Төменгі және жоғарғы мантиясының мәртебесі мен заттардың құрамы. «Тектоносфера» тұжырымдамасы. Минералдар тіркемелер жіктелуі

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ.

«Геология және геоморфология» пәнінен

СӨЖ

Тақырыбы: Төменгі және жоғарғы мантиясының мәртебесі мен заттардың құрамы. «Тектоносфера» тұжырымдамасы. Минералдар тіркемелер жіктелуі.

Орындаған: ГК-407-С тобының студенті Меңдыбаева М. Б.

Тексерген: Чигаева Ж. Е.

Семей 2015 жыл

Жоспар

Кіріспе

Төменгі және жоғарғы мантиясының мәртебесі мен заттардың құрамы.
«Тектоносфера» тұжырымдамасы.
Минералдар тіркемелер жіктелуі.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Жер қойнауларын көзбе-көз зерттеудегі адамзаттың қолы жеткен табыстары ғарыш кеңістігін зерттеудегі жетістіктерінен әлдеқайда жұпыны. Бұл түсінікті де, себебі «қатты Жердің» ішкі өңіріне «ену» мүмкіндігі, сөйтіп қойнау тереңдіктеріне тиесілі заттарды қолмен ұстап, көзбен көру мүмкіндігі шектеулі. Аса терең бұрғылау ұңғымаларының жеткен тереңдігі 12 км-ден астам ғана. Жердің орташа радиусы 6371 км екендігін ескерсек, жоғарыда көрсетілген шама өте болымсыз екендігін, ендеше планетамыздың қойнау ерекшеліктерін нақты зерттеу мүмкіндігі де шектеулі болатындығын шамалау қиын емес.

Жоғарыда келтірілген деректермен байланысты планетамыздың құрылысы мен заттық құрамын, сол заттардың физикалық немесе химиялық табиғатын топшылауда негізінен геофизикалық зерттеу әдістері қолданылады. Жер қойнауларының құпияларын анықтауда әсіресе сейсмикалық зерттеулердің алатын орны ерекше. Жер термикасы деп аталатын геофизикалық зерттеу әдісі де біршама маңызды. Геофизиканың гравиметрия, магнитометрия және электрометрия деп аталатын зерттеу әдістері планета құрылысы мен құрамының кейбір мәселелерін анықтауда ғана қолданылады, бұл әдістер әсіресе планетамыздың сыртқы қатты қабығы болып табылатын жер қыртысының өзіндік ерекшеліктерін анықтауда, пайдалы қазба кенорындарын іздеу және барлау ісінде мейілінше маңызды.

Жердің ішкі құрылысы мен құрам ерекшеліктерін сейсмикалық зерттеулер көмегімен топшылаусейсмикалық толқындардың планета қимасынан өту жылдамдығын саралауға негізделген. Осындай зерттеулер планета қойнауының қимасы бір-бірінен біршама анық дараланатын үш бөлікке жіктелетіндігін анықтады, олар - жер ядросы, жер мантиясы және жер қыртысы.

Төменгі және жоғарғы мантиясының мәртебесі мен заттардың құрамы.

Жер ядросы. Сейсмикалық толқындар жылдамдығындағы келелі өзгерістердің бірі жер қойнауының 2900 км тереңдігінде көрініс беретіндігі анықталған. Нақ ос тереңдікте қума сейсмиклық толқындар өз жылдамдығын 14 км/с-тен 8 км/с-ке дейін күрт азайтатын болса, планета қимасындағы өз жылдамдығының ең жоғарғы көрсеткіші долып табылатын 7 км/с-ке жеткен көлденең сейсмикалық толқындар толығымен тұтылатындығы, яғни мүлдем ғайып болатындығы белгілі болған. Ғалымдардың топшылауынша, нақ осы 2900 км тереңдікте жердің сыртқы ядросы басталады деп есептелінеді. Көлденең сейсмикалық толқындардың көрсетілген деңгейде із-түзсіз жоғалуы сыртқы ядроның сұйық заттардан тұратындығын дәлелдейді, себебі көлденең сейсмикалық толқындар сұйық заттардан өте алмайтындығы белгілі.

Сұйық заттардан тұратын сыртқы ядро қимасында өз қозғалысын жалғастырған қума сейсмикалық толқындар жылдамдығының ядро қимасындағы екінші күрт өзгерісі 5120 км тереңдікте көрініс береді: сыртқы ядроның желегі (беті) деңгейінде 8, 1 км/с-ке дейін баяулаған бұл толқындар жылдамдығы сол 5120 км тереңдікке дейін баяу қарқында бірте-бірте шамамен 10, 1 км/с-ке дейін қайтадан өсе бастайды да, нақ осы деңгейде 11, 3 км/с-ке дейін күрт жылдамдайды. Бұл дерек сол 5120 км тереңдікте сұйық заттардан тұратын сыртқы ядро тамамдалып, жердің ішкі ядросы басталатындығын көрсетеді. Қума сейсмикалық толқындар жылдамдығының ішкі ядро қимасында айтарлықтай өзгерістерге ұшырамауы, яғни бірқалыпты сақталуы (11, 1-11, 3 км/с) оның бірыңғай қатты заттардан тұратындығын көрсетеді.

Бес миллионға жуық моделдеу (пішімдеу) нәтижелерін электрондық есептеу машиналары көмегімен саралау жердің сыртқы ядросын құрайтын заттар тығыздығының орташа мөлшері 9, 4-10 г/см3болатындығын, ал жердің ішкі ядросы заттарының тығыздығы 13-13, 5 г/см3-ге жетуі мүмкін екендігін көрсеткен.

Жер ядросы деңгейлеріндегі температура мөлшері жайлы ой-пікірлер алуан түрлі, алайда ядро заттары қимасының бұл көрсеткіші кем дегенде ондаған мың градуспен өлшенуі тиіс екендігі айтарлықтай талас туғызбайды.

Бүгінгі ресми ғылым жер ядросы азын-аулақ мөлшерде күкірт концентрациясын (үйірімін) кіріктіретін темір-никель қоспаларынан тұрады деп есептейді. Алайда бұл тұжырым қапысыз дәлелденген қағида емес. Жер ядросының заттық құрамы жайлы бұл байлам, геотектоника ғылымының өзге де талай-талай қағидалары сияқты, жалпылама жорамалдарға ғана негізделген. Жер ядросы темір-никель сияқты магнитті металдар қоспасынан тұратын болса, ол неге екі түрлі физикалық жағдайға жіктелген (қатты ішкі ядро және сұйық сыртқы ядро), жер ядросы деңгейіндегі ғаламат жоғары температура аталған қоспаны түгелімен «балқытып жібермеуіне» не себеп, қалыпты жағдайдағы тығыздығы шамамен 7, 8 г/см3мөлшерге сәйкес келетін темірдің ядро қимасында 9, 7-13, 5 г/см3 аралығында «тығыздала түсуін» қалай түсіндіреміз деген сияқты ірілі-ұсақты сұрақтар әзірге біржақты жауабын тапқан жоқ.

Жер мантиясы 2900 км тереңдіктегі жер ядросының желегінен басталып жер қыртысының табаны (орта есеппен 35-40 км тереңдікте орналасқан) аралығын қамтитын қатқабаттар жиынтығын қамтиды. Жер қыртысының табаны «Мохоровичич шекарасы» деп аталатындығы белгілі. Планета қимасының бұл деңгейі әлемдік мұхит түбінде 4-10 км тереңдікте көрініс берсе, континенттер аумағында 35-75 кмаралығында өзгереді.

Сейсмикалық толқындар жылдамдығының біршама күрт өзгеруі деңгейлерін анықтау нәтижесінде жер мантиясы шартты түрде үш бөлікке жіктелген, олар төменгі мантия, ауысу белдемі және жоғарғы мантия деп аталады.

Төменгі мантия 2900-800 км тереңдіктер аралығын қамтиды, оны құрайтын заттар түрлі құрамдысиликаттардан тұрады деп есептеледі. Сейсмикалық толқындар жылдамдығы төменгі мантияқимасында біршама баяу қарқында бірте-бірте артып отырады. Осы жылдамдық көрсеткіштерін жан-жақты талдау нәтижесінде төменгі мантия заттарының тығыздығы шамамен 5, 5-5, 8 г/см3-ге сәйкес келетіндігі есептеліп шығарылған. Төменгі мантия қатқабаты алыс шет ел геологиялық әдебиетінде «жер мантиясының D қабаты» деген атаумен оқшауланады.

Ауысу белдемі шамамен 800-400 км тереңдіктер аралығын қамтиды. Кейбір ғалымдар оның астыңғы жапсары 950 км тереңдіктен басталады деп есептейді. Ауысу белдеуі қимасында қума сейсмикалық толқындар жылдамдығы айтарлықтай артады (11-11, 5 км/с-ке дейін), сондықтан бұ деңгейді кейде «сейсмикалық толқындар жылдамдығының қалыптан тыс арту белдемі» деп те атайды. Алыс шет елдердің геологиялық әдебиетінде ауысу белдемі «жер мантиясының С қабаты» деген атауға ие. Ауысу белдемін құрайтын заттар да түрлі құрамды силикаттарға сәйкес келеді деп шамаланады, ал ауысу белдемі мен төменгі мантия жапсарының (шамамен 800-950 км тереңдіктер) табиғаты силикаттардың бірінші түрлі фазалық жағдайдан екінші түрлі фазалық жағдайға ауысуымен түсіндіріледі.

Жоғарғы мантия шамамен 400 км тереңдіктен жер қыртысының 35-75 км тереңдікте орналасқан табаны аралығын қамтиды. Бұл қабат геотектоника ғылымының көкейтесті мәселелерін болжамдауда өте маңызды, себебі геологияның негізгі зерттеу нысаны болып табылатын жер қыртысына тиесілі әр түрлі дәрежедегі тектоникалық құрылымдардың қалыптасуы, геологиялық дамуы және тұрақтануы нақ осы жоғарғы мантия деңгейінен бастау алатын тектоникалық қозғалыстарға тәуелді. Алыс шет елдердің геологиялық әдебиетінде жоғарғы мантияны «жер мантиясының В қабаты» деп атайды.

Жоғарғы мантия бір-бірінен анық ерекшеленетін екі қабаттан тұрады, оның ауысу белдемімен жапсарласатын астыңғы қабаты «астеносфера», ал үстіңгі жағынан жер қыртысымен төселетін үстіңгі қабаты «литосфералық мантия», немесе «перидотитті қабат» деп аталады.

Орта есеппен 400 км-дей тереңдіктен басталатын астеносфера қатқабаты негізінен алғанда өзін құрайтын заттардың тұтқырлығы тұрғысынан ерекшеленеді. Жер қимасының сұйық күйдегі сыртқы ядроға дейінгі бөлігі, жалпы алғанда, қатты заттардан тұрады деп есептелінеді (көлденең сейсмикалық толқындардың сыртқы ядроға дейін тұтылмауы бұған дәлел) . Алайда нақ осы астеносфера деңгейіндегі заттар ішінара балқыған түрде болады деп шамаланады, сондықтан оның тұтқырлығы төмен болуы тиіс. Физика ғылымында «Бингам денесі» деген атауды иеленген, өз тұтқырлығының төмен көрсеткішімен сипатталатын мұндай заттардың өздеріне тән ерекшелігі - олардың бірте-бірте күшейтілген кернеулер жағдайында сұйықтарға ұқсап «аға бастауға» икемділігі, ал кернеу кенеттен берілген жағдайда қатты заттар сияқты омырылғыш болып келетіндігі. Заттар «Бингам денесінің» осы қасиетін иеленуі үшін оның бір пайызы ғана балқыған күйде болуы жеткілікті көрінеді. Міне, осындай ішінара балқыған, сондықтан да біртіндеп берілген кернеулер жағдайында азын-аулақ дәрежеде болса да «ағуға қабілетті» заттардан тұратын астеносфера қатқабаты планетаның ішкі өңірінен көтерілген ғаламат мол жылуды өз бойына «жинақтаушы» болуы ықтимал, ал мұның өзі оның мейілінше қозғалмалы (аққыш) болуын қаматамасыз ете отырып, бүкіл тектоникалық қозғалыстардың қозғаушы күші рөлін атқаруына жағдай жасайтын болады.

Жоғарғы мантияның астеносфера қатқабатын кейде «толқынтыс» («волновод») немесе «төмен дәрежелі сейсмикалық жылдамдықтар қабаты» деп те атайды. Оның бұлай аталу себебі осы астеносфераны көмкерген литосфералық мантияның қимасында біршама қарқынды сипатта жоғарлай бастайтын қума және көлденең сейсмикалық толқындар жылдамдығының сол астеносфера деңгейінде азды-көпті баяулап қалатындығы болып табылады.

Астеносфераның беткі деңгейінің (литосфералық мантиямен жапсарласу деңгейінің) орналасу тереңдігі тұрақты емес: мұхиттар ауқымында, әсіресе орталық мұхиттық жоталар өңірінің нақ орта тұсына сәйкес келетін мұхиттық рифтілердің астында астеносфера мұхит түбіне (жер бетіне) өте жақын орналасқан (15-20 км-ден аспайтын болса керек) және бұл өңірдегі астеносфера заттарының тұтқырлығы да айтарлықтай төмен (физикалық жағдайы сұйықтарға жақындай түседі) . Континенттер өңіріндегі, әсіресе көне платформалардың астындағы астеносфера қатқабатының беткі жазықтығы 150-200 км-дей тереңдіктер деңгейінде орналасқан болса керек. Континенттер ауқымындағы бұл жапсар өте көмескі болып келеді, себебі бұл аймақтарға тиесілі астеносфера заттарының тұтқырлығы айтарлықтай жоғарлайды, сондықтан оны өзімен жапсарласатын литосфералық мантияның бірыңғай қатты заттарынан ажырату қиындай түседі. Континенттер өңіріндегі астеносфера мен литосфералық мантия заттарына тиесілі тұтқырлық және тығыздық көрсеткіштерінің бір-бірімен шамалас болуы (мәселен, аталған өңірдегі литосфералық мантия заттарының тығыздығы 3, 1-3, 3 г/см3, астеносфера заттарының бұл көрсеткіші 3, 4-3, 5 г/см3) кейбір ғалымдар тарапынан «континенттердің астында, әсіресе көне платформалардың астында астеносфера қатқабаты мүлдем болмайды» деген мазмұндағы пікірлердің туындауына себепші болғандығын ескерген жөн.

А. Э. Рингвуд және Д. Х. Грин деген петрологтардың зерттеулеріне сәйкес, астеносфера заттары «пиролит» деп аталады. «Пиролит» терминінің арғы төркінінде «пироксен» және «оливин» сөздері жатыр. Бұл екі минерал перидотит, пироксенит, оливинит, дунит, гарцбургит, т. с. с. ультранегізді магмалық таужыныстарды құрайтын негізгі минералдар екендігі белгілі. Алайда астеносфера пиролитінің құрамында аталған екі минералмен қатар кварц, плагиоклаздар сияқты өзге де минералдар түзетін компоненттер (құрамбөліктер) де болуы тиіс.

Жоғарыда келтірілген мәліметтерді қорыта айтқанда, астеносфераны құрайтын «пиролит» ультранегізді және негізді құрамды магмалық таужыныстар қалыптастырудың «қайнар көзі» және бірден-бір негізі болып шығады. Олай болса, нақ осы «астеносфера пиролиттерінің» балқуы салдарынан қалыптасқан магма есебінен жердің мұхиттық литосферасы түзілетін болса керек, мұндай литсфера қимасының астыңғы ¾ бөлігі ультранегізді магмалық таужыныстардан, ал үстіңгі ¼ бөлігі негізді құрамды магмалық таужыныстардан (габбролар мен базальттардан) тұратындығы, А. Э. Рингвуд пікіріне сәйкес, зертханалық зерттеулер нәтижесінде дәлелденген. Мұхит түбінде жүргізілген геофизикалық зерттеулер мұхиттық литосфера қимасы расынан да жоғарыда келтірілген моделге сәйкесетіндігін көрсеткен. Литосфералық тақталар тектоникасы (ЛТТ) тұжырымдамасына сәйкес, осы мұхиттық литосфераның континентпен «әркеттесуі нәтижесінде» күрделі құрамды континенттік литосфера қалыптасатынға ұқсайды. Ал континенттік литосфераны көмкерген континенттік қыртысты құрайтын таужыныстар құрамында ультранегізді магмалық таужыныстар сирек ұшырасатындығы, ал орташа құрамды (диориттер мен андезиттер) және қышқыл құрамды (граниттер мен риолиттер) магмалық таужыныстардың үлес салмағы негізді құрамды таужыныстардан (габбро мен базальттардан) тіпті де кем соқпайтындығы белгілі.

Енді жоғарғы мантияның жоғарғы бөлігіне, яғни литосфералық мантия қатқабатына кеңірек тоқталалық. Бұл қатқабатты кейде «перидотитті қабат» деп те атайды, олай болса литосфералық мантияның негізін перидотит, пироксенит, оливинит, дунит, гарцбургит, т. с. с. ультранегізді құрамды магмалық таужыныстар құрайтын болғаны. Бұл тұжырым шындыққа сәйкес келетін болса керек, себебісейсмикалық толқындардың осы литосфералық мантия (перидотитті қабат) қимасынан өту жылдамдығы оны құрайтын заттар тығыздығының шамамен 3, 1-3, 3 г/см3 аралығында болуы тиіс екендігін көрсеткен.

Литосфералық мантия (перидотитті қабат) жер қыртысымен біріге отырып Жердің литосферадеп аталатын беткі қатты қабатын құрайды. Литосфераны планетамыздың ұзақтығы шамамен 3, 7 млрд жылмен өлшенетін геологиялық дамуы тарихында осы планетамыздың ішкі заттарының балқымалары есебінен қалыптасып қатайған сыртқы қатты қабығы деп түсінген ләзім. Екінші сөзбен айтқанда, Жер планета ретінде қалыптасып болып, енді геологиялық нысан ретінде дами бастаған сәтте (мәселен, архей эрасының басында, яғни осыдан шамамен 3, 7 млрд жыл бұрын) тұңғыш литосфера жұрындары қалыптасқан да, кейінгі геологиялық эраларда аталған жұрын ішкі заттар есебінен бірте-бірте қалыңдай берген, сөйтіп бүгінгі күрделі құрамды және біршама қалың (мұхиттар түбінде шамамен 20-50 км, континенттер ауқымында шамамен 200 км-ге дейін) литосфера қатқабаты қалыптасып үлгерген.

Литосфералық мантия (перидотитті қабат) қатқабатының астеносферамен жапсарласу сипаты әдейі түсінік беруді қажет ететін маңызды мәселе. Бұл екі қатқабаттың өзара астасу табиғаты «изостатикалық тепе-теңдіктің сақталу» заңдылығына бағынады. Изостазия (грек. статис - тепе-теңдік) дегеніміз литосфера массасының астеносфера бетінде ұдайы «қалқып тұруы», сөйтіп үнемі гидростатикалық тепе-теңдікті сақтау жағдайы. Екінші сөзбен айтқанда, изостазиялық тепе-теңдік заңдылығына сәйкес, литосфераның әр түрлі аймақтары өздерінің массасына, яки салмағына (қалыңдығына) орай ұдайы жоғары-төмен қозғалып тұруға мәжбүр. Қатты таужыныстардан тұратын, салыстырмалы түрде алғанда біршама жеңіл (тығыздығы төмен) литосфераның ішінара балқымалы күйдегі, бірақ литосфера таужынстарына қарағанда тығыздау заттардан тұратын астеносфераменөзара қарым-қатынас сипаты айсбергтердің (кезбемұздардың) су бетінде ұдайы қалқып жүру заңдылығына саяды («қатты» мұздың тығыздығы шамамен 0, 9 г/см3, ал сұйық судың тығыздығы 1 г/см3) ; айсберг (кезбемұз) неғұрлым көлемді, яки салмақты болса, ол солғұрлым су түбіне қарай сұғына түспек, яғни оның бүкіл болмысы төмен қарай қозғалмақ, ал осы мұз кесегі өз массасын бірте-бірте азайтқан жағдайда (мәселен, оның еруі нәтижесінде) оның суға бату деңгейі де жоғары қарай көтерілуге мәжбүр.

«Изостазия» терминінің келтірілген түсініктемесінен шығатын қорытынды біреу, ол - литосфера менастеносфера қатқабаттарының бір-бірімен жапсарлдасу жазықтығы үнемі теп-тегіс (горизонталь бағытталған) болмайтындығы, яғни бұл жапсар планетаның әр түрлі аймақтарында әр түрлі тереңдіктерде орналасатындығы. Бұл жапсардың біршама тегіс болып келетін өңірі Әлемдік мұхит аймағының «мұхиттық үстірт» деп аталатын бөлігінде ғана болса керек: бұл өңірде аталған екі қатқабат шамамен 20-50 км тереңдіктер аралығындағы деңгейлерде жапсарпласа отырып, көлбей көсіледі (горизонталь бағытталады) . Аталған екі қатқабаттың континенттер аумағындағы жапсарласу сипаты өте күрделі болып келеді, бұл күрделіліктің арғы төркінінде литосфераны құрайтын, өздерінің тығыздық көрсеткіштері жағынан алуан түрлі таужыныс типтерінің «мидай араласып кетуі» ғана емес, континенттік қыртыстың бетбедерінің (рельефтің) мейілінше өзгермелі болып келетіндігі де әсер ететін болса керек. Мәселен, «орогендік белдеулер» деп аталатын тау жүйелері литосфераны құрайтын алуан түрлі таужыныс қабаттарының қатпарлануы («жиырыла жинақталуы») салдарынан өз массасының «ауырлай түсуімен» сипатталады. Ендеше, изостазиялық тепе-теңдіктің сақталу заңдылығына сәйкес, осындай таулардың «тамырлары» төмен қарай сұғына түсетін болады; тау денудацияға ұшырап (үгіліп-мұжылып) бірте-бірте аласарған жағдайда сол бұрынғы таулы өлке ауқымының салмағы да азаяды, сөйтіп сол аймақ жоғары қарай көтерілетін болады.

Жер қыртысы литосфераның беткі бөлігін құрайтын, төменгі жапсары Мохоровичич шекарасыменшектелетін қатты жердің ең үстіңгі қатқабаты. Жер қыртысы алуан түрлі таужыныстардан құралған, оныңлитосфералық мантиядан (перидотитті қабаттан) оқшаулану принципі өз бойынан өткен сейсмикалық толқындар жылдамдығының Мохоровичич шекарасында күрт өсуіне негізделген. Жер қыртысын құрайтын таужыныстардың ортақ мөлшерге келтірілген тығыздығы 2, 77 г/см3, оның ең астыңғы қабаты болып табылатын базальтты қабатты таужыныстар тығыздығы 3 г/см3-тан аспайды. Ал базальтты қабатты төсейтін литосфералық мантия (перидотитті қабат) заттарының тығыздығы 3, 1-3, 3 г/см3 аралығында. Олай болса, Мохоровичич шекарасы деңгейінде сейсмикалық толқындар жылдамдығының күрт өсу себебін көп қиындықсыз түсінуге болады.

Жер қыртысы шартты түрде үш қабатқа жіктеледі, олар базальтты қабат, гранитті қабат жәнешөгінді қабат деп аталады (төменнен жоғары қарай) . Астыңғы және ортаңғы қабаттар «базальтты қабат» және «гранитті қабат» деп шартты түрде аталғандығын ескерген жөн. Бұл қабаттарды тілгілеп өтетін сейсмикалық толқындар жылдамдығының сол қабаттар қимасында базальттардан (тығыздығы 2, 9-3, 0 г/см3) және граниттерден (тығыздығы 2, 7-2, 8 г/см3) өту жылдамдықтарына сәйкес келуі бұл қабаттардың осылайша аталуына себепші болған. Алайда бұл қабаттар қимасында базальттар мен граниттерден өзге де талай-талай таужыныс түрлері ұшырасады, олай болса жер қыртысының үш қабатқа жіктелуі оны құрайтын алуан түрлі таужыныстардың геологиялық процестер барысында өздерінің тығыздық көрсеткіштеріне сәйкес сұрыпталу (сепарирование) нәтижесі деп түсіну қажет.

Базальтты қабат пен гранитті қабаттың жапсарласу деңгейі Конрад шекарасы деп аталады, бұл шекараның көрініс беру тереңдігі өзгермелі болып келеді, ол зерттелген аймақтың геологиялық құрылыс ерекшелігіне және жербедер ерекшеліктеріне тәуелді. Гранитті қабаттың беткі жазықтығы көнеплатформалардың «қалқан» деп аталатын бөліктерінде және қатпарлы құрылымдар ауқымында жер бетіне шығып жатады. Шөгінді қабат тек қана көне платформалардың «тақта» деп аталатын бөліктерінде және қатпарлы құрылымдар ауқымындағы ірілі-ұсақты аймақтық ойыстар менойысымдарда ғана ұшырасады. Алуан түрлі шөгінді таужыныстардан тұратын бұл қабаттың қалыңдығы кең аралықта өзгереді (бірнеше м-ден ондаған км-ге дейін), бұл көрсеткіш зерттелген аймақтың геологиялық даму ерекшеліктеріне тікелей тәуелді.

Жер қыртысы тік бағытта да, көлбеу (горизонталь) бағытта да біркелкі емес. Оның тік бағыттағы әркелкілігі жоғарыда сөз болған үш қабатқа жіктелуімен анықталса, көлбеу (горизонталь) бағыттағы әркелкілігі «континенттік қыртыс», және «мұхиттық қыртыс» деген түсініктердің енгізілуімен және бұл қыыртыс қималарының айтарлықтай өзгешеліктерімен анықталады: континенттік қыртыс қимасында жоғарыда сөз болған үш қабаттың үшеуі де «базальтты, гранитті және шөгінді қабаттар) ұшырасады және континенттік қыртыс қалыңдығы 35-75 км аралығында өзгереді (жазықтарда 35-40 км, тауларда 75 км-ге дейін) . Мұхиттық қыртыс қимасында гранитті қабат мүлдем болмайды, тек қана габбро-базальттардан және тереңсулықө шөгінділерден тұратын мұндай қима қалыңдығы да 10 км-ден аспайды.

Жер қыртысы қимасының тік және көлбеу (горизонталь) бағыттардағы әркелкілігінің жалпылама сұлбалары 2. 1- және 2. 2-суреттерде көрсетілген.

Бір ескеретін жайт - жер қыртысын литосфералық мантиядан (перидодитті қабаттан) бөле-жара қараудың теориялық тұрғыдан алғанда ұтымды емес екендігі. Жер қыртысын құрайтын үш қабат (базальтты, гранитті және шөгінді қабаттар) және литосфералық мантияны құрайтынперидотитті қабат төртеуі бірігіп «литосфера» деген түсінікті беретіндігі жоғарыда айтылды. Теориялық мәселелерді жасақтау барысында «жер қыртысы» және «литосфералық мантия» деген түсініктерді бөле-жара қарамай, тұтас «литосфера» түсінігін қолдану ұтымды.