Диалектілер мен қарапайым сөздердің қолданылу ерекшеліктері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3. 4
1.Диалектология ұғымы және оның шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
1.1.Диалектілердің түрлеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
1.2.Жергілікті диалектілер және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.15

2.Көркем әдебиеттермен диалектілердің байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16.19
2.1.Кәсіби сөздердегі диалектизмдердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Диалект (гр. διάλεκτος - говор, сөйленіс) — белгілі бір аймақ, облыс тұрғындары қолданатын тіл ерекшеліктері бар халық тілінің бөлігі. Диалект халық тілінің құрамына кіре отырып, өзіне тән лексикалық, дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктерге ие болады. Диалект термині "говор", "говорлар тобы" және "наречие" мағыналарында да қолданылады. Диалектілер алғашқы қауым кезінде ру, тайпа тілі ретінде, одан кейінгі қоғамдарда халық, үлт тілдерінің бір бөлігі ретінде адамдар қауымына қызмет еткен. Алғашқы қоғамда әрбір тайпаның өзінің тілі (диалектісі) болған. Ф. Энгельс тайпа мен диалект жөнінде: "Тайпаның езіне ғана тән ерекше диалектісі болды. Шындығында, тайпа мен диалект бір-біріне сай келеді", - дейді. Тайпа өз ішіндегі адамдардың көбеюіне байланысты бөлшектеніп, одан енді бірнеше жаңа тайпа бөлініп шығады. Бөлініп шыққан туыс тайпалар бірінен-бірі қоныстанған жер көлемі жағынан қашықтап, олардың әрқайсысының тұрмысында, сондай-ақ тілінде өзіндік ерекшелік пайда болады.

1. Аманжолов, С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка/ С. Аманжолов.- 2-е изд., доп.- Алматы: Санат, 2001 2. Сарыбаев, Ш. Қазақ тiл бiлiмi мәселелерi=Вопросы казахского языкознания/ Ш. Сарыбаев.- Алматы: Арыс, 2000 3. Мұхамбет-Кәрiм, Х. Диалектология мен қазақ әдеби тiл тарихы мәселелерi: оқу құралы / Х. Мұхамбет-Кәрiм.- Алматы: Қазақ ун-тi, 2001 4. Русская диалектология: учебное пособие / Под ред. В.В. Колесова.- М.: Высшая школа, 1990 5. Қалиев, Ғ. Қазақ диалектологиясы: оқулық / Ғ. Қалиев; Ш. Сарыбаев.- 3-ші бас.- Алматы: Ана тілі, 1991 6. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973 7. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980 8. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974. 9. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985. 10. С. Омарбеков. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы:Мектеп,1965.
11. Н. Жүнісов. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1981. 12. Ж. Досқараев, Ғ. Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Алматы, 1951. 13. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, 1996, 1998. 14.М. Атабаева. Диалектілік сөз мағынасы. Алматы, 1996. 15. Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі.Алматы, 1985. 16. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1965 17. Кеңесбаев І., Мүсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі Алматы, 1975
18. Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, 1971 19. Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. «Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері». Алматы, 1951
20. Кеңесбаев І. , Мұсабаев Ғ. «Қазіргі қазақ тілі». Лексика / фонетика. Алматы, 1975 21. «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері». 2 – шығуы. Алматы, 1960; 3 – шығуы. Алматы, 1960; 4 – шығуы. Алматы, 1962; 5 – шығуы. Алматы, 1963
22. Сарықбаев Ш., Нақысбеков О. «Қазақ тілінің аймақтық лексикасы». Алматы, 1989 23. Т. Айдаров. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы, 1975 жыл
24. Қ. Қалабаева. Қазақ тілінің диалектілік фразеологиялық сөздігі. Алматы, 2001
25. Ә. Ермеков. Қазақ тіліндегі «диалектілер» деген мәселе жөнінде. – халық мұғалімі, 1952 жыл, №4

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АТЫРАУ БОЛАШАҚ КӨПСАЛАЛЫ КОЛЛЕДЖІ

Қорғауға жіберілді
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары:
М.С.Лапиденова_________
_ ______________2016ж

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ПӘНІ:Қазіргі қазақ тілі және оқыту әдістемесі
ТАҚЫРЫБЫ:Диалектілер мен қарапайым сөздердің қолданылу ерекшеліктері
МАМАНДЫҒЫ:0105000-Бастауыш білім беру

ОРЫНДАҒАН:_________________________ _____А.Русланқызы
ТЕКСЕРГЕН:_________________________ ______Ж.О.Медениева
НОРМА БАҚЫЛАУ:_________________________А. Н.Қалбағаева

Атырау-2016ж

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3- 4
1.Диалектология ұғымы және оның шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5-7
1.1.Диалектілердің түрлеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-12
1.2.Жергілікті диалектілер және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...13-15

2.Көркем әдебиеттермен диалектілердің байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 16-19
2.1.Кәсіби сөздердегі диалектизмдердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20-23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
Кіріспе
Диалект (гр. διάλεκτος - говор, сөйленіс) -- белгілі бір аймақ, облыс тұрғындары қолданатын тіл ерекшеліктері бар халық тілінің бөлігі. Диалект халық тілінің құрамына кіре отырып, өзіне тән лексикалық, дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктерге ие болады. Диалект термині "говор", "говорлар тобы" және "наречие" мағыналарында да қолданылады. Диалектілер алғашқы қауым кезінде ру, тайпа тілі ретінде, одан кейінгі қоғамдарда халық, үлт тілдерінің бір бөлігі ретінде адамдар қауымына қызмет еткен. Алғашқы қоғамда әрбір тайпаның өзінің тілі (диалектісі) болған. Ф. Энгельс тайпа мен диалект жөнінде: "Тайпаның езіне ғана тән ерекше диалектісі болды. Шындығында, тайпа мен диалект бір-біріне сай келеді", - дейді. Тайпа өз ішіндегі адамдардың көбеюіне байланысты бөлшектеніп, одан енді бірнеше жаңа тайпа бөлініп шығады. Бөлініп шыққан туыс тайпалар бірінен-бірі қоныстанған жер көлемі жағынан қашықтап, олардың әрқайсысының тұрмысында, сондай-ақ тілінде өзіндік ерекшелік пайда болады. Осылайша бастапқы біртұтас тайпа тілінен бірнеше тайпа тілі (диалектілер) жасалған. "Диалектика" терминін ежелгі грек философы Сократ енгізді. Ол диалектиканы диалог, әңгімелесу кезіндегі қарама-қарсы көзкарастардың қақтыгысы арқылы ақиқатқа жетудің ерекше әдісі деп түсінді.
Анығында Сократ ежелгі грек философиясында жалпы диалектиканың емес, оның формаларының біреуінің гана негізін қалады. Ілімнің біздің заманымызға жеткен көріністеріне қарағанда, диалектиканың нағыз атасы Эфестен шыққан Гераклит болган. Ол объективті онтологиялык диалектиканы ойлап тапты. Гераклит үшін бұл диалектиканың ұйыткысы мен нәтижесі -- қарама-қарсылықтар күресі арқылы әрекет ететін әлемдік парасатты бастама Логос болды. Гераклит адам өзінің қарапайым ақыл-есіне емес, Логосқа сәйкес ойлап, іс-әрекет еткені жөн деп үйретті. Ежелгі грек философиясындагы диалектиканың тагы бір формасын Парменидтің ізбасары, әрі шәкірті Элеядан шыққан Зенон ашты. Зенон диалектикасының Гераклит диалектикасынан айырмашылыгы алғашқысында ол субъективті де, соңғысында объективті болуында ғана емес, сонымен қатар Гераклит оң диалектиканы ойлап тапса, Зенонның теріс диалектиканы ойлап тапқандығында. Зенондық диалектика софистиканың пайда болуына ықпал етті. Софистер өздерінің методологиялық ұшқарылығымен ежелгі гек философиясын іштен іріте бастады. Философияны софистерден қорғау қажеттілігін бірінші болып Сократ түйсінді. Софистер философияны ойлауға, зерделеуге, оның ұғымдары мен категорияларын зерттеуге мәжбүрледі. Сократ өз іс- қимылдарын осыган бағыттады. Ол жасаган диалогтық диалектика екі негізгі мақсатты: 1) софистикамен күресті; 2) ойлауда қолданылатын негізгі (ең бастысы, этикалық) ұғымдар мен категориялардың мазмұны мен формаларын анықтауды көздеді. Сократтың шәкірті Платон әуелде диалектиканы өз ұстазынша ерекше философиялық диалог деп түсінді, бірақ уақыт өте келе бұл түсініктен алыстап, біртіндеп диалектиканың монологтық үлгісіне бейімделе бастады. Аристотель диалектиканы субъективті, оң, монологтық формасында қабылдап, мойындайды. Аристотель диалектиканы танымдык, процестің иерархиясында софистикадан жоғары, бірақ философиядан темен қойды. Диалектика, бір жағынан, софистикамен күресу құралы болса, екінші жағынан ықтимал білім алу құрапы. Диалектиканың мәні мен мақсатын Әбу Насыр әл-Фараби де Аристотель ұгымымен шамалас түсінді. Солай бола тұра диалогтың рөлі мен мәртебесі туралы ол Аристотельге қараганда Сократқа жақын. Онымен коса, Әл-Фараби диалог мақсатын адамдар арасындағы ынтымақтастықтан таба отырып, Сократтан да ілгері кетеді. Қайта өрлеу дәуірінде диалектиканы дамытуға Н.Кузанский мен Дж. Бруно мол үлес қосты. Диалектиканы тұңғыш рет жоғары бағалап, оны жан-жақты дамытуға саналы түрде кіріскен В.Ф. Гегель болды.
Диалект деген үғым екі шартқа сай болуы керек: 1) тілдің ішінде өзінің даму шегі бар тілдік топ болу керек; 2) диалектілік топтың белгілі бір таралған шегі, аймағы болу керек. Ал, диалектизм деп аталу үшін де жоғарыдағыдай екі шарты болуы керек. Бірақ олар тілдік топ емес, жеке ерекшеліктер ғана. Сонда белгілі бір диалектілік топты диалект деп атаймыз да (батыс диалектісі, шығыс диалектісі т.б.), олардың ішіндегі жеке құбылыстардың (а мен ә-нің алмасуы, барғайы отыр, баражақ, кигіз үй т.б.) әрбіреуін диалектизм дейміз. Осы екі шартқа жауап бермейтін тілдік құбылыстар диалектілік ерекшеліктерге (диалектизмдерге) жатпайды.[58-63] Қарапайым сөз - күнделікті тұрмыста қолданылатын жалпы халықтық қара дүрсін сөздер. Тіл тұтынудың бәсең стиліне жататын мұндай қарым-қатынас дәстүрлі немесе классикалық жазба әдеби нормаларымен сыйыспайтын сөз тұлғаларына, дөрекі сөз орамдарына, грамматикалық байланысы тосын әр қилы сөйлемдерге шек қоймайды, кең-молынан өз қажетіне жарата береді. Х алықтық тілдің тілдік стилі тұрғысынан қолдау тапқан бұндай үлгілері әр түрлі мақсат үшін әдеби тіл аясында, әсіресе, көркем әдебиет шығармаларында кәдеге асады. Ақындық тезіне түсіп қырналған қарапайым сөз саптау тәсілдерінің көріністерін Абай шығармаларынанда кездестіруге болады. Мысалы, ол жалпы халықтық тіл ішіндегі шектеулі аяда қолданылатын жергілікті (диалект) ыра, мұқым сөздерін жыра, бүкіл деген көпшілікке мәлім сөздердің орнына қолданады. Сондай-ақ кірме сөздерді қолдануда ақынның өзіндік ерекшеліктері бар. Егер: Ғаділетті жүректің, Әділетін бұзыппын,- деген жолдарда бір сөздің өзін әуелі арабша нұсқада, одан кейін оның қазақ тіліндегі дыбысталуы бойынша екі ұдай мағына теліп қолданған болса, Әлің білмес шіркінді Құдай әбден қарғады мен Қанденге бір ит кездей боп, Деді: Әліңді білсеңші сияқты жолдарда қазақтың Әліңді біл! деген дағдылы тіркесін арабтың сол мағынадағы әдді сөзін енгізу арқылы өзгерткен. Абай әдеби нормаға енбеген, бірақ қарапайым халық арасында айтыла беретін орыс сөздерін де реті келгенде өз поэзиясына қатыстырып отырған. Қарапайым сөздер мен әдеби сөздердің (лексиканың) арасына нақты шек қою қиын. Бұлар бірімен бірі тығыз байланысып, бірінің мәнін бірі толтырып отырады. Қарапайым сөздер (лексика) әдеби сөздердің (лексиканың) сарқылмас көзі болғандықтан, әдеби тіл өз қорын қарапайым сөздер арқылы байытып отырады. Қарапайым сөздер деген ұғым сөйлеу тілі дегенді де қамтиды. Қазақ тілінде қарапайым сөздер сөйлеу тілінен әлі ажырап кеткен жоқ. Бұл екеуі (қарапайым сөздер, сөйлеу тілі) жазу мәдениеті ерте қалыптасқан орыс тілі сияқты тілдерде жіктелген, дегенмен соның өзінде де аралары онша алшақ емес. Мұндай сөздердің кейбіреулері әдеби тілде де кездеседі. (сонымен бірге, қарапайым сөздер әдепсіз сөздермен де шектесіп жатады. Сондай-ақ, қарапайым сөздерді кейде жергілікті сөздерден ажырату да қиын болады. Алайда бұл лексикалық топ та іріктеліп,шекарасы көріне бастайды. [45-66]
1. Диалектология ұғымы және оның шығу тарихы. Диалектология (гр. dіalektos - сөйлеу, гр. logos - білім) - тіл білімінің белгілі бір тілдегі диалектілік ерекшеліктерді, олардың шығу тегін, таралу сипатын, ұлттық және әдеби тілге қарым-қатынасын зерттейтін саласы. Диалектілік жіктелісі айқын тілдердегі диалектілердің саны ең кем дегенде екеу болады. Халық тіліндегі диалектілердің жігі оларды бір-бірінен ажырататын белгілердің сипатына байланысты. Қазақ тіліндегі мұндай белгілер әр түрлі. Олар көбіне-көп тілдің дыбыс жүйесіне, грамматикалық құрамына, сөз құрамына қатысты болып келеді. Қазақ тұрмысына ең тән деген, ең дәстүрлі деген киіз үйдің өзін Жетісу өңірі қазақ үй, Сырдың төменгі бойы қара үй, Ойыл-Жайық жағы ағаш үй, Еділ маңы терме үй, Қазақстанның солтүстігі мен орталығы киіз үй деп атайды. Сол сияқты оңтүстік, оңтүстік-батыс қазақтарындағы етістіктің барың, келің секілді тұлғасы өзге өңірлерде ұшыраспайды. Халық тіліндегі осы секілді құбылыстарды жинап-теру, хат бетіне түсіру, олардың тілде өмір сүру тарихын, пайда болу жолдарын, таралу тегін анықтау - диалектологияның міндеті. Осыған орай диалектология ғылымы сипаттама диалектология және тарихи диалектология болып бөлінеді.Дұрысында, бұлар бір ғылым нысанның екі түрлі әдіспен зерттелуі: Тарихи диалектологияның міндеті - жазба ескерткіштердегі және этнография, т.б. тарихи мәліметтерге сүйене отырып, диалектілердің даму сипатын, қалыптасу тарихын ашу. Сипаттама диалектологияның міндеті- диалектілер мен сөйленістердегі ерекшеліктердің қазіргі жайы мен таралған көлемін сипаттап түсіндіру,әдеби тілден қандай ерекшеліктері бар екенін анықтау. Белгілі бір халыққа, бір ұлтқа жаппай түсінікті әдеби тіл нормасынан (сондай-ақ тілдегі басқа диалектілерден) өзгеше ерекшеліктері болса ғана диалект бола алады. Әдеби тілдегі жалпыға белгілі сөз, яғни зат атауы диалектіде басқаша айтылуы мүмкін, мысалы , әдеби тілдегідей зардабы, салдары деудің орнына жергілікті жерде зарпы, тегі, заты деудің орнына сойы , талаушы - шабаған, беймаза- бейана, кебек- буыз, үнемі-бойлай, әрең-шаққа, табалдырық-тебелдірік, есік ілгегі- тепкі, шұлғау-байтаба, болып айтылады. Тіпті әдеби тілдегі кейбір сөздердің жергілікті халық тілінде әлденеше варианты кездеседі: сіріңке-кеуірт, күкірт, шырпы, шағар, ши, оттық, шақпақ шылапшын-леген, жам, кірлен, шылаушын, тас; кесе- самал, пиялай, кәсе, тас аяқ, шыны аяқ, ақпыр, ақпар, кардон,жанан; күрке- балағаш, балаған, шайла, шабра, кепе, аткүрке, алтаяқ, қопын, лапас, жаппа; известь-әк, ақтас, нотас, утас, ақкеріш т.б. Бұл сияқты лексикалық өзгешеліктер жеке сөздердің мағыналарында да кездеседі. әдеби тілді де, диалектіде де кейде сөздердің айтылуы бірдей болады да, мағыналарында әр түрлі болып келеді, мысалы, көрім деген сөз бір жерде жақсы деген мағынада, бір жерде жаман деген мағынада қолданылады. Сол сияқты там деген сөз үй және мола деген мағынада әр жерде әр түрлі ұғынылады. Тәте бір жерде әке, бір жерде аға, кейде апа, әпке, мағынасында қолданылады. Тәртіп-қаулы, бұрыштама, нұсқау, бұйрық мағыналарында айтыла береді. Тілдегі жергілікті ерекшеліктерді алдымен әбден анықтап, танып, түсініп алмайынша, көлемін белгілемінше , тарихи диалектологияны жасау мүмкін емес. Тіл білімінде жергілікті тіл ерекшеліктерін жинауға , зерттеп білуге зор мән беріледі. Соның нәтижесінде қазіргі кезде біздің еліміздегі тілдердің қай-қайсысында да сипаттама диалектологияның негізі салынды. Ал тарихи диалектологияның жайы басқаша. Тілдің диалектілерге бөлінетіндігі ертеден-ақ белгілі. Тіпті көне замандардағы грамматикаларда вульгаризм (тұрпайы сөздер), провинциализм (аймақтық, областық тіл ерекшеліктері) сияқты терминдердің кездесуі- диалектілік ерекшеліктерді білгендіктен шыққан. Бірақ ХІХ ғасырға дейін диалектілік ерекшелік тілдегі "қате сөйлену", дұрыс сөздің "бұрмалануы" сияқты болып көрініп келеді. ХІХ ғасырдың бас кезінде Батыс Европада, Россияда халық мәдениетіне, энтографияға, фольклорға, сол сияқты тілге де ерекше назар аударыла бастады. Содан энтография мен фольклордан әлі толық жіктеле қоймаған диалектология жеке сала ретінде дами бастады. Диалектілік, говорлық ерекшеліктер сөздердің дыбысталуында да кездеседі, мысалы: е мен і (ерегес-ерегіс), а мен ә (қатты-кәтті,қайтып-кәйтіп), о мен ұ (құлдану-қолдану), ө мен ү (дөнен-дүнен), б мен п (болат-полат,бейнет-пейнет) дыбыстары алмасып айтылады. Сол сияқты, грамматикалық құрылыста да кездеседі. Мысалы, көмектес септік жалғауы - мен- мынан, - ман түрінде, жіктеу есімдігі І жағының көпше түрлік жалғауы қосылғанда бізің түрінде айтылады. Осындай ерекшіліктер сөз тіркестерінде де кездеседі, мысалы, жалпыға белгілі кепілде жүру деген тіркес аяқ үстінде жүру, күдер үзу- баз кешу, көрсе қызар - көрсе басар, құлып салу, құлыптау - құлып ұру, уайым жеу - пұшайман жеу, жарыс сөз - талқы сөз, тосыннан тосын - торсадан-торса, басы қату - тату болу т.б. түрінде айтылады. Жергілікті халық тілінде кейде бір сөздің қатысуымен жасалған сөздер мен сөз тіркестері кездеседі. Мысалы, тас сөзімен тіркесу арқылы; тас құман (шәйнек), тасөкпе (ешкінің өкпе ауруы), тас аяқ (кесе, шыны аяқ), тас құдық (таяз құдық), тас қорық (қорықтық), тасқабақ (қабағы қатты асқабақ), тас кепіл (берік уәде), тасжарған (дәрілік шөп), тас табақ (тәрелке) т.б.[87-90]
Диалектологияға қажетті материал экспедициялық жолмен ел арасынан жинау нәтижесінде және лингвистикалық география әдістерін қолдану арқылы жасалады. Зерттеушілер бұл екі әдісті көбіне бірлікте, бір-бірімен сабақтастыра алып қарайды. Қазір қазақ диалектологиясы тіл білімінің дербес саласына айналды Диалектологияның қалыптасу тарихы этнографиямен тығыз байланысты. Өйткені диалектілер мен диалектілік ерекшеліктер этнографиялық белгілермен ұштасады. Шынында, жергілікті халықтың әдет-ғұрып, тұрмыс-салтындағы заттар мен ұғымдардың атауы болып келетін диалектизмдер аз емес. Осы тұрғыдан алғанда, диалектілік ерекшеліктер аса маңызды этнографиялық белгі болып табылады. Мысалы, Қостанайдың Жангелдин ауданында тайтұяқ деген сөздің жалпы халық білетін мағынасынан (тай тұяғының көлеміндей сом күміс) басқа мұз оятын құрап деген мағынасы тағы бар. Бұл атау жергілікті халықтың мұз оятын құралды тайдың не аттың тұяғынан жасау әдетінен туған. Тандыр (нан) -- кейбір оңтүстік аудандарда қабырғаларына нанды қарып пісіруге арналған пеш атауынан шыққан. Мәселен, Қазақстан жерінде диалект 2 - 3 облыс көлеміндей жерді қамтыса, сөйленіс 1 облыс не 2 - 3 аудан көлеміндей жерді қамтиды.
Диалект сөздерді ХХ ғасырдың ІІ жартысыннан бастап зерттеген ғалымдар да бұл жағынан өз еңбектерін жазды. Ғ. Қалиев. Ш. Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы, Ш. Сарыбаев, О. Нақысбеков Қазақ тілінің аймақтық лексикасы, С. Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка, Х. Кәрімов Қазақ диалектологиясы, Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері Ал, қазақ сөйленістерін бөлек - бөлек зерттеген ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, кейінірек шыққан Ш. Сарыбаев, Ғ. Қалиевтің Қазақ диалектологиясы оқу құралында сөйленістер төмендегідей топтарға жіктелген:
1. Оңтүстік сөйленістер тобы
2. Батыс сөйленістер тобы
3. Шығыс сөйленістер тобы
4. Орталық - солтүстік сөйленістер тобы.[46-53]
Диалектологияның міндеті - жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу. Жергілікті ерекшеліктердің қамтитын аумағы, тілдік материалдың көлеміне қарай диалект, сөйленіс терминдері қолданылады. Диалектология - зерттеу нысанының саралануына және сипатына қарай: сипаттама диалектология және тарихи диалектология болып екі салаға бөлінеді. Сипаттама диалектологияның ішінде лексикалық ерекшеліктерге жататын сәйкесті және сәйкессіз диалектілер енеді. Сәйкесті диалектілер - әр түрлі сөйленістегі бір затты не ұғымды түрліше атаудан пайда болған сөздер. Ал халық, ұлт тілдерінің құрамындағы диалектілерге келсек, олар басқаша қоғамдық құрылыс жағдайында қалыптасқан. Енді адам-дар бірте-бірте бұрынғыдай ру-тайпасына қарай емес, тұрған жерлеріне, қоныстанған жеріне қарап жіктелетін болған. Сол себептен де диалектілер жергілікті сипат ала бастаған. Халық, ұлт тілдерінің, жергілікті диалектілердің пайда болуынан тайпалыкқ тіл белгілері тіпті де із-түзсіз жоғалып кетпейді. Халықтардың қоғамдық, тарихи жағдайы біркелкі еместігін жөне тіл құрылысының негізінен тұрақты сипаты барын еске алсақ, қазіргі кезде де көне дөуірде пайда болған тайпалық тілдерге тән кейбір сөздер, тұлғалар сақталып қалған.
1.1.Диалектілердің түрлеріне шолу. Жалпы сөйленістер лексикасында сөйленіс иелерінің таным - түсінігінен мол хабар беретін деректердің маңыздысы - үй-жай, баспана тақырыптық тобын құрайтын диалектизмдер: Үй-мекен, үй-шаңырақ ұғымының пайда болуы, жетілуі адамның табиғаттың саналы перзенті екендігін сезінуінің дәлелі. Сондықтан да батыс сөйленістерінде осы топқа енетін атаулар көлемі мол. Мысалы, жазушы Ә.Кекілбаевтың шығармасында оның там, жай, бықынажай, құжынажай, майхана, сәлемхана, шатпа, шошала, сағанақ теппе, сылама т.б. түрлері кездеседі. Бұлардың ішінде жиі қолданылатынсөздің бірі - там. Жалпы қазақ сөйленістерінде там сөзі - көп мағыналы: қолдан құйған балшықтан, кірпіштен салынған үй; мола, зират, бейіт; қабырға, дуал. Там сөзінің Қазақстанның түрлі аймақтарындағы мағынасы туралы Ә.Нұрмағамбетов оның үй, мола, бейіт мағынасы оңтүстік говорлар тобына тән де, екінші мағынасы солтүстік-батыс говорлар тобына тән. Алматы, Жамбыл, Шымкент тұрғындары тіліндегі там сөзі үй мағынасында қолданылып келеді де, Қызылордадан асып, Аралға жақындай бергенде, бұл мағынасынан айырылып, мола, бейіт мағынасына ауысып кетеді, - дейді
Ыдыс-аяқ атауларындағы диалектизмдерді күнделікті тұрмыс қажетін өтейтін зат атауларын құрайды: Бұлардың да көлемі мол: дүмше, бақыраш, зерен, топатай, сапы, метей, күйентей т.б. Дүмше - шай шығаратын аққұман, шәйнек. Дүмше -- шай шығаратын ақ құман; қолға су құятын ұзын мойынды құман. Парсыша - дом, дүм - құйрық, бір нәрсенің артқы жағы сөзінен шығуы мүмкін. Сол сияқты бір нәрсенің түп жағы, түбі. Бақыраш :1) кішкене шелек, 2) ожау, шөміш. Бұл сөз көршін деп те аталады. Ал диалектологиялық сөздіктерде бұл сөздің бес түрлі мағынасы беріледі. Cөздің архисемасы М.А.Хабичевтің бақыр сөзінің түсімен, металмен байланыстыратын тұжырымы арқылы анықталады, кур, гур түркі тілдеріндегі қызыл сөзінің түбірі де, бой - бояу - бұлардың бәрі жез ұғымынан тарайтын атауларға негіз болады.
Киім-кешек және тағам атауларындағы диалектизмдер:
Қара кемпір арқасындағы ішіне түйе жүн салып сырыған пүліш жадағайын баласының аяқ жағында бір уыс боп бүрісіп жатқан келінінің иығына жапты (Ә.Кекілбаев Құс қанаты 51 б.). Бірен-саранының киімі жаңа дүрсін тәуір: дөңгелек қара бөрік, кәнәуіз шапан, мәндәлә бешпент-шалбар (Б.Аманшин Исатайдың семсері 5 б.). Ашық омырау, қынама бел қара мауыт бешпет, шашақты тақия ауыл арасының қазағы емесін танытады (Ә.Кекілбаев Аш бөрі 22 б.). Қыз жамылышын иығына жеңіл іле салып үйіне қайтпақ ниет білдірді (Ғ.Сланов Замандастар 217 б.).
Парсыша - қазақша түсіндірме сөздікте шарқат сөзі - бас орамал, жаулық деп түсіндірілген. Н.Ильминский сөздігінде шарқат сөзі үлкен қызыл шәлі деп сипатталады. Ә.Нұрмағамбетов шарқатсөзі шор - төрт, қат - жақ, бүйір мағанасында жұмсалатын екі түбірден біріккенін айта келіп, қазақ тіліндегі мағынасын төрт жақты, төрт бүйірлі деп түсіндіреді [5, 133.]. Яғни заттың формасы атауға негіз болған. Кәзекейкәжекей сөзінің түп-төркіні туралы Ә.Нұрмағамбетов былай дейді: Сөз төркінін монғол тілі дерегіне сүйене отырып табуға болатын тәрізді. Монғол: қамзол - ханта аз, ал бешпент - хасаг ханта аз, хасагдах - қысқару, ықшамдалу. Осы деректерге табан тіреп, мына жорамалдарға келуге мүмкіндік бар: Біріншіден, хасаг сөзі қысқа мағынасын берсе, ол хантаза тұлғасымен тіркесіп (хасаг хантаз) - қысқа камзол дегенді білдіреді
Тағам атауларындағы диалектизмдер жазушы Т.Нұрмағанбетов шығармаларында өте жиі кездеседі, олардың арасында кәсіби диалектілер де, кірме сөздер де баршылық, мысалы: қақ, қауынқұрт, май, құрт, ірімшік, бауырсақ, құмшекер, талқан, сөк, бәліш, манты т.т., сондай-ақ ет тағамдарына байланысты да бірталай атаулар қолданылған. Сонымен қатар, қазіргі заман талабына сай сусын түрлері де қолданылған: Өйткені ентіге жүгіріскен көптің бірінің қолында нәски, шұлықтар, қолғаптар, тоқылған бас киімдер, екіншісінің қолында қысқа арналған тері күртеше, жүн кеудеше... сосын лимонад, кока-кола сатқандар... шұжық, қазы сатқандар... піскен бас, әсіб сатқандар... тары, қуырылған жүгері мен қуырылған бидай сатқандар... таба нан, бәліш сатқандар... Шұжық, қазы, піскен бас, әсіп, қуырдақ... Көркем сөз шеберлері өзіне керекті материалдарды халық өмірінен, халық тілінен алатыны, оны өздерінің шығармашылық елегінен өткізе отырып пайдаланатыны анық. Халық тілінің табиғи мүмкіншілігін ежелден қалыптасқан тілдік дәстүр негізінде меңгерген ақын-жазушылар ғана оны бұрынғысынан әрі дамыта, жаңарта, қолдану аясын кеңейте алады десек, Тынымбай Нұрмағамбетов -- осы үдеден шыға білген қаламгер.
Құрал-жабдық атауларындағы диалектизмдерге үй тұрмысына, күнделікті қолданысқа қажетті зат, бұйым атауларына қатысты атаулар жатады: Ендігі сәтте жанынан оттық алды да: - Қарағым, Қатира, шамыңды әкелші... Ахонды жіберіп едім, барған жоқ па? - деді (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 212-б.).
Кисляктің балтамен ағаш шабатын сандалына екі рет теуіп, жерге бір түкіріп қалып, дыбыс беріп, ішке кірген баланың әкелген қабары селт еткізерлік еді (Х.Есенжанов, Ақ Жайық. 2-кітап. Шыңдалу. 20-б.).
Енді қызу қолға алатынымыз - кесек соғу (Қ.Сланов, Ағыннан туған ақ сәуле: 5-т. 313-б.).
Кәсіп-шаруашылыққа байланысты диалектизмдерге негізгі шаруашылық түрлеріне байланысты туған диалектизмдер кіреді. Бұл топтағы диалектизмдер осы өңірге тән кәсіп түрлеріне байланысты: Қараса, Берден әйкелден түсіпті (Ә.Кекілбаев. Ең бақытты күн 37 б.).
Өнге жерден гөрі әнтек қарауытқан тебін ортасындағы ағарған тас әйкел барған сайын бұлдырай түсті (Ә.Кекілбаев. Аш бөрі 29 б.).
Қауғаны астауға сырғытып жіберіп, әйкелде талтайып тұрып алды (Ә.Кекілбаев. Ең бақытты күн 36 б.).
Әйкел -- құдықтың аузындағы тастан дөңгелек тоқаш ретінде ойылған тас. Арғы түбі арабтың һайкел деген сөзінен шыққан. Арабшасының мағынасы да дөңгелек дегенді білдіреді.
Жануарлар, өсімдік атаулары мен жер бедері атауларындағы диалектизмдер:
Еміс-еміс білетіні - қызыл балықтар. Теңіздегі балықшылар: Шіркін, қызыл балықтың етіндей ет бар ма? Ондай балық бар деймісің! десіп, ауыздарының суы құритын (Ғ.Сланов. Дөң асқан 39 б.).
Әйтеуір қызыл балықтың зор болатынына, сазаннан да дәмдірек болатынына шек келтірмейтін сияқты (Ғ.Сланов. Дөң асқан 39 б.).
Ол бір қортпа ұстады. Алып келіп өлшегенімізде салмағы 80 пұт тартты ғой (Ә. Сәрсенбаев. Толқында туғандар 68 б.).
Халық қолданысында қызыл балық деген атаумен белгілі атақты балық әдеби тілде, оқулықтарда бекіре тұқымдастарына жатқызылады. Жазушы Ғ.Слановтың қызыл балық атауын қолдануы кейіпкер бейнесін шынайы етіп сомдау үшін, оқиға желісін нанымды да қарапайым етіп беру үшін қызмет етіп тұр. Қызылбалық - (ор. красная рыба) бір балықтың аты емес, бірнеше балықтардың (шоқыр, қортпа, бекіре, мекіре) жалпы аты. Ә.Нұрмағамбетов қызыл балықтың негізінен Каспий теңізінде кездесетінін айтады. Қортпа (белуга) - қызыл балықтың бір түрі, етінде тікені, қылтанағы жоқ, үлкен балық.
Сөйтсе, жарықтық, жаңа дүкеннен әкелген бір бөтекесі бітеу малдың шабысы екен (Ә.Кекілбаев. Құс қанаты 29 б.).
Жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі мұндай атаулардың бірқатары әдеби тілде орыс тіліндегі атауымен берілуі де мүмкін. Осыған байланысты аң-құс, өсімдік атауларында сақталған қазақы атауларға ұқыптылықпен қарап, жергілікті тіл ерекшеліктерін әдеби тілді байытудың бірден-бір көзі деп танимыз.
Өсімдік атауларына қатысты этнодиалектизмдерге мысал ретінде күнбағар, құмаршық т.б. атауларды келтіруге болады.
Соғыстың қанды кешу жылдарында поезд жолы май мен қант вагон-вагон арпа, бидай, күнбағаржөнелтіп, қора-қора қой айдап, табан-табан жылқы иіріп, әуке, шуданы мыңдап өргізген де осы өлке (Ғ.Сланов. Бір өлкеде 259 б.).
Бастары қауқиған күнбағарлардың алтын шаштары түсіп қалыпты да жиі-жиі пістелері біздиіп, ойлы адамның маңдайындай дөңес тартқан (Ғ.Сланов. Барлаушылар 210 б.).
Қырдың қызыл шағылында қаңбақ сияқты бір шөп болады. Оны құмаршық дейді. Мынау - соның дәнінен істелген нан (Ә.Сәрсенбаев. Толқында туғандар 323 б.).
Жоғарыда келтірілген мысалдарда әдеби тілдегі күнбағыс сөзінің орнына күнбағар атауы қолданылған, яғни әдеби тілде зат есім тудыратын -- ыс жұрнағының көмегімен сөз жасалса, күнбағардегенде есімшенің -ар жұрнағы жалғанып, тұтас сөз есім орнына жұмсалып тұр.
Жалпы өсімдік атауларын саралауда жергілікті тіл ерекшеліктерінің берері мол. Қазіргі таңда орыс тіліндегі немесе еуропалық нұсқасы қолданылып жүрген өсімдік атауларының ел арасында халықтық атаулары сақталған. Сондықтан жергілікті тіл ерекшеліктерін жинастыру сол жердің тұрғындарының тіліндегі өзгешеліктерді көрсетумен қатар әдеби тілді байыта түсетін негізгі көздің бірі болып табыла
Жер бедері атауларындағы диалектизмдерге көркем шығармалардан мысалдар келтірсек:
Тұманның арты жібіскі жаңбырға айналды. Жібіскі - сіркіреп, майдалап жауатын жаңбыр. Ауыс мағынадан қолданылған сөз. Сөйленістерде жіпселеу - жасырын, білгізбей, ептеп мағанасында. Сөз түбірі -- жіпіс, -кі деген - сын есімнің өнімді жұрнағы. Осы түбір етістік тұлғасына айналғанда жіпіс-е -леужіпселеу, пайда болып сәйкестігі арқылы жібіс деген формасы шығады. Қазіргі қазақ тілінде жыбысқылау(сыздықтау, жіңішкеру) деген сөз бар. Оның сингармониялық жіңішке варианты жібіскілеу, түбірі -- жібіскі. Өсек айтқан адам, әрине, жасырын, білгізбей, ептеп, сыбыр-лап, күңкілдеп, күбірлеп, біртіндеп, майдалап, абайлап айтады. Ұшқанақ - ұшқындап (қылаулап) жауған қар. Екі жыл қатарынан сол желтоқсанның басындағы тобық шылар ұшқанақтан басқа ештеңе түспеді.
Туыстық атауларына, жас, жыныс ерекшелігіне, гендер категориясына қатысты диалектизмдер:
Туыстық атауларына, жас, жыныс ерекшелігіне, гендер категориясына жататын этнодиалектизмдердің қатарында апа, тәте, ақа, құдағай, әке т.с.с. жатқызуға болады. Жоғарыда аталған сөздер Қазақстанның барлық өңірінде де қолданылатыны белгілі. Алайда оларды арнайы беруміздің өзіндік себептері бар. Апа сөзі оңтүстік өңірінде әже сөзінің баламасы ретінде қолданылатын болса, батыс өңірінде бұл сөз өзінен жасы үлкен әйел, қыз балаға қатысты ("сестра" мәнінде) қолданылады. Сол сияқты тәте сөзі Жетісу өңірінде әйел адамға қатысты қолданылса, батыс өңірінде ер адамға қатысты қолданылады.
Талдауға негіз болып отырған шығармалардың ішінде Қ.Сланов еңбектерінде әке сөзі қолданылады. Бұл сөз "Қазақ тілінің сөздігінде":
1. Баласы болған ер адам. 2. Қуырдақтың әкесін түйе сойғанда көресің (мақал). 3. жергілікті. Қарағым, қалқам. Арабшаға шорқақ ем, оқып бересің бе, әке, - деп түсіндірілсе [6], жазушы қолданысында бұл сөз ауыспалы мәнінде, яғни жасы кішіге, балаға қатысты қолданылады.
Мысалы: - Әкелерімнің жараса қалғанын қарашы! - деп ақкөңіл Қайырбек төрдегі қонақтарына бірі, өз қызы Қатираға бір қарап мәз боп отыр (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 56-б.).
- Барсам ба деп ем ораза күні де келіп қалды, қайдам әкем ... - деп қасындағы Жабағыға көзінің бір қырын салып қойды (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 163-б.). - Айналайын, Баршагүл! Әкем-ау ... (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 147-б.).
Ойын-сауық, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып атауларына қатысты диалектизмдерге: тоқым сілкер, байрақ, суын, дүз, қауын, сыранғы, ырысқан, т.б. жатқызуға болады.
Тек салынып жатқан мектептің бір тұсындағы шалғыны орылған беткейде балалар шулап, қақпақылсалып, доп ойнап жатыр (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 135-б.).
"Ақ көйлектер" жаңа сергігендей ашына қимылдап, Кендебайдың бауырлата зымыратып оң қанат айдаушысы Тұрдыахонға жөнелткен добын қақпақылдап әкетті де лезге жеткізбей-ақ "Шалқыма" қақпасына шүйіріп барып та қалды (Қ.Сланов, Шалқар. 4-т. 145-б.).
"Қазақ тілінің сөздігінде" қақпақыл сөзіне былайша анықтама берілген: 1. Домалақ бес тасты қолмен қағып ойнайтын ойын; бес тас, қақпақтас.
2. Допты бірден-бірге жүгіртіп ары-бері тебу әдісі. 3. ауыс. Біреулерден көрген түртпек; қақпай.
1.2.Жергілікті диалектілер және олардың ерекшеліктері. Жергілікті диалектілер дегеніміз - белгілі бір жердің, аймақтың халқына қызмет ететін, дыбыстық, грамматикалық және лексикалық жағынан өзіне
тән ерекшелігі бар жалпыхалықтық тілдің тармақтары. Жергілікті диалектілердің қалыптасуы, дамуы белгілі тарихи жағдайларға, қоғамдық-экономикалық формациялардың ауысуына байланысты. Кейбір тарихи жағдайлар, қоғамдык-экономикалық формациялар жергілікті диалектілердің дамуына, тілдегі диалектілік ерекшеліктердің молаюына қолайлы болды. Кей тарихи жағдайлар, керісінше, диалектілердің дамуына бөгет жасайды, олардың бірте-бірте жойылуына әкеп соғады. Диалектілердің дамуына неғұрлым қолайлы жағдай феодализм дәуірінде туады, себебі натуралды шаруашылықтың басым болуы, ел ішінде тығыз экономикалықбайланыстың болмауы халықты саяси, экономикалық жағынан бөлінушілікке әкеп соғады, осыдан барып бірыңғай тілдік байланыс бұзылады. Елдің экономикалық жағынан тұйықталған жеке аудандарында жергілікті диалектілер калыптаса бастайды. Феодалдық дәуірдегі бөлінушілік неғұрлым күшті болса, соғұрлым диалектілердің дамуына қолайлы жағдай туады. Тілдегі жалпыхалыктық емес жеке элементтер феодализм дәуірінде бұрынғысынан да молая түседі. Сол себепті де феодализм дәуірінде тілде жергілікті диалектілер өте көп болған. Бірақ рулық бытыраңқылықтың жойылып, ірі феодалдық мемлекеттердің құрылуынан, капитализмнің дамып, ұлттардың, ұлт тілдерінің пайда болуынан диалектілер бірден жойылып кетеді деп ойлауға болмайды. Ұлт тілдерінің қалыптасу кезінде жаңа диалектілік ерекшеліктер бұрынғыдай дами алмайды, бірақ бұрыннан қалған диалектілік ерекшеліктер ұзақ уақыт сақталады. Дегенмен, капитализм дәуірінде өндірістің капиталистік тәсілінің дамуымен, ұлттың және ұлт тілдерінің қалыптасуымен байланысты жергілікті диалектілер бұрын болмаған өзгеріске ұшырайды. Әсіресе ұлттық өдеби тілдің дамып қалыптасуы диалектілік ерекшеліктердің азаюына, диалектілердің қызмет ету аясынын тарылуына ерекше әсер етеді. Халық ағарту ісінің, мәдениетгің алға басуы, баспасөздің, теледидар-радио хабарларының кең тарауы т.б. жергілікті диалектілерге әдеби тіддің әсерін арттыратын факторлар болып табылады.[49-52]
Жергілікті тілдік ерекшеліктер - жалпыхалықтық тіліміздің бір аймаққа тән тілдік көрінісі. Ол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.