Орман шаруашылығы жайлы
КІРІСПЕ
I. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Табиғаттық.климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орман ресурстарын экономикалық.геграфиялық тұрғыдан бағалаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орман ресурстарын пайдалану төлемдерін топтастыру және жүйелеу ... ...
2.3. Қазақстандағы орман ресурстарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қызылорда облысының табиғат жағдайларының топонимдерінің
ақпараттық мазмұнының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Орман шаруашылығы аппаратының ұстау шығындарының жоспарлауы ...
3.2.Өндiрiстiк шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Орман шаруашылығы өнімі мен қызметтеріне өндіруші кәсіпорындар
бағасының индексі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Қаржы құралдарының қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5 Қазіргі экономикалық және әлеуметтік географиядағы табиғат ресурс.
тарын пайдалануда төлемдер мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6 Табиғат ресурстарын пайдаланудағы салық пен төлемдер және оларды
қолданудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV ЕҢБЕК ҚОРҒАУ БӨЛІМІ
4.1 Орман шаруашылық бөлімінде өрт қауіпсіздігінің талаптары ... ... ... ... ... ..
4.2 Орман шаруашылық бөліміндегі шу және діріл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.3 Орман зиянкестердің санының динамикасындағы энтомофагтар және
олардың рөлi. Энтомофагтардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4 Орман шаруашылығында еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ... ... ... ... ... ... ..
4.5. Химикаттармен жұмыс істеу кезіндегі еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Табиғаттық.климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орман ресурстарын экономикалық.геграфиялық тұрғыдан бағалаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орман ресурстарын пайдалану төлемдерін топтастыру және жүйелеу ... ...
2.3. Қазақстандағы орман ресурстарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қызылорда облысының табиғат жағдайларының топонимдерінің
ақпараттық мазмұнының маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Орман шаруашылығы аппаратының ұстау шығындарының жоспарлауы ...
3.2.Өндiрiстiк шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Орман шаруашылығы өнімі мен қызметтеріне өндіруші кәсіпорындар
бағасының индексі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Қаржы құралдарының қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5 Қазіргі экономикалық және әлеуметтік географиядағы табиғат ресурс.
тарын пайдалануда төлемдер мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6 Табиғат ресурстарын пайдаланудағы салық пен төлемдер және оларды
қолданудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV ЕҢБЕК ҚОРҒАУ БӨЛІМІ
4.1 Орман шаруашылық бөлімінде өрт қауіпсіздігінің талаптары ... ... ... ... ... ..
4.2 Орман шаруашылық бөліміндегі шу және діріл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.3 Орман зиянкестердің санының динамикасындағы энтомофагтар және
олардың рөлi. Энтомофагтардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4 Орман шаруашылығында еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ... ... ... ... ... ... ..
4.5. Химикаттармен жұмыс істеу кезіндегі еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Егемен ел болғалы 25 жыл ішінде Қазақстан саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық өзгерістерді жалғастыруда. Қоғамның өркениетті дамуына орай еліміздің дүниежүзілік қауымдастықта өз салмағының арта түсіп, әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына жан-жақты жағдайлар ьуғызуда. Нарық жағдайында Қазақстан Республикасы экономикасының жаңа бағыты табиғат қорын пайдаланудың тегін түрінен төлемді жүйеге өтуі болып табылады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін қалыптасқан табиғатты тегін пайдалану теориясы табиғат қорын тиімді пайдалануды және қоршаған ортаны ластанудан сақтандыра алмады. Бұл, әсіресе қоры жағынан да, алып жатқан аумағы жағынан да аз орман ресурстары үшін ең қолайсыз кезең болды. Планетамыздың өкпесі саналатын бұл ресурсты экономикалық-географиялық тұрғыдан дұрыс бағалау және оларды пайдаланғаны үшін төлемдік жүйені қалыптастыру бүгінгі ең өзекті мәселе.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін қалыптасқан табиғатты тегін пайдалану теориясы табиғат қорын тиімді пайдалануды және қоршаған ортаны ластанудан сақтандыра алмады. Бұл, әсіресе қоры жағынан да, алып жатқан аумағы жағынан да аз орман ресурстары үшін ең қолайсыз кезең болды. Планетамыздың өкпесі саналатын бұл ресурсты экономикалық-географиялық тұрғыдан дұрыс бағалау және оларды пайдаланғаны үшін төлемдік жүйені қалыптастыру бүгінгі ең өзекті мәселе.
1. Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. – М.: Мысль, 1972. -С.64-76.
2. Васильев П.В. Экономическая оценка лесных ресурсов // Сб.: Оценка природных ресурсов. –М.: Мысль, 1968. -С. 122-128.
3.Баймырзаев Қ.М., Ғабдолла О.Ж. Баға және табиғат ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың өзара байланысы мен айырмашылығы// ҚазҰУ хабаршысы. География сериясы.–Алматы, 2002. -№ 2, -118-124 бб.
4. Григорьев В. Оценка предприятия: теория и практика. –М.: ИНФРА-М. 1997. -318 с.
5.Ильев Л.И., Гордиенко Р.Н. Экономическая оценка лесов многоцелевого назначения.–М.: ЦБНТИлесхоз, 1980. - Вып.I. -С. 49-52.
6.О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс). –Алматы: Юрист, 2004. -288 с.
7.Каргажанов З.К., Баймырзаев К.М., Калиаскарова З.К. Платежи за пользование природными ресурсами.–Алматы, 1997.-С. 28-32.
8.Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник для вузов. –М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1997. -413 с.
9. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. –М.: АспектПресс, 1995. -188 с.
10. Васильев П.В. Экономика использования и воспроизводства лесных ресурсов. –М.: АН СССР, 1963. -484 с.
12. Лесной кодекс Республики Казахстан. – Алматы: Юрист, - 2003. -72 с.
13. Қарғажанов З.Қ., Баймырзаев Қ.М., Ғабдолла О.Ж. Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдері және салықтары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 135 б.
14. Жорабекова Ж.Т.Орман ресурстарын экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау мәселелері // ҚарМУ хабаршысы. Биология, география, медицина сериясы. Қарағанды, 2005. - № 2, - 39-41 бб.
15. Каргажанов З.К., Тлеубергенов М.А. и др. Теория и методика установления платы за использование минеральных ресурсов. – Алматы, 1991. -156 с.
16. Шкатов В.К. Рентные платежи в системе цен и рационализация природопользования // Тез.докл. Экономическая оценка и рациональное использование природных ресурсов:–М., 1973. -С.16-19.
17. Анучин Н.П. Сортиментные и товарные таблицы. – М.: Гослесбумиздат, 1963.
18.Ильев Л.И. Основы лесного кадастра. –М.: Лесная промышленность, 1969. -128 с.
19. Байзаков С.Б. Экономическая оценка лесных ресурсов. – Алма-Ата: Кайнар, 1981. -151 с.
20. Упушев Е.М. Экономика природопользования и охрана окружающей среды. –Алматы: Экономика, 1999. -334 с.
2. Васильев П.В. Экономическая оценка лесных ресурсов // Сб.: Оценка природных ресурсов. –М.: Мысль, 1968. -С. 122-128.
3.Баймырзаев Қ.М., Ғабдолла О.Ж. Баға және табиғат ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың өзара байланысы мен айырмашылығы// ҚазҰУ хабаршысы. География сериясы.–Алматы, 2002. -№ 2, -118-124 бб.
4. Григорьев В. Оценка предприятия: теория и практика. –М.: ИНФРА-М. 1997. -318 с.
5.Ильев Л.И., Гордиенко Р.Н. Экономическая оценка лесов многоцелевого назначения.–М.: ЦБНТИлесхоз, 1980. - Вып.I. -С. 49-52.
6.О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс). –Алматы: Юрист, 2004. -288 с.
7.Каргажанов З.К., Баймырзаев К.М., Калиаскарова З.К. Платежи за пользование природными ресурсами.–Алматы, 1997.-С. 28-32.
8.Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник для вузов. –М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1997. -413 с.
9. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. –М.: АспектПресс, 1995. -188 с.
10. Васильев П.В. Экономика использования и воспроизводства лесных ресурсов. –М.: АН СССР, 1963. -484 с.
12. Лесной кодекс Республики Казахстан. – Алматы: Юрист, - 2003. -72 с.
13. Қарғажанов З.Қ., Баймырзаев Қ.М., Ғабдолла О.Ж. Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдері және салықтары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 135 б.
14. Жорабекова Ж.Т.Орман ресурстарын экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау мәселелері // ҚарМУ хабаршысы. Биология, география, медицина сериясы. Қарағанды, 2005. - № 2, - 39-41 бб.
15. Каргажанов З.К., Тлеубергенов М.А. и др. Теория и методика установления платы за использование минеральных ресурсов. – Алматы, 1991. -156 с.
16. Шкатов В.К. Рентные платежи в системе цен и рационализация природопользования // Тез.докл. Экономическая оценка и рациональное использование природных ресурсов:–М., 1973. -С.16-19.
17. Анучин Н.П. Сортиментные и товарные таблицы. – М.: Гослесбумиздат, 1963.
18.Ильев Л.И. Основы лесного кадастра. –М.: Лесная промышленность, 1969. -128 с.
19. Байзаков С.Б. Экономическая оценка лесных ресурсов. – Алма-Ата: Кайнар, 1981. -151 с.
20. Упушев Е.М. Экономика природопользования и охрана окружающей среды. –Алматы: Экономика, 1999. -334 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Табиғаттық-климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орман ресурстарын экономикалық-геграфиялық тұрғыдан бағалаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орман ресурстарын пайдалану төлемдерін топтастыру және жүйелеу ... ...
2.3. Қазақстандағы орман ресурстарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қызылорда облысының табиғат жағдайларының топонимдерінің
ақпараттық мазмұнының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Орман шаруашылығы аппаратының ұстау шығындарының жоспарлауы ...
3.2.Өндiрiстiк шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Орман шаруашылығы өнімі мен қызметтеріне өндіруші кәсіпорындар
бағасының индексі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қаржы құралдарының қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Қазіргі экономикалық және әлеуметтік географиядағы табиғат ресурс-
тарын пайдалануда төлемдер мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.6 Табиғат ресурстарын пайдаланудағы салық пен төлемдер және оларды
қолданудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV ЕҢБЕК ҚОРҒАУ БӨЛІМІ
4.1 Орман шаруашылық бөлімінде өрт қауіпсіздігінің талаптары ... ... ... ... ... ..
4.2 Орман шаруашылық бөліміндегі шу және діріл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.3 Орман зиянкестердің санының динамикасындағы энтомофагтар және
олардың рөлi. Энтомофагтардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4 Орман шаруашылығында еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ... ... ... ... ... ... . .
4.5. Химикаттармен жұмыс істеу кезіндегі еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Егемен ел болғалы 25 жыл ішінде Қазақстан саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық өзгерістерді жалғастыруда. Қоғамның өркениетті дамуына орай еліміздің дүниежүзілік қауымдастықта өз салмағының арта түсіп, әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына жан-жақты жағдайлар ьуғызуда. Нарық жағдайында Қазақстан Республикасы экономикасының жаңа бағыты табиғат қорын пайдаланудың тегін түрінен төлемді жүйеге өтуі болып табылады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін қалыптасқан табиғатты тегін пайдалану теориясы табиғат қорын тиімді пайдалануды және қоршаған ортаны ластанудан сақтандыра алмады. Бұл, әсіресе қоры жағынан да, алып жатқан аумағы жағынан да аз орман ресурстары үшін ең қолайсыз кезең болды. Планетамыздың өкпесі саналатын бұл ресурсты экономикалық-географиялық тұрғыдан дұрыс бағалау және оларды пайдаланғаны үшін төлемдік жүйені қалыптастыру бүгінгі ең өзекті мәселе.
Қазақстан территориясының 4 пайызға жетер-жетпес қана бөлігін алып жатқан орман ресурстарын қорғап, сақтап қалу және оны жетілдіру, территориямыздың 69 %-ын шөл және шөлейтті аймақтар алып келе жатқан шақта бұл мәселенің өзектілігін одан сайын арттырады. Осы жайды ескере отырып, бұл жұмыста түбегейлі экономикалық реформа жүргізуге арналған құжаттарды басшылыққа ала отырып, оған қоса Қазақстан Республикасының Конституциясын, табиғи ресурстардың негізгі түрлерін пайдалану бойынша жасалған кодекстерді, қоршаған табиғи ортаны қорғау Заңына сәйкес табиғатты төлемді пайдалану принциптерін енгізу арқылы іске асыру мүмкіншілігі қарастырылады.
Қазіргі кездегі байқалған орман ресурстарын пайдаланудағы ысырапсыздыққа жол бермеудің негізгі бағыттары осы ресурстарға алдымен мониторингтік тұрғыдан зерттеу жүргізіп толық есеп-қисапқа алу және ең бастысы экономикалық тұрғыдан дұрыс бағалап, оларды пайдаланғаны үшін төлемді жүйені қалыптастыру. Осы жағдай дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға ықпал жасады.
Ғылыми жұмыстарды, арнайы әдебиеттерді, мерзімдік басылымдарды, әдістемелік құралдарды және басқа да жинақ, еңбектерді талдау нәтижесі табиғи ресурстарды пайдалану мәселелерін зерттеу саласында елеулі, әрі маңызды ғылыми жұмыстардың бар екендігін көрсетті.
Аталған салада, яғни табиғат ресурстарын тиімді пайдалану саласында, теориялық және әдістемелік мәселелерді шешуде көп еңбек сіңірген, теориялық негізін қалаған Л.В. Канторович, Н.С. Федоренко, Н.Н. Баранский, Э.Б. Алаев, Н.Н. Колосовский, Ю.Г. Саушкин, А.А. Минц т.б. еңбектерін ерекше атауға болады. Бірақ, сол кездегі (экономиканщ басқарудың әкімшілдік-әміршілдік жүйесінің үстемділігі кезінде), социалистік шаруашылық жағдайында, табиғи ресурстарды тегін пайдалану туралы пікірдің басым негізінде, олар ашық түрде табиғатты төлемді пайдаланудың теориясын қалыптастыра алмады. Сөйтсе де, аталған ғалымдардың ойларының қисыны қалай болғанда да табиғатты тиімді пайдалану үшін төлемнің қажет екендігіне әкеп саяды.
Жоспарлы экономика кезінде табиғат пайдалануда төлемдік жүйені қолданудың мүмкіндігі мен тиімділігі жайында КСРО ғалымдарының біраз еңбектерінде айтылды. Олардың арасында әкімшілік-әміршілдік жүйенің билік алып тұрған кезінде біршама ашық айтқан. В.К. Шкатовтың, З.Қ. Қарғажановтың бұл мәселені тереңнен жан-жақты қозғағанын айрықша атап өткен жөн. Халық шаруашылығын түбегейлі экономикалық реформалау кезеңінде осы бағытта К.Г. Гофман, С.Н. Бобылев, М.К. Клубничкин, Н.Н. Лукьянчиков т.б., Қазақстаннан С.Б. Байзақов, З.Қ. Қарғажанов, Е.М. Үпішев, Қ.М. Баймырзаев, Э.А. Түркебаев, Р.Қ. Ниязбекова, Р.С. Коренов, М.С. Тонкопий, С. Мұхаұлы, Е.Ә. Келемсейіт, Б.А. Исабеков, Н.А. Коваль, А. Молдахметов, В.А. Манзюк, В.Р. Колесников, М.Б. Кенжегузин, Ж.Х. Давильбекова, С.Р. Ердавлетов, К.К. Қажымұрат, Т.С. Сатқадиева және т.б., ал шет елдік ғалымдардан Д. Хоскольд, Д. Пирс, Т. Титенберг, К. Тернер, Г. Хоттелингтер біршама үлкен зерттеулер жүргізді.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану және орналастыру тұрғысынан У.Б. Баймұратовтың еңбектерін атауға болады. экономикалық тұрғыдан бағалау, оларды пайдаланғаны үшін төлемдік жүйені қалыптастыру табиғатты тиімді пайдаланудың басты, негізгі элементтері ретінде экономикалық географияның жаңа бағыты болмақ. Бұл жаңа бағыттың пайда болуы экономикалық және әлеуметтік географияны бұрынғыдан да гөрі экономикалық ғылымдармен әлдеқайда етене, жақынырақ байланыстырады.
Қазіргі уақытқа дейін табиғат ресурстарының ішінде орман ресурстарын экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау және оларды пайдаланғаны үшін төлемдер жүйесін қалыптастыру жағынан ең аз зерттелген және практикалық шешімін таппаған мәселеге жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қызылорда облысы Н.Ә.Назарбаев атындағы ұлттық табиғи саяжайы орман шаруашылығының қазіргі күйі
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттер қойылды:
- табиғат ресурстарын, оның ішінде орман ресурстарын, экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау туралы теориялық ұғымдарды анықтап, нақтылау;
- ұлттық табиғи саяжайы орман шаруашылығының бүгінгі жағдайын талдау;
- орман ресурстарын бағалаудың әдістерін ұсыну;
Орман ресурсы - биологиялық ресустарға жататыны белгілі, сондықтан олар табиғи ортаға әсері жағынан болсын, табиғи пайда болу жағынан да көбіне ұқсас келеді. Орман ресурсы пайдалану тұрғысынан көп салалы болып келеді, әсіресе, өндірісте қолдану аясы жағынан ағаш шикізат есебінде қолданылады.
Одан басқа ағашты өндірісте пайдаланғанда одан түсетін қалдықтардың өзі неше түрлі, ауыл шаруашылығында, өндірісте және шаруашылықтарда таптырмайтын шикізат көзі болып есептеледі.
Минералды ресурстарға қарағанда орман сарқылмайтын және қайта қалпына келетін ресурстарға жатады. Сондықтан бұл ресурсты қайта қалпына келтіріп ғана қоймай, одан әрі өсіріп, дамытып, жетілдіруге болады. Бұл, әсіресе, республикамыздағы ұлан ғайыр аумақты орманмен қамтамасыз етуге мүмкіншілік бар екендігін көрсетеді.
Басқа табиғат русурстарына қарағанда орман ресурстарының ең бір басты айырмашылығы көп жағдайда далалы және шөлейт аймақтарда өсіруге болады. Бірақ мұндай табиғи қолайсыз жерлерде ағаш өсіру қымбатқа түсетіні белгілі. Ағаш, қоры жағынан әр аумақта биологиялық тұрғыдан әртүрлі болады, сол сияқты өсу динамикасы (қайта қалпына келу, сапасының өзгеруі, жылдық өсімі және т.б.) да әртүрлі болады.
Орманның даму мүмкіншілігі ауыл шаруашылығының дамуымен биологиялық тұрғыдан ұқсас болғанымен, экономикалық тұрғыдан ерекшелігі бар. Өндіріске жарамды ағаш орташа есеппен 80-100 жыл өсетінін, ал химиялық өңдеуге келетін ағаштың жылдам өсетін түрінің өзі 30-50 жылды қажет етеді. Ал бұл орташа өндірістік циклдардан әлдеқайда ұзақ. Міне сондықтан да орман ресурстарын іске жарамды ағаш ретінде пайдалану үшін оның ондаған жылғы қорын әрқашан сақтап отыру қажет. Бұл жағынан алып қарағанда, ағаш ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау мен минералды ресурстарды бағалауда көп ұқсастық бар, әсіресе, қолдағы қордың қаншалықты құнды екенін айыру тұрғысынан
R=Z - S, (1)
мұндағы Z - жылдық дайын ағаш қорының құндылығы, нарықтық бағасымен, мың тг; S - ағаш қорын дайындауға кеткен шығын мөлшері, мың тг. Ауыл шаруашылығында, жер ресурсын бағалаудың ерекшелігі жердің құнарлылығына, одан алынатын өнім мен баға мөлшерінің әрдайым өзгеріп отыратынына байланысты екенін ескеріп, жыл сайын бағалап отыру қажет.
Орман алқаптары көбіне ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіру үшін пайдаланылатынын ескерсек, орман ресурстарын бағалағанда егісті, шабындық, жайылым жерлерді де қоса бағалау қажеттілігі туындайды.
Ал су ресурсын алатын болсақ, басқа табиғат ресурстарына ұқсамайтын өзіндік экономикалық тұрғыдан бағалау ерекшелігі бар. Бұл ресурсты бағалағанда әр ауданда, аймақтарда су ресурстары үшін қолданылатын шектеулі шығын мөлшерін ескеру қажет. Өйткені су ресурстары тасымалданбайтын, орналасқан жерінде пайдаланылатын көп салалы ресурсқа жатады. Жоғарыда келтірілген табиғат ресурстарын бағалағанда жалпы ұқсастығы олардың орналасу ерекшеліктерін, яғни географиялық тұрғыдан табиғи қалыптасу орны мен экономикалық тұрғыдан пайдалану деңгейі ескеріледі. Әсіресе, экономикалық тұрғыдан табиғат ресурстары орналасқан жері қаншалықты электр қуатымен, транспортпен, сумен, жұмыс күштерімен, жол қатынасымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Ал орман ресурстарын ағаш қоры есебінде пайдаланғанда бұлардан басқа жазықты жерде немесе биік таулы-қыратты жерлерде орналасуына байланысты бағаланады. Бұл арада ағаш дайындау шығынының әртүрлілігі ескеріледі.
Одан басқа ағашты өндірісте пайдаланғанда одан түсетін қалдықтардың өзі неше түрлі, ауыл шаруашылығында, өндірісте және шаруашылықтарда таптырмайтын шикізат көзі болып есептеледі.
Минералды ресурстарға қарағанда орман сарқылмайтын және қайта қалпына келетін ресурстарға жатады. Сондықтан бұл ресурсты қайта қалпына келтіріп ғана қоймай, одан әрі өсіріп, дамытып, жетілдіруге болады. Бұл, әсіресе, республикамыздағы ұлан ғайыр аумақты орманмен қамтамасыз етуге мүмкіншілік бар екендігін көрсетеді.
Басқа табиғат русурстарына қарағанда орман ресурстарының ең бір басты айырмашылығы көп жағдайда далалы және шөлейт аймақтарда өсіруге болады. Бірақ мұндай табиғи қолайсыз жерлерде ағаш өсіру қымбатқа түсетіні белгілі. Ағаш, қоры жағынан әр аумақта биологиялық тұрғыдан әртүрлі болады, сол сияқты өсу динамикасы (қайта қалпына келу, сапасының өзгеруі, жылдық өсімі және т.б.) да әртүрлі болады.
Орманның даму мүмкіншілігі ауыл шаруашылығының дамуымен биологиялық тұрғыдан ұқсас болғанымен, экономикалық тұрғыдан ерекшелігі бар. Өндіріске жарамды ағаш орташа есеппен 80-100 жыл өсетінін, ал химиялық өңдеуге келетін ағаштың жылдам өсетін түрінің өзі 30-50 жылды қажет етеді. Ал бұл орташа өндірістік циклдардан әлдеқайда ұзақ. Міне сондықтан да орман ресурстарын іске жарамды ағаш ретінде пайдалану үшін оның ондаған жылғы қорын әрқашан сақтап отыру қажет. Бұл жағынан алып қарағанда, ағаш ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау мен минералды ресурстарды бағалауда көп ұқсастық бар, әсіресе, қолдағы қордың қаншалықты құнды екенін айыру тұрғысынан
R=Z - S, (1)
мұндағы Z - жылдық дайын ағаш қорының құндылығы, нарықтық бағасымен, мың тг; S - ағаш қорын дайындауға кеткен шығын мөлшері, мың тг.
Ауыл шаруашылығында, жер ресурсын бағалаудың ерекшелігі жердің құнарлылығына, одан алынатын өнім мен баға мөлшерінің әрдайым өзгеріп отыратынына байланысты екенін ескеріп, жыл сайын бағалап отыру қажет.
Орман алқаптары көбіне ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіру үшін пайдаланылатынын ескерсек, орман ресурстарын бағалағанда егісті, шабындық, жайылым жерлерді де қоса бағалау қажеттілігі туындайды.
Ал су ресурсын алатын болсақ, басқа табиғат ресурстарына ұқсамайтын өзіндік экономикалық тұрғыдан бағалау ерекшелігі бар. Бұл ресурсты бағалағанда әр ауданда, аймақтарда су ресурстары үшін қолданылатын шектеулі шығын мөлшерін ескеру қажет. Өйткені су ресурстары тасымалданбайтын, орналасқан жерінде пайдаланылатын көп салалы ресурсқа жатады. Жоғарыда келтірілген табиғат ресурстарын бағалағанда жалпы ұқсастығы олардың орналасу ерекшеліктерін, яғни географиялық тұрғыдан табиғи қалыптасу орны мен экономикалық тұрғыдан пайдалану деңгейі ескеріледі. Әсіресе, экономикалық тұрғыдан табиғат ресурстары орналасқан жері қаншалықты электр қуатымен, транспортпен, сумен, жұмыс күштерімен, жол қатынасымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Ал орман ресурстарын ағаш қоры есебінде пайдаланғанда бұлардан басқа жазықты жерде немесе биік таулы-қыратты жерлерде орналасуына байланысты бағаланады. Бұл арада ағаш дайындау шығынының әртүрлілігі ескеріледі. Орман ресурстарының басты ерекшелігі, яғни көп салалылығы мынаған келіп саяды: а) ағаш қоры; б) ылғал сақтайды; в) топырақ жамылғысын сақтайды; г) микроклимат жағдайын қалыптастырады; д) демалыс орындары; е) жеміс-жидек қоры қалыптасады (саңырауқұлақ, бүлдірген, жаңғақ, емдік шөптер, аңшылық т.б.). Бұл тұрғыдан алып қарағанда орман ресурсының экономикалық тұрғыдан бағалау мүмкіндігі қиындай түседі. Өйткені ылғал сақтау, таза ауа қалыптастыру сияқты әрекеттерін тек жанамалай ғана бағалауға болады, әлеуметтік құндылығын айырумен шектеледі.
I. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Географиялық жағдайы
Қызылорда облысы-Арал теңізінің шығысында Сырдария өзенінің төменгі ағысы, Тұран ойпатында орналасқан. Облыс 1938 жылы 15 қаңтар күні құрылған. Қазақстан Респуликасының бірнеше облыстарымен оның ішінде шығыс және оңтүстік - шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен, солтүстігінде - Қарағанды облысымен, солтүстік-батысында Ақтөбемен және Оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шекараласады. Жер көлемі жөнінен республика бойынша 4-орында. Әкімшілік орталығы-Қызылорда қаласы.
Ғаламшарымыздағы үлкен экологиялық апатты мәселелердің бірі - Арал теңізі болып табылады. Қолайсыз аймақта тұратын халықты әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайдан қорғау үшін заңды шешім және құқықтық тәртіп қажет етілді. Сондықтан Қызылорда облысы және Қызылорда қаласының барлық аймағы апатты болып жарияланды.
1.2. Табиғаттық-климаттық жағдайы
Облыс Арал теңізінің шығысында Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Аумақтың негізгі бөлігі Тұран ойпатында орналасқан (биіктігі 50-200 м.)
-облыстың батыс бөлігі Арал теңізімен шектеседі;
-оңтүстік-шығысы мен солтүстік-батысында Қаратаудың тау жоталары мен жазықтығы орналасқан;
-батысында - Қарақұм арал маңы құмдарының төбелері бар.
Сырдарияның сол жақ жағалауында - Жаңадария мен Қуаңдария өзендірінің құрғақ арналары кесіп өтетітн Қызылқұм топырағының төбелері мен кең жазықтығы, оң жақ жағалауында үстірттері (Егізқара, 288 м.), құм учаскелері (Арысқұм және өзгелері), сорға толы таяз шұңқырлар кездеседі. Солтүстігінде - құм төбелері массивтері (Кішкентай Барсұқ және Қарақұм топырағы) бар. Оңтүстік-шығыс бөлігінде Қызылорда облысының аумағына Қаратау тауының жоталары кіреді (биіктігі 1419 м-ге дейін).
Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа дейін облыс орталығы арқылы ағып өтетін, ұзындығы 1 мың км. созылған, көптеген арналар мен ағыстарға тараған үлкен иреңді арнасы бар Сырдария өзені-ең ірі жалғыз өзен болып табылады. Тасқындардан қорғану мақсатында өзен жағалауының бойымен қорғаныс бөгеттері салынған; 1956 жылы Сырдария өзеніне Қызылорда плотинасы салынды; Для защиты от паводков вдоль берегов реки построены дамбы; в 1956 на реке Сырдарья сооружена Кзыл-Ординская плотина; 1958 жылы Жаңадария арнасымен жайылымдар мен егістікті суландыруға өзен суы жіберілді. Жазды күндері кеуіп кететін көптеген тұзды көлдер бар (Жақсықылыш, Қамыслыбас, Арыс және т,б.); Көпек және Терескен көлдерінде -- емдік қасиетке ие батпақтары бар. Қызылорда облысының шегінде солтүстік-шығысында Сарысу өзенінің сағасы кіреді.
Аумақтың біршама бөлігі өсімдігі аз топырақтары орналасқан; яғни қатайған жерлерінде жусанды бетегелер, тұзға бейімделген өсімдіктер, көктемде құмдақ және сортаң жерлерде тұрақсыз өсімдіктер сорты; құмдардың арасында дүзгіндер өседі. Құм төбешіктері сексеуіл, жыңғылдар, теріскен, бұйырғандар, жусандармен бекіген.
Шөл далада көптеген жыртқыш аңдар (түлкі, қарсақ, қасқыр және т,б.) және тұяқтылар (киік), сонымен қатар кеміргіштер мен құстар (бұлдырлар және өзгелер) кездеседі, Сырдария өзенінің атырабында ондатра бейімделген.
Облыс аумағының негізгі бөлігі Тұран ойпатында, шығысында Қаратау тауының жоталары, солтүстік-батысында Арал маңы Қарақұмы, оңтүстік-батысында Қызылқұм орналасқан. Қызылорда облысының климаты жазы ұзақ мерзімді ыстық және қары аз қысқа мерзімді суық, күрт өзгермелі континентті. Мұндай климаттық режим еуроазиялық материгінің ішінде орналысуымен, оңтүстік аймаққа жақындығымен, атмосфераның ауысымдылығының ерекшелігімен және өзге де факторлармен сипатталады.
Климаттың континенталдығы көптеген метеорологиялық элементтердің тәуліктік, айлық және жылдық өзгеруімен байқалады.
Жазы ыстық және ұзақ мерзімді. Бұл кезеңде температурадағы күрт өзгеру сипаты байқалмайды. Кейбір жерлерде шілде айының орташа температурасы 36-39 0С. Облыс аумағының басым бөлігінде температураның абсолютты максимумы 44-48 0С құрайды. Қыс мезгілінде облыстың солтүстік және оңтүстік аймақтарынының арасында температурада айтарлықтай айырмашылықтары бар. Мысалы, ең салқын ай-қаңтардағы орташа температура 35-360 С градусты құрайды.
Солтүстікке ашықтылық қасиеті облыс аумағына кедергісіз салқын ауа массасыынң енуіне мүмкіндік береді және нәтижесінде қыс айларында күрт салқындайды. Ауа температурасының абсолютты минимумы 420 С градусқа дейін жетеді. Құрғақшылық - облыс климатының ерекшелектерінің бірі. Жауын-шашын өте аз жауады. Орташа жылдық мөлшері 100-190 мм аспайды және жыл маусымдарында оның түсімі біркелкі емес: барлық жауын-шашынның 60 пайызы көктемгі-қысқы кезеңдерге тиесілі.
Облыс аумағының барлық бөлігінде солтүстік-шығыс бағытындағы күшті және жиі желдер болып тұрады. Оның орташа жылдық жылдамдығы секундына 3,1 метрден 6 метрге дейін ауытқып отырады. Қыс мезгілдеріндегі күшті желдер төменгі температура жағдайында жер бедерлерінің биік беткейлеріндегі қар жамылғыларын ұшырып кетеді, нәтижесінде топырақтың беткі қабаттарының терең қатуына және жарылуына әкеліп соғады. Жазғы уақытта шаңды дауылдар байқалады. Ауа-райы күрт-континентальды. Қысы негізінен жұмсақ, жазы қапырық. Мұндай ауа-райы облысты қоршап жатқан Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпат жерлерінің әсерімен қалыптасады. Облыс аумағынан ұзындығы мыңға жуық километр Сырдария өзенінің төменгі ағысы өтеді.
1.3 Жер ресурстары
Қызылорда облысының жалпы жер қоры 24035,9 мың гектарды құрайды. Олардың ішінен 2205,4 га Қарағанды облысы ұзақ мерзімді пайдалануға берген, 771,4 мың га жерді Байқоңыр кешені үшін және Арал ауданының аумағында Сарышаған сынақ полигоны үшін Ресей Федерациясынан жалға алынған. Жалпы жер қорының құрамында 12947,9 мың га - ауыл шаруашылыққа пайдаланатын жерлер, немесе облыстың жалпы жер ауданының 13,5%-ы. Қызылорда облысының топырақ- өсімдік жабыны шөл дала аймағына жатады. Суару жүйесін қосқанда, жердің жалпы ауданынан Сардария өз. жайылмасында - 25%, жартылай шөл дала аймағында- 20%, шөл дала аймағында 55% орналасқан. Жылулық және күндік ресурстар бойынша Қызылорда облысының жағдайдары көптеген дақылдарды өсіру үшін қолайлы, бірақ жауын- шашынның аз болуы салдарынан жер игеру тек суаруға негізделеді.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орман ресурстарын экономикалық-геграфиялық тұрғыдан бағалаудың әдісі
Орман ресурстарын бағалағанда мына көрсеткіштерді ескерген жөн:
1. Орман ресурсы алып жатқан ауданның мөлшерін және ағаш қорының көлемін.
2. табиғи ерекшелігін (ағаштың түрлері, жасы, тауарлық топтары т.б.).
3. табиғи және экономикалық тұрғыдан игеру мүмкіндігін.
Бұл әрине орман ресустарын өндірістік тұрғыдан пайдаланғанда, іске жарамды ағаш дайындағанда қажетті көрсеткіштер және орман ресурсын оның табиғи қалпында бағалаумен бірдей емес, мақсаттары да басқа.
Егер табиғат ресустарын сапасын анықтайтын нақтылы көрсеткіштер арқылы және құндылығын анықтайтын экономикалық көрсеткіштер арқылы бағаланылатынын ескерсек, онда орман ресурстарын бағалаудың қиындығы алып жатқан жердің, ондағы жеміс-жидектің ылғал сақтау, қоршаған ортаны таза ауамен қамтамасыз ету сияқты қасиеттерін бағалау ерекшеленеді. Ағаштарға инвентаризация жүргізгенде оның алып жатқан орнын, сапасына қарай түрлерін, болашақта орман ресурстарының қорын қалпына келтіру үшін және дамыту үшін олардың жерсінуін т.б. қасиеттерін зерттейді. Орман қорын дамыту үшін алдымен аэро және жерде зерттеу арқылы картографиялық жұмыс барысында саны және сапасы жағынан анықталып оны ұйымдастырудың және орман шаруашылығын жүргізудің кешенді жоспарлары жасалады.
Жалпы орман ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау теориялық жағынан басқа табиғи ресурстарға, әсіресе, минерал және жер ресурстарына қарағанда баспа беттерінде айтарлықтай көп орын алмаған. Бұл бір жағынан әрбір тұтынушы өз ауданындағы орманды пайдаланумен байланысты болса, екінші жағынан пайдалану шығынын табудың қиындығымен байланысты. Темір жолға және тұтынушыларға жақын орналасқан ағаш қоры алдымен игерілетіні содан. Егер ертеректегі жұмыстарға көз жүгіртсек орман шаруашылығындағы экономика мәселесін түбегейлі зерттеген ғалым П.В. Васильев орман ресурстарын бағалағанда халық шаруашылығы тұрғысынан тиімділігіне үлкен мән берген. Әр ауданнан, ағаштың әрбір түрінен алынатын орман таксасы (түбірақы) ең алдымен нақты кеткен шығынмен байланысты және оның рентамен байланысы жоқ деп есептейді. Біздің ойымызша бұл қағида алғашқы кезден дұрыс қалыптаспаған, өйткені табиғат ресурстарын шығындық концепциямен бағалауға болмайтындығын біз алғашқы тарауда дәлелдеп өткенбіз және К. Маркс айтқандай "рентаның пайда болуына қоғамдық формацияның ешқандай қатысы жоқ, ол ресурстардың табиғи ерекшелігінен қалыптасады''.
Орман ресурстарына баға қою дискуссиясында оны шығын арқылы емес табиғи ерекшелігін, оларды пайдаланғанда түсетін әртүрлі деңгейдегі тиімділікті ескере отырып, рентаны ескеретін бірден бір көрсеткіш түбір ақы екенін В.К. Шкатов ең алғашқы ғалымдардың бірі болып дәлелдеп шықты. Ал ағаш дайындау мен ағаш өсіру шығынында да айырмашылық болатынын ескертеді. Бұл пікір таласта В.К. Шкатов та Н.П. Анучин, Т.Л. Басюк және басқалары сияқты ағаштың құны сатқанда ғана оның құндылығына, яғни түбірақыға келіп саятынын ескерген. Түбірақы ағаш дайындауға кеткен шығыннан басқа қосымша дифференциалды пайда келтіретінін, автор ашық айтып, нақты мысалдармен дәлелдейді. Ал бұл тұрғыдан келсек кадастрлық бағалудың қажеттілігі туындайды, яғни барлық орман ресурстарының табиғи ерекшеліктерін ескеретін, олардың сапасын нақтылайтын ортақ жиынтық көрсеткіштер шоғыры.
Сонымен, орман ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау, В.К. Шкатовтың көзқарасы бойынша оларды пайдаланғанда түсетін әртүрлі тиімділікті ескеру қажеттілігі және дифференциалдық рентаның ең басты көрсеткіш екендігі. Бұл тұрғыдан біздің де көзқарасымыз осыған келіп саяды.
Орман ресурстарын бағалауда екі ірі бағыт бар: біріншісі - орман орналасқан жерді бағалау; екіншісі - орман қорын бағалау. Бұдан туындайтын мәселе орман ресурстарын бағалау жер кадастрының бөлігі екендігі, яғни әр жердің құнарлылығы мен ағаштың саны мен сапасы арасында байланыс барлығы. Бұл идея Л.И. Ильевтің орман шаруашылығында жер ресурсын экономикалық тұрғыдан бағалау әдістемесінде келтірілген. Ол бойынша жердің қаншалықты құнарлылығына байланысты, ағаштың қандай түрлерін және сапасын аз шығынмен алуға болады. Бұл, әрине, шығындық концепциядан аспай тұр.
Қазақстандық ғалымдар табиғат ресустарын экономикалық тұрғыдан бағалауда З.Қ. Қарғажанов, С.Б. Байзақов, Е.М. Үпішев, М.С. Тонкопий, С.М. Мұқаев т.б. бұл салада белгілі үлестерін қосқаны анық. С.Б. Байзақов орман ресурстарын бағалаумен айналысса, З.Қ. Қарғажанов және Е.М. Үпішев табиғат ресурстарының үйлесімін, яғни белгілі бір территорияда шоғырланған табиғат ресурстарының бір-бірімен байланыста қарастырған.
Бұл идеяны Одақтағы География қоғамының мүшесі А.А. Минц бірінші рет ұсынғанмен, әрі қарай жалғасын таппай қалған. Міне енді осы мәселені біздің ғалымдар әрі қарай дамытуда.
Орман қоры өздігінен қалпына келетін табиғат ресурсы болса да, оны пайдалану қарқыны артып отыруына байланысты орманды өсіруге, қорғауға көп еңбек жұмсауға тура келеді.
Сондықтан орман шаруашылығына жұмсалатын барлық шығындар, тиімділігі есептелуге тиіс. Орман қорын тиімді пайдалану оны өсіру құнын, қорғау шығындарының тиімділігін анықтауды талап етеді. Орман шаруашылығы өндірістің жеке саласы ретінде өзін-өзі қаржыландыра алады және экономикалық тұрғыдан бағалауды қажет етеді.
Соңғы уақыттарға дейін орман қорын экономикалық бағалауға мән берілмей келді. Бұған себеп, бір жағынан орман рентасын мойындамау, екінші жағынан табиғатта өздігінен өскен ағашқа еңбек жұмсалмағанда оның құны жоқ деп есептеліп келді.
Соның нәтижесінде өсіп тұрған ағаштың, орманның бағасы жоқ, бірақ жеке ағаш кесуге берілгенде бағасы (таксасы) болды.
Орманды экономикалық бағалау, оған такса белгілеу басқа табиғат байлықтарын бағалаудан, бұрын басталды. Орманды экономикалық тұрғыдан бағалағанда әрқашан орман жері, ондағы ағаш қоры бөлек бағаланады. Кез-келген бағалау, оның ішінде экономикалық бағалау шығындар мен нәтижелерді салыстыру арқылы жүргізіледі.
Орман қорын экономикалық тұрғыдан бағалағанда оның бірнеше ерекшеліктерін ескеру керек.
Орманның негізгі ресурсы ағаштарды өсіруге, қорғауға шығындар жұмсалатын мезгіл мен оның нәтижесін алатын уақыт бір-бірінен алшақ, яғни шығын бірден қайтарылмайды, бірнеше жылдан кейін ағаш өсіп жетілгенде қайтады. Ауыл шаруашылығында өнімді жылда алуға болады, ал орман шаруашылығында жеке ағаштың өсіп жетілуін көп жыл тосуға тура келеді.
Орман жер бетінде бір қалыпты орналаспаған. Орманды жердің өзінде ағаш өнімділігі әртүрлі, оған қоса ағаштың тұтынуға қажетті сапасы да әр түрлі болады. Орман алқаптары тұтынушылардан, негізгі жол магистралдарынан әртүрлі қашықтықта орналасқан. Сондықтан ағаш дайындау шығындары да біркелкі емес және ол орман орналасқан жер жағдайына байланысты едәуір өзгеріп отырады.
Орман қорын экономикалық бағалау оның потенциалды өнімділігіне сүйенуі тиіс. Сонымен қатар, орман өсіру кезінде аралық кесімдерден алынатын тиімдер ескерілуі тиіс. Кейде мұндай кесімдер ағаш қорының 30 %-на жетеді. Орманның потенциалды өнімділігін нақты орман шаруашылық аудандары бойынша ондағы ағаш түрінің өсіп жетілу жасына сәйкес анықтайды. Есептелетін уақыт ұзақтығы орманның ұдайы өсуіне қажетті жыл болып табылады және ағаштың кадастрлық жасына сәйкес келмеуі мүмкін.
Кадастрлық жас ағаш түріне, ағаш өсетін аймақтың жағдайына байланысты болады. Ағаштың бір түрі әртүрлі аймақта әртүрлі мерзімде өсіп жетіледі. Сондықтан орман қорын орман шаруашылық аймақтары бойынша бағалаған дәлірек болады. Орман қорын тек қана шикізаттық табиғат ресурсы - ағаш қоры ретінде бағалу жеткіліксіз, оның табиғат қорғау қызметі бір-бірімен тығыз байланысты. Орманда ағаш қоры көп болса, оның экологиялық мүмкіншілігі де мол болады. Сондықтан орманның осы екі қасиеті біртұтас әдістемелік негізде бағалануы тиіс. Бірақ мұның бір қиыншылығы ағаш қорына байланысты орманның экономикалық тиімін нақты есептеуге болатын болса, оның экологиялық құндылығы дәл өлшеуге келмейді.
Аталған ерекшеліктер орман қорын ренталық қағиданың негізінде экономикалық бағалаудың мүмкін екендігін көрсетеді. Шығын мен нәтиженің уақыт алшақтығын оны ескеретін ерекше дисконттау тәсілімен есептейді. Орман қорының экономикалық бағасы деп оны тиімді, кешенді пайдаланғандағы алынатын барлық потенциалды экономикалық, экологиялық, әлеуметтік тиімдерді яғни орманның халық шаруашылық құндылығының ақшалай өлшемі деп ұғамыз. Орман қоры ретінде ондаған ағаш қоры, орман жері, қосымша және жанама өнімдер, орманның экологиялық қызметтері бағаланады. Орман қорын бағалауға қажетті шеткі шығын шамасын барлық аймаққа бірдей немесе ондай аймақтарды көп жіктеп әр облыс бойынша әрқайсысына әртүрлі шеткі шығын шамасын белгілеу де дұрыс болмайды. Өте көп (әр облыс бойынша) шеткі шығын белгілеу дәйексіз, дәлелсіз әртүрлі экономикалық бағалаулар тудырады және есептеулерді қиындатады. Керісінше барлық аймаққа бірдей шеткі шығын шамасын белгілеу орманның құндылығына әсер ететін табиғи факторларды ескермеуге әкеп соғады.
Сонымен қатар шеткі шығын шамасына кейбір авторлар ұсынғандай, ағаш дайындау шығындарын қосудың қажеті жоқ. Шеткі шығын өсіп тұрған ағаш қорын, орман қорын (кесілген ағашты емес) бағалауға қолданылады. Сондықтан онда тек қана орман өсіруге, күтіп-баптауға, қорғауға және соған байланысты шығындар ғана есептелуі тиіс.
Сонымен әр орманға аймақтарындағы шеткі шығын шамасы табиғи ерекшеліктерден туындайтын орман шаруашылық шығындар айырмашылығын ғана ескеруі тиіс. Мұндай айырмашылықтар, бір жағынан, әр аймақта орманға қоғамдық қажетті шығын шамасының шегін, екінші жағынан орманды алқаптарға қарағанда орман аз (ормансыз) алқаптарда орман өсіру қаншама қымбатқа түсетінін көрсетеді [26].
Шеткі шығын шамасы орман шаруашылық шараларының қалыптасқан, түбірімен өзгермейтін мерзімге белгіленеді. Күрделі өзгерістер болған жағдайда шеткі шығын шамасы өзгертіледі. Бір аймақтың өзінде орман ағашының түрі, өнімділігі, іске жарамдылығы әртүрлі болады. Сондықтан, олар таксациялық бөлімдер бойынша жеке-жеке бағаланады. Ормандағы ағаштардың жастары әртүрлі болғанымен, бағалануы бірдей, ал олардың жасына байланысты құндылығы басқаша, пісіп жетілгені ғана құнды, сондықтан бағалау уақыт факторын ескеріп жүргізіледі, дисконттау тәсілі қолданылады.
Ормандағы ағаш қорының экономикалық бағалануы:
, (2)
мұндағы, Ма - кесімге жарамды ағаш қоры; rà - 1м3 кесілген ағаштан алынатын жылдық рента; Т - ағаштың кесімге жарамды жасы; T - ағаш қорын бағалау жасы.
Негізгі кесімге дейін санитарлық тазарту, күтіп-баптау, сирету кесімдері жүргізіледі, осы мақсаттарда кесілген ағаштар да экономикалық бағалауға қосылады.
Орман жерін бағалағанда, оны тиімді пайдаланғанда үздіксіз өнім алуға болатыны ескеріледі. Сондықтан негізгі кесімдер бойынша орман жерінің экономикалық бағалануы:
, (3)
мұндағы, Мb - 1 га орман жеріндегі жылдық ағаш өсімі; rb - 1 га орман жерінен алынатын рента.
Егер бағаланатын орман алқабынан жылма-жыл бірдей ағаш дайындауға болады десек, ол жерді формуласымен бағалауға болар еді. Мұнда R - 1га алқаптан шексіз алынатын тұрақты жылдық рента. Бірақ орман жері рентаны бірнеше жылдан кейін ағаштары кесімге жарамды болғанда ғана бере бастайды. Сондықтан жоғарыдағы формула қолданылады. Оны қолдану шарттары:
- орман жері ағашы пісіп жетілгенше пайдаланылмайды;
- жылдық ренталар тең;
- уақыт факторын есептейтін дисконттау коэффициенті тұрақты.
Орман тек қана ағаш шикізатын беріп қоймайды. Оның табиғи ортаны сауықтыруда экологиялық қызметтері барған сайын маңызды болып келеді. Сондықтан орманды тиімді пайдаланудың ең маңызды шарттарының бірі - осы қызметтерін жетілдіру және мына жағдайды ескерген жөн: орманда ағаш дайындау шамасының артуы оның экологиялық қызметіне белгілі бір дәрежеде қайшы келеді. Ағаш кесу мөлшері орманның экологиялық қызметіне нұқсан келмейтін дәрежеден аспауы керек. Осыны ескере отырып орманнан ағаш дайындауды қысқарттық десек, бұл қажеттілікті басқа жақтан ағаш әкелу арқылы өтеуге болады, яғни қосымша шығын жұмсаймыз. Бұл шығынды орманды экологиялық қызметіне байланысты сақтау шеткі шығыны деп қарастыруымызға болады. Әрі қарай шеткі шығын мен дербес шығынды салыстырып рентаны анықтаймыз. Рента арқылы орман қорын бағалаймыз.
Жалпы орман қорын бағалағанда мәліметтер толық болмағандықтан экологиялық қызметін бағалау оған қосылмайды. Тек қана арнаулы экологиялық қызмет атқаратын ормандар осы қызметіне сәйкес бағаланады.
Орманның нақты көрсеткіштерімен сипаттауға келмейтін әлеуметтік құндылықтары да жеткілікті. Сонымен қатар, мұндай бағалаулар дәл өлшемдердің болмауынан біршама шартты бағалау екенін түсінуіміз керек.
Орманды қалпына келтіру (өсіру, жаңғырту) құнын анықтаудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол шығындық қағида негізінде есептеледі. Біріншіден, орман өнімінің ең бастысы ағаштың пайдалану жасына жеткен қоры немесе ағаш қорын оның пісіп жетілу жылдарына байланысты жылдық қорының артуының құны есептеледі. Екіншіден, бағалу зерзаты орман жері және оған қоса ондаған ағаш қоры болып табылады. Сондықтан 1 га орманды жерді қалпына келтіру құны (Эл). Эл= Эз + Эд жердің құны мен ағаш қоры құнының қосындысы болады.
Ауыл шаруашылық жерлерін қалпына келтіру құнын анықтау формуласына сәйкес орман жерін қалпына келтіру құны:
, (4)
мұнда: Сн, Си - 1м3 тақтайдың халық шаруашылық (нормалы) және дербес өзіндік құны. Ормандағы ағаш дайындау мақсатында пайдаланғанда эквивалент тауар ретінде тақтай алынған. Басқа өнімдер арнайы коэффициенттермен тақтай өлшеміне келтіріледі; Пр - 1 га орманды ағаштың жылдық өсімі; Еа - тиімділік коэффициенті (қабылданған тұрақты шама)
2.2 Орман ресурстарын пайдалану төлемдерін топтастыру және жүйелеу
Орман тұқымбағы - деп екпе материалдарды дайындайтын мекемені атайды. Питомник өсіру мақсатына қарай орман, дикоротивтік, бау - бакшалық боп бөлінеді. Орман питомнигі екпе материалдар дайындауда, декоротивтік питомник қаланы асемдеу үшін, ал бау бақшалық питомник түрлі бакша мен жеміс жидекті парктер өсіру үшін өсіріледі.
Орман тұқымбағы арнайы алдын ала әзірленген жоспар бойынша салынады. Тұқымбақ өсірілу ұзақтығы бойынша тұрақты және уақытша болады. Уақытша тұқымбақтар екпе материалдар қажетті аймақтарда, екпе материалдар культивациаланатын аймақ касында, екпе материалды жылма жыл шыгаруга арналған аймақта 5 жылға арнап құрылады. Тұрақты тұқымбақ
5 жылдан ұзақ ақытқа арнал қаланады. Оларды көлемі бойынша:
ұсақ (5 га ға дейін),
орташа (5-15 га ға дейін),
ірі (15 га дан үлкен) болып бөлінеді.
Тұрақты орман тұқымбақтар ауданы 25 га дан үлкен болады. Бұл тұқымбақ көптеген шаруашылықтарды екпе материалдармен қамтамасыз етеді. Және екпе материалдарды өсіруде жаңа заманға сай технологияларды қолданып, химиялық жеттістіктерді пайдаланады.
Тұқымбақты күшейту мақсатында көлемі 500 га ға дейін тұқымбақтар салынып, бұл жерде шаруашылық индустриалды бағытта дамыйды. Бұл шгаруашылық ішінде арнайы бир мекеме жұмыс жасап осы тұқымбақ материалдарын тасмалдлаумен, ал бұл мекемеде жасайтын жоғары квалиыикациялы мамандар питомникті дамыту барысында көптеген жаңа замаңға сай технологияларды қолданып,әрбір саладағы ғылыми жетістіктерді қолдана отырып тұқымбқтың одан әрі дауына кепіл болады.
Орман ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер қазіргі кезде бір мағынаға ие болған жоқ. Ал баршамызға белгілі, ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелілігі, қарастырылып отырған мәселеге байланысты табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің тиімді шамасын анықтау түбегейлі зерттеулерге байланысты болады. Осыған орай, қолданыстағы табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерін терең ұғыну және жинақтау, олардың негізгі қызметі табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру екеніне ерекше мән беру керек. Бұл жерде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану деп тек қана табиғат пайдаланудан ең жоғарғы ақшалай табыс алу емес, ресурстарды аз шығындай отырып ең жақсы әлеуметтік-экономикалық нәтижеге жетуді айтамыз. Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдермен бюджеттің кірісін толықтыру олардың негізгі емес, қосалқы қызметі болып табылады. Ал салықтың төлемдерден ерекшелігі олардың негізгі қызметі бюджетке түсімді қамтамасыз ету және мөлшері де осы шартқа байланысты анықталады. Қазақстан Республикасында табиғат пайдалану төлемдері табиғат пайдаланушыларды өздеріне берілген ресурстарды тиімді пайдалануға, табиғи ортаны қорғауға, сауықтыруға, табиғат заңдарын бұлжытпай орындауға материалдық тұрғыдан ынталандыратын экономикалық тетіктер жүйесі болып табылады.
Олар негізінен табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғау мақсатында, сондай-ақ жанама қызметі ретінде халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға және бюджеттердің кірісін толықтыру мақсатында қолданылады. Төлемдер аударма немесе бір мезгілді төлем, жәрдемақы, сыйлық түрінде болуы мүмкін және кәсіпорын пайдасының мөлшерімен анықталады.
Табиғат ресурстарының түріне байланысты төлемдер әмбебап және арнайы мақсатта пайдаланылатын ресурстарға төлем болып бөлінеді. Әмбебап мақсаттағы ресурстар үшін төленетін төлемдерге жер, су, орман ресурстары мен ауа бассейнін пайдаланғаны үшін, яғни көп мақсатта пайдаланылатын табиғат ресурстары кіреді. Минералдық шикізат ресурстары үшін төлемдер арнайы мақсаттағы төлемдерге жатады [9].
Жақын уақыттарға дейін әмбебап мақсаттағы табиғат ресурстарын пайдалану олардың сарқылмайтындығы мен табиғи түрде қайта қалпына келетіндігіне байланысты және жеке меншікте болмағандықтан олардың төлемді болуы мүмкін емес деп есептеліп келді. Бірақ қазіргі уақытта өнеркәсіптік өндірістің ауқымы біршама өсуіне байланысты енді табиғи түрде жаңғырып, қалпына келуі, сонымен бірге сарқылмайтындығы, шексіздігі туралы айтуға болмайды. Сондықтан қазір табиғат қорғау шараларына, яғни әмбебап табиғат ресурстарының өзін үнемдеуге және қалпына келтіруге көп мөлшерде қаражат жұмсау қажет. Мұндай қаражат пен жұмсалатын шығындар тұтынушылардан, яғни аталған табиғат ресурстарын пайдаланушылардан қайтарылуы тиіс, басқаша айтқанда, оларды тиімді пайдалану мақсатында арнайы пайдаланылатын табиғат ресурстарымен бірге әмбебап ресурстарға да ғылыми негізделген төлем мөлшері белгіленуі қажет.
Төлем түрлерін, олардың атқаратын өндірістік қызметіне, мақсатына қарай төмендегідей етіп сұрыптауға болады:
1. Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлем.
2. Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем.
3. Табиғат ресурстарын қорғау және қалпына келтіру төлемі.
4. Табиғат ресурстарын пайдалануды шектеу үшін төлем.
5. Табиғи ортаны ластағаны үшін төлем.
Табиғат қорғау заңдарын сақтамағаны үшін төлем.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлемнің негізінде осы ресурс иесінің құқын экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру жатады. Иелік құқын экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру нәтижесінде табиғат ресурсының меншік иесі ақшалай ақы алады, табиғат пайдаланушы, жалға алушы немесе иемденуші табиғат ресурсын пайдалану мүмкіндігін алады. Бірақ бұл сату немесе арендалық төлем емес. Пайдалану құқы үшін төлем, негізінен келісімді, еркін сипатта болады, олардың мөлшері табиғат ресурстарын пайдаланғанда алынатын тиімге немесе шығынға байланысты емес, меншік иесі мен табиғат пайдаланушының белгілі бір іскерлік шешімдерімен анықталады.
Сондықтан пайдалану құқы үшін төлем мөлшері тәртібі дүниежүзілік тәжірибеде, сайып келгенде, мүдделі болып отырған екі жақтың келісім-шарты негізінде конкурстық немесе конкурссыз негізде анықталады. Сонымен бірге, ұқсас табиғи ресурстарға пайдалану құқы үшін төленетін төлем мөлшері, сол сияқты келісім жасағанда қалыптасқан шама сауда жүргізу кезінде және одан кейін келісім-шарт жасасқанда негізге алынады.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлемдер өнім өндірумен байланысты ең алғашқы шығын болады және ресурстарды пайдалану шығындарының құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан олар табиғат пайдаланушы өнімінің бағасына қосылады (есептеледі). Бұл жағынан табиғи ресурстарды пайдалану құқы үшін төлемдер, шындығына келгенде, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға халықтың төлейтін алым-салығы болып табылады.
Пайдалану құқы үшін төлемнің атқаратын бірден-бір қызметі табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды экономикалық тұрғыдан ынталандыру болып табылады. Экономикалық тұрғыдан табиғат пайдаланушы пайдалану құқы үшін төлем төлеп алған табиғат ресурстарын тиімді және үнемдеп пайдалануға мүдделі екендігі айқын.
Пайдалану құқы үшін төлемдердің мәніне сәйкес олардың шамасы қарастырылып отырған ресурсты соған ұқсас өнім алуды қамтамасыз ететін басқа да балама ресурсқа кететін шығынмен, сонымен қатар монополиялық рента, капиталға өсім мөлшерімен анықталуы мүмкін. Қазақстан орман ресурстарына, әсіресе кәсіптік ағаш ресурстарына тапшы екенін ескеріп, бұл олқылықты орманға бай көрші Ресейден сатып алу арқылы шешуге болады. Пайдалану құқы құқы үшін төлемнің мөлшерін З.Қ. Қарғажанов ұсынған әдістемемен табуға болады:
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер негізінен екі түрден тұрады. Табиғат ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігі олардың табиғи құндылығына, өнімділігіне, ресурс көздерінің экономикалық-географиялық тұрғыдан орналасу, қалыптасу жағдайларына байланысты екендігі белгілі. Бұл жағдай "еңбектің табиғи өнімділігін" көрсетеді және соған орай дифференциалдық жер және оның түрлері тау-кен, орман, су ренталарының шамасымен анықталады. Табиғат ресурстарының иесі беріліп отырған табиғи ресурстың потенциалды тиімділігіне тәуелді, оларды пайдалануы үшін төленетін төлем мөлшерін саралап алады, яғни табиғат пайдаланушыдан ренталық төлемдер алады. Сонымен бірге табиғат ресурстарының иесі табиғат ресурстарын үнемдеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Табиғаттық-климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Жер ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орман ресурстарын экономикалық-геграфиялық тұрғыдан бағалаудың
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Орман ресурстарын пайдалану төлемдерін топтастыру және жүйелеу ... ...
2.3. Қазақстандағы орман ресурстарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қызылорда облысының табиғат жағдайларының топонимдерінің
ақпараттық мазмұнының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
3.1 Орман шаруашылығы аппаратының ұстау шығындарының жоспарлауы ...
3.2.Өндiрiстiк шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Орман шаруашылығы өнімі мен қызметтеріне өндіруші кәсіпорындар
бағасының индексі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қаржы құралдарының қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Қазіргі экономикалық және әлеуметтік географиядағы табиғат ресурс-
тарын пайдалануда төлемдер мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.6 Табиғат ресурстарын пайдаланудағы салық пен төлемдер және оларды
қолданудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV ЕҢБЕК ҚОРҒАУ БӨЛІМІ
4.1 Орман шаруашылық бөлімінде өрт қауіпсіздігінің талаптары ... ... ... ... ... ..
4.2 Орман шаруашылық бөліміндегі шу және діріл ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.3 Орман зиянкестердің санының динамикасындағы энтомофагтар және
олардың рөлi. Энтомофагтардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.4 Орман шаруашылығында еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ... ... ... ... ... ... . .
4.5. Химикаттармен жұмыс істеу кезіндегі еңбек қорғау бойынша нұсқау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Егемен ел болғалы 25 жыл ішінде Қазақстан саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық өзгерістерді жалғастыруда. Қоғамның өркениетті дамуына орай еліміздің дүниежүзілік қауымдастықта өз салмағының арта түсіп, әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына жан-жақты жағдайлар ьуғызуда. Нарық жағдайында Қазақстан Республикасы экономикасының жаңа бағыты табиғат қорын пайдаланудың тегін түрінен төлемді жүйеге өтуі болып табылады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін қалыптасқан табиғатты тегін пайдалану теориясы табиғат қорын тиімді пайдалануды және қоршаған ортаны ластанудан сақтандыра алмады. Бұл, әсіресе қоры жағынан да, алып жатқан аумағы жағынан да аз орман ресурстары үшін ең қолайсыз кезең болды. Планетамыздың өкпесі саналатын бұл ресурсты экономикалық-географиялық тұрғыдан дұрыс бағалау және оларды пайдаланғаны үшін төлемдік жүйені қалыптастыру бүгінгі ең өзекті мәселе.
Қазақстан территориясының 4 пайызға жетер-жетпес қана бөлігін алып жатқан орман ресурстарын қорғап, сақтап қалу және оны жетілдіру, территориямыздың 69 %-ын шөл және шөлейтті аймақтар алып келе жатқан шақта бұл мәселенің өзектілігін одан сайын арттырады. Осы жайды ескере отырып, бұл жұмыста түбегейлі экономикалық реформа жүргізуге арналған құжаттарды басшылыққа ала отырып, оған қоса Қазақстан Республикасының Конституциясын, табиғи ресурстардың негізгі түрлерін пайдалану бойынша жасалған кодекстерді, қоршаған табиғи ортаны қорғау Заңына сәйкес табиғатты төлемді пайдалану принциптерін енгізу арқылы іске асыру мүмкіншілігі қарастырылады.
Қазіргі кездегі байқалған орман ресурстарын пайдаланудағы ысырапсыздыққа жол бермеудің негізгі бағыттары осы ресурстарға алдымен мониторингтік тұрғыдан зерттеу жүргізіп толық есеп-қисапқа алу және ең бастысы экономикалық тұрғыдан дұрыс бағалап, оларды пайдаланғаны үшін төлемді жүйені қалыптастыру. Осы жағдай дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға ықпал жасады.
Ғылыми жұмыстарды, арнайы әдебиеттерді, мерзімдік басылымдарды, әдістемелік құралдарды және басқа да жинақ, еңбектерді талдау нәтижесі табиғи ресурстарды пайдалану мәселелерін зерттеу саласында елеулі, әрі маңызды ғылыми жұмыстардың бар екендігін көрсетті.
Аталған салада, яғни табиғат ресурстарын тиімді пайдалану саласында, теориялық және әдістемелік мәселелерді шешуде көп еңбек сіңірген, теориялық негізін қалаған Л.В. Канторович, Н.С. Федоренко, Н.Н. Баранский, Э.Б. Алаев, Н.Н. Колосовский, Ю.Г. Саушкин, А.А. Минц т.б. еңбектерін ерекше атауға болады. Бірақ, сол кездегі (экономиканщ басқарудың әкімшілдік-әміршілдік жүйесінің үстемділігі кезінде), социалистік шаруашылық жағдайында, табиғи ресурстарды тегін пайдалану туралы пікірдің басым негізінде, олар ашық түрде табиғатты төлемді пайдаланудың теориясын қалыптастыра алмады. Сөйтсе де, аталған ғалымдардың ойларының қисыны қалай болғанда да табиғатты тиімді пайдалану үшін төлемнің қажет екендігіне әкеп саяды.
Жоспарлы экономика кезінде табиғат пайдалануда төлемдік жүйені қолданудың мүмкіндігі мен тиімділігі жайында КСРО ғалымдарының біраз еңбектерінде айтылды. Олардың арасында әкімшілік-әміршілдік жүйенің билік алып тұрған кезінде біршама ашық айтқан. В.К. Шкатовтың, З.Қ. Қарғажановтың бұл мәселені тереңнен жан-жақты қозғағанын айрықша атап өткен жөн. Халық шаруашылығын түбегейлі экономикалық реформалау кезеңінде осы бағытта К.Г. Гофман, С.Н. Бобылев, М.К. Клубничкин, Н.Н. Лукьянчиков т.б., Қазақстаннан С.Б. Байзақов, З.Қ. Қарғажанов, Е.М. Үпішев, Қ.М. Баймырзаев, Э.А. Түркебаев, Р.Қ. Ниязбекова, Р.С. Коренов, М.С. Тонкопий, С. Мұхаұлы, Е.Ә. Келемсейіт, Б.А. Исабеков, Н.А. Коваль, А. Молдахметов, В.А. Манзюк, В.Р. Колесников, М.Б. Кенжегузин, Ж.Х. Давильбекова, С.Р. Ердавлетов, К.К. Қажымұрат, Т.С. Сатқадиева және т.б., ал шет елдік ғалымдардан Д. Хоскольд, Д. Пирс, Т. Титенберг, К. Тернер, Г. Хоттелингтер біршама үлкен зерттеулер жүргізді.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану және орналастыру тұрғысынан У.Б. Баймұратовтың еңбектерін атауға болады. экономикалық тұрғыдан бағалау, оларды пайдаланғаны үшін төлемдік жүйені қалыптастыру табиғатты тиімді пайдаланудың басты, негізгі элементтері ретінде экономикалық географияның жаңа бағыты болмақ. Бұл жаңа бағыттың пайда болуы экономикалық және әлеуметтік географияны бұрынғыдан да гөрі экономикалық ғылымдармен әлдеқайда етене, жақынырақ байланыстырады.
Қазіргі уақытқа дейін табиғат ресурстарының ішінде орман ресурстарын экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау және оларды пайдаланғаны үшін төлемдер жүйесін қалыптастыру жағынан ең аз зерттелген және практикалық шешімін таппаған мәселеге жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қызылорда облысы Н.Ә.Назарбаев атындағы ұлттық табиғи саяжайы орман шаруашылығының қазіргі күйі
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттер қойылды:
- табиғат ресурстарын, оның ішінде орман ресурстарын, экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау туралы теориялық ұғымдарды анықтап, нақтылау;
- ұлттық табиғи саяжайы орман шаруашылығының бүгінгі жағдайын талдау;
- орман ресурстарын бағалаудың әдістерін ұсыну;
Орман ресурсы - биологиялық ресустарға жататыны белгілі, сондықтан олар табиғи ортаға әсері жағынан болсын, табиғи пайда болу жағынан да көбіне ұқсас келеді. Орман ресурсы пайдалану тұрғысынан көп салалы болып келеді, әсіресе, өндірісте қолдану аясы жағынан ағаш шикізат есебінде қолданылады.
Одан басқа ағашты өндірісте пайдаланғанда одан түсетін қалдықтардың өзі неше түрлі, ауыл шаруашылығында, өндірісте және шаруашылықтарда таптырмайтын шикізат көзі болып есептеледі.
Минералды ресурстарға қарағанда орман сарқылмайтын және қайта қалпына келетін ресурстарға жатады. Сондықтан бұл ресурсты қайта қалпына келтіріп ғана қоймай, одан әрі өсіріп, дамытып, жетілдіруге болады. Бұл, әсіресе, республикамыздағы ұлан ғайыр аумақты орманмен қамтамасыз етуге мүмкіншілік бар екендігін көрсетеді.
Басқа табиғат русурстарына қарағанда орман ресурстарының ең бір басты айырмашылығы көп жағдайда далалы және шөлейт аймақтарда өсіруге болады. Бірақ мұндай табиғи қолайсыз жерлерде ағаш өсіру қымбатқа түсетіні белгілі. Ағаш, қоры жағынан әр аумақта биологиялық тұрғыдан әртүрлі болады, сол сияқты өсу динамикасы (қайта қалпына келу, сапасының өзгеруі, жылдық өсімі және т.б.) да әртүрлі болады.
Орманның даму мүмкіншілігі ауыл шаруашылығының дамуымен биологиялық тұрғыдан ұқсас болғанымен, экономикалық тұрғыдан ерекшелігі бар. Өндіріске жарамды ағаш орташа есеппен 80-100 жыл өсетінін, ал химиялық өңдеуге келетін ағаштың жылдам өсетін түрінің өзі 30-50 жылды қажет етеді. Ал бұл орташа өндірістік циклдардан әлдеқайда ұзақ. Міне сондықтан да орман ресурстарын іске жарамды ағаш ретінде пайдалану үшін оның ондаған жылғы қорын әрқашан сақтап отыру қажет. Бұл жағынан алып қарағанда, ағаш ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау мен минералды ресурстарды бағалауда көп ұқсастық бар, әсіресе, қолдағы қордың қаншалықты құнды екенін айыру тұрғысынан
R=Z - S, (1)
мұндағы Z - жылдық дайын ағаш қорының құндылығы, нарықтық бағасымен, мың тг; S - ағаш қорын дайындауға кеткен шығын мөлшері, мың тг. Ауыл шаруашылығында, жер ресурсын бағалаудың ерекшелігі жердің құнарлылығына, одан алынатын өнім мен баға мөлшерінің әрдайым өзгеріп отыратынына байланысты екенін ескеріп, жыл сайын бағалап отыру қажет.
Орман алқаптары көбіне ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіру үшін пайдаланылатынын ескерсек, орман ресурстарын бағалағанда егісті, шабындық, жайылым жерлерді де қоса бағалау қажеттілігі туындайды.
Ал су ресурсын алатын болсақ, басқа табиғат ресурстарына ұқсамайтын өзіндік экономикалық тұрғыдан бағалау ерекшелігі бар. Бұл ресурсты бағалағанда әр ауданда, аймақтарда су ресурстары үшін қолданылатын шектеулі шығын мөлшерін ескеру қажет. Өйткені су ресурстары тасымалданбайтын, орналасқан жерінде пайдаланылатын көп салалы ресурсқа жатады. Жоғарыда келтірілген табиғат ресурстарын бағалағанда жалпы ұқсастығы олардың орналасу ерекшеліктерін, яғни географиялық тұрғыдан табиғи қалыптасу орны мен экономикалық тұрғыдан пайдалану деңгейі ескеріледі. Әсіресе, экономикалық тұрғыдан табиғат ресурстары орналасқан жері қаншалықты электр қуатымен, транспортпен, сумен, жұмыс күштерімен, жол қатынасымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Ал орман ресурстарын ағаш қоры есебінде пайдаланғанда бұлардан басқа жазықты жерде немесе биік таулы-қыратты жерлерде орналасуына байланысты бағаланады. Бұл арада ағаш дайындау шығынының әртүрлілігі ескеріледі.
Одан басқа ағашты өндірісте пайдаланғанда одан түсетін қалдықтардың өзі неше түрлі, ауыл шаруашылығында, өндірісте және шаруашылықтарда таптырмайтын шикізат көзі болып есептеледі.
Минералды ресурстарға қарағанда орман сарқылмайтын және қайта қалпына келетін ресурстарға жатады. Сондықтан бұл ресурсты қайта қалпына келтіріп ғана қоймай, одан әрі өсіріп, дамытып, жетілдіруге болады. Бұл, әсіресе, республикамыздағы ұлан ғайыр аумақты орманмен қамтамасыз етуге мүмкіншілік бар екендігін көрсетеді.
Басқа табиғат русурстарына қарағанда орман ресурстарының ең бір басты айырмашылығы көп жағдайда далалы және шөлейт аймақтарда өсіруге болады. Бірақ мұндай табиғи қолайсыз жерлерде ағаш өсіру қымбатқа түсетіні белгілі. Ағаш, қоры жағынан әр аумақта биологиялық тұрғыдан әртүрлі болады, сол сияқты өсу динамикасы (қайта қалпына келу, сапасының өзгеруі, жылдық өсімі және т.б.) да әртүрлі болады.
Орманның даму мүмкіншілігі ауыл шаруашылығының дамуымен биологиялық тұрғыдан ұқсас болғанымен, экономикалық тұрғыдан ерекшелігі бар. Өндіріске жарамды ағаш орташа есеппен 80-100 жыл өсетінін, ал химиялық өңдеуге келетін ағаштың жылдам өсетін түрінің өзі 30-50 жылды қажет етеді. Ал бұл орташа өндірістік циклдардан әлдеқайда ұзақ. Міне сондықтан да орман ресурстарын іске жарамды ағаш ретінде пайдалану үшін оның ондаған жылғы қорын әрқашан сақтап отыру қажет. Бұл жағынан алып қарағанда, ағаш ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау мен минералды ресурстарды бағалауда көп ұқсастық бар, әсіресе, қолдағы қордың қаншалықты құнды екенін айыру тұрғысынан
R=Z - S, (1)
мұндағы Z - жылдық дайын ағаш қорының құндылығы, нарықтық бағасымен, мың тг; S - ағаш қорын дайындауға кеткен шығын мөлшері, мың тг.
Ауыл шаруашылығында, жер ресурсын бағалаудың ерекшелігі жердің құнарлылығына, одан алынатын өнім мен баға мөлшерінің әрдайым өзгеріп отыратынына байланысты екенін ескеріп, жыл сайын бағалап отыру қажет.
Орман алқаптары көбіне ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіру үшін пайдаланылатынын ескерсек, орман ресурстарын бағалағанда егісті, шабындық, жайылым жерлерді де қоса бағалау қажеттілігі туындайды.
Ал су ресурсын алатын болсақ, басқа табиғат ресурстарына ұқсамайтын өзіндік экономикалық тұрғыдан бағалау ерекшелігі бар. Бұл ресурсты бағалағанда әр ауданда, аймақтарда су ресурстары үшін қолданылатын шектеулі шығын мөлшерін ескеру қажет. Өйткені су ресурстары тасымалданбайтын, орналасқан жерінде пайдаланылатын көп салалы ресурсқа жатады. Жоғарыда келтірілген табиғат ресурстарын бағалағанда жалпы ұқсастығы олардың орналасу ерекшеліктерін, яғни географиялық тұрғыдан табиғи қалыптасу орны мен экономикалық тұрғыдан пайдалану деңгейі ескеріледі. Әсіресе, экономикалық тұрғыдан табиғат ресурстары орналасқан жері қаншалықты электр қуатымен, транспортпен, сумен, жұмыс күштерімен, жол қатынасымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты. Ал орман ресурстарын ағаш қоры есебінде пайдаланғанда бұлардан басқа жазықты жерде немесе биік таулы-қыратты жерлерде орналасуына байланысты бағаланады. Бұл арада ағаш дайындау шығынының әртүрлілігі ескеріледі. Орман ресурстарының басты ерекшелігі, яғни көп салалылығы мынаған келіп саяды: а) ағаш қоры; б) ылғал сақтайды; в) топырақ жамылғысын сақтайды; г) микроклимат жағдайын қалыптастырады; д) демалыс орындары; е) жеміс-жидек қоры қалыптасады (саңырауқұлақ, бүлдірген, жаңғақ, емдік шөптер, аңшылық т.б.). Бұл тұрғыдан алып қарағанда орман ресурсының экономикалық тұрғыдан бағалау мүмкіндігі қиындай түседі. Өйткені ылғал сақтау, таза ауа қалыптастыру сияқты әрекеттерін тек жанамалай ғана бағалауға болады, әлеуметтік құндылығын айырумен шектеледі.
I. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1 Географиялық жағдайы
Қызылорда облысы-Арал теңізінің шығысында Сырдария өзенінің төменгі ағысы, Тұран ойпатында орналасқан. Облыс 1938 жылы 15 қаңтар күні құрылған. Қазақстан Респуликасының бірнеше облыстарымен оның ішінде шығыс және оңтүстік - шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен, солтүстігінде - Қарағанды облысымен, солтүстік-батысында Ақтөбемен және Оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шекараласады. Жер көлемі жөнінен республика бойынша 4-орында. Әкімшілік орталығы-Қызылорда қаласы.
Ғаламшарымыздағы үлкен экологиялық апатты мәселелердің бірі - Арал теңізі болып табылады. Қолайсыз аймақта тұратын халықты әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайдан қорғау үшін заңды шешім және құқықтық тәртіп қажет етілді. Сондықтан Қызылорда облысы және Қызылорда қаласының барлық аймағы апатты болып жарияланды.
1.2. Табиғаттық-климаттық жағдайы
Облыс Арал теңізінің шығысында Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Аумақтың негізгі бөлігі Тұран ойпатында орналасқан (биіктігі 50-200 м.)
-облыстың батыс бөлігі Арал теңізімен шектеседі;
-оңтүстік-шығысы мен солтүстік-батысында Қаратаудың тау жоталары мен жазықтығы орналасқан;
-батысында - Қарақұм арал маңы құмдарының төбелері бар.
Сырдарияның сол жақ жағалауында - Жаңадария мен Қуаңдария өзендірінің құрғақ арналары кесіп өтетітн Қызылқұм топырағының төбелері мен кең жазықтығы, оң жақ жағалауында үстірттері (Егізқара, 288 м.), құм учаскелері (Арысқұм және өзгелері), сорға толы таяз шұңқырлар кездеседі. Солтүстігінде - құм төбелері массивтері (Кішкентай Барсұқ және Қарақұм топырағы) бар. Оңтүстік-шығыс бөлігінде Қызылорда облысының аумағына Қаратау тауының жоталары кіреді (биіктігі 1419 м-ге дейін).
Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа дейін облыс орталығы арқылы ағып өтетін, ұзындығы 1 мың км. созылған, көптеген арналар мен ағыстарға тараған үлкен иреңді арнасы бар Сырдария өзені-ең ірі жалғыз өзен болып табылады. Тасқындардан қорғану мақсатында өзен жағалауының бойымен қорғаныс бөгеттері салынған; 1956 жылы Сырдария өзеніне Қызылорда плотинасы салынды; Для защиты от паводков вдоль берегов реки построены дамбы; в 1956 на реке Сырдарья сооружена Кзыл-Ординская плотина; 1958 жылы Жаңадария арнасымен жайылымдар мен егістікті суландыруға өзен суы жіберілді. Жазды күндері кеуіп кететін көптеген тұзды көлдер бар (Жақсықылыш, Қамыслыбас, Арыс және т,б.); Көпек және Терескен көлдерінде -- емдік қасиетке ие батпақтары бар. Қызылорда облысының шегінде солтүстік-шығысында Сарысу өзенінің сағасы кіреді.
Аумақтың біршама бөлігі өсімдігі аз топырақтары орналасқан; яғни қатайған жерлерінде жусанды бетегелер, тұзға бейімделген өсімдіктер, көктемде құмдақ және сортаң жерлерде тұрақсыз өсімдіктер сорты; құмдардың арасында дүзгіндер өседі. Құм төбешіктері сексеуіл, жыңғылдар, теріскен, бұйырғандар, жусандармен бекіген.
Шөл далада көптеген жыртқыш аңдар (түлкі, қарсақ, қасқыр және т,б.) және тұяқтылар (киік), сонымен қатар кеміргіштер мен құстар (бұлдырлар және өзгелер) кездеседі, Сырдария өзенінің атырабында ондатра бейімделген.
Облыс аумағының негізгі бөлігі Тұран ойпатында, шығысында Қаратау тауының жоталары, солтүстік-батысында Арал маңы Қарақұмы, оңтүстік-батысында Қызылқұм орналасқан. Қызылорда облысының климаты жазы ұзақ мерзімді ыстық және қары аз қысқа мерзімді суық, күрт өзгермелі континентті. Мұндай климаттық режим еуроазиялық материгінің ішінде орналысуымен, оңтүстік аймаққа жақындығымен, атмосфераның ауысымдылығының ерекшелігімен және өзге де факторлармен сипатталады.
Климаттың континенталдығы көптеген метеорологиялық элементтердің тәуліктік, айлық және жылдық өзгеруімен байқалады.
Жазы ыстық және ұзақ мерзімді. Бұл кезеңде температурадағы күрт өзгеру сипаты байқалмайды. Кейбір жерлерде шілде айының орташа температурасы 36-39 0С. Облыс аумағының басым бөлігінде температураның абсолютты максимумы 44-48 0С құрайды. Қыс мезгілінде облыстың солтүстік және оңтүстік аймақтарынының арасында температурада айтарлықтай айырмашылықтары бар. Мысалы, ең салқын ай-қаңтардағы орташа температура 35-360 С градусты құрайды.
Солтүстікке ашықтылық қасиеті облыс аумағына кедергісіз салқын ауа массасыынң енуіне мүмкіндік береді және нәтижесінде қыс айларында күрт салқындайды. Ауа температурасының абсолютты минимумы 420 С градусқа дейін жетеді. Құрғақшылық - облыс климатының ерекшелектерінің бірі. Жауын-шашын өте аз жауады. Орташа жылдық мөлшері 100-190 мм аспайды және жыл маусымдарында оның түсімі біркелкі емес: барлық жауын-шашынның 60 пайызы көктемгі-қысқы кезеңдерге тиесілі.
Облыс аумағының барлық бөлігінде солтүстік-шығыс бағытындағы күшті және жиі желдер болып тұрады. Оның орташа жылдық жылдамдығы секундына 3,1 метрден 6 метрге дейін ауытқып отырады. Қыс мезгілдеріндегі күшті желдер төменгі температура жағдайында жер бедерлерінің биік беткейлеріндегі қар жамылғыларын ұшырып кетеді, нәтижесінде топырақтың беткі қабаттарының терең қатуына және жарылуына әкеліп соғады. Жазғы уақытта шаңды дауылдар байқалады. Ауа-райы күрт-континентальды. Қысы негізінен жұмсақ, жазы қапырық. Мұндай ауа-райы облысты қоршап жатқан Қызылқұм, Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпат жерлерінің әсерімен қалыптасады. Облыс аумағынан ұзындығы мыңға жуық километр Сырдария өзенінің төменгі ағысы өтеді.
1.3 Жер ресурстары
Қызылорда облысының жалпы жер қоры 24035,9 мың гектарды құрайды. Олардың ішінен 2205,4 га Қарағанды облысы ұзақ мерзімді пайдалануға берген, 771,4 мың га жерді Байқоңыр кешені үшін және Арал ауданының аумағында Сарышаған сынақ полигоны үшін Ресей Федерациясынан жалға алынған. Жалпы жер қорының құрамында 12947,9 мың га - ауыл шаруашылыққа пайдаланатын жерлер, немесе облыстың жалпы жер ауданының 13,5%-ы. Қызылорда облысының топырақ- өсімдік жабыны шөл дала аймағына жатады. Суару жүйесін қосқанда, жердің жалпы ауданынан Сардария өз. жайылмасында - 25%, жартылай шөл дала аймағында- 20%, шөл дала аймағында 55% орналасқан. Жылулық және күндік ресурстар бойынша Қызылорда облысының жағдайдары көптеген дақылдарды өсіру үшін қолайлы, бірақ жауын- шашынның аз болуы салдарынан жер игеру тек суаруға негізделеді.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орман ресурстарын экономикалық-геграфиялық тұрғыдан бағалаудың әдісі
Орман ресурстарын бағалағанда мына көрсеткіштерді ескерген жөн:
1. Орман ресурсы алып жатқан ауданның мөлшерін және ағаш қорының көлемін.
2. табиғи ерекшелігін (ағаштың түрлері, жасы, тауарлық топтары т.б.).
3. табиғи және экономикалық тұрғыдан игеру мүмкіндігін.
Бұл әрине орман ресустарын өндірістік тұрғыдан пайдаланғанда, іске жарамды ағаш дайындағанда қажетті көрсеткіштер және орман ресурсын оның табиғи қалпында бағалаумен бірдей емес, мақсаттары да басқа.
Егер табиғат ресустарын сапасын анықтайтын нақтылы көрсеткіштер арқылы және құндылығын анықтайтын экономикалық көрсеткіштер арқылы бағаланылатынын ескерсек, онда орман ресурстарын бағалаудың қиындығы алып жатқан жердің, ондағы жеміс-жидектің ылғал сақтау, қоршаған ортаны таза ауамен қамтамасыз ету сияқты қасиеттерін бағалау ерекшеленеді. Ағаштарға инвентаризация жүргізгенде оның алып жатқан орнын, сапасына қарай түрлерін, болашақта орман ресурстарының қорын қалпына келтіру үшін және дамыту үшін олардың жерсінуін т.б. қасиеттерін зерттейді. Орман қорын дамыту үшін алдымен аэро және жерде зерттеу арқылы картографиялық жұмыс барысында саны және сапасы жағынан анықталып оны ұйымдастырудың және орман шаруашылығын жүргізудің кешенді жоспарлары жасалады.
Жалпы орман ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау теориялық жағынан басқа табиғи ресурстарға, әсіресе, минерал және жер ресурстарына қарағанда баспа беттерінде айтарлықтай көп орын алмаған. Бұл бір жағынан әрбір тұтынушы өз ауданындағы орманды пайдаланумен байланысты болса, екінші жағынан пайдалану шығынын табудың қиындығымен байланысты. Темір жолға және тұтынушыларға жақын орналасқан ағаш қоры алдымен игерілетіні содан. Егер ертеректегі жұмыстарға көз жүгіртсек орман шаруашылығындағы экономика мәселесін түбегейлі зерттеген ғалым П.В. Васильев орман ресурстарын бағалағанда халық шаруашылығы тұрғысынан тиімділігіне үлкен мән берген. Әр ауданнан, ағаштың әрбір түрінен алынатын орман таксасы (түбірақы) ең алдымен нақты кеткен шығынмен байланысты және оның рентамен байланысы жоқ деп есептейді. Біздің ойымызша бұл қағида алғашқы кезден дұрыс қалыптаспаған, өйткені табиғат ресурстарын шығындық концепциямен бағалауға болмайтындығын біз алғашқы тарауда дәлелдеп өткенбіз және К. Маркс айтқандай "рентаның пайда болуына қоғамдық формацияның ешқандай қатысы жоқ, ол ресурстардың табиғи ерекшелігінен қалыптасады''.
Орман ресурстарына баға қою дискуссиясында оны шығын арқылы емес табиғи ерекшелігін, оларды пайдаланғанда түсетін әртүрлі деңгейдегі тиімділікті ескере отырып, рентаны ескеретін бірден бір көрсеткіш түбір ақы екенін В.К. Шкатов ең алғашқы ғалымдардың бірі болып дәлелдеп шықты. Ал ағаш дайындау мен ағаш өсіру шығынында да айырмашылық болатынын ескертеді. Бұл пікір таласта В.К. Шкатов та Н.П. Анучин, Т.Л. Басюк және басқалары сияқты ағаштың құны сатқанда ғана оның құндылығына, яғни түбірақыға келіп саятынын ескерген. Түбірақы ағаш дайындауға кеткен шығыннан басқа қосымша дифференциалды пайда келтіретінін, автор ашық айтып, нақты мысалдармен дәлелдейді. Ал бұл тұрғыдан келсек кадастрлық бағалудың қажеттілігі туындайды, яғни барлық орман ресурстарының табиғи ерекшеліктерін ескеретін, олардың сапасын нақтылайтын ортақ жиынтық көрсеткіштер шоғыры.
Сонымен, орман ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалау, В.К. Шкатовтың көзқарасы бойынша оларды пайдаланғанда түсетін әртүрлі тиімділікті ескеру қажеттілігі және дифференциалдық рентаның ең басты көрсеткіш екендігі. Бұл тұрғыдан біздің де көзқарасымыз осыған келіп саяды.
Орман ресурстарын бағалауда екі ірі бағыт бар: біріншісі - орман орналасқан жерді бағалау; екіншісі - орман қорын бағалау. Бұдан туындайтын мәселе орман ресурстарын бағалау жер кадастрының бөлігі екендігі, яғни әр жердің құнарлылығы мен ағаштың саны мен сапасы арасында байланыс барлығы. Бұл идея Л.И. Ильевтің орман шаруашылығында жер ресурсын экономикалық тұрғыдан бағалау әдістемесінде келтірілген. Ол бойынша жердің қаншалықты құнарлылығына байланысты, ағаштың қандай түрлерін және сапасын аз шығынмен алуға болады. Бұл, әрине, шығындық концепциядан аспай тұр.
Қазақстандық ғалымдар табиғат ресустарын экономикалық тұрғыдан бағалауда З.Қ. Қарғажанов, С.Б. Байзақов, Е.М. Үпішев, М.С. Тонкопий, С.М. Мұқаев т.б. бұл салада белгілі үлестерін қосқаны анық. С.Б. Байзақов орман ресурстарын бағалаумен айналысса, З.Қ. Қарғажанов және Е.М. Үпішев табиғат ресурстарының үйлесімін, яғни белгілі бір территорияда шоғырланған табиғат ресурстарының бір-бірімен байланыста қарастырған.
Бұл идеяны Одақтағы География қоғамының мүшесі А.А. Минц бірінші рет ұсынғанмен, әрі қарай жалғасын таппай қалған. Міне енді осы мәселені біздің ғалымдар әрі қарай дамытуда.
Орман қоры өздігінен қалпына келетін табиғат ресурсы болса да, оны пайдалану қарқыны артып отыруына байланысты орманды өсіруге, қорғауға көп еңбек жұмсауға тура келеді.
Сондықтан орман шаруашылығына жұмсалатын барлық шығындар, тиімділігі есептелуге тиіс. Орман қорын тиімді пайдалану оны өсіру құнын, қорғау шығындарының тиімділігін анықтауды талап етеді. Орман шаруашылығы өндірістің жеке саласы ретінде өзін-өзі қаржыландыра алады және экономикалық тұрғыдан бағалауды қажет етеді.
Соңғы уақыттарға дейін орман қорын экономикалық бағалауға мән берілмей келді. Бұған себеп, бір жағынан орман рентасын мойындамау, екінші жағынан табиғатта өздігінен өскен ағашқа еңбек жұмсалмағанда оның құны жоқ деп есептеліп келді.
Соның нәтижесінде өсіп тұрған ағаштың, орманның бағасы жоқ, бірақ жеке ағаш кесуге берілгенде бағасы (таксасы) болды.
Орманды экономикалық бағалау, оған такса белгілеу басқа табиғат байлықтарын бағалаудан, бұрын басталды. Орманды экономикалық тұрғыдан бағалағанда әрқашан орман жері, ондағы ағаш қоры бөлек бағаланады. Кез-келген бағалау, оның ішінде экономикалық бағалау шығындар мен нәтижелерді салыстыру арқылы жүргізіледі.
Орман қорын экономикалық тұрғыдан бағалағанда оның бірнеше ерекшеліктерін ескеру керек.
Орманның негізгі ресурсы ағаштарды өсіруге, қорғауға шығындар жұмсалатын мезгіл мен оның нәтижесін алатын уақыт бір-бірінен алшақ, яғни шығын бірден қайтарылмайды, бірнеше жылдан кейін ағаш өсіп жетілгенде қайтады. Ауыл шаруашылығында өнімді жылда алуға болады, ал орман шаруашылығында жеке ағаштың өсіп жетілуін көп жыл тосуға тура келеді.
Орман жер бетінде бір қалыпты орналаспаған. Орманды жердің өзінде ағаш өнімділігі әртүрлі, оған қоса ағаштың тұтынуға қажетті сапасы да әр түрлі болады. Орман алқаптары тұтынушылардан, негізгі жол магистралдарынан әртүрлі қашықтықта орналасқан. Сондықтан ағаш дайындау шығындары да біркелкі емес және ол орман орналасқан жер жағдайына байланысты едәуір өзгеріп отырады.
Орман қорын экономикалық бағалау оның потенциалды өнімділігіне сүйенуі тиіс. Сонымен қатар, орман өсіру кезінде аралық кесімдерден алынатын тиімдер ескерілуі тиіс. Кейде мұндай кесімдер ағаш қорының 30 %-на жетеді. Орманның потенциалды өнімділігін нақты орман шаруашылық аудандары бойынша ондағы ағаш түрінің өсіп жетілу жасына сәйкес анықтайды. Есептелетін уақыт ұзақтығы орманның ұдайы өсуіне қажетті жыл болып табылады және ағаштың кадастрлық жасына сәйкес келмеуі мүмкін.
Кадастрлық жас ағаш түріне, ағаш өсетін аймақтың жағдайына байланысты болады. Ағаштың бір түрі әртүрлі аймақта әртүрлі мерзімде өсіп жетіледі. Сондықтан орман қорын орман шаруашылық аймақтары бойынша бағалаған дәлірек болады. Орман қорын тек қана шикізаттық табиғат ресурсы - ағаш қоры ретінде бағалу жеткіліксіз, оның табиғат қорғау қызметі бір-бірімен тығыз байланысты. Орманда ағаш қоры көп болса, оның экологиялық мүмкіншілігі де мол болады. Сондықтан орманның осы екі қасиеті біртұтас әдістемелік негізде бағалануы тиіс. Бірақ мұның бір қиыншылығы ағаш қорына байланысты орманның экономикалық тиімін нақты есептеуге болатын болса, оның экологиялық құндылығы дәл өлшеуге келмейді.
Аталған ерекшеліктер орман қорын ренталық қағиданың негізінде экономикалық бағалаудың мүмкін екендігін көрсетеді. Шығын мен нәтиженің уақыт алшақтығын оны ескеретін ерекше дисконттау тәсілімен есептейді. Орман қорының экономикалық бағасы деп оны тиімді, кешенді пайдаланғандағы алынатын барлық потенциалды экономикалық, экологиялық, әлеуметтік тиімдерді яғни орманның халық шаруашылық құндылығының ақшалай өлшемі деп ұғамыз. Орман қоры ретінде ондаған ағаш қоры, орман жері, қосымша және жанама өнімдер, орманның экологиялық қызметтері бағаланады. Орман қорын бағалауға қажетті шеткі шығын шамасын барлық аймаққа бірдей немесе ондай аймақтарды көп жіктеп әр облыс бойынша әрқайсысына әртүрлі шеткі шығын шамасын белгілеу де дұрыс болмайды. Өте көп (әр облыс бойынша) шеткі шығын белгілеу дәйексіз, дәлелсіз әртүрлі экономикалық бағалаулар тудырады және есептеулерді қиындатады. Керісінше барлық аймаққа бірдей шеткі шығын шамасын белгілеу орманның құндылығына әсер ететін табиғи факторларды ескермеуге әкеп соғады.
Сонымен қатар шеткі шығын шамасына кейбір авторлар ұсынғандай, ағаш дайындау шығындарын қосудың қажеті жоқ. Шеткі шығын өсіп тұрған ағаш қорын, орман қорын (кесілген ағашты емес) бағалауға қолданылады. Сондықтан онда тек қана орман өсіруге, күтіп-баптауға, қорғауға және соған байланысты шығындар ғана есептелуі тиіс.
Сонымен әр орманға аймақтарындағы шеткі шығын шамасы табиғи ерекшеліктерден туындайтын орман шаруашылық шығындар айырмашылығын ғана ескеруі тиіс. Мұндай айырмашылықтар, бір жағынан, әр аймақта орманға қоғамдық қажетті шығын шамасының шегін, екінші жағынан орманды алқаптарға қарағанда орман аз (ормансыз) алқаптарда орман өсіру қаншама қымбатқа түсетінін көрсетеді [26].
Шеткі шығын шамасы орман шаруашылық шараларының қалыптасқан, түбірімен өзгермейтін мерзімге белгіленеді. Күрделі өзгерістер болған жағдайда шеткі шығын шамасы өзгертіледі. Бір аймақтың өзінде орман ағашының түрі, өнімділігі, іске жарамдылығы әртүрлі болады. Сондықтан, олар таксациялық бөлімдер бойынша жеке-жеке бағаланады. Ормандағы ағаштардың жастары әртүрлі болғанымен, бағалануы бірдей, ал олардың жасына байланысты құндылығы басқаша, пісіп жетілгені ғана құнды, сондықтан бағалау уақыт факторын ескеріп жүргізіледі, дисконттау тәсілі қолданылады.
Ормандағы ағаш қорының экономикалық бағалануы:
, (2)
мұндағы, Ма - кесімге жарамды ағаш қоры; rà - 1м3 кесілген ағаштан алынатын жылдық рента; Т - ағаштың кесімге жарамды жасы; T - ағаш қорын бағалау жасы.
Негізгі кесімге дейін санитарлық тазарту, күтіп-баптау, сирету кесімдері жүргізіледі, осы мақсаттарда кесілген ағаштар да экономикалық бағалауға қосылады.
Орман жерін бағалағанда, оны тиімді пайдаланғанда үздіксіз өнім алуға болатыны ескеріледі. Сондықтан негізгі кесімдер бойынша орман жерінің экономикалық бағалануы:
, (3)
мұндағы, Мb - 1 га орман жеріндегі жылдық ағаш өсімі; rb - 1 га орман жерінен алынатын рента.
Егер бағаланатын орман алқабынан жылма-жыл бірдей ағаш дайындауға болады десек, ол жерді формуласымен бағалауға болар еді. Мұнда R - 1га алқаптан шексіз алынатын тұрақты жылдық рента. Бірақ орман жері рентаны бірнеше жылдан кейін ағаштары кесімге жарамды болғанда ғана бере бастайды. Сондықтан жоғарыдағы формула қолданылады. Оны қолдану шарттары:
- орман жері ағашы пісіп жетілгенше пайдаланылмайды;
- жылдық ренталар тең;
- уақыт факторын есептейтін дисконттау коэффициенті тұрақты.
Орман тек қана ағаш шикізатын беріп қоймайды. Оның табиғи ортаны сауықтыруда экологиялық қызметтері барған сайын маңызды болып келеді. Сондықтан орманды тиімді пайдаланудың ең маңызды шарттарының бірі - осы қызметтерін жетілдіру және мына жағдайды ескерген жөн: орманда ағаш дайындау шамасының артуы оның экологиялық қызметіне белгілі бір дәрежеде қайшы келеді. Ағаш кесу мөлшері орманның экологиялық қызметіне нұқсан келмейтін дәрежеден аспауы керек. Осыны ескере отырып орманнан ағаш дайындауды қысқарттық десек, бұл қажеттілікті басқа жақтан ағаш әкелу арқылы өтеуге болады, яғни қосымша шығын жұмсаймыз. Бұл шығынды орманды экологиялық қызметіне байланысты сақтау шеткі шығыны деп қарастыруымызға болады. Әрі қарай шеткі шығын мен дербес шығынды салыстырып рентаны анықтаймыз. Рента арқылы орман қорын бағалаймыз.
Жалпы орман қорын бағалағанда мәліметтер толық болмағандықтан экологиялық қызметін бағалау оған қосылмайды. Тек қана арнаулы экологиялық қызмет атқаратын ормандар осы қызметіне сәйкес бағаланады.
Орманның нақты көрсеткіштерімен сипаттауға келмейтін әлеуметтік құндылықтары да жеткілікті. Сонымен қатар, мұндай бағалаулар дәл өлшемдердің болмауынан біршама шартты бағалау екенін түсінуіміз керек.
Орманды қалпына келтіру (өсіру, жаңғырту) құнын анықтаудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол шығындық қағида негізінде есептеледі. Біріншіден, орман өнімінің ең бастысы ағаштың пайдалану жасына жеткен қоры немесе ағаш қорын оның пісіп жетілу жылдарына байланысты жылдық қорының артуының құны есептеледі. Екіншіден, бағалу зерзаты орман жері және оған қоса ондаған ағаш қоры болып табылады. Сондықтан 1 га орманды жерді қалпына келтіру құны (Эл). Эл= Эз + Эд жердің құны мен ағаш қоры құнының қосындысы болады.
Ауыл шаруашылық жерлерін қалпына келтіру құнын анықтау формуласына сәйкес орман жерін қалпына келтіру құны:
, (4)
мұнда: Сн, Си - 1м3 тақтайдың халық шаруашылық (нормалы) және дербес өзіндік құны. Ормандағы ағаш дайындау мақсатында пайдаланғанда эквивалент тауар ретінде тақтай алынған. Басқа өнімдер арнайы коэффициенттермен тақтай өлшеміне келтіріледі; Пр - 1 га орманды ағаштың жылдық өсімі; Еа - тиімділік коэффициенті (қабылданған тұрақты шама)
2.2 Орман ресурстарын пайдалану төлемдерін топтастыру және жүйелеу
Орман тұқымбағы - деп екпе материалдарды дайындайтын мекемені атайды. Питомник өсіру мақсатына қарай орман, дикоротивтік, бау - бакшалық боп бөлінеді. Орман питомнигі екпе материалдар дайындауда, декоротивтік питомник қаланы асемдеу үшін, ал бау бақшалық питомник түрлі бакша мен жеміс жидекті парктер өсіру үшін өсіріледі.
Орман тұқымбағы арнайы алдын ала әзірленген жоспар бойынша салынады. Тұқымбақ өсірілу ұзақтығы бойынша тұрақты және уақытша болады. Уақытша тұқымбақтар екпе материалдар қажетті аймақтарда, екпе материалдар культивациаланатын аймақ касында, екпе материалды жылма жыл шыгаруга арналған аймақта 5 жылға арнап құрылады. Тұрақты тұқымбақ
5 жылдан ұзақ ақытқа арнал қаланады. Оларды көлемі бойынша:
ұсақ (5 га ға дейін),
орташа (5-15 га ға дейін),
ірі (15 га дан үлкен) болып бөлінеді.
Тұрақты орман тұқымбақтар ауданы 25 га дан үлкен болады. Бұл тұқымбақ көптеген шаруашылықтарды екпе материалдармен қамтамасыз етеді. Және екпе материалдарды өсіруде жаңа заманға сай технологияларды қолданып, химиялық жеттістіктерді пайдаланады.
Тұқымбақты күшейту мақсатында көлемі 500 га ға дейін тұқымбақтар салынып, бұл жерде шаруашылық индустриалды бағытта дамыйды. Бұл шгаруашылық ішінде арнайы бир мекеме жұмыс жасап осы тұқымбақ материалдарын тасмалдлаумен, ал бұл мекемеде жасайтын жоғары квалиыикациялы мамандар питомникті дамыту барысында көптеген жаңа замаңға сай технологияларды қолданып,әрбір саладағы ғылыми жетістіктерді қолдана отырып тұқымбқтың одан әрі дауына кепіл болады.
Орман ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер қазіргі кезде бір мағынаға ие болған жоқ. Ал баршамызға белгілі, ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелілігі, қарастырылып отырған мәселеге байланысты табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің тиімді шамасын анықтау түбегейлі зерттеулерге байланысты болады. Осыған орай, қолданыстағы табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерін терең ұғыну және жинақтау, олардың негізгі қызметі табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру екеніне ерекше мән беру керек. Бұл жерде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану деп тек қана табиғат пайдаланудан ең жоғарғы ақшалай табыс алу емес, ресурстарды аз шығындай отырып ең жақсы әлеуметтік-экономикалық нәтижеге жетуді айтамыз. Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдермен бюджеттің кірісін толықтыру олардың негізгі емес, қосалқы қызметі болып табылады. Ал салықтың төлемдерден ерекшелігі олардың негізгі қызметі бюджетке түсімді қамтамасыз ету және мөлшері де осы шартқа байланысты анықталады. Қазақстан Республикасында табиғат пайдалану төлемдері табиғат пайдаланушыларды өздеріне берілген ресурстарды тиімді пайдалануға, табиғи ортаны қорғауға, сауықтыруға, табиғат заңдарын бұлжытпай орындауға материалдық тұрғыдан ынталандыратын экономикалық тетіктер жүйесі болып табылады.
Олар негізінен табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғау мақсатында, сондай-ақ жанама қызметі ретінде халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға және бюджеттердің кірісін толықтыру мақсатында қолданылады. Төлемдер аударма немесе бір мезгілді төлем, жәрдемақы, сыйлық түрінде болуы мүмкін және кәсіпорын пайдасының мөлшерімен анықталады.
Табиғат ресурстарының түріне байланысты төлемдер әмбебап және арнайы мақсатта пайдаланылатын ресурстарға төлем болып бөлінеді. Әмбебап мақсаттағы ресурстар үшін төленетін төлемдерге жер, су, орман ресурстары мен ауа бассейнін пайдаланғаны үшін, яғни көп мақсатта пайдаланылатын табиғат ресурстары кіреді. Минералдық шикізат ресурстары үшін төлемдер арнайы мақсаттағы төлемдерге жатады [9].
Жақын уақыттарға дейін әмбебап мақсаттағы табиғат ресурстарын пайдалану олардың сарқылмайтындығы мен табиғи түрде қайта қалпына келетіндігіне байланысты және жеке меншікте болмағандықтан олардың төлемді болуы мүмкін емес деп есептеліп келді. Бірақ қазіргі уақытта өнеркәсіптік өндірістің ауқымы біршама өсуіне байланысты енді табиғи түрде жаңғырып, қалпына келуі, сонымен бірге сарқылмайтындығы, шексіздігі туралы айтуға болмайды. Сондықтан қазір табиғат қорғау шараларына, яғни әмбебап табиғат ресурстарының өзін үнемдеуге және қалпына келтіруге көп мөлшерде қаражат жұмсау қажет. Мұндай қаражат пен жұмсалатын шығындар тұтынушылардан, яғни аталған табиғат ресурстарын пайдаланушылардан қайтарылуы тиіс, басқаша айтқанда, оларды тиімді пайдалану мақсатында арнайы пайдаланылатын табиғат ресурстарымен бірге әмбебап ресурстарға да ғылыми негізделген төлем мөлшері белгіленуі қажет.
Төлем түрлерін, олардың атқаратын өндірістік қызметіне, мақсатына қарай төмендегідей етіп сұрыптауға болады:
1. Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлем.
2. Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем.
3. Табиғат ресурстарын қорғау және қалпына келтіру төлемі.
4. Табиғат ресурстарын пайдалануды шектеу үшін төлем.
5. Табиғи ортаны ластағаны үшін төлем.
Табиғат қорғау заңдарын сақтамағаны үшін төлем.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлемнің негізінде осы ресурс иесінің құқын экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру жатады. Иелік құқын экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру нәтижесінде табиғат ресурсының меншік иесі ақшалай ақы алады, табиғат пайдаланушы, жалға алушы немесе иемденуші табиғат ресурсын пайдалану мүмкіндігін алады. Бірақ бұл сату немесе арендалық төлем емес. Пайдалану құқы үшін төлем, негізінен келісімді, еркін сипатта болады, олардың мөлшері табиғат ресурстарын пайдаланғанда алынатын тиімге немесе шығынға байланысты емес, меншік иесі мен табиғат пайдаланушының белгілі бір іскерлік шешімдерімен анықталады.
Сондықтан пайдалану құқы үшін төлем мөлшері тәртібі дүниежүзілік тәжірибеде, сайып келгенде, мүдделі болып отырған екі жақтың келісім-шарты негізінде конкурстық немесе конкурссыз негізде анықталады. Сонымен бірге, ұқсас табиғи ресурстарға пайдалану құқы үшін төленетін төлем мөлшері, сол сияқты келісім жасағанда қалыптасқан шама сауда жүргізу кезінде және одан кейін келісім-шарт жасасқанда негізге алынады.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлемдер өнім өндірумен байланысты ең алғашқы шығын болады және ресурстарды пайдалану шығындарының құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан олар табиғат пайдаланушы өнімінің бағасына қосылады (есептеледі). Бұл жағынан табиғи ресурстарды пайдалану құқы үшін төлемдер, шындығына келгенде, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға халықтың төлейтін алым-салығы болып табылады.
Пайдалану құқы үшін төлемнің атқаратын бірден-бір қызметі табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды экономикалық тұрғыдан ынталандыру болып табылады. Экономикалық тұрғыдан табиғат пайдаланушы пайдалану құқы үшін төлем төлеп алған табиғат ресурстарын тиімді және үнемдеп пайдалануға мүдделі екендігі айқын.
Пайдалану құқы үшін төлемдердің мәніне сәйкес олардың шамасы қарастырылып отырған ресурсты соған ұқсас өнім алуды қамтамасыз ететін басқа да балама ресурсқа кететін шығынмен, сонымен қатар монополиялық рента, капиталға өсім мөлшерімен анықталуы мүмкін. Қазақстан орман ресурстарына, әсіресе кәсіптік ағаш ресурстарына тапшы екенін ескеріп, бұл олқылықты орманға бай көрші Ресейден сатып алу арқылы шешуге болады. Пайдалану құқы құқы үшін төлемнің мөлшерін З.Қ. Қарғажанов ұсынған әдістемемен табуға болады:
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер негізінен екі түрден тұрады. Табиғат ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігі олардың табиғи құндылығына, өнімділігіне, ресурс көздерінің экономикалық-географиялық тұрғыдан орналасу, қалыптасу жағдайларына байланысты екендігі белгілі. Бұл жағдай "еңбектің табиғи өнімділігін" көрсетеді және соған орай дифференциалдық жер және оның түрлері тау-кен, орман, су ренталарының шамасымен анықталады. Табиғат ресурстарының иесі беріліп отырған табиғи ресурстың потенциалды тиімділігіне тәуелді, оларды пайдалануы үшін төленетін төлем мөлшерін саралап алады, яғни табиғат пайдаланушыдан ренталық төлемдер алады. Сонымен бірге табиғат ресурстарының иесі табиғат ресурстарын үнемдеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz