Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау

1. Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық.идеялық, мазмұндық талдау.
2. Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары",
3. Х.Дулати "Тарих и Рашиди",
4. Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі ( конспект)
5.Пайдаланылған әдебиеттер.

Дастанның зерттелуі: Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның «Құтты білік» дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі-Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба қазір Венаның Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шаһарында көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі-Хасан Қара Сейіл.
Екіншісі –Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әрпімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б. Мориц тапқан.
Үшіншісі-Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А. Валитова Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. «Құтты білік» дастанының араб әрпіен көшірілген, ең толық санатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.

1.Келімбетов Немат. “Ежелгі дәуір әдебиеті” (Қазақ әдебиеті бастаулары).Жоғары оқу орындарының филология студенттеріне арналған оқулық.-Алматы: Атамұра,2005.-336бет.
2.Артықбаев Ж.О. және т.б. «Қазақстан тарихынан әңгімелер».Жалпы білім беретін мектептің 5-сыныбына арналған оқулық./3-бас.,өнд.Алматы: Атамұра,2015.-144б. 36 беттен.
3. Қазақстан.Ұлттық энциклопедия/Бас ред. Б.Аяған.- Алматы: « Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2005.-728б.105беттен.
4. Замятин. Е.И. «Аттила, бич божий» 3-том./1938 жыл.).
5. «Ежелгі дәуір әдебиеті».Жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы(Құрастырған және өмірбаяндық деректерді жазған А.Қыраубаева,филология ғылымының кандидаты),Алматы,Ана тілі,1991.-280бет.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Филология факултеті

СӨЖ

Тақырыбы: Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау. Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары", Х.Дулати "Тарих и Рашиди", Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі ( конспект)

Орындаған: Құрманғажы Ерсін
Тобы: ҚЯ-413
Тексерген: А.Қ. Жүндібаева, ф.ғ.д.,
қауымдастырылған профессор міндетін атқарушы

Семей қаласы, 2015
Жоспар:
1. Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау.
2. Насреддин Рабгузи "Рабғузи қиссалары",
3. Х.Дулати "Тарих и Рашиди",
4. Ш.Жәңгірұлы нәзира дәстүрі ( конспект)
5.Пайдаланылған әдебиеттер.

Ж.Баласағұн. "Құдағу біліг" шығармасына тақырыптық-идеялық, мазмұндық талдау

Дастанның зерттелуі: Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның Құтты білік дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі-Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Бұл қолжазба қазір Венаның Корольдік кітапханасында сақтаулы тұр. Сол үшін оны Вена нұсқасы дейді. Ал дәл осы қолжазбаны Герат нұсқасы деуінің себебі, бұл қолжазба 1439 жылы Герат шаһарында көшірілген екен. Оны ұйғыр әрпімен көшірген адамның есімі-Хасан Қара Сейіл.
Екіншісі - Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әрпімен көшірілген. Оны Каирдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б. Мориц тапқан.
Үшіншісі-Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А. Валитова Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. Құтты білік дастанының араб әрпіен көшірілген, ең толық санатын осы нұсқасы Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында сақталып келеді.
Дастанның құрылымы мен сюжеті: Құтты білік дастанының басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылған. Біріншісі- мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі- бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі- ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық рөлі уәзірдің баласы Өгдүлміш бейнесі жырланады. Төртіншісі-қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Одғұрмыш бейнесі арқылы әңгіме болады.
Дастанның көркемдік ерекшеліктері: Құтты білік дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеп яки астарлап сөйлеу сияқты көріктеу құралдарын зор шеберлікпен, білгірлікпен пайдаланып отырады. Сондықтан жырдағы сан қилы адам бейнелері, табиғат көрінітері, қаһармандардың көңіл күйі мейлінше айқын, әсерлі шыққан. [1,193]
Құтты білік дастанының аудармалары
Оны Қ. Каримов өзбек тіліне (1971), Н. Гребнев (1971) пен С. Иванов орыс тіліне (1983), А. Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады.
Дастанның жазылу тарихы
Қарахан әулеті билік жүргізген дәуірде ұлан - ғайыр өлкені алып жатқан осы мемлекеттің басқару тәртібін белгілейтін ережелер, сондай - ақ, қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын тиісті заңдар жоқ еді. Міне, елдегі осы олқылықтың орнын толтыру мақсатымен Ж. Б. өзінің "Құтты білік" дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір мағынада елдегі Ата заң (Конституция) қызметін атқарған. Ж. Б. дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы қызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен нөкерлердің, тәуіптер мен аспаздардың, диқандар мен малшылардың, т. б. қоғам мүшелерінің мінез - құлқы, білім дәрежесі, ақыл - парасаты, құқықтары мен міндеттері қандай болу керектігін жеке - жеке баяндап шығады.
Ақын мәселені әмірші - патшаның өзінен бастайды. Ел - жұртты басқаратын адам - ақыл - парасаты ұшан - теңіз, ниеті түзу, сөзі шырын, білім мен өнерге жетік, қолы ашық, пейілі кең, жүзі жарқын, ешкімге кек сақтамайтын жан болуы шарт екенін айтады.
Ел басқарған әкімдерді күншілдік, ашкөздік, сауық - сайранға құштарлық, қатыгездік, кекшілдік сияқты жаман қылықтардан сақтандырады.
Бұдан кейін ақын патшаның көрер көзі, естір құлағы "хас хажиб", яғни бас уәзір міндеттерін тізбектеп, зор білгірлікпен айтып шығады. Бас уәзір халықтың талап - тілектерін патшаға, ал патшаның айтар ой - пікірін, жарлықтарын халыққа жеткізіп отыруы тиіс.
"Құтты білікте" елшіге қойылатын талаптар егжей - тегжейлі сипатталып жазылған. Елші ерекше зерек, өзі көрікті, көп тіл білетін, шешен, жақсы аңшы, құсбегі, жұлдызшы (астролог), түс жори білетін, музыкант сияқты көптеген қасиеттерге ие жан болуы қажет. Ақын сөзімен айтқанда, "елші ердің төрт құбыласы тең болсын, елде - кісі, сыртта - бүтін ел болсын!" - дейді.
Дастанда осылайша елдегі барлық лауазым, кәсіп иелеріне қойылатын моральдік - этик. талаптар сипатталып көрсетілген. [1 ,195]
Дастанның әр түрлі аталуы
Кезінде "Құтты білік" дастаны Шығыстың әр елінде әр түрлі аталып кеткен. Бір елде - "Айнак ул - мамлакат" ("Мемлекет тәртібі"), екіншісінде - "Панунаман мулук" ("Әкімдерге насихат"), үшіншісінде - "Адаб ул - мулук" ("Әкімдердің әдептілігі") деген атпен мәлім. Бұл атаулардың бәрі - "Құтты білік" дастаны, негізінен, мемлекетті басқару мәселесіне арналған шығарма екенін растай түседі.
1. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы.
Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді.
2. Екіншісі, бақ - дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ - дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
3. Үшіншісі, ақыл - парасат. Ақыл - парасаттың қоғамдық - әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады.
4. Төртіншісі, қанағат - ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады.
Ж. Б - ның "Құтты білігінде" өмір мәні пайымдалып, жалпы адамзаттық рухани байлықтар - мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған. Ж. Б. ақиқатқа жету жолын адам мен әлемнің, ұлы ғалам мен микроғаламның үйлесімді болуы туралы қағидаға негіздейді. Төрт құдірет - от, су, ауа, жер жайлы ежелгі дәуірдің филос. түсінігіне сүйене отырып, ойшыл әлем осы төрттағанның үйлесімінен жаралған деп санайды. Осындай тағы бір төрттаған Ж. Б - ның қоғам туралы ойларында, яғни қазіргі түсініктегі әлеум. философиясында әділет, бақыт, ақыл және қанағат ретінде бейнеленіп, "Құтты біліктің" төрт кейіпкерінің бойына жинақталған.
"Құтты білікте" ол, ең алдымен, даналық яғни қазіргі түсініктегі теориялық зерде туралы ой толғап, даналық табиғатын, оның ерекшелігін, туа біткен қабілеттер мен кейінгі білім жинақтаудағы адамның өз рөлі, таным процесінде ақиқатқа ұмтылу, т. б. мәселелерді қарастырады
Ойлау қызметі тек адамға ғана тән, жануарларда жоқ қасиет деп біледі ол. Егер сезім алдамшы болса, онда оған толық сенуге болмайды, ал ақыл, зерде әрқашан адамға қызмет етеді, оның жалғандығы жоқ.[ 2, 150]
"Құтты біліктің" негізгі айтар ойы - адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты, мықты, құтты ету. Кісілік кемелдену жолына түскен адам - өзінің қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейлінше жақындаған асыл жан. Дастан оқырманына құт - берекемен, бақытқа өз адамгершілігін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырады. Ондағы "өзіңді сақтау", "өзіңді ұмытпау" қағидасы адамның адамшылығын танытар қасиеті - адамгершілік пен кісілікті жетілдіруге бағытталған. Ақын өтпелі өмір мен өлім жайында терең толғанады. Оның ойынша, өкініштің ең ауыры өлшеулі өмірде дүние қызығы мен тән тілегі жетегінде кетіп, діл тазалығын сақтай алмаудан туады, сондықтан адам өзінің кісілік қасиетімен бірге өмірдің өткіншілігін де ұмытпауы қажет. Мұнан өзге Ж. Б. шығарм - ғына ізгілікке құштарлық пен іңкәрлік, сопылық танымдағы Алланы сүю, әлем мен адам сырына терең бойлауға ұмтылушылық белгілер тән.
"Құтты білік" дастаны 6520 бәйіттен (екі жолдық өлең) тұрады. Демек дастанда 13040 өлең жолы бар. Соның бәрі 85 тарауға бөлініп берілген. Дастанның кіріспесі қара сөзбен, ал негізгі бөлімдері аруз өлең өлшемінің ықшамдалған мутакариб деп аталатын түрімен жазылған.
"Құтты білік" дастанының сюжеттік желісі негізінен шығарманың бас қаһармандарының өзара әңгімесінен, сұрақ - жауаптарынан, бір - біріне жазған хаттарынан тұрады. Төрт түрлі ізгі қасиеттің символдық көрінісі ретінде бейнеленген негізгі төрт қаһарман қоғамның көкейкесті мәселелері туралы әңгімелеседі. Мұндай сұхбатта олар ел басқарған әкімдер қандай болуы керектігін, оқу - білімнің қажеттігін, әдептілік пен тәлім - тәрбие мәселелерін дидактикалық - филос. тұрғыдан сөз етеді.
Мәселен, ақын әдептіліктің алуан түрін жырлай келіп, солардың ішіндегі ең бастысы - тіл әдептілігі деген түйін жасайды. "Құтты білік" дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеу, астарлап сөйлеу сияқты көркемдік құралдарды аса білгірлікпен пайдаланады. Дастанның әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан ғыл. мәні ерекше. Бұл дастан бертін келе қазақ халқының этникалық құрамын қалыптастырған ру - тайпалардың орта ғасырлардағы тұрмыс - тіршілігін, наным - сенімін, әдет - ғұрпын, сөз өнерін, тілін, т. б. зерттеп білу үшін аса қажетті, құнды мұра болып табылады.
Баласағұнның жақсылық пен жамандық жайында айтқан мына бір ойын келтіре кетпесімізге болмайды: "Егер ол мейірімділер күшті, ал қатыгездер әлсіз болса, біз ауыр ойлардан тұнжырамас едік. Егер әлемде әділдік заң болса, тағдырымыздың қатыгездігіне наразы болмас едік"..
Құтты білік дүние, әлем жайларын да сөз етіп, кезіндегі озық ойлы адамдардың дүние туралы түсініктерінен хабардар еді. Әлемдегі жеті тұлғаны,он екі бұрыш (жарық жұлдыздар) дүниенің төрт бұрышы, аспан,ай, күн, түн, қыс, жаз, күз айлары жырланады.Бұлардың біріне - бірінің жарасымдылығы, өзара байланыста болатыны сөз болады. Қараңғы түнде жарық ай мен жұлдыз жарқыратса, күн нұры барлық планетаға жан беріп, өз әсерінде ұстайды, осының бәрі табиғи заңдылықта қозғалып, өзгеріп тұратын құбылыс ретінде суреттеледі. Ай мен күн, Шолпан, Жетіқарақшы, Темірқазық т.б. жұлдыздар аталып, олардың бәрі әлемді сәндендіріп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.