млрд. %
1 АҚШ 271 19,7 316 24,5
2 Франция 158 11,5 118 9,1
3 Қытай 84 6,1 108 8,4
4 Ұлыбритания 183 13,3 97 7,5
5 Ресей 55 4,0 70 5,4
6 Италия 28 2,0 66 5,1
7 Гонконг 54 3,9 63 4,9
8 Бельгия 111 8,1 60 4,6
9 Австралия 44 3,2 47 3,6
10 Бразилия 35 2,5 45 3,5
11 Канада 108 7,9 45 3,5
12 Швеция 22 1,6 44 3,4
13 Үндістан 25 1,8 42 3,3
14 Сауд Арабиясы 24 1,7 38 2,9
15 Германия 56 4,1 25 1,9
16 Жапония 23 1,7 24 1,9
17 Сингапур 32 2,3 23 1,8
18 Мексика 27 2,0 22 1,7
19 Нигерия 12 0,9 20 1,5
20 Түркия 22 1,6 18 1,4
Барлығы 1374 100,0 1291 100,0
Ескерту: ақпарат көзі – http:fin-result.rumezhdunarodnye -
investicii1.html
2008 жылы ТШИ тарту көлемі бойынша әлемдік көшбасшылықты АҚШ (24,5%)
сақтап қалды, одан соң Франция (9,1%) және Қытай (8,4%) келеді. ТШИ
ағынының көлемі айтарлықтай өскен елдер – Ресей, Италия, Швеция, Үндістан
және Сауд Арабиясы [9].
Инвесторларға сервистік қызметті және инвестицияларды тартуға
жәрдемдесуді ұйымдастыру жөніндегі халықаралық тәжірибе әр алуан. Қазіргі
кезде инвестициялар тарту жөніндегі агенттіктер әлемнің 160-тан астам
елінде табысты қызмет атқаруда. Ондай агенттіктердің негізгі функцияларына
мыналарды жатқызуға болады: имиджді қалыптастыру, инвестицияларды іздеу
және генерациялау, инвесторды инвестициялау алдындағы қолдау, инвестициялық
мүмкіндіктер және экспорттық өнімдер бойынша ақпараттық қызмет.
Малайзияда Маlaysian Industrial Development Authority (MIDA) бірнеше
министрлікті үйлестіруші және оларды жартылай бақылаушы мемлекеттік
агенттігі парламентке ұсыныстар енгізеді, өңірлерге ықпал етеді. Ұйымның
жылдық бюджеті $91 млн., штатында 600-ден астам қызметкер бар. Мемлекеттік
орган, толықтай мемлекет тарапынан қаржыландырылады, 19 шетелдік
өкілдіктері бар.
Кореяда Invest Коrеа инвестициялық қызметті үйлестіреді, өңірлердің
жұмыстарын бағалайтын есептерді жасау арқылы губернаторларға ықпал етеді.
Ұйымның жылдық бюджеті $234 млн. Ұйым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz