М. Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І . тарау. XX ғасырдың 60.80 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы әдеби үдеріс және оның М.Мақатаев поэзиясымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ . тарау. М.Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасының бейнеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
І . тарау. XX ғасырдың 60.80 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы әдеби үдеріс және оның М.Мақатаев поэзиясымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ . тарау. М.Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасының бейнеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Мұқағали Мақатаевтың азаматтық пафосы биік, сыршылдық тынысы кең, шынайы тіршілік өрнектеріне қанық шығармалары қазақ әдебиеті тарихында алпысыншы жылдардан бастап өзіндік ерекше орнымен көрінді де, ақын ұлттық поэзиясының бірегей бітімді біртуар тұлғасына айналды.
Ақынның алғашқы жырлары 1948 жылдарда Нарынқол аудандық «Советтік шекара» газетінің беттерінде жарияланды. 1954 жылы «Әдебиет және искусство» («Жұлдыз») журналында бір топ өлеңдері жарық көрді. «Қазақ әдебиеті» газетінде өлеңдер топтамасы (Әбділда Тәжібаевтың қоштауымен) оқырманға жол тартты. Арада он жыл салып, 1964 жылы тұңғыш кітабы «Ильич» атты поэмалар жинағы жарыққа шықты. 1966 жылы «Армысыңдар, достарым!» атты өлеңдер мен поэмалар кітабы, 1967 жылы «Қарлығашым,келдің бе?» атты жыр жинағы оқырман қолына тиіп, қаламгерлік беті айқындалған, өзіндік қолтаңбасы бар ақынның тұлғасын танытты. Соңғы жинақтарының тақырыптарынан-ақ («Армысыңдар, достарым!», «Қарлығашым келдің бе?» ) ақынның өз үні мен таным дүниесі бедерленіп бой көрсетті.
Ақынның алғашқы жырлары 1948 жылдарда Нарынқол аудандық «Советтік шекара» газетінің беттерінде жарияланды. 1954 жылы «Әдебиет және искусство» («Жұлдыз») журналында бір топ өлеңдері жарық көрді. «Қазақ әдебиеті» газетінде өлеңдер топтамасы (Әбділда Тәжібаевтың қоштауымен) оқырманға жол тартты. Арада он жыл салып, 1964 жылы тұңғыш кітабы «Ильич» атты поэмалар жинағы жарыққа шықты. 1966 жылы «Армысыңдар, достарым!» атты өлеңдер мен поэмалар кітабы, 1967 жылы «Қарлығашым,келдің бе?» атты жыр жинағы оқырман қолына тиіп, қаламгерлік беті айқындалған, өзіндік қолтаңбасы бар ақынның тұлғасын танытты. Соңғы жинақтарының тақырыптарынан-ақ («Армысыңдар, достарым!», «Қарлығашым келдің бе?» ) ақынның өз үні мен таным дүниесі бедерленіп бой көрсетті.
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9 – том. Алматы, 2005ж.
2. Қирабаев С. Революция және әдебиет: мақалалар мен зерттеулер. 2 томдық. Т.I. - Алматы, 1997, 350-б.
3. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Москва, 1977 ж.
4. Гинзбург Л.Я. О лирике. Ленинград, 1974 ж.
5. В.Назаренко. О так называемом лирическом герое. «Звезда» 1953, № 10,173-стр.
6. Гегель Г.В.Ф. Эстетика, Т.3, Москва, 1971, 519-стр.
7. Соловьев В.С. Стихотворения. Эстетика. Литературная критика. Москва, 1990, 210-стр.
8. Ницше Ф. Сочинения в двух томах. – Москва, 1990, Т.1.
9. Пессао Ф. Иностранная литература. Москва, 1988, 89-стр.
10. Борхес Х.Л. Письмена Бога. Москва, 1992,159-стр.
11.Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992, 352-б.
12. Ахметов.З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1960, 292-б.
13. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе. Алматы, 1991,184-б.
14. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985, 560-б.
15. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы: ҚМКӘБ, 1960.-364 -б.
16. Марғұлан Әлкей. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Өмірі мен қызметі (очерк). Кітапта: Шоқан У. Таңдамалы. Екінші бас. Алматы: Жазушы, 1985. -556-б.
17. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989, 320-б.
18. Қабдолов З. Көзқарас. Алматы: Рауан, 1996, 256-б. 19. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: З. Ахметов, Т. Шаңбаев) Алматы: “ Ана тілі” , 1998, 384- б.
2. Қирабаев С. Революция және әдебиет: мақалалар мен зерттеулер. 2 томдық. Т.I. - Алматы, 1997, 350-б.
3. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Москва, 1977 ж.
4. Гинзбург Л.Я. О лирике. Ленинград, 1974 ж.
5. В.Назаренко. О так называемом лирическом герое. «Звезда» 1953, № 10,173-стр.
6. Гегель Г.В.Ф. Эстетика, Т.3, Москва, 1971, 519-стр.
7. Соловьев В.С. Стихотворения. Эстетика. Литературная критика. Москва, 1990, 210-стр.
8. Ницше Ф. Сочинения в двух томах. – Москва, 1990, Т.1.
9. Пессао Ф. Иностранная литература. Москва, 1988, 89-стр.
10. Борхес Х.Л. Письмена Бога. Москва, 1992,159-стр.
11.Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992, 352-б.
12. Ахметов.З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1960, 292-б.
13. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе. Алматы, 1991,184-б.
14. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985, 560-б.
15. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы: ҚМКӘБ, 1960.-364 -б.
16. Марғұлан Әлкей. Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Өмірі мен қызметі (очерк). Кітапта: Шоқан У. Таңдамалы. Екінші бас. Алматы: Жазушы, 1985. -556-б.
17. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989, 320-б.
18. Қабдолов З. Көзқарас. Алматы: Рауан, 1996, 256-б. 19. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: З. Ахметов, Т. Шаңбаев) Алматы: “ Ана тілі” , 1998, 384- б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Салиха Мустафаева
М. Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050205 - филология мамандығы
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І - тарау. XX ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы әдеби үдеріс және оның М.Мақатаев поэзиясымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
ІІ - тарау. М.Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасының бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Мұқағали Мақатаевтың азаматтық пафосы биік, сыршылдық тынысы кең, шынайы тіршілік өрнектеріне қанық шығармалары қазақ әдебиеті тарихында алпысыншы жылдардан бастап өзіндік ерекше орнымен көрінді де, ақын ұлттық поэзиясының бірегей бітімді біртуар тұлғасына айналды.
Ақынның алғашқы жырлары 1948 жылдарда Нарынқол аудандық Советтік шекара газетінің беттерінде жарияланды. 1954 жылы Әдебиет және искусство (Жұлдыз) журналында бір топ өлеңдері жарық көрді. Қазақ әдебиеті газетінде өлеңдер топтамасы (Әбділда Тәжібаевтың қоштауымен) оқырманға жол тартты. Арада он жыл салып, 1964 жылы тұңғыш кітабы Ильич атты поэмалар жинағы жарыққа шықты. 1966 жылы Армысыңдар, достарым! атты өлеңдер мен поэмалар кітабы, 1967 жылы Қарлығашым,келдің бе? атты жыр жинағы оқырман қолына тиіп, қаламгерлік беті айқындалған, өзіндік қолтаңбасы бар ақынның тұлғасын танытты. Соңғы жинақтарының тақырыптарынан-ақ (Армысыңдар, достарым!, Қарлығашым келдің бе? ) ақынның өз үні мен таным дүниесі бедерленіп бой көрсетті.
Жазушылық жолы осылайша сәтті басталған жас ақынның бұдан былайғы барлық саналы өмірі поэзия тынысымен тығыз байланыста өтті. Өмірінің екінші жартысында бірыңғай еркін әдеби шығармашылық іске шығып алды. Поэзия! Менімен егіз бе едің? Сен мені сезесің бе, неге іздедім?!, - деп тебіренетін Мұқағали бүкіл ғұмырын, жан дүниесін қалтқысыз өлең жолына арнады. Талантты да шамырқанысты ғұмыр кешіп, үдете өнімді жазды. Талантты бай, ішкі рухани қуаты берік ақын небір тамаша лирикалық жырларын ұсынды. Мавр, (1969), Дариға - жүрек (1972), Аққулар ұйықтағанда (1974), Шуағым менің (1975) жинақтары қазақ поэзиясында өзіндік белесті із қалдырып, өз оқырмандарын тапты.
1976 жылы жарық көрген Өмір - дастан атты таңдамалы өлеңдері мен поэмалары ақындық өмірдің бір түйінді белесіндегі қорытындысы секілді көрінді. Келесі, 1978 жылы жарияланған Өмір−өзен кітабын авторы көре алмады.
Ақын поэма, дастандарымен, талантты лирикалық шығармаларымен, әлем әдебиетінің кесек туындыларын қазақ тіліне аудару арқылы қазақ әдебиетінің тарихында ерекше тұлғалы орын алып, жарқын да шынайы талантымен кеңінен танылып үлгерді. Ақын соңында бай да талантты қаламнан туған мұралар қалдырды. Оның жеке өмірі мен шығармашылық ізденістерінің ішкі бірлігі, тұтастығы, дүние құбылыстарына деген шыншыл да сезімтал ақындық көзқарасы туындыларынан барынша айқын аңғарылады. Шығармашылық өмірінің алғашқы қалыптасу кезеңі бүкіл кеңес әдебиетінде үлкен серпіліс тудырған алпысыншы жылдардағы жылымық жылдарына тұспа-тұс келген ақын дүниетанымы одан кейінгі социалистік қоғамдағы тоқыраудың әуелгі жылдарында күрделі қайшылықтарға ұшырады. Ал, өткен ғасырдың соңындағы қайта құру, Қазақ елінің тәуелсіздік алу кезеңін ақын өз көзімен көре алмай кетті. Көзінің тірісінде де ақын ретінде жақсы танылып, әдебиеттен өз үнімен дараланған суреткердің мұраларына көзқарас, ықылас күшейе түсті. Бәсіре (1981), Зов души (1981), Соғады жүрек екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы (1982), Шолпан (1984) қалың оқырман қолына тиді. 1991 жылы үш томдық таңдамалы шығармалар жинағы жарық көрді.
Ақын У. Уитменнің Шөп жапырақтары (1969), В. Шекспирдің Сонеттерін (1970), Дантенің Құдіретті комедиясының, Тамұқ атты бірінші бөлімін (1971) қазақ тіліне аударып жариялатты.
Мұқағали өлеңдері - ұлттық поэзияның жаңа бір белеске көтерілгендігін, жаппай еуроцентристік ағымға ойысқан заманда қазақтың қара өлеңін шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық бояуы мен рухын ұстанды, түрлендіре байытты да, сонысымен қалың қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашып, ұлттық поэзияның шашасына шаң тимес тарланбозы ретінде мәңгілік ұялап қалды. Сонымен қатар, ақын қазақ лирикасын XX ғасыр әдебиетінің озық дәстүрлерімен талантты түрде құнарландырды. Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам толғаса, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай, жарасымды дамытты. Күпі киген қазақтың қара өлеңін, Шекпен жауып өзіне қайтарамын дегенде де ақын өзінің суреткерлік сырын алға тартқан [1, 608-610-б.].
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы мәдениет тоғысындағы жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымыздың рухани әлемін байытқан тұлғалардың мұраларын зерттеу - заман тудырып отырған қажеттілік.
М.Мақатаев поэзиясы жөнінде арнайы монографиялық зерттеулерден көре, оның жекелеген өлеңдерін талдаған ұсақ мақалалар басым. Ал, ақын жайындағы іргелі зерттеулер, Мұқағали поэзиясын тереңінен қопаратын, оның ішкі әлемін терең бойлап талдаған еңбектер ілеуде біреу ғана. Осы тұрғыдан алғанда, М.Мақатаев поэзиясы қазақ поэзиясының аясында тақырыптық, идеялық, көркемдік жағынан жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелуі: Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзияның жанрлық, түрлік-стильдік мәселесі, лирикалық қаһарман, көркемдік жүйе проблемасы әдеби үдеріс аясында және жекелеген қаламгерлердің шығармашылығы арқауында зерттеліп келе жатыр. Зерттеу еңбегімізде нысана етіп алып отырған М. Мақатаев поэзиясы жөнінде әр жылдары М.Қаратаев, Ә.Кекілбаев, Б.Кәрібаева, Б.Асылжанұлы, М. Тілеубаева т.б. мақалалар жазса, Қ.Алпысбаевтың Мұқағали өрнегі, С.Әбішеваның Поэтическая система, Мир природы: структура и система монографияларында ақын шығармаларына терең талдаулар жасалады. Сонымен қатар, К.Хамидуллаевтың Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі, А.Қазанбаеваның М.Мақатаев лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері, Б.Бегманованың М.Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты, Ж.Өтейұлының Мұқағали поэзиясының көркемдік жүйесі деген тақырыптардағы диссертацияларында ақын шығармалары белгілі деңгейде зерттелді.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеудің басты мақсаты - Мұқағали Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасы мәселелеріне тоқталып, ғылыми тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова т.б. ақындар шығармаларының лирикалық кейіпкер тұлғасын зерттеу, салыстыру;
Ақын поэзиясындағы адам болмысын, лирикалық кейіпкер тұлғасының табиғатын ашу;
− Мұқағали поэзиясының тіл көркемдігін талдау;
М.Мақатаев және т.б. ақындар шығармашылығының болмыс-бітімін, ұлттық ерекшеліктерін саралау;
Ақынның дүниетанымына, эстетикалық қабылдау сезіміне, стиль көрінісіне сипаттама жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазуда әдебиеттану ғылымындағы осы зерттеудің тақырыбына қатысы бар отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-теориялық талдаулары, тұжырымдары басшылыққа алынды. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы, М.Қаратаев, Ә.Тәжібаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, С. Қирабаев, Қ.Алпысбаев, Т.Шапай т.б. ғалымдардың еңбектері негізге алынды. Ал, қазақ поэзиясындағы лирикалық кейіпкер сипатын зерттеу барысында Әл-Фараби, Аристотель, В.Г.Белинский, Л.Тимофеев, Л. Гинзбург, Ф.Ницше, В.Назаренко т.б. зерттеулеріндегі тұжырымдар назарға алынды.
Зерттеуде салыстырмалы тарихи талдау, жинақтау және қорыту әдістері пайдаланылды. Сонымен бірге мұрағат деректері, арнайы зерттеулер мен баспасөз бетінде жарық көрген материалдар сұрыпталды.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері. Зерттеу жұмысы мұрағат құжаттары, шетел, қазақ-орыс ғалымдарының лирикалық кейіпкер зерттеулеріне арналған құжаттар жинақтары негізінде жазылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І-тарау. XX ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы әдеби үдеріс және оның М.Мақатаев поэзиясымен сабақтастығы
Қазақ әдебиеттану ғылымында лирика жанры жан-жақты зерттеу обьектісінеайналып, оның тарихына, әдеби процестегі алар орнына байланысты әр түрлі еңбектер жазылғанмен назардан қағыс қалып келе жатқан мәселе бар. Ол− лирикалық тұлға проблемасы. Жалпы, теориялық тұрғыдан әлдеқашан негізделіп, практикада сын мақала, зерттеу еңбектерде жаппай қолданылып келе жатса да, оның терминдік нақтылығы, ұғымдық ауқымы, лирикалық кейіпкердің автормен ара қатынасы төңірегіндегі айтыс-тартыс әлі де болса өз шешімін тапқан жоқ. Бұл айтыстар диапозоны лирикалық кейіпкер - қолдан жасалған ұғым, өлеңдегі субьект - автордың нақ өзі деген пайымнан бастап, лирикалық "мен" - творчестволық тұлғаның жеке басымен еш байланысы жоқ, автобиографиялық тұрғыдан оған мүлде қатыссыз бейтарап бейне дегенге дейінгі пікірлер қайшылығының аралығын қамтиды. Аталмыш термин пайда болған уақыттан 1921ж. бергі қалыптасқан әдеби-сын дәстүрінде бұл атау еркін, бірақ көптеген реттерде жадағай мағынасында қолданылып келді. Автор мен лирикалық текст мазмұнының ара қатынасындағы әрқилы сипат-сапаларды ескермей, терминді талғамсыз қолдану, бұл мәселенің төңірегінде ауық-ауық теориялық пікір қақтығыстарын тудырып, мұның өзі, түптеп келгенде, лирикалық тұлға категориясының ұғымдық шек-шекарасын айқындай түсуге септігін тигізді. Осындай соңғы ірі айтыстардың бірі - 60-шы жылдары орыс әдебиетші ғалымдарының арасында болғаны белгілі. Жарияланған мақала аттарынан-ақ пікірлердің бір-бірінен қай дәрежеде алшақ жатқаны айқын көрініп тұр. В.Томашевский мен В. Назаренко лирикадағы мен − ақынның өзі дей отырып, лирикалық мен немесе лирикалық кейіпкер ұғымын тек декаданстық поэзия еншісі етіп көрсетеді. Олардың бұл тұжырымға келуі, шынында да, сол тұста лирикалық кейіпкер терминінің әркімнің өз қалауы, өз түсінігінше ретті-ретсіз жердің бәрінде әр түрлі мағынада жаппай қолданылуына байланысты еді. Теориялық түсініктегі ала-құлалықты В. Томашевский мына тұрғыда жіктеп көрсетеді: I кейде ақын өлеңде өз ойлары мен сезімін емес, әлдебір жалпылама тұлғаның ой-сезімін өрнектейді деп есептеледі; II кейбір поэзия туралы жазып жүргендер лирикалық герой терминін ақын сөзінің синонимі ғана деп түсінеді; III басқа бір зерттеушілер лирикалық герой ақынның өзінен мүлде басқа нәрсе деп қарайды. Міне, осы түсініктерді алға тарта отырып, ол лирикалық кейіпкер дегеніміз - әдебиеттанудағы құр елес, өлеңде ақынның жеке басынан басқа ештеңе де жоқ деген қисынға тоқтайды. З.Паперный, Ст.Рассадин, А.Урбан, Л.И.Тимофеев сияқты ғалымдар мен сыншылар, егер лириканың поэзияның поэзиясы В.Г.Белинский екені, демек өнер екені қандай шындық болса, лирикалық кейіпкердің ақынның нақ өзі емес, оның лирикадағы образы екені сондай ақиқат екенін, өйткені өнер заңдылығы бойынша, көркем образ бен протатип тең бола алмайтынын орнықты дәлелдеді. Біздің қазақ әдебиеттануы мен сынында бұл термин төңірегінде пікір қайшылығы болғанмен (бірақ бұл лирикалық кейіпкер ұғымы барлық ретте бірдей өз орнында, ғылыми түсінік тұрғысында қолданылады деген сөз емес ), осы мәселеге қатысты өз пайымы мен позициясын ғылыми тұрғыдан дәйекті түрде айқындай кеткен жеке - жарым пікірлер айтылмай қалған жоқ. Мәселен, Серік Қирабаев: " лирикалық кейіпкер деген ұғымға қарсы кейбір пікірлер де осы күні бой көрсетіп жүр. Мәселе оның атауында емес. Ақын сезімінің иесі - өлеңде болатыны хақ. Оны тек автордың өзі деп қарау жеткіліксіз. Лирикалық геройдың сезім- күйі, ой талабы қашан да бір ақын өмірінің шындығынан гөрі мол да, жан-жақты болады" [2] - деп жазады. Қазіргі қазақ әдебиеттануы мен сынында лирикалық кейіпкер ұғымының байырғы атаудай етене, сіңісті болып кеткені сонша - бұл терминнің қолданылар өріс-ауқымы қанша, қандай тарихы бар екені ескеріле де бермейді. Ал лирикалық шағармаларды талдау, жалпы поэзиядағы даму процесі мен әрқилы көркемдік құбылыстарды зерттеп, танып білуде әдебиетшіге өзгеріс, тыныс қана емес, елгезек құрал да бола білген осынау қарымды теориялық түсініктің қалыптасу, даму жолы, қазіргі қалпы және оның кешегі-бүгінгі қазақ поэзиясына қатысты туралы аз-кем әңгіме өрбіту - методологиялық тұрғыдан орынды болмақ.
Лирикалық кейіпкер лирический герой ұғымын алғаш негіздеп, оған атау берген - Ю.Тынянов. Орыстың ұлы ақыны А.Блок қайтыс болғаннан кейін, көп кешікпей жазылған Блок туралы [3] деген мақаласында 1921 ж. ол ақынның бүкіл поэзиясын тұтас көрініс, бірегеі құбылыс ретінде кейіптеп тұрған нақты адам бейнесі бар екеніне тоқтала келіп, әдебиеттану ғылымына теориялық құны өте маңызды лирикалық кейіпкер категориясын енгізді. Содан бергі уақыттың ішінде жаппай қолданылып, үйреншікті терминге айналған бұл атау жөнінде әдебиетші ғалымдар арасында ауық-ауық пікір таласы көтеріліп, лирикалық кейіпкер ұғымының ауқымын, теориялық мән-мағынасын айқындай түскен, тереңдей зерттеген еңбектер жарыққа шықты [4]. Кезінде мерзімді басылымдар бетінде де бұл мәселенің қызу талқыға түскені белгілі [5]. Терминнің шек-шекарасы, ол қамтитын құбылыстар мен белгілі нышандар ауқымы әлі де болса талассыз емес. Әйтсе де, осы ұғым, осы атау пайда болғалы бері жарық көрген еңбектер мен зерттеулер бұл мәселеге әрқилы көзқарастар, бірін-бірі толықтыратын, немесе, тіпті келетін пікірлер ұсына отырып, лирикалық кеіпкер категориясына мынадай жалпы сипаттама береді: лирикалық кейіпкер - лирикадағы ақын образы, нақты авторлық меннің лирикалықмшығармашылықта обьективтенуі. Жеке өлең ғана емес, тұтас өлеңдер циклынан, өлеңдер кітабынан, лирикалық поэмадан, белгілі бір ақынның лирикалық туындыларының бүкіл жиынтығынан көрініс табатын, өзінше ерек тағдыры, жеке адамдық болмыс-бітімі, ішкі әлемі, психологиясы айқын дараланған, нақтылы мінез ерекшеліктерімен кейіп алған толыққанды бейне болып табылады.
Міне, осы тұрғыдағы лирикалық кейіпкердің пайда болу, қалыптасу жолы жалпы лириканың даму эволюциясымен тікелей байланысты. Лириканың тууын, басқа әдеби тектерден спецификалық айырмашылығын зерттеушілер индивидуальдық, яғни жеке меннің өрісі өзін ұлттың субстанциялдық тұтастығынан Гегель бөліп қарай бастаған кезеңімен байланыстырады. Гегельдің эстетикасында лирикалық поэзияның жанрларға жіктелуінің өзі субстанциялдық және субьективтік негіздердің әрқилы қарым-қатынасымен түсіндіріледі. Лирика станциялдық жағын да жатсынбайды, ол тек адамның ішкі жан-дүниесін тереңдей ашу мәнерімен ерекшелік сипат танытады[6].
Лирикалық кейіпкер - ең алдымен, көркем бейне. Шындықты көркемдік тұрғыда тану мен өрнектеу процесі, творчестволық субьектінің яғни, ақынның осы процестегі рухани қызметінің қажыр қозғалысы лирикалық кейіпкер бейнесінен айқын көрінеді. Сондықтан жеке өлеңде бедерленген сезім-күй, ой-толғаныс ақынның бүкіл шығармашылығы контексінде қаралып, автордың поэтикалық жүйесіне логикалық-психологиялық тұрғыдан табиғи кірігіп жатқан, тиянақ-тұтастығы, жалғасар өрісі бар бірегей көрініс, әрі бүтіннің бөлшегі ретінде танылуы заңды болмақ. Яғни, сол жеке бір өлеңдегі ой-сезім - кездейсоқ айтылған сыр емес, ақынның бүкіл лирикасында сомдалған әдеби тұлғаның, демек, лирикалық кейіпкер көңіл-күйінің бір сәті, жан-дүниесінің бір бұлқынысы; азаматтық тұрғысы, рухани өресі, мінез болмысы айқындалған сол тұлғаға ғана тән құбылыс, соның бойына ғана шақ сөз.
Лирикадағы ең таласты мәселенің бірі - ондағы эстетикалық тұрғыда сомдалған образдың автордың өз басымен ара-қатынасы, яғни лирикалық бейненің ақынның өз тұлғасымен дәлме-дәл түсуі немесе айырмашылығы қай дәрежеде деген сұрақ. Гегель: лирикалық туындының орталық персонажы - оны жаратушының өзі, ең алдымен, оның ішкі әлемі - дейді. Әйтсе де, бүгінгі өреде, лирикалық кейіпкер мен оны жаратушы ақынның арасына абсолютті теңдік белгісін қоюға әсте болмайды. Лирика туралы пікір айтқан философ, әдебиетшілердің қай-қайсысы да ақынның сол жеке сырларының жалпыадамдық сипатының талассыздығына қол қояды. Лириканы таза лирика, қолданбалы лирика деп бөліп тастап бұл жерде қолданбалы деп некрасовтық мағынадағы лириканы айтып отыр, идеалды лириканың моделін сипаттаған орыс философы, ақын, әдебиет сыншысы В.Соловьевтың өзі де лирикада адам жанының ішкі сұлулығы дүниенің обьективті мазмұнымен үндесетінін, сол жалпыға тән мағына-мазмұнның жеке сана арқылы көркем қорытылатынын жазады [7,210-с.]. Лирикадағы менді автордың нақ өзі деп түсінетін дәстүрді сынай келіп, сыртқы өмірбаяндық фактілерді мүлде жоққа шығаруға болмайтынын, көркем шығармадағы субьект творчестволық тұлғаның өзге, әдеби болмысы екенін, ал, Г.О.Винокур жеке тұлғаның лирикалық мазмұндағы өзгеше болмысы ақынның өз өмірбаянына жаңа ғұмыр дарытатынын Д.Мотольская, К.Соколова дәлелдеді. Атақты неміс философы Ф.Ницше: лириктің образдары - ақынның өзінен басқа ешкім де емес, тек бұл оның әр қилы формада обьективтенген тұрпаты, сондықтан осынау ұлан ғайыр әлемнің кіндік-тұтқасы ретінде ол Мен деп сөйлеуге әбден хақылы; бірақ бұл Мен эмприкалық реальды Меннің өзіне ұқсамайды, ол - жалпы әр нәрсенің тегінде, негізінде жатқан бірден-бір мәңгілік қасиет, ақиқат-мән ретінде көрінеді[8,73-74-с.] - дей келіп осы арқылы лирикті жалаң субьективті ақын деген түсінікті жоққа шығара отырып, тіпті ақынның өзін бүкіл ой-сезім әлемімен, түптеп келгенде, сол өзі жаратқан лирикалық генийдің Ницшенің атауы танымы деп біледі. Мәселен, философ өзі алғашқы грек лиригі деп білетін Архилох өз туындысында енді кәдімгі, құмарлықтан өртеніп күйіп жанған, сүйген, жек көрген Архилох емес, керісінше лирикалы, яки әлемдік гений түп-төркін қасірет қайғыны адам-Архилохтың кейпінде символдық мәнде бейнелейді деп түсінеді. Біздің көзқарасымызда, бұл ойлардың да ақын мен лирикалық кейіпкердің ара қатынасын парықтауда үлкен маңызы бар.
Лирикалық кейіпкер - ақынның өз болмысының өзге сапаға көшуі екенінің иллюстративтік айқын бір мысалы испан ақыны Фернандо Пессао творчествосы. Оның алты өлеңдер кітабының әрқайсысы бір-бірінен мүлде өзгеше қолтаңба танытып, алтауы алты талантты ақынның жеке творчествосындай әсер қалдырады екен. Әр кітаптың өз лирикалық кейіпкерлері бар және олардың жан-дүниесі бір-біріне ұқсамайтын бөлек-бөлек әлем [9, 89-с.]. Бұл - ақын қиялының шексіз кеңістігін, оның басқа болмысқа түрлену перевоплощение қабілетінің ерекше мүмкіндігін көрсететін мысал. Бірақ, мұнан ақын жаны - қай қалыпқа құйылса, соның мүсінін алып шығатын, өзіндік порым-бітімі жоқ әлдебір сұйық материя сияқты деген ұғым тумаса тиіс. Нендей түрге түсіп, қандай пішінмен құбылса да, негізгі материал - ақын жаны, творчестволық тұлғаның өз болмысының сәулесі екені айқын болса керек. Латын Америка әдебиетінің классигі, XX ғасырдың үлкен ойшылдарының бірі Х.Л.Борхес Уитмен туралы жазбаларында Уитменнің кейіпкері - оның өзі дейтін түсініктерді сынай отырып, Уитмен әдебиетшіні құдай тектес - кейіпкер - Уитменмен шатастыруға болмайды [10,159-с], - дейді. Өмірдегі Уитмен - көп сөзі жоқ, ұстамды, байыпты адам, кейіпкер-Уитмен - өртше лапылдаған қызған темперамент иесі. Шөп шашағындағы бақытты кезбе бұл өлеңдерді жаза алмайтынын түсінген абзал. Борхес Уитменнің өмірдегі барлық адамдарға ұқсауға, солардың әрқайсысына сіңіп кетуге тырысқанын, сол арқылы бүгінгі күні бәріміздің сырласымызға, өзімізге, бақытымызға айналғанын жазады.
Сонымен лирикалық бейне - ақынның өз болмысынан тұлғаланатын құбылыс. Ол, ең алдымен, ақын парасаты мен жан-дүниесінің айнасы. Лирикалық тұлғаны сомдауда творчестволық субьектінің дүниетанымы, эстетикалық көзқарас, пайымы басты роль атқармақ. Бұған қоса, лирикалық кейіпкерге танылған өмірбаяндық сипаттар мен шынайы өмірлік детальдар, басқа да субьективтік жайлар - ақындық менді ақынның жеке басына жақындата түсетіні рас. Лириканың бас қаһарманы - ақынның өзі [11,310-б.] - деп З.Қабдолов, оның осы қырына меңзейді. Солай бола тұра, бұл ақынның нақ өзі емес, оқшау образ екенінде айқындай кетеді. Осының бәріне оқырманның ең субьективті әдеби бейне - лирикалық кейіпкерді қабылдау психологиясының ерекшеліктерін қосыңыз. Дәл осы себептен де, Байронның бүкіл шығармаларында кейіпкерлерді өз тұсындағы оқырман талассыз Байронның өзі деп түсінген. Лермонтов пен Блок, Маяковский, Есенин де осындай кепті бастан кешті. Мұқағали Мақатаев поэзиясын қадір тұтатын негізгі көпшілік, оқырман қауым ақынның өзін көрген жоқ, өңінде қандай күй кешті, кімдермен қандай қарым- қатынаста болды, мінезі қандай, өзі қандай еді- білген жоқ. Бірақ соған қарамастан, әркім-ақ өзін оны ақын ретінде ғана емес, жеке адам ретінде білетін, түсінетін сияқты сезінеді. Мұның сыры, оның өз поэзиясында жан- жақты сомдап кеткен жарқын бейнесінің, яғни, біз Мұқағалидің өзі деп білетін айқын тұлғалы лирикалық кейпкердің болуында. Толыққанды лирикалық образ жасау - тек ірі таланттардың үлесіндегі шаруа екендігі де осыдан көрінеді. Бірақ қалай дегенде де, лирикалық кейіпкер - ақынның өзі емес, творчестволық тұлғаның шығармадағы көркемдік проекциясы, әдеби бейне. Поэзияда адам өмірі, мінезі, іс-әрекеті, кескін-келбеті бейнеленгенде, оның сан-алуан дара, дербес өзгешеліктерін толық сақтаған және сол адам өскен ортаның, дәуірдің сырларын танытатын типтік қасиеттері бар жанды тұлға жасалып шығады [12,8- б.]. Осы тұрпаттағы жанды бейне - біздіңше, ең бірінші кезекте, лирикалық кейіпкер болып табылады. Ал, лирикалық кейіпкерден ақын тұлғасын бүкіл қыр-сырымен тануға болатындығы- ол өз алдына мәселе. Шын мәніндегі лирикалық тұлға- ақынның шындыққа қарым- қатынасын бейнелей отырып, оның өзіндік поэтикалық әлемін түзетін және оны тұтастықта ұстайтын өзек - арқау, кіндік-тұтқа.
Ал, қазақ әдебиеттану ғылымында жалпы қазақ лирикасының даму тарихы, зерттелуі өте әріден басталады. Қазақ топырағында дүниеге келген асқан өнер данасы Әбунасыр Әл-Фарабидің еңбектері [13,69-б.] ұлттық лирикамыздың бұлақ бастауы саналмаса да жалпы өлең-сөздің әлемдік мәдениеттегі жалпы ақындық өнер хақындағы аса бағалы байыптаулар болып табылады [11,352-б.]. Қазақ өлеңінің тұңғыш ғылыми негізде қарастырылуы Шоқан Уәлиханов есімімен байланысты. Шоқанның өлеңге қатысты қисындарының [14,162-168-б.] қазіргі зерттеушілер үшін құнды мәлімет болып есептелінетінін[15,35-б.] айтумен бірге ғұлама ғалымның мол мұраларының қатарында қазақтың халық поэзиясының теориясы ... зерттеуі де ерекше назар аударғаны [16,75-б.] ғалымдар тарапынан айтылды да, жазылды да. Лирика жанрындағы Әл-Фараби, Шоқан салған ізденіс-тексеріс сүрлеулері кейіннен қазақ поэзиясының қалыптасу, өркендей даңғылына айналар алғашқы адымдар болды.
Қазіргі қазақ лирикасының зерттелуіне XX ғасыр бедерінде көз салсақ, М.Дулатовтың абайға арналған екі мақаласы (Уақыт, 1908, Қазақ), А.Байтұрсыновтың Қазақтың бас ақыны (Қазақ, 1913), Әдебиет танытқыш[17], С.Торайғыровтың Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан, Өлең һәм айтушылары, М.Жұмабаевтың Ақан сері (Сана, 1923), Ж.Аймауытовтың Мағжанның ақындығы туралы, М.Әуезовпен бірігіп жазылған Абайдан соңғы ақындар, М.Әуезовтың Әдебиет тарихы, сынды еңбектерін алғашқы бұлақ-бастаулар есебінде танимыз. Қазақ әдебиеттану ғылымының іргетасын қалаушылардың бірі, қазақ тілінде жазылған тұңғыш әдебиет теориясының авторы А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқышы ұлт ғылымы өркендеу жолының түп қазығы болғандығы даусыз. Қазақ өлең жүйесінің құрылысына толымды, жан-жақты талдау жүргізген Ахаң қисындары біздің әдебиетіміз бен дүниетануымызда тыңнан туа тұра, әрине, не көктен түскен, не жерден шыққан нәрсе емес, бүкіл әлемдік сөз өнерінің күллі адамзатқа ортақ үлгісі мен үрдісінде жасалған дүниелер екендігін академик З.Қабдолов атап көрсетсе, проф. Р.Нұрғалиев: бұл еңбекте эстетикалық ойлау жүйемізді әлі де байыта түсетін тамаша қазына, ересен тапқырлықтар бар екенін көрсетуіміз қажет деп тауып, қаперімізге салады. Зерттеушілер пікірін зерделей келгенде ой-түйіні мынаған саяды: Бірақ, бір даусыз шындық: қазіргі қазақ өлеңінің теориясы Ахаңсыз атап баса алмайды [18,86-б.].
Қазақ әдебиеттану ғылымының іргетасын қалаушылардың бірі, қазақ тілінде жазылған тұңғыш әдебиет теориясының авторы А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқышы ұлт ғылымы өркендеу жолының түп қазығы болғаны даусыз.
Әдебиеттану терминдер сөздігінде лирикалық кейіпкерге былайша анықтама берілген: лирикалық кейіпкер - поэзиялық шығармалардан көрінетін адамның тұлға бейнесі. Өлең-жырларда ақын көбіне өз атынан сөйлейді. Басқа адамның бейнесін жасап, соның атынан айтуы кейде ғана кездеседі. Мысалы, Абай "Болыс болдым мінекей" деген өлеңінде бастан-аяқ болысты сөйлетіп қояды.
Ақын өлеңді өз атынан айтқанда, лирикалық кейіпкердің бейнесі жасалады. Себебі, ол ақынның өз бейнесі, жинақталған лирикалық кейіпкердің бейнесі болып шығады. Ақын қоғам өмірі, заман, адам туралы толғанғанда, өзін "мен" деп, "біз" дей отырып, сол ортаның адамы, белгілі бір ұрпақ-буынның өкілі ретінде сезіледі. Сондықтан жекелеген өлеңнен қалайда ақынның өмірбаянынан нақтылы дерек іздеу үнемі қисынды бола бермейді Бірталай жағдайда өлеңде айтылған жайдың тар көлемдегі өмірбаяндық мағынасынан жинақтап, қорытылған жалпы адамзаттық, философиялық мәні әлдеқайда басым жатады Ахметов З..
Лирикалық қаһарман − ақын бейнесінің оның шығармаларынан жинақталған тұтас тұлға ретінде көрінуі. Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін айқындайтын ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеялары өмір құбылыстарын, дәуірді, халық тағдырын өзінше түсініп-сезінуі. Сөйтіп, лирикалық қаһарман деген ұғым ақынның көптеген шығармаларында ой- сезім дүниесінің, мақсат-мұраттардың бірлік-тұтастығын танытады. Кейбір шығармалар оның жан дүниесін бір қырынан, ой-сезімдерінің, толғаныстарының белгілі бір кезеңін көрсететіні айқындала түседі. Жекелеген шығармада лирикалық қаһарман бейнесі бір қырынан көрінетініне табиғат лирикасының кейбір үлгілері мысал бола алады. Біз бұлардан лирикалық қаһарманның табиғат сұлулығын қалай сезінетінін әсіресе айқын байқаймыз. Бұл айтылған пікірді табиғатты немесе махаббатты жырлайтын шығармада лирикалық қаһараман үнемі бір жақты, тар көлемде көрінеді деп түсіну дұрыс болмайды. Лирикалық шығармада көбіне-көп қоғамдық күрделі ой-пікірлер, ақынның жеке адамға деген жылы сезімі, не болмаса назары түскен табиғаттың бір көрінісін сезінуі - бәрі тығыз байланысып жатады. Мәселе тек қай шығармада қай жағы басым келетінін ескеруде. Сонымен бірге лирикалық қаһарманның бейнесі мейлінше толық, жан-жақты қалпында ақынның бір ғана емес, көптеген туындылары арқылы бой көрсететінін әр уақытта есте сақтау керек [19,217-218-б.].
Өнер сыйлаған қай халық та ақынын ардақ тұтқан. Ежелгі римдіктер ақынды көріпкел әулиеге балаған, көне гректер, ағылшындар жараушылық қасиеті бар құдай тектес жан деп білген. Атақты нидерланды философы Б.Спиноза поэзияның шешендік өнер пайда болғанға дейін де халықтың бірден-бір ақылшысы болғанын, гректердің құдайдың сөзін жеткізуші ақынға табынғаны сонша грек философтары өз ойларын ақын не музыканттың кейпіне түсіп уағыздағанын жазады [20,440-с.]. Қазақта қашаннан-ақ ақындыққа - сөзге сиқыр дарытқан тәңірінің берген өнері деп қараған. Кемпірбайдың кеудесінен хош деп ұшқан көкала үйрек - ақындық (Сол шіркін кәрі жолдас өлең, білем). Базар жыраудың қозы бағып жүрген бала кезінде, түсіне ақ киімді, ақ сақалды бір кісі кіріп: Бала, маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе? - дейді. Қарны ашып, шөлдеп жатқан бала: Ата, таңдайыма бер - дейді. Содан бала Базар орнынан өлең айтып ояныпты... Сөйтіп базарға өлең бір күнде қоныпты. [21,8-б.]. Енді бір ақындардың түсіндегі әлгі кісі: Өлең аласың ба, көген аласың ба? деп сұраған болып шығады. Осы текті аңыздар халықтың ақындықтығы ғайыптан даритын тылсым өнерге балап, сол ғажайып өнер иесін қасиеттеп қадірлегеніне айғақ. Осынша жұмбақ өнер иесінің өз тұлғасы, өз болмысынан сыр шертуі, былай да ақын меген, ақындық деген құдіретке табына, таңырқай, аңғал да адал сеніммен қарайтын көпшілікті әсте бейтарап қалдырмаса керек. Сондықтан, ақын тікелей, лирикалық маскасыз, өз атынан сөйлейтін тұстардағы жауапкершілік жүгі еселене түспек. Осы арада Қасым, Төлеген, Мұқағали сияқты ақындардың жұртшылықтың ерекше ықыласына ие болу сыры неде деген сауалға жауап бере кетудің орайы туып тұр. Біздіңше олардың поэзиясында өзін ерекше ақындық тағдыр иесі сезінген лирикалық кейіпкер бар. Ақындық - санаулылардың үлесі, сирек бұйырар талап. Ол - шынында, ерекше тағдыр иесі. Сондықтан өлеңдегі меннің де жан-дүниесі айрықша сезімтал, барынша ашық. Лирикалық кейіпкер де өлеңде ақындық ғұмыр кешеді. Сондықтан, оны оқырманды сезінуі, оған жан әлемін айқара ашуы да өзгеше айқын сипатта. Осы тұста, бұған оқырман қабылдауы араласады. Оқырман да оны осы бітіміне қарап, оны сөзсіз Ақынның өзі деп түсінеді. Дәстүрлі ұғым фонында, оған бөлекше тағдыр, қайталанбас жарқын тұлға, аяулы жан деп қарайды. Әрине, бұл арада, ақын таланты, оның өз басы мен лирикалық тұлғаны оқырман қабылдауында бөлініп-жарылмас бүтіндік-тұтастықта сомдай білген құдіреті басты роль атқарады. Сондықтан бұл құбылыс - үлкен ақындарға ғана тән. М.Мақатаев мына бір сөздері осыған айқын дәлел: оқырманның жанына кіріп, есінде мықтап қалу үшін барынша ашық, сезімтал әрі түсінікті болу қажет. ... Әрбір оқырман көркем шығармадан өзін, өз жанының бөлшегін іздейді. Сондықтан мен өзімнің Менім арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы сонда. ... Егер нанбасаңдар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші. ... Егер мені осыдан таппасаңдар, онда ақын болмағаным [22,41-б.]
Ақынның оқырман алдына пердесіз, ашық шығатын сәттері - оның ақындық тұлғасына, адамдық, азаматтық парасатына сын. Ішкі әлемі бай, кісілік келбеті кесек творчестволық тұлғаның ақтарыла сыр ашуы - өнер үшің қашан да өлшеусіз ырыс, құт. Талантты ақындардың лирикалық декларациялары қазақ поэзиясына осындай игілік қосты, қосып та жатыр.
Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев
Өлтіре алмас, алайда, өлеңді ешкім! -
деген ақынға оқырман сенеді. Өйткені, осылай ірі сөйлеуге, кесіп тұжыруға бұл ақынның моральдық хұқы бар. Өйткені бұл - өлеңнің өртіне күйіп, тереңіне бір кісідей тұншыққан, жыр тауқыметінен рас азап шеккен, өлеңге анық абырой әкелген тұлғаның сөзі. Кесек бітімге, зор ақындық болмысқа лайық сөз.
Айта берсе, дарынды ақындардың қай-қайсысының да шығармалары осындай тұтастық, айқын бедер, бет-бейне табуға болар еді.
Ақын боп өмір кешу оңай деймісің қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның,
Көкірегіңе құйып ап әлемнің асқақ бар әнін
Қосудың арпалысы бұл - тоғыспас жолдар торабын.
Нақақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеудеңді, оғына тосу мылтықтың.
Қалдырмау үшін ұятқа күнәсіз мынау дүниені,
Жамау қып басу өзіңді аузына барлық жыртықтың
(Ақындық)[23,14-б.]
Бас-аяғы екі шумақ өлеңде сомдалған романтикалық ақын образында Төлегеннің болашақ өз тұлғасы, адамдық-ақындық асыл мұраты, поэтикалық программасы жатқанына оның зор таланты сендіретін.
Ақынға ресми түрде бекітіліп берілген міндет жоқ. Алайда, ақындық болмыстың өзі осыған бейімделеді. Ақын рухы қашан да қиянатқа қас. Төлегеннің әрбір өлең жолынан аңқып тұратын адалдық самалы, тазалық лебі қоңыр мұңнан гөрі жақын үмітке жетелейді.
Өлең шіркін өсекші жұртқа жаяр - Сырымды тоқтатайын айта бермей деген (Абай), Өлеңім менің - бөбегім, Өзіме тартқан секілді деп сыр шерткен (Қасым), Поэзия, менімен егізбе едің?! деп тебіренген (Мұқағали) ақындардың қай-қайсысы да өлеңі мен өзінің, өмірі мен өнерінің ажырамас тұтастығын, бөлініп - жарылмас бүтіндігін, бірлігін толғаған. Бұл толғаныстардың бәрі де сол ақындардың көкірек күмбіріне сай жарасымды саздай естілу сыры да ақындық сөздің ақын тұлғасына лайық нарқында болса керек.
Осы орайда, Ж.Әбдірашев сынды талантты ақынның поэтикалық кредосы оның өз мені арқылы былай түйіндіреді:
Кіріспе демей,
Кірісу қойдым жыр атын,
Кірісу менің - міндетім,
хақым,
мұратым!
Өмірде мынау бәріне,
бәрі,
беріне,
кірісу керек,
Кірісу керек шын ақын!...
[24,3-б.]
Жақсыға жақ болу, жамандықпен жағаласу, әділетке ара түсу, жалғандықты бетке соғу, тоғашыр, тоқ тірліктің шырқын алу, жаманатқа күйзелу, дүние қамына алаңдау - бәрінеде шын ақын, жалын жүрек азамат жанының бар қызуымен, даусының бар қуатымен, сабырлы парасатымен араласуы, кірісуі керек деп біледі Жарасқанның ақындық мені
Астан да кестен осынау шулы дүние де,
Ол кіріспеген болмауы керек ештеңе.
Оқырман ақынның сөзіне сенеді дедік. Мәселен, осынау поэтикалық декларацияда жарияланған игі ниет, биік талаптың, өлең авторына қатысты алғанда,сөзден басқа қолға ұстатар дәйегі де жоқ. Әлі әрекетке, іске айналмаған игі ниеттер де, өзге тұжырым - қағидалар да тек сөз жүзінде, сөзден басталып, сөзбен аяқталып тұр. Оқырман кірісу керек деген шешімтал тұжырымды ақиқат деп қабылдау үшін, ең алдымен, ақынның соны айтуға, кірісуге моральдық хақысы барына сенуі керек. Яғни ақын сөзінен оның шын толғанысы, айтпақ болғаны - нақ осы екені, көңіліне ұялап, жан-жүрегіне қозғау салған шындықты, сырды, тіпті жай ғана көңіл-күйін жіп-шырғасын шығармай шынайы жеткізсем деген анық аңсары, парасат қажыры танылып тұруы шарт. Сонда ғана ақын сөзі - нақты әрекет, іс деп танылмақ. сеніп атқарылған сырға оқырман жаны да риясыз ашылады.
80-ші жылдар - Ә.Тәжібаев, Қ.Бекқожин, Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ә.Сәрсенбаев, М.Әлімбаев, Ғ.Қайырбеков сияқты поэзиямыздың аға буын ежелгі жүйріктерінің; О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев, Т.Молдағалиев, Ф.Оңғарсынова, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, М.Шаханов, марқұм Ж.Нәжімеденов, Ж.Қыдыров сынды кемел таланттардың шабытты, жемісті еңбек еткен, соғыстан соң туған буынның жыр жолында белсене қажыр жұмсап, кемелдікке иек артар, поэзияның ауыр жүгін көтеруге лайық қайрат көрсетер жылдары болды. 25-30 жас аралығындағы кейінгі толқынның ұлан-ғайыр әдебиет өлкесінде тұрақтап орын теуіп, таза, балғын дауыстарымен енді-енді еркін сөйлей бастаған жылдары болды...
Дәстүр жалғастығы - әдебиет, соның ішінде поэзия үшін де, дамудың күре тамырдай магистральды арқауларының бірі. Сөз болып отырған жыр ұрпағы өлең өлкесіне не әкелді дегенде, алдымен, ілгергі буындар дамытып, соқталандырып, өзінен кейінгілерге табыс еткен үрдіс-үлгілердің тереңдей түскенін, байып жаңа тармақтар ашқанын, немесе осы соңғы буынның творчестволық темпераментіне тән бөлекше реңге ие болғанын, сол негізде өзге бір жемісті тенденциялардың бой көрсеткенін айту керек. Мәселен, алпысыншы жылдардың екінші жартысы мен 80-ші жылдар арасында поэтикалық дамудың басты бағыттары қазіргі орта буындағы жоғарыда аталған тұлғалармен байланысты болғандығы дау тудырмайды. Төлеген жүрегінен төгілген өмірге деген романтикалық құштарлық жыры, Қадырдағы өміршең дидактикаға, афоризмге негізделген ойшылдық, Тұманбайдағы мөлдір махаббат лирикасы, Сағи жырындағы сыршыл мінез, жібектей майда леп, қазақтың қара өлеңін қасиеттеп, тәңіріндей табынған Мұқағали үлгісі, Фаризаның әйел жанын, оның шиыршық атқан сезім сырларын өрнектеген мінезді творчествосын, Жұмекеннің байыпты философиясы, Мұхтардың дәуір ырғағына сай қарапайым еркіндікпен толғаған мораль, адамгершілік мәселелері... - бүгінгі поэзиямыздың рухани- эстетикалық, моральдық-этикалық арсеналын молайта, көріктендіре түскен құнарлы, жемісті арналар болғаны поэтикалық дамуымыздың бүгінгі өре-биігінен айқынырақ көрінуде [25,14-б.].
Фариза поэзиясының парасат-парқы психологиялық пәлсапамен үнемі тығыз байланыста өсіп-өрбіп келеді. Ақынның өнерпаздық құдірет-таланты бұл тұста да жарқ етіп жарығын шашады, нұрын төгеді. Әйел жынысының жіңішке жолын сәулелі соқпаққа қайтсем де айналдырам деп, байыз таппаған ақын мені оқырман жүрегіне сыз түсіруге бар. Әйтсе дағы ақындық айқындама (обьективтік идея) әйел затына аянышпен қарауға, мүләйім мүсіркеуге атымен қарсы. Әйел табиғатының осал мініне оғаш мінезбен үн қатқан лирикалық қаһарманды тауып айтты демеске де лажы жоқтай:
Тілемеймін өмірден жеке несіп,
(Мықтылармен күнелтпен жетелесіп).
Жолы қысқа, қыз бала десеңіздер
Кешірмеймін, мен қайта кетем өсіп.
[26,24 -б.]
Осы шумақ ақынның өз айтары емес пе екен?! Елі, халқы сыйлаған ақын алқалы топтарда азаматсып шешенсіп, билік құрып, сыйлағанға масайрап әдеп бұзудан аулақ. Өзін әрдайым ұстамды ұстайды, сый орнын білетін сыпайы жан. Сөйте тұра біреулерге сәл жұмбақтау, біреулерге бұйығылау сияқтанады, тіпті қайсы біреулердің салқын деген пікірлерінен де шындықтың ұшы шығып тұрғандай [27,60-61 бет.].
Қазақтың қара өлеңін түрлентіп шырқау биікке көтерген Мұқағали ақынның:
Жапырақ жүрек жас қайың,
Жанымды айырбастайын
Сен адам бола бастасаң,
Мен қайың бола бастайын -
деген толғанысы өзін табиғаттан бөлгісі келмеген адами рухтың үні екенін аңғаруға болады.
Ақын лирикасында күз - сағыныш, мұң (Келіп қапты-ау сағыныштай сап-сары ала арман-күз), салқындық (суық күз...сермеп жатыр жел ескегін Сен сонда сағыныш боп елестедің). Өзінің ішкі әлеміндегі құбылысты, әр мезеттегі көңіл күйін де күзбен байланыстырады (Күзден қалған күрең бір жапырақтай). Күз - адам өмірінің егде тартқан шағы (Көктем өтіп, күз міне жуықтады бармысыңдар бауырлар қырықтағы). Күз суреті қол жетпей қалған арман, опындырған өкініш пен мұңды сағыныш болып бейнеленетініне мына өлең жолдарын мысал етуге болады:
...Өмірімнің есейгенін сезінемін күзде мен...
...Ақ қайыңдар, тал-теректер...алтын сары сырғалар,
Туған жердің кеудесінде тұнжырайды жылғалар...
Табиғаттағы әрбір затты тірі рух ретінде қабылдаған ақын ондағы құбылысты да адами әрекеттермен әрлейді.
Армандап адам сұрады
Ақ таулар іштен тынады
Азан сап тұрып ақ бұлттар
Ағыл да тегіл жылады,
Ақ нөсер, бар ма арманың?!
Келтірілген өлең жолындағы кейіптеу тәсілі ақын шеберлігінің айғағындай. Табиғаттың адамдануы поэзия әсерлілігін барынша арттырған. Үнсіз таудың іштен тынған кейіпте көрінуі, нөсер жауынның ақ бұлттың ағыл-тегіл жылағаны болып суреттелуі табиғат пен адам бірлігінің көрінісі сияқты. Қазақ ақындары поэзияда табиғатты тірі, жанды нәрсе секілді етіп көрсетіп, кейіптеп суреттеудің жаңа, бұрын кездеспеген амал-тәсілдерін орнықтырады - дейді бұл турасында З.Ахметов.
Жоғарыдағы теориялық экскурс барысында біз лирикалық кейіпкер, лирикалық тұлға атауларын қатар қолдандық. Бұлар шынында да бір-ақ ұғымды білдіретін терминдер. Практикада осылай қолданылып та жүр. Біз осы екі атаудың лексикалық-семантикалық реңктерін ескере отырып, лирикалық кейіпкер бейнесінің нақты контекстегі мазмұнына орай, масштабы жөнінен айырмалап қарауды ұсынамыз. Өйткені, бұл тарапта догматизмге жол берілмеуге тиіс, өзге кез-келген ғылымдағы сияқты әдебиеттануда да мәңгі орныққан, өзгермейтін термин болуы мүмкін емес [28,90-с.] .
Осы мәселеге толығрақ тоқталайық.
Тұлға - личность ұғымына орайлас сөз. Ал дара тұлға (личность) дегеніміз - өмірдің бір жеке үзігімен, немесе мінез болмыстың оқшау бір қырымен ғана танылмайды, ол - мағыналы рухани тәжірибесімен, белгілі бір адамдық нақты тарихи-әлеуметтік аяда қалыптасатын құбылыс. Сондықтан лирикадағы тұлғалы бейне, дара кісілік кейіп те жеке-жарым өлеңдегі нышандармен емес, бүкіл бір шығармашылық процесс ауқымында дамып толысқан, өзіндік қайшылықтарымен, көркемдік сана қозғалыстарымен жанды тұтастыққа айналған бірегей сапалармен сипатталмақ. Сондықтан өзіміз кездейсоқ оқып қалған қайсыбір өлеңдердегі, немесе, белгілі бір ақынның жеке тындыларындағы лирикалық бейнені - лирикалық тұлға емес, лирикалық кейіпкер деп тануымыз орынды деп ойлаймыз. Лириканың ең басты белгілерінің бірі - характердің жеке бір қырын нақты бір көңіл-күй, сезім қозғалысы арқылы бейнелеу. Ақынның сан алуан лирикалық ситуацияларға құрылған шығармалардың жиынтық сапасын, ортақ қасиеттерін жеке өлеңде өрнектелген оқшау көңіл-күй, ақынның рухани өмірінен жалғыз үзік сыр шерткен лирикалық кейіпкердің бір сәттік сезім толқыны ғана айқындай қоймасы тағы сөзсіз. Ал, оның барлық лирика туындылары ішкі бірлікте ұстап тұрған, нақты әлеуметтік, тарихи ортаның жемісі болып табылатын, кісілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Салиха Мустафаева
М. Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050205 - филология мамандығы
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І - тарау. XX ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы әдеби үдеріс және оның М.Мақатаев поэзиясымен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
ІІ - тарау. М.Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасының бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Мұқағали Мақатаевтың азаматтық пафосы биік, сыршылдық тынысы кең, шынайы тіршілік өрнектеріне қанық шығармалары қазақ әдебиеті тарихында алпысыншы жылдардан бастап өзіндік ерекше орнымен көрінді де, ақын ұлттық поэзиясының бірегей бітімді біртуар тұлғасына айналды.
Ақынның алғашқы жырлары 1948 жылдарда Нарынқол аудандық Советтік шекара газетінің беттерінде жарияланды. 1954 жылы Әдебиет және искусство (Жұлдыз) журналында бір топ өлеңдері жарық көрді. Қазақ әдебиеті газетінде өлеңдер топтамасы (Әбділда Тәжібаевтың қоштауымен) оқырманға жол тартты. Арада он жыл салып, 1964 жылы тұңғыш кітабы Ильич атты поэмалар жинағы жарыққа шықты. 1966 жылы Армысыңдар, достарым! атты өлеңдер мен поэмалар кітабы, 1967 жылы Қарлығашым,келдің бе? атты жыр жинағы оқырман қолына тиіп, қаламгерлік беті айқындалған, өзіндік қолтаңбасы бар ақынның тұлғасын танытты. Соңғы жинақтарының тақырыптарынан-ақ (Армысыңдар, достарым!, Қарлығашым келдің бе? ) ақынның өз үні мен таным дүниесі бедерленіп бой көрсетті.
Жазушылық жолы осылайша сәтті басталған жас ақынның бұдан былайғы барлық саналы өмірі поэзия тынысымен тығыз байланыста өтті. Өмірінің екінші жартысында бірыңғай еркін әдеби шығармашылық іске шығып алды. Поэзия! Менімен егіз бе едің? Сен мені сезесің бе, неге іздедім?!, - деп тебіренетін Мұқағали бүкіл ғұмырын, жан дүниесін қалтқысыз өлең жолына арнады. Талантты да шамырқанысты ғұмыр кешіп, үдете өнімді жазды. Талантты бай, ішкі рухани қуаты берік ақын небір тамаша лирикалық жырларын ұсынды. Мавр, (1969), Дариға - жүрек (1972), Аққулар ұйықтағанда (1974), Шуағым менің (1975) жинақтары қазақ поэзиясында өзіндік белесті із қалдырып, өз оқырмандарын тапты.
1976 жылы жарық көрген Өмір - дастан атты таңдамалы өлеңдері мен поэмалары ақындық өмірдің бір түйінді белесіндегі қорытындысы секілді көрінді. Келесі, 1978 жылы жарияланған Өмір−өзен кітабын авторы көре алмады.
Ақын поэма, дастандарымен, талантты лирикалық шығармаларымен, әлем әдебиетінің кесек туындыларын қазақ тіліне аудару арқылы қазақ әдебиетінің тарихында ерекше тұлғалы орын алып, жарқын да шынайы талантымен кеңінен танылып үлгерді. Ақын соңында бай да талантты қаламнан туған мұралар қалдырды. Оның жеке өмірі мен шығармашылық ізденістерінің ішкі бірлігі, тұтастығы, дүние құбылыстарына деген шыншыл да сезімтал ақындық көзқарасы туындыларынан барынша айқын аңғарылады. Шығармашылық өмірінің алғашқы қалыптасу кезеңі бүкіл кеңес әдебиетінде үлкен серпіліс тудырған алпысыншы жылдардағы жылымық жылдарына тұспа-тұс келген ақын дүниетанымы одан кейінгі социалистік қоғамдағы тоқыраудың әуелгі жылдарында күрделі қайшылықтарға ұшырады. Ал, өткен ғасырдың соңындағы қайта құру, Қазақ елінің тәуелсіздік алу кезеңін ақын өз көзімен көре алмай кетті. Көзінің тірісінде де ақын ретінде жақсы танылып, әдебиеттен өз үнімен дараланған суреткердің мұраларына көзқарас, ықылас күшейе түсті. Бәсіре (1981), Зов души (1981), Соғады жүрек екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы (1982), Шолпан (1984) қалың оқырман қолына тиді. 1991 жылы үш томдық таңдамалы шығармалар жинағы жарық көрді.
Ақын У. Уитменнің Шөп жапырақтары (1969), В. Шекспирдің Сонеттерін (1970), Дантенің Құдіретті комедиясының, Тамұқ атты бірінші бөлімін (1971) қазақ тіліне аударып жариялатты.
Мұқағали өлеңдері - ұлттық поэзияның жаңа бір белеске көтерілгендігін, жаппай еуроцентристік ағымға ойысқан заманда қазақтың қара өлеңін шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық бояуы мен рухын ұстанды, түрлендіре байытты да, сонысымен қалың қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашып, ұлттық поэзияның шашасына шаң тимес тарланбозы ретінде мәңгілік ұялап қалды. Сонымен қатар, ақын қазақ лирикасын XX ғасыр әдебиетінің озық дәстүрлерімен талантты түрде құнарландырды. Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам толғаса, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай, жарасымды дамытты. Күпі киген қазақтың қара өлеңін, Шекпен жауып өзіне қайтарамын дегенде де ақын өзінің суреткерлік сырын алға тартқан [1, 608-610-б.].
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі таңдағы мәдениет тоғысындағы жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымыздың рухани әлемін байытқан тұлғалардың мұраларын зерттеу - заман тудырып отырған қажеттілік.
М.Мақатаев поэзиясы жөнінде арнайы монографиялық зерттеулерден көре, оның жекелеген өлеңдерін талдаған ұсақ мақалалар басым. Ал, ақын жайындағы іргелі зерттеулер, Мұқағали поэзиясын тереңінен қопаратын, оның ішкі әлемін терең бойлап талдаған еңбектер ілеуде біреу ғана. Осы тұрғыдан алғанда, М.Мақатаев поэзиясы қазақ поэзиясының аясында тақырыптық, идеялық, көркемдік жағынан жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелуі: Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзияның жанрлық, түрлік-стильдік мәселесі, лирикалық қаһарман, көркемдік жүйе проблемасы әдеби үдеріс аясында және жекелеген қаламгерлердің шығармашылығы арқауында зерттеліп келе жатыр. Зерттеу еңбегімізде нысана етіп алып отырған М. Мақатаев поэзиясы жөнінде әр жылдары М.Қаратаев, Ә.Кекілбаев, Б.Кәрібаева, Б.Асылжанұлы, М. Тілеубаева т.б. мақалалар жазса, Қ.Алпысбаевтың Мұқағали өрнегі, С.Әбішеваның Поэтическая система, Мир природы: структура и система монографияларында ақын шығармаларына терең талдаулар жасалады. Сонымен қатар, К.Хамидуллаевтың Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі, А.Қазанбаеваның М.Мақатаев лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері, Б.Бегманованың М.Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты, Ж.Өтейұлының Мұқағали поэзиясының көркемдік жүйесі деген тақырыптардағы диссертацияларында ақын шығармалары белгілі деңгейде зерттелді.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеудің басты мақсаты - Мұқағали Мақатаев өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер тұлғасы мәселелеріне тоқталып, ғылыми тұрғыдан зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова т.б. ақындар шығармаларының лирикалық кейіпкер тұлғасын зерттеу, салыстыру;
Ақын поэзиясындағы адам болмысын, лирикалық кейіпкер тұлғасының табиғатын ашу;
− Мұқағали поэзиясының тіл көркемдігін талдау;
М.Мақатаев және т.б. ақындар шығармашылығының болмыс-бітімін, ұлттық ерекшеліктерін саралау;
Ақынның дүниетанымына, эстетикалық қабылдау сезіміне, стиль көрінісіне сипаттама жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазуда әдебиеттану ғылымындағы осы зерттеудің тақырыбына қатысы бар отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-теориялық талдаулары, тұжырымдары басшылыққа алынды. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы, М.Қаратаев, Ә.Тәжібаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, С. Қирабаев, Қ.Алпысбаев, Т.Шапай т.б. ғалымдардың еңбектері негізге алынды. Ал, қазақ поэзиясындағы лирикалық кейіпкер сипатын зерттеу барысында Әл-Фараби, Аристотель, В.Г.Белинский, Л.Тимофеев, Л. Гинзбург, Ф.Ницше, В.Назаренко т.б. зерттеулеріндегі тұжырымдар назарға алынды.
Зерттеуде салыстырмалы тарихи талдау, жинақтау және қорыту әдістері пайдаланылды. Сонымен бірге мұрағат деректері, арнайы зерттеулер мен баспасөз бетінде жарық көрген материалдар сұрыпталды.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері. Зерттеу жұмысы мұрағат құжаттары, шетел, қазақ-орыс ғалымдарының лирикалық кейіпкер зерттеулеріне арналған құжаттар жинақтары негізінде жазылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І-тарау. XX ғасырдың 60-80 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы әдеби үдеріс және оның М.Мақатаев поэзиясымен сабақтастығы
Қазақ әдебиеттану ғылымында лирика жанры жан-жақты зерттеу обьектісінеайналып, оның тарихына, әдеби процестегі алар орнына байланысты әр түрлі еңбектер жазылғанмен назардан қағыс қалып келе жатқан мәселе бар. Ол− лирикалық тұлға проблемасы. Жалпы, теориялық тұрғыдан әлдеқашан негізделіп, практикада сын мақала, зерттеу еңбектерде жаппай қолданылып келе жатса да, оның терминдік нақтылығы, ұғымдық ауқымы, лирикалық кейіпкердің автормен ара қатынасы төңірегіндегі айтыс-тартыс әлі де болса өз шешімін тапқан жоқ. Бұл айтыстар диапозоны лирикалық кейіпкер - қолдан жасалған ұғым, өлеңдегі субьект - автордың нақ өзі деген пайымнан бастап, лирикалық "мен" - творчестволық тұлғаның жеке басымен еш байланысы жоқ, автобиографиялық тұрғыдан оған мүлде қатыссыз бейтарап бейне дегенге дейінгі пікірлер қайшылығының аралығын қамтиды. Аталмыш термин пайда болған уақыттан 1921ж. бергі қалыптасқан әдеби-сын дәстүрінде бұл атау еркін, бірақ көптеген реттерде жадағай мағынасында қолданылып келді. Автор мен лирикалық текст мазмұнының ара қатынасындағы әрқилы сипат-сапаларды ескермей, терминді талғамсыз қолдану, бұл мәселенің төңірегінде ауық-ауық теориялық пікір қақтығыстарын тудырып, мұның өзі, түптеп келгенде, лирикалық тұлға категориясының ұғымдық шек-шекарасын айқындай түсуге септігін тигізді. Осындай соңғы ірі айтыстардың бірі - 60-шы жылдары орыс әдебиетші ғалымдарының арасында болғаны белгілі. Жарияланған мақала аттарынан-ақ пікірлердің бір-бірінен қай дәрежеде алшақ жатқаны айқын көрініп тұр. В.Томашевский мен В. Назаренко лирикадағы мен − ақынның өзі дей отырып, лирикалық мен немесе лирикалық кейіпкер ұғымын тек декаданстық поэзия еншісі етіп көрсетеді. Олардың бұл тұжырымға келуі, шынында да, сол тұста лирикалық кейіпкер терминінің әркімнің өз қалауы, өз түсінігінше ретті-ретсіз жердің бәрінде әр түрлі мағынада жаппай қолданылуына байланысты еді. Теориялық түсініктегі ала-құлалықты В. Томашевский мына тұрғыда жіктеп көрсетеді: I кейде ақын өлеңде өз ойлары мен сезімін емес, әлдебір жалпылама тұлғаның ой-сезімін өрнектейді деп есептеледі; II кейбір поэзия туралы жазып жүргендер лирикалық герой терминін ақын сөзінің синонимі ғана деп түсінеді; III басқа бір зерттеушілер лирикалық герой ақынның өзінен мүлде басқа нәрсе деп қарайды. Міне, осы түсініктерді алға тарта отырып, ол лирикалық кейіпкер дегеніміз - әдебиеттанудағы құр елес, өлеңде ақынның жеке басынан басқа ештеңе де жоқ деген қисынға тоқтайды. З.Паперный, Ст.Рассадин, А.Урбан, Л.И.Тимофеев сияқты ғалымдар мен сыншылар, егер лириканың поэзияның поэзиясы В.Г.Белинский екені, демек өнер екені қандай шындық болса, лирикалық кейіпкердің ақынның нақ өзі емес, оның лирикадағы образы екені сондай ақиқат екенін, өйткені өнер заңдылығы бойынша, көркем образ бен протатип тең бола алмайтынын орнықты дәлелдеді. Біздің қазақ әдебиеттануы мен сынында бұл термин төңірегінде пікір қайшылығы болғанмен (бірақ бұл лирикалық кейіпкер ұғымы барлық ретте бірдей өз орнында, ғылыми түсінік тұрғысында қолданылады деген сөз емес ), осы мәселеге қатысты өз пайымы мен позициясын ғылыми тұрғыдан дәйекті түрде айқындай кеткен жеке - жарым пікірлер айтылмай қалған жоқ. Мәселен, Серік Қирабаев: " лирикалық кейіпкер деген ұғымға қарсы кейбір пікірлер де осы күні бой көрсетіп жүр. Мәселе оның атауында емес. Ақын сезімінің иесі - өлеңде болатыны хақ. Оны тек автордың өзі деп қарау жеткіліксіз. Лирикалық геройдың сезім- күйі, ой талабы қашан да бір ақын өмірінің шындығынан гөрі мол да, жан-жақты болады" [2] - деп жазады. Қазіргі қазақ әдебиеттануы мен сынында лирикалық кейіпкер ұғымының байырғы атаудай етене, сіңісті болып кеткені сонша - бұл терминнің қолданылар өріс-ауқымы қанша, қандай тарихы бар екені ескеріле де бермейді. Ал лирикалық шағармаларды талдау, жалпы поэзиядағы даму процесі мен әрқилы көркемдік құбылыстарды зерттеп, танып білуде әдебиетшіге өзгеріс, тыныс қана емес, елгезек құрал да бола білген осынау қарымды теориялық түсініктің қалыптасу, даму жолы, қазіргі қалпы және оның кешегі-бүгінгі қазақ поэзиясына қатысты туралы аз-кем әңгіме өрбіту - методологиялық тұрғыдан орынды болмақ.
Лирикалық кейіпкер лирический герой ұғымын алғаш негіздеп, оған атау берген - Ю.Тынянов. Орыстың ұлы ақыны А.Блок қайтыс болғаннан кейін, көп кешікпей жазылған Блок туралы [3] деген мақаласында 1921 ж. ол ақынның бүкіл поэзиясын тұтас көрініс, бірегеі құбылыс ретінде кейіптеп тұрған нақты адам бейнесі бар екеніне тоқтала келіп, әдебиеттану ғылымына теориялық құны өте маңызды лирикалық кейіпкер категориясын енгізді. Содан бергі уақыттың ішінде жаппай қолданылып, үйреншікті терминге айналған бұл атау жөнінде әдебиетші ғалымдар арасында ауық-ауық пікір таласы көтеріліп, лирикалық кейіпкер ұғымының ауқымын, теориялық мән-мағынасын айқындай түскен, тереңдей зерттеген еңбектер жарыққа шықты [4]. Кезінде мерзімді басылымдар бетінде де бұл мәселенің қызу талқыға түскені белгілі [5]. Терминнің шек-шекарасы, ол қамтитын құбылыстар мен белгілі нышандар ауқымы әлі де болса талассыз емес. Әйтсе де, осы ұғым, осы атау пайда болғалы бері жарық көрген еңбектер мен зерттеулер бұл мәселеге әрқилы көзқарастар, бірін-бірі толықтыратын, немесе, тіпті келетін пікірлер ұсына отырып, лирикалық кеіпкер категориясына мынадай жалпы сипаттама береді: лирикалық кейіпкер - лирикадағы ақын образы, нақты авторлық меннің лирикалықмшығармашылықта обьективтенуі. Жеке өлең ғана емес, тұтас өлеңдер циклынан, өлеңдер кітабынан, лирикалық поэмадан, белгілі бір ақынның лирикалық туындыларының бүкіл жиынтығынан көрініс табатын, өзінше ерек тағдыры, жеке адамдық болмыс-бітімі, ішкі әлемі, психологиясы айқын дараланған, нақтылы мінез ерекшеліктерімен кейіп алған толыққанды бейне болып табылады.
Міне, осы тұрғыдағы лирикалық кейіпкердің пайда болу, қалыптасу жолы жалпы лириканың даму эволюциясымен тікелей байланысты. Лириканың тууын, басқа әдеби тектерден спецификалық айырмашылығын зерттеушілер индивидуальдық, яғни жеке меннің өрісі өзін ұлттың субстанциялдық тұтастығынан Гегель бөліп қарай бастаған кезеңімен байланыстырады. Гегельдің эстетикасында лирикалық поэзияның жанрларға жіктелуінің өзі субстанциялдық және субьективтік негіздердің әрқилы қарым-қатынасымен түсіндіріледі. Лирика станциялдық жағын да жатсынбайды, ол тек адамның ішкі жан-дүниесін тереңдей ашу мәнерімен ерекшелік сипат танытады[6].
Лирикалық кейіпкер - ең алдымен, көркем бейне. Шындықты көркемдік тұрғыда тану мен өрнектеу процесі, творчестволық субьектінің яғни, ақынның осы процестегі рухани қызметінің қажыр қозғалысы лирикалық кейіпкер бейнесінен айқын көрінеді. Сондықтан жеке өлеңде бедерленген сезім-күй, ой-толғаныс ақынның бүкіл шығармашылығы контексінде қаралып, автордың поэтикалық жүйесіне логикалық-психологиялық тұрғыдан табиғи кірігіп жатқан, тиянақ-тұтастығы, жалғасар өрісі бар бірегей көрініс, әрі бүтіннің бөлшегі ретінде танылуы заңды болмақ. Яғни, сол жеке бір өлеңдегі ой-сезім - кездейсоқ айтылған сыр емес, ақынның бүкіл лирикасында сомдалған әдеби тұлғаның, демек, лирикалық кейіпкер көңіл-күйінің бір сәті, жан-дүниесінің бір бұлқынысы; азаматтық тұрғысы, рухани өресі, мінез болмысы айқындалған сол тұлғаға ғана тән құбылыс, соның бойына ғана шақ сөз.
Лирикадағы ең таласты мәселенің бірі - ондағы эстетикалық тұрғыда сомдалған образдың автордың өз басымен ара-қатынасы, яғни лирикалық бейненің ақынның өз тұлғасымен дәлме-дәл түсуі немесе айырмашылығы қай дәрежеде деген сұрақ. Гегель: лирикалық туындының орталық персонажы - оны жаратушының өзі, ең алдымен, оның ішкі әлемі - дейді. Әйтсе де, бүгінгі өреде, лирикалық кейіпкер мен оны жаратушы ақынның арасына абсолютті теңдік белгісін қоюға әсте болмайды. Лирика туралы пікір айтқан философ, әдебиетшілердің қай-қайсысы да ақынның сол жеке сырларының жалпыадамдық сипатының талассыздығына қол қояды. Лириканы таза лирика, қолданбалы лирика деп бөліп тастап бұл жерде қолданбалы деп некрасовтық мағынадағы лириканы айтып отыр, идеалды лириканың моделін сипаттаған орыс философы, ақын, әдебиет сыншысы В.Соловьевтың өзі де лирикада адам жанының ішкі сұлулығы дүниенің обьективті мазмұнымен үндесетінін, сол жалпыға тән мағына-мазмұнның жеке сана арқылы көркем қорытылатынын жазады [7,210-с.]. Лирикадағы менді автордың нақ өзі деп түсінетін дәстүрді сынай келіп, сыртқы өмірбаяндық фактілерді мүлде жоққа шығаруға болмайтынын, көркем шығармадағы субьект творчестволық тұлғаның өзге, әдеби болмысы екенін, ал, Г.О.Винокур жеке тұлғаның лирикалық мазмұндағы өзгеше болмысы ақынның өз өмірбаянына жаңа ғұмыр дарытатынын Д.Мотольская, К.Соколова дәлелдеді. Атақты неміс философы Ф.Ницше: лириктің образдары - ақынның өзінен басқа ешкім де емес, тек бұл оның әр қилы формада обьективтенген тұрпаты, сондықтан осынау ұлан ғайыр әлемнің кіндік-тұтқасы ретінде ол Мен деп сөйлеуге әбден хақылы; бірақ бұл Мен эмприкалық реальды Меннің өзіне ұқсамайды, ол - жалпы әр нәрсенің тегінде, негізінде жатқан бірден-бір мәңгілік қасиет, ақиқат-мән ретінде көрінеді[8,73-74-с.] - дей келіп осы арқылы лирикті жалаң субьективті ақын деген түсінікті жоққа шығара отырып, тіпті ақынның өзін бүкіл ой-сезім әлемімен, түптеп келгенде, сол өзі жаратқан лирикалық генийдің Ницшенің атауы танымы деп біледі. Мәселен, философ өзі алғашқы грек лиригі деп білетін Архилох өз туындысында енді кәдімгі, құмарлықтан өртеніп күйіп жанған, сүйген, жек көрген Архилох емес, керісінше лирикалы, яки әлемдік гений түп-төркін қасірет қайғыны адам-Архилохтың кейпінде символдық мәнде бейнелейді деп түсінеді. Біздің көзқарасымызда, бұл ойлардың да ақын мен лирикалық кейіпкердің ара қатынасын парықтауда үлкен маңызы бар.
Лирикалық кейіпкер - ақынның өз болмысының өзге сапаға көшуі екенінің иллюстративтік айқын бір мысалы испан ақыны Фернандо Пессао творчествосы. Оның алты өлеңдер кітабының әрқайсысы бір-бірінен мүлде өзгеше қолтаңба танытып, алтауы алты талантты ақынның жеке творчествосындай әсер қалдырады екен. Әр кітаптың өз лирикалық кейіпкерлері бар және олардың жан-дүниесі бір-біріне ұқсамайтын бөлек-бөлек әлем [9, 89-с.]. Бұл - ақын қиялының шексіз кеңістігін, оның басқа болмысқа түрлену перевоплощение қабілетінің ерекше мүмкіндігін көрсететін мысал. Бірақ, мұнан ақын жаны - қай қалыпқа құйылса, соның мүсінін алып шығатын, өзіндік порым-бітімі жоқ әлдебір сұйық материя сияқты деген ұғым тумаса тиіс. Нендей түрге түсіп, қандай пішінмен құбылса да, негізгі материал - ақын жаны, творчестволық тұлғаның өз болмысының сәулесі екені айқын болса керек. Латын Америка әдебиетінің классигі, XX ғасырдың үлкен ойшылдарының бірі Х.Л.Борхес Уитмен туралы жазбаларында Уитменнің кейіпкері - оның өзі дейтін түсініктерді сынай отырып, Уитмен әдебиетшіні құдай тектес - кейіпкер - Уитменмен шатастыруға болмайды [10,159-с], - дейді. Өмірдегі Уитмен - көп сөзі жоқ, ұстамды, байыпты адам, кейіпкер-Уитмен - өртше лапылдаған қызған темперамент иесі. Шөп шашағындағы бақытты кезбе бұл өлеңдерді жаза алмайтынын түсінген абзал. Борхес Уитменнің өмірдегі барлық адамдарға ұқсауға, солардың әрқайсысына сіңіп кетуге тырысқанын, сол арқылы бүгінгі күні бәріміздің сырласымызға, өзімізге, бақытымызға айналғанын жазады.
Сонымен лирикалық бейне - ақынның өз болмысынан тұлғаланатын құбылыс. Ол, ең алдымен, ақын парасаты мен жан-дүниесінің айнасы. Лирикалық тұлғаны сомдауда творчестволық субьектінің дүниетанымы, эстетикалық көзқарас, пайымы басты роль атқармақ. Бұған қоса, лирикалық кейіпкерге танылған өмірбаяндық сипаттар мен шынайы өмірлік детальдар, басқа да субьективтік жайлар - ақындық менді ақынның жеке басына жақындата түсетіні рас. Лириканың бас қаһарманы - ақынның өзі [11,310-б.] - деп З.Қабдолов, оның осы қырына меңзейді. Солай бола тұра, бұл ақынның нақ өзі емес, оқшау образ екенінде айқындай кетеді. Осының бәріне оқырманның ең субьективті әдеби бейне - лирикалық кейіпкерді қабылдау психологиясының ерекшеліктерін қосыңыз. Дәл осы себептен де, Байронның бүкіл шығармаларында кейіпкерлерді өз тұсындағы оқырман талассыз Байронның өзі деп түсінген. Лермонтов пен Блок, Маяковский, Есенин де осындай кепті бастан кешті. Мұқағали Мақатаев поэзиясын қадір тұтатын негізгі көпшілік, оқырман қауым ақынның өзін көрген жоқ, өңінде қандай күй кешті, кімдермен қандай қарым- қатынаста болды, мінезі қандай, өзі қандай еді- білген жоқ. Бірақ соған қарамастан, әркім-ақ өзін оны ақын ретінде ғана емес, жеке адам ретінде білетін, түсінетін сияқты сезінеді. Мұның сыры, оның өз поэзиясында жан- жақты сомдап кеткен жарқын бейнесінің, яғни, біз Мұқағалидің өзі деп білетін айқын тұлғалы лирикалық кейпкердің болуында. Толыққанды лирикалық образ жасау - тек ірі таланттардың үлесіндегі шаруа екендігі де осыдан көрінеді. Бірақ қалай дегенде де, лирикалық кейіпкер - ақынның өзі емес, творчестволық тұлғаның шығармадағы көркемдік проекциясы, әдеби бейне. Поэзияда адам өмірі, мінезі, іс-әрекеті, кескін-келбеті бейнеленгенде, оның сан-алуан дара, дербес өзгешеліктерін толық сақтаған және сол адам өскен ортаның, дәуірдің сырларын танытатын типтік қасиеттері бар жанды тұлға жасалып шығады [12,8- б.]. Осы тұрпаттағы жанды бейне - біздіңше, ең бірінші кезекте, лирикалық кейіпкер болып табылады. Ал, лирикалық кейіпкерден ақын тұлғасын бүкіл қыр-сырымен тануға болатындығы- ол өз алдына мәселе. Шын мәніндегі лирикалық тұлға- ақынның шындыққа қарым- қатынасын бейнелей отырып, оның өзіндік поэтикалық әлемін түзетін және оны тұтастықта ұстайтын өзек - арқау, кіндік-тұтқа.
Ал, қазақ әдебиеттану ғылымында жалпы қазақ лирикасының даму тарихы, зерттелуі өте әріден басталады. Қазақ топырағында дүниеге келген асқан өнер данасы Әбунасыр Әл-Фарабидің еңбектері [13,69-б.] ұлттық лирикамыздың бұлақ бастауы саналмаса да жалпы өлең-сөздің әлемдік мәдениеттегі жалпы ақындық өнер хақындағы аса бағалы байыптаулар болып табылады [11,352-б.]. Қазақ өлеңінің тұңғыш ғылыми негізде қарастырылуы Шоқан Уәлиханов есімімен байланысты. Шоқанның өлеңге қатысты қисындарының [14,162-168-б.] қазіргі зерттеушілер үшін құнды мәлімет болып есептелінетінін[15,35-б.] айтумен бірге ғұлама ғалымның мол мұраларының қатарында қазақтың халық поэзиясының теориясы ... зерттеуі де ерекше назар аударғаны [16,75-б.] ғалымдар тарапынан айтылды да, жазылды да. Лирика жанрындағы Әл-Фараби, Шоқан салған ізденіс-тексеріс сүрлеулері кейіннен қазақ поэзиясының қалыптасу, өркендей даңғылына айналар алғашқы адымдар болды.
Қазіргі қазақ лирикасының зерттелуіне XX ғасыр бедерінде көз салсақ, М.Дулатовтың абайға арналған екі мақаласы (Уақыт, 1908, Қазақ), А.Байтұрсыновтың Қазақтың бас ақыны (Қазақ, 1913), Әдебиет танытқыш[17], С.Торайғыровтың Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан, Өлең һәм айтушылары, М.Жұмабаевтың Ақан сері (Сана, 1923), Ж.Аймауытовтың Мағжанның ақындығы туралы, М.Әуезовпен бірігіп жазылған Абайдан соңғы ақындар, М.Әуезовтың Әдебиет тарихы, сынды еңбектерін алғашқы бұлақ-бастаулар есебінде танимыз. Қазақ әдебиеттану ғылымының іргетасын қалаушылардың бірі, қазақ тілінде жазылған тұңғыш әдебиет теориясының авторы А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқышы ұлт ғылымы өркендеу жолының түп қазығы болғандығы даусыз. Қазақ өлең жүйесінің құрылысына толымды, жан-жақты талдау жүргізген Ахаң қисындары біздің әдебиетіміз бен дүниетануымызда тыңнан туа тұра, әрине, не көктен түскен, не жерден шыққан нәрсе емес, бүкіл әлемдік сөз өнерінің күллі адамзатқа ортақ үлгісі мен үрдісінде жасалған дүниелер екендігін академик З.Қабдолов атап көрсетсе, проф. Р.Нұрғалиев: бұл еңбекте эстетикалық ойлау жүйемізді әлі де байыта түсетін тамаша қазына, ересен тапқырлықтар бар екенін көрсетуіміз қажет деп тауып, қаперімізге салады. Зерттеушілер пікірін зерделей келгенде ой-түйіні мынаған саяды: Бірақ, бір даусыз шындық: қазіргі қазақ өлеңінің теориясы Ахаңсыз атап баса алмайды [18,86-б.].
Қазақ әдебиеттану ғылымының іргетасын қалаушылардың бірі, қазақ тілінде жазылған тұңғыш әдебиет теориясының авторы А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқышы ұлт ғылымы өркендеу жолының түп қазығы болғаны даусыз.
Әдебиеттану терминдер сөздігінде лирикалық кейіпкерге былайша анықтама берілген: лирикалық кейіпкер - поэзиялық шығармалардан көрінетін адамның тұлға бейнесі. Өлең-жырларда ақын көбіне өз атынан сөйлейді. Басқа адамның бейнесін жасап, соның атынан айтуы кейде ғана кездеседі. Мысалы, Абай "Болыс болдым мінекей" деген өлеңінде бастан-аяқ болысты сөйлетіп қояды.
Ақын өлеңді өз атынан айтқанда, лирикалық кейіпкердің бейнесі жасалады. Себебі, ол ақынның өз бейнесі, жинақталған лирикалық кейіпкердің бейнесі болып шығады. Ақын қоғам өмірі, заман, адам туралы толғанғанда, өзін "мен" деп, "біз" дей отырып, сол ортаның адамы, белгілі бір ұрпақ-буынның өкілі ретінде сезіледі. Сондықтан жекелеген өлеңнен қалайда ақынның өмірбаянынан нақтылы дерек іздеу үнемі қисынды бола бермейді Бірталай жағдайда өлеңде айтылған жайдың тар көлемдегі өмірбаяндық мағынасынан жинақтап, қорытылған жалпы адамзаттық, философиялық мәні әлдеқайда басым жатады Ахметов З..
Лирикалық қаһарман − ақын бейнесінің оның шығармаларынан жинақталған тұтас тұлға ретінде көрінуі. Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін айқындайтын ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеялары өмір құбылыстарын, дәуірді, халық тағдырын өзінше түсініп-сезінуі. Сөйтіп, лирикалық қаһарман деген ұғым ақынның көптеген шығармаларында ой- сезім дүниесінің, мақсат-мұраттардың бірлік-тұтастығын танытады. Кейбір шығармалар оның жан дүниесін бір қырынан, ой-сезімдерінің, толғаныстарының белгілі бір кезеңін көрсететіні айқындала түседі. Жекелеген шығармада лирикалық қаһарман бейнесі бір қырынан көрінетініне табиғат лирикасының кейбір үлгілері мысал бола алады. Біз бұлардан лирикалық қаһарманның табиғат сұлулығын қалай сезінетінін әсіресе айқын байқаймыз. Бұл айтылған пікірді табиғатты немесе махаббатты жырлайтын шығармада лирикалық қаһараман үнемі бір жақты, тар көлемде көрінеді деп түсіну дұрыс болмайды. Лирикалық шығармада көбіне-көп қоғамдық күрделі ой-пікірлер, ақынның жеке адамға деген жылы сезімі, не болмаса назары түскен табиғаттың бір көрінісін сезінуі - бәрі тығыз байланысып жатады. Мәселе тек қай шығармада қай жағы басым келетінін ескеруде. Сонымен бірге лирикалық қаһарманның бейнесі мейлінше толық, жан-жақты қалпында ақынның бір ғана емес, көптеген туындылары арқылы бой көрсететінін әр уақытта есте сақтау керек [19,217-218-б.].
Өнер сыйлаған қай халық та ақынын ардақ тұтқан. Ежелгі римдіктер ақынды көріпкел әулиеге балаған, көне гректер, ағылшындар жараушылық қасиеті бар құдай тектес жан деп білген. Атақты нидерланды философы Б.Спиноза поэзияның шешендік өнер пайда болғанға дейін де халықтың бірден-бір ақылшысы болғанын, гректердің құдайдың сөзін жеткізуші ақынға табынғаны сонша грек философтары өз ойларын ақын не музыканттың кейпіне түсіп уағыздағанын жазады [20,440-с.]. Қазақта қашаннан-ақ ақындыққа - сөзге сиқыр дарытқан тәңірінің берген өнері деп қараған. Кемпірбайдың кеудесінен хош деп ұшқан көкала үйрек - ақындық (Сол шіркін кәрі жолдас өлең, білем). Базар жыраудың қозы бағып жүрген бала кезінде, түсіне ақ киімді, ақ сақалды бір кісі кіріп: Бала, маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе? - дейді. Қарны ашып, шөлдеп жатқан бала: Ата, таңдайыма бер - дейді. Содан бала Базар орнынан өлең айтып ояныпты... Сөйтіп базарға өлең бір күнде қоныпты. [21,8-б.]. Енді бір ақындардың түсіндегі әлгі кісі: Өлең аласың ба, көген аласың ба? деп сұраған болып шығады. Осы текті аңыздар халықтың ақындықтығы ғайыптан даритын тылсым өнерге балап, сол ғажайып өнер иесін қасиеттеп қадірлегеніне айғақ. Осынша жұмбақ өнер иесінің өз тұлғасы, өз болмысынан сыр шертуі, былай да ақын меген, ақындық деген құдіретке табына, таңырқай, аңғал да адал сеніммен қарайтын көпшілікті әсте бейтарап қалдырмаса керек. Сондықтан, ақын тікелей, лирикалық маскасыз, өз атынан сөйлейтін тұстардағы жауапкершілік жүгі еселене түспек. Осы арада Қасым, Төлеген, Мұқағали сияқты ақындардың жұртшылықтың ерекше ықыласына ие болу сыры неде деген сауалға жауап бере кетудің орайы туып тұр. Біздіңше олардың поэзиясында өзін ерекше ақындық тағдыр иесі сезінген лирикалық кейіпкер бар. Ақындық - санаулылардың үлесі, сирек бұйырар талап. Ол - шынында, ерекше тағдыр иесі. Сондықтан өлеңдегі меннің де жан-дүниесі айрықша сезімтал, барынша ашық. Лирикалық кейіпкер де өлеңде ақындық ғұмыр кешеді. Сондықтан, оны оқырманды сезінуі, оған жан әлемін айқара ашуы да өзгеше айқын сипатта. Осы тұста, бұған оқырман қабылдауы араласады. Оқырман да оны осы бітіміне қарап, оны сөзсіз Ақынның өзі деп түсінеді. Дәстүрлі ұғым фонында, оған бөлекше тағдыр, қайталанбас жарқын тұлға, аяулы жан деп қарайды. Әрине, бұл арада, ақын таланты, оның өз басы мен лирикалық тұлғаны оқырман қабылдауында бөлініп-жарылмас бүтіндік-тұтастықта сомдай білген құдіреті басты роль атқарады. Сондықтан бұл құбылыс - үлкен ақындарға ғана тән. М.Мақатаев мына бір сөздері осыған айқын дәлел: оқырманның жанына кіріп, есінде мықтап қалу үшін барынша ашық, сезімтал әрі түсінікті болу қажет. ... Әрбір оқырман көркем шығармадан өзін, өз жанының бөлшегін іздейді. Сондықтан мен өзімнің Менім арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы сонда. ... Егер нанбасаңдар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші. ... Егер мені осыдан таппасаңдар, онда ақын болмағаным [22,41-б.]
Ақынның оқырман алдына пердесіз, ашық шығатын сәттері - оның ақындық тұлғасына, адамдық, азаматтық парасатына сын. Ішкі әлемі бай, кісілік келбеті кесек творчестволық тұлғаның ақтарыла сыр ашуы - өнер үшің қашан да өлшеусіз ырыс, құт. Талантты ақындардың лирикалық декларациялары қазақ поэзиясына осындай игілік қосты, қосып та жатыр.
Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев
Өлтіре алмас, алайда, өлеңді ешкім! -
деген ақынға оқырман сенеді. Өйткені, осылай ірі сөйлеуге, кесіп тұжыруға бұл ақынның моральдық хұқы бар. Өйткені бұл - өлеңнің өртіне күйіп, тереңіне бір кісідей тұншыққан, жыр тауқыметінен рас азап шеккен, өлеңге анық абырой әкелген тұлғаның сөзі. Кесек бітімге, зор ақындық болмысқа лайық сөз.
Айта берсе, дарынды ақындардың қай-қайсысының да шығармалары осындай тұтастық, айқын бедер, бет-бейне табуға болар еді.
Ақын боп өмір кешу оңай деймісің қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның,
Көкірегіңе құйып ап әлемнің асқақ бар әнін
Қосудың арпалысы бұл - тоғыспас жолдар торабын.
Нақақтан күйіп баратса нұрлы күн үшін бір тұтқын,
Кес-кестеп барып кеудеңді, оғына тосу мылтықтың.
Қалдырмау үшін ұятқа күнәсіз мынау дүниені,
Жамау қып басу өзіңді аузына барлық жыртықтың
(Ақындық)[23,14-б.]
Бас-аяғы екі шумақ өлеңде сомдалған романтикалық ақын образында Төлегеннің болашақ өз тұлғасы, адамдық-ақындық асыл мұраты, поэтикалық программасы жатқанына оның зор таланты сендіретін.
Ақынға ресми түрде бекітіліп берілген міндет жоқ. Алайда, ақындық болмыстың өзі осыған бейімделеді. Ақын рухы қашан да қиянатқа қас. Төлегеннің әрбір өлең жолынан аңқып тұратын адалдық самалы, тазалық лебі қоңыр мұңнан гөрі жақын үмітке жетелейді.
Өлең шіркін өсекші жұртқа жаяр - Сырымды тоқтатайын айта бермей деген (Абай), Өлеңім менің - бөбегім, Өзіме тартқан секілді деп сыр шерткен (Қасым), Поэзия, менімен егізбе едің?! деп тебіренген (Мұқағали) ақындардың қай-қайсысы да өлеңі мен өзінің, өмірі мен өнерінің ажырамас тұтастығын, бөлініп - жарылмас бүтіндігін, бірлігін толғаған. Бұл толғаныстардың бәрі де сол ақындардың көкірек күмбіріне сай жарасымды саздай естілу сыры да ақындық сөздің ақын тұлғасына лайық нарқында болса керек.
Осы орайда, Ж.Әбдірашев сынды талантты ақынның поэтикалық кредосы оның өз мені арқылы былай түйіндіреді:
Кіріспе демей,
Кірісу қойдым жыр атын,
Кірісу менің - міндетім,
хақым,
мұратым!
Өмірде мынау бәріне,
бәрі,
беріне,
кірісу керек,
Кірісу керек шын ақын!...
[24,3-б.]
Жақсыға жақ болу, жамандықпен жағаласу, әділетке ара түсу, жалғандықты бетке соғу, тоғашыр, тоқ тірліктің шырқын алу, жаманатқа күйзелу, дүние қамына алаңдау - бәрінеде шын ақын, жалын жүрек азамат жанының бар қызуымен, даусының бар қуатымен, сабырлы парасатымен араласуы, кірісуі керек деп біледі Жарасқанның ақындық мені
Астан да кестен осынау шулы дүние де,
Ол кіріспеген болмауы керек ештеңе.
Оқырман ақынның сөзіне сенеді дедік. Мәселен, осынау поэтикалық декларацияда жарияланған игі ниет, биік талаптың, өлең авторына қатысты алғанда,сөзден басқа қолға ұстатар дәйегі де жоқ. Әлі әрекетке, іске айналмаған игі ниеттер де, өзге тұжырым - қағидалар да тек сөз жүзінде, сөзден басталып, сөзбен аяқталып тұр. Оқырман кірісу керек деген шешімтал тұжырымды ақиқат деп қабылдау үшін, ең алдымен, ақынның соны айтуға, кірісуге моральдық хақысы барына сенуі керек. Яғни ақын сөзінен оның шын толғанысы, айтпақ болғаны - нақ осы екені, көңіліне ұялап, жан-жүрегіне қозғау салған шындықты, сырды, тіпті жай ғана көңіл-күйін жіп-шырғасын шығармай шынайы жеткізсем деген анық аңсары, парасат қажыры танылып тұруы шарт. Сонда ғана ақын сөзі - нақты әрекет, іс деп танылмақ. сеніп атқарылған сырға оқырман жаны да риясыз ашылады.
80-ші жылдар - Ә.Тәжібаев, Қ.Бекқожин, Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ә.Сәрсенбаев, М.Әлімбаев, Ғ.Қайырбеков сияқты поэзиямыздың аға буын ежелгі жүйріктерінің; О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, С.Жиенбаев, Т.Молдағалиев, Ф.Оңғарсынова, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, М.Шаханов, марқұм Ж.Нәжімеденов, Ж.Қыдыров сынды кемел таланттардың шабытты, жемісті еңбек еткен, соғыстан соң туған буынның жыр жолында белсене қажыр жұмсап, кемелдікке иек артар, поэзияның ауыр жүгін көтеруге лайық қайрат көрсетер жылдары болды. 25-30 жас аралығындағы кейінгі толқынның ұлан-ғайыр әдебиет өлкесінде тұрақтап орын теуіп, таза, балғын дауыстарымен енді-енді еркін сөйлей бастаған жылдары болды...
Дәстүр жалғастығы - әдебиет, соның ішінде поэзия үшін де, дамудың күре тамырдай магистральды арқауларының бірі. Сөз болып отырған жыр ұрпағы өлең өлкесіне не әкелді дегенде, алдымен, ілгергі буындар дамытып, соқталандырып, өзінен кейінгілерге табыс еткен үрдіс-үлгілердің тереңдей түскенін, байып жаңа тармақтар ашқанын, немесе осы соңғы буынның творчестволық темпераментіне тән бөлекше реңге ие болғанын, сол негізде өзге бір жемісті тенденциялардың бой көрсеткенін айту керек. Мәселен, алпысыншы жылдардың екінші жартысы мен 80-ші жылдар арасында поэтикалық дамудың басты бағыттары қазіргі орта буындағы жоғарыда аталған тұлғалармен байланысты болғандығы дау тудырмайды. Төлеген жүрегінен төгілген өмірге деген романтикалық құштарлық жыры, Қадырдағы өміршең дидактикаға, афоризмге негізделген ойшылдық, Тұманбайдағы мөлдір махаббат лирикасы, Сағи жырындағы сыршыл мінез, жібектей майда леп, қазақтың қара өлеңін қасиеттеп, тәңіріндей табынған Мұқағали үлгісі, Фаризаның әйел жанын, оның шиыршық атқан сезім сырларын өрнектеген мінезді творчествосын, Жұмекеннің байыпты философиясы, Мұхтардың дәуір ырғағына сай қарапайым еркіндікпен толғаған мораль, адамгершілік мәселелері... - бүгінгі поэзиямыздың рухани- эстетикалық, моральдық-этикалық арсеналын молайта, көріктендіре түскен құнарлы, жемісті арналар болғаны поэтикалық дамуымыздың бүгінгі өре-биігінен айқынырақ көрінуде [25,14-б.].
Фариза поэзиясының парасат-парқы психологиялық пәлсапамен үнемі тығыз байланыста өсіп-өрбіп келеді. Ақынның өнерпаздық құдірет-таланты бұл тұста да жарқ етіп жарығын шашады, нұрын төгеді. Әйел жынысының жіңішке жолын сәулелі соқпаққа қайтсем де айналдырам деп, байыз таппаған ақын мені оқырман жүрегіне сыз түсіруге бар. Әйтсе дағы ақындық айқындама (обьективтік идея) әйел затына аянышпен қарауға, мүләйім мүсіркеуге атымен қарсы. Әйел табиғатының осал мініне оғаш мінезбен үн қатқан лирикалық қаһарманды тауып айтты демеске де лажы жоқтай:
Тілемеймін өмірден жеке несіп,
(Мықтылармен күнелтпен жетелесіп).
Жолы қысқа, қыз бала десеңіздер
Кешірмеймін, мен қайта кетем өсіп.
[26,24 -б.]
Осы шумақ ақынның өз айтары емес пе екен?! Елі, халқы сыйлаған ақын алқалы топтарда азаматсып шешенсіп, билік құрып, сыйлағанға масайрап әдеп бұзудан аулақ. Өзін әрдайым ұстамды ұстайды, сый орнын білетін сыпайы жан. Сөйте тұра біреулерге сәл жұмбақтау, біреулерге бұйығылау сияқтанады, тіпті қайсы біреулердің салқын деген пікірлерінен де шындықтың ұшы шығып тұрғандай [27,60-61 бет.].
Қазақтың қара өлеңін түрлентіп шырқау биікке көтерген Мұқағали ақынның:
Жапырақ жүрек жас қайың,
Жанымды айырбастайын
Сен адам бола бастасаң,
Мен қайың бола бастайын -
деген толғанысы өзін табиғаттан бөлгісі келмеген адами рухтың үні екенін аңғаруға болады.
Ақын лирикасында күз - сағыныш, мұң (Келіп қапты-ау сағыныштай сап-сары ала арман-күз), салқындық (суық күз...сермеп жатыр жел ескегін Сен сонда сағыныш боп елестедің). Өзінің ішкі әлеміндегі құбылысты, әр мезеттегі көңіл күйін де күзбен байланыстырады (Күзден қалған күрең бір жапырақтай). Күз - адам өмірінің егде тартқан шағы (Көктем өтіп, күз міне жуықтады бармысыңдар бауырлар қырықтағы). Күз суреті қол жетпей қалған арман, опындырған өкініш пен мұңды сағыныш болып бейнеленетініне мына өлең жолдарын мысал етуге болады:
...Өмірімнің есейгенін сезінемін күзде мен...
...Ақ қайыңдар, тал-теректер...алтын сары сырғалар,
Туған жердің кеудесінде тұнжырайды жылғалар...
Табиғаттағы әрбір затты тірі рух ретінде қабылдаған ақын ондағы құбылысты да адами әрекеттермен әрлейді.
Армандап адам сұрады
Ақ таулар іштен тынады
Азан сап тұрып ақ бұлттар
Ағыл да тегіл жылады,
Ақ нөсер, бар ма арманың?!
Келтірілген өлең жолындағы кейіптеу тәсілі ақын шеберлігінің айғағындай. Табиғаттың адамдануы поэзия әсерлілігін барынша арттырған. Үнсіз таудың іштен тынған кейіпте көрінуі, нөсер жауынның ақ бұлттың ағыл-тегіл жылағаны болып суреттелуі табиғат пен адам бірлігінің көрінісі сияқты. Қазақ ақындары поэзияда табиғатты тірі, жанды нәрсе секілді етіп көрсетіп, кейіптеп суреттеудің жаңа, бұрын кездеспеген амал-тәсілдерін орнықтырады - дейді бұл турасында З.Ахметов.
Жоғарыдағы теориялық экскурс барысында біз лирикалық кейіпкер, лирикалық тұлға атауларын қатар қолдандық. Бұлар шынында да бір-ақ ұғымды білдіретін терминдер. Практикада осылай қолданылып та жүр. Біз осы екі атаудың лексикалық-семантикалық реңктерін ескере отырып, лирикалық кейіпкер бейнесінің нақты контекстегі мазмұнына орай, масштабы жөнінен айырмалап қарауды ұсынамыз. Өйткені, бұл тарапта догматизмге жол берілмеуге тиіс, өзге кез-келген ғылымдағы сияқты әдебиеттануда да мәңгі орныққан, өзгермейтін термин болуы мүмкін емес [28,90-с.] .
Осы мәселеге толығрақ тоқталайық.
Тұлға - личность ұғымына орайлас сөз. Ал дара тұлға (личность) дегеніміз - өмірдің бір жеке үзігімен, немесе мінез болмыстың оқшау бір қырымен ғана танылмайды, ол - мағыналы рухани тәжірибесімен, белгілі бір адамдық нақты тарихи-әлеуметтік аяда қалыптасатын құбылыс. Сондықтан лирикадағы тұлғалы бейне, дара кісілік кейіп те жеке-жарым өлеңдегі нышандармен емес, бүкіл бір шығармашылық процесс ауқымында дамып толысқан, өзіндік қайшылықтарымен, көркемдік сана қозғалыстарымен жанды тұтастыққа айналған бірегей сапалармен сипатталмақ. Сондықтан өзіміз кездейсоқ оқып қалған қайсыбір өлеңдердегі, немесе, белгілі бір ақынның жеке тындыларындағы лирикалық бейнені - лирикалық тұлға емес, лирикалық кейіпкер деп тануымыз орынды деп ойлаймыз. Лириканың ең басты белгілерінің бірі - характердің жеке бір қырын нақты бір көңіл-күй, сезім қозғалысы арқылы бейнелеу. Ақынның сан алуан лирикалық ситуацияларға құрылған шығармалардың жиынтық сапасын, ортақ қасиеттерін жеке өлеңде өрнектелген оқшау көңіл-күй, ақынның рухани өмірінен жалғыз үзік сыр шерткен лирикалық кейіпкердің бір сәттік сезім толқыны ғана айқындай қоймасы тағы сөзсіз. Ал, оның барлық лирика туындылары ішкі бірлікте ұстап тұрған, нақты әлеуметтік, тарихи ортаның жемісі болып табылатын, кісілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz