Қажетті қорғану
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. Қажетті қорғану 6
2. Аса (мәжбүрлі) қажеттілік 26
3. Жедел.іздестіру шараларын жүзеге асыру 29
4. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру 31
5. Орынды тәуекел 35
6. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу 39
7. Бұйрықты немесе өкімді орындау 41
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 45
ҚОСЫМША А 47
Кіріспе 3
1. Қажетті қорғану 6
2. Аса (мәжбүрлі) қажеттілік 26
3. Жедел.іздестіру шараларын жүзеге асыру 29
4. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру 31
5. Орынды тәуекел 35
6. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу 39
7. Бұйрықты немесе өкімді орындау 41
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 45
ҚОСЫМША А 47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы, Алматы: Жеті Жарғы; 2004 жыл.
2 Табанов С.А, Оразова А.Ә Күрделі заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ өоғамы Ата Заңдарының (Конституцияларының) тарихи-құқықтық сабақтастығы, Алматы: Жеті Жарғы, 2005 жыл.
3 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Алматы: Жеті Жарғы, 2001 жыл.
4 Заң және Заман журналы 2004-2005 ж.ж.
5 Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. (Ғ. Сапарғалиев 2003ж)
6 Мемлекеттік қызмет. (Е. Баянов 2005ж)
7 Мемлекеттік қызмет (М.Туяков 2003ж)
8 Парасат журналы 2004-2005 ж.ж.
9 Қазақстан Республикасының Конституциясы
10 Жоламан К.Д. Азаматтық қоғам және мемлекет Ж. Құқық және мемлекет, 1999 ж.
11 Бейсенова А., Біржанова К., Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негіздерін оқып үйренушілерге көмек. Алматы: «Жеті жарғы», 1996 ж.
12 Жамбылов Д., Саясаттану. Оқу құралы, Алматы, 1996.
13 Нысанбаев Ә., Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. – Казахстан. Демократия. Духовное обновление., Алматы, 1999 ж.
14 Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы; Алматы; Жеті жарғы, 1997 ж.
15 Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: «Жеті жарғы», 1996 ж.
16 Журнал «Саясат», «Чиновничество в постсоциалистическом обществе: опыт предварительного анализа» Хайруллаева М., Тулегулова А., N6, 1997.
17 Жоламан К.Д. Құқықтық мемлекет, оның түсінігі мен мазмұны. Ж. Құқық және мемлекет РК, 2000.
18 Жоламанов Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 1999 ж.
19 Теория госудрства и права в схемах и определениях. В.К.Бабаев, В.М.Баранов, В.А.Толстик, Москва, 1998 г.
1 Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы, Алматы: Жеті Жарғы; 2004 жыл.
2 Табанов С.А, Оразова А.Ә Күрделі заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ өоғамы Ата Заңдарының (Конституцияларының) тарихи-құқықтық сабақтастығы, Алматы: Жеті Жарғы, 2005 жыл.
3 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Алматы: Жеті Жарғы, 2001 жыл.
4 Заң және Заман журналы 2004-2005 ж.ж.
5 Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. (Ғ. Сапарғалиев 2003ж)
6 Мемлекеттік қызмет. (Е. Баянов 2005ж)
7 Мемлекеттік қызмет (М.Туяков 2003ж)
8 Парасат журналы 2004-2005 ж.ж.
9 Қазақстан Республикасының Конституциясы
10 Жоламан К.Д. Азаматтық қоғам және мемлекет Ж. Құқық және мемлекет, 1999 ж.
11 Бейсенова А., Біржанова К., Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негіздерін оқып үйренушілерге көмек. Алматы: «Жеті жарғы», 1996 ж.
12 Жамбылов Д., Саясаттану. Оқу құралы, Алматы, 1996.
13 Нысанбаев Ә., Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. – Казахстан. Демократия. Духовное обновление., Алматы, 1999 ж.
14 Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы; Алматы; Жеті жарғы, 1997 ж.
15 Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: «Жеті жарғы», 1996 ж.
16 Журнал «Саясат», «Чиновничество в постсоциалистическом обществе: опыт предварительного анализа» Хайруллаева М., Тулегулова А., N6, 1997.
17 Жоламан К.Д. Құқықтық мемлекет, оның түсінігі мен мазмұны. Ж. Құқық және мемлекет РК, 2000.
18 Жоламанов Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 1999 ж.
19 Теория госудрства и права в схемах и определениях. В.К.Бабаев, В.М.Баранов, В.А.Толстик, Москва, 1998 г.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылы 30 тамыз (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, 1997 жылы 16 шілде (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Өнд. толықт., 4-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 360 бет.
4. Әбілезов Е.Т. Қазақстанның қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. – Алматы: ЖШС «Издательство Норма – К», 2004. – 216 бет.
5. Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть: учебное пособие, Алматы: «Әделет пресс», 1997.
6. Қайыржанов Е.П. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 1998.
7. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М.1957.
8. «Заң және жаман» қоғамдық-саяси, ғылыми-құқықтық журнал
9. «Заңгер» ҚР-ның құқық жаршысы
10. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
11. Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: «Жеті жарғы»,
1996 ж.
12. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве, М., 1963.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан //Под. ред. И.И.Рогова, С.М.Рахметова. – Алматы: Баспа, 1999. – 808 с.
14. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені. № 12, 2007.
15. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998. – 228 с.
16. Қазақстан Республикасы Жоғары сотының бюллетені. № 6, 1999.
17. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы: Жеті жарғы, 1999.
18. Парасат журналы 2004-2005 ж.ж.
19. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть: Курс лекций. М., 1996.
20. Булгаков Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы; Алматы; Заң әдебиеті, 2004 ж.
21. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық; Алматы; Жеті жарғы, 2003 ж.
22. Нысанбаев Ә., Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. – Казахстан. Демократия. Духовное обновление., Алматы, 1999 ж.
23. Журнал «Саясат», «Чиновничество в постсоциалистическом обществе: опыт предварительного анализа» Хайруллаева М., Тулегулова А., N6, 1997.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылы 30 тамыз (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, 1997 жылы 16 шілде (кейінгі өзгертулер мен толықтырулар)
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. - Өнд. толықт., 4-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 360 бет.
4. Әбілезов Е.Т. Қазақстанның қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. – Алматы: ЖШС «Издательство Норма – К», 2004. – 216 бет.
5. Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть: учебное пособие, Алматы: «Әделет пресс», 1997.
6. Қайыржанов Е.П. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). Алматы, 1998.
7. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М.1957.
8. «Заң және жаман» қоғамдық-саяси, ғылыми-құқықтық журнал
9. «Заңгер» ҚР-ның құқық жаршысы
10. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
11. Сапаргалиев Г.С. Заң терминдерінің сөздігі. Алматы: «Жеті жарғы»,
1996 ж.
12. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве, М., 1963.
13. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан //Под. ред. И.И.Рогова, С.М.Рахметова. – Алматы: Баспа, 1999. – 808 с.
14. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені. № 12, 2007.
15. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998. – 228 с.
16. Қазақстан Республикасы Жоғары сотының бюллетені. № 6, 1999.
17. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы: Жеті жарғы, 1999.
18. Парасат журналы 2004-2005 ж.ж.
19. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть: Курс лекций. М., 1996.
20. Булгаков Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы; Алматы; Заң әдебиеті, 2004 ж.
21. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық; Алматы; Жеті жарғы, 2003 ж.
22. Нысанбаев Ә., Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару. – Казахстан. Демократия. Духовное обновление., Алматы, 1999 ж.
23. Журнал «Саясат», «Чиновничество в постсоциалистическом обществе: опыт предварительного анализа» Хайруллаева М., Тулегулова А., N6, 1997.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1. Қажетті қорғану 6
2. Аса (мәжбүрлі) қажеттілік
26
3. Жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру 29
4. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру 31
5. Орынды тәуекел
35
6. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу
39
7. Бұйрықты немесе өкімді орындау
41
Қорытынды 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 45
Қосымша А 47
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда барлық елдерде
адамдардың өмірін, тыныштығын мемлекет тарапынан қорғау, сондай-ақ
адамдардың өзін-өзі қорғай алуы – өзекті мәселелердің бірі болып болып
отыр. Барлығына мәлім Қазақстан Республикасының Конституциясының 17-
бабында: “Адамдардың қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. Ешкімді азаптауға,
оған зорлық зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамның қадір-
қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге және жазалауға болмайды” - деп
бекітілген. Барша мемлекетте адам және оның өмірі құнсыз болып есептеледі.
Қандай да болмасын мемлекеттің қоғамдық өмірінде құқық бұзушылықтар
кездесіп жатады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев елдің тыныштығы, бейбітшілігі мықты болсын деп,
қоғамда болып жатқан құқық бұзушылықтың саны сиресін деп шаралар қолдануда.
Қоғамдық тыныштықты орнату мақсатында 2004 жылы 4 шілдеде Қазақстан
Республикасы “Қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге азаматтардың қатысуы”
туралы заңына қол қойды. Ол қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге азаматтардың
өз еркімен қатысуына байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Егер қоғамдық тәртіпті реттеуге азаматтардың өздері ат салысатын болса,
қылмыстардың саны да азайар еді. Бір сөзбен айтқанда, құқық бұзушылықтар
мен қылмыстардың алдын-алудың тиімділігі, менің ойымша, құқық қорғау мен
мемлекеттік органдардың және жұртшылықтың үйлестірілген жұмысын қажет
етеді.
Адамның, азаматтың, тұлғаның жасалған қылмыстық іс-әрекетке
қатыстылығының бар-жоғын анықтаудың мәні зор. Бұл жұмыс өте көлемді, бірақ
маңызды. Өйткені, бір әрекеттің қате жолмен кетуі адамның өмірінде үлкен із
қалдыруы мүмкін. Сондықтан біз осы курстық жұмыста іс-әрекеттің қылмыс
екендігін жоятын мән-жайлар жайында баян етпекпіз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Курстық жұмыс барысында іс-әрекеттің
қылмыс екендігін жоятын мән-жайлардың ұғымын, оның қажетті қорғану, аса
қажеттілік, қылмыскерді ұстау, жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру,
орынды тәуекел ету, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу, бұйрықты немесе
өкімді орындау сияқты түрлеріне талдау жасап, олардың негізгі
айырмашылықтары мен негізгі нысандарын, негізгі аспектілеріне,
элементтеріне талдау жасадық. Жұмыстың басты өзектілігі іс-әрекеттің
қылмыстылығын жоятын мән-жайлардың және олардың негіздері туралы толық
мағлұмат алуға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Курсттық жұмыстың негізгі
мақсаты мен міндеті – іс-әрекеттің қылмыс екендігін жоятын мән-жайлардың
қыр-сырын ашып, толық сипаттама беру мүмкіндігі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын
жағдайлардың адамның нақты жүрыс-тұрысымен, оның өмірімен байланыстылығын
көрсету, бағалау.
Зерттеу жұмысының пәні. Курсттық жұмыстың негізгі көтерген мәселесі
–іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайларды жан-жақты ашу, талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Курсттық жұмыс
жазу барысында негізінде Ағыбаев А.Н., Әбілезов Е.Т., Жүнісов Қ.Т. сияқты
авторлардың Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім кітаптарын, сонымен қатар Тура
би, Заң және заман, Заңгер сияқты мерзімді баспа басылымдарында
жарияланған бірқатар мақалаларды қарастырдық.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Курсттық жұмыс жазу барысында
негізгі жалпылау, сараптау, талдау, зерттеу, жинау әдіс-тәсілдері
қолданылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Бұл курсттық
жұмыстың басқа жұмыстардан ерекшелігі іс-әрекеттердің қылмыс екенін жоятын
мән-жайлар жөнінде толық мағлұмат алуға болады. Жұмыста берілген
мағлұматтарға сүйене отырып, іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын жайлардың не
екендігін, оның қандай түрлері, қандай элементтерден тұратындығы туралы
мағлұмат алуға және оларға жан-жақты анықтама тауып, толыққанды жете
түсінуге болады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәнділігі. Бұл курсттық
жұмыстағы көтерілген іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар туралы
мәселеден жоғары оқу орын студенттері Қылмыстық құқық пәні бойынша
теориялық мәлімет алуға болады. Сонымен бірге мұндағы көтерілген бірсыпыра
тыңи жаңалықтар Мемлекет және құқық тарихы мен негіздері, Саясаттану және
Халықаралық құқық пәндерімен тығыз байланысты болғандықтан студенттерге
жаңа ғылыми жобаларда тәжірибе ретінде қолданылуға болады.
1 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ
Еліміздің қылмыстық-құқық теориясында ғылыми доктринада, қылмыстық іс-
әрекетті жоятын мән-жайлардың топ жинағына қарамастан Қазақстан қылмыстық
заңдылықтар атқаруында ұзақ уақыт бойы қажетті қорғану мен аса
қажеттіліктің белгісін құраған екі ғана норма іске асырылды.
1997 жылдың 16-шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет қажетті қорғану мен аса қажеттіліктің
қатарына, олармен бірге басқа да қылмыстық іс-әрекетті жоятын мән-жайлардың
белгілерін қарастыратын болды. Яғни олар, қылмыскерді ұстау кезінде зиян
келтіру, орынды тәуекел, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу, бұйрықты
немесе өкімді орындау. Сол сияқты 2001 жылдың 16-наурыздағы Қазақстан
Республикасының № 163 Заңымен Қылмыстық кодекс 34-1 Жедел іздестіру
шараларын жүзеге асыру атты бабымен толықтырылды. Аталған бап, қылмыстық іс-
әрекетті жоятын мән-жайлардың қатарын кеңейте түсті. Қылмыстық іс-әрекетті
жоятын мән-жайлардың орын алуы әрекеттердегі қылмыстың құрамын жояды.
Кеңірек қарастырсақ, қажетті қорғану, қол сұғушылық жасаған адамды
ұстау кезінде зиян келтіру, аса қажеттілік және орынды тәуекел жағдайында
жасалған әрекеттер қоғамға пайдалы болып келеді [36, 96 б]. Барлық осы
белгілер бойынша, құқық қорғау мүдделеріне белгілі бір зиян келтіру,
адамның жеке басының құқықтарын қорғау, мемлекет пен қоғам мүдделерін
қорғау сияқты пайдалы мақсатқа жету үшін қажеттілік тудыратын мән-жайлар
болып табылады. Қажетті қорғануды тереңірек қарастыратын болсақ, қажетті
қорғану барысында заң тұлғаның құқықтарын, оның заңды мүдделерін қорғайды.
Сонымен қатар қоғам мен мемлекеттің қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан қол
сұғушының өзіне зиян келтіру арқылы қорғайды. Тағы бір айта кететін мәселе
қажетті қорғанудың негізгі мақсаты болып заңмен қорғалатын мүдделерді
қорғау болып табылады. Ал қажетті қорғану кезінде қол сұғушының өзіне зиян
келтірілсе ол қажетті сипат алады. Қажетті қорғану әрбір адамға өзінің
заңды мүдделерін қорғау үшін, сондай-ақ үшінші тұлғалардың, қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін қорғауда жүзеге асырылады. Қажетті қорғанудың
объектісі ретінде жеке тұлға оның құқықтары мен заңды мүдделері, сондай-ақ
қоғам мен мемлекет бола алады. Қажетті қорғану барысында адамның өмірі мен
денсаулығы, жыныстық еркіндігі немесе жыныстық қол сұғылмаушылығы қорғала
алады. Сондай-ақ қажетті қорғану тұлғаға қарсы әрекет, мысалы: жағынан
шапалақпен тартып жіберу, қоғамдық орындарға балағат сөздер жазылған
үнтаспалар немесе плакаттарды ілуге қарсы қолданыла алады. Бірақ ауызша,
яғни сөзбен айтылған балағат сөзге қажетті қорғану қолданылмайды. Қажетті
қорғану азаматтардың субъективтілік құқығы болып табылады. Бұл құқықты кез-
келген азамат қолдана алады. Барлығына мәлім қажетті қорғану барысында
жәбірленушіге оның өміріне қауіп төніп тұрады, сондықтан мемлекет тарапынан
жәбірленушіге қалай, қандай тәсілмен қорғану керек деген міндетті тәртіп
бекітілмеген. Мұнымен қатар, егер келтірілген зиян өзінің сыртқы формальды
белгілері бойынша Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген
әрекеттердің құрамына сай келсе, қажетті қорғану қылмыстық іс-әрекетті
жоятын мән-жайлар қатарына жатқызылады.
Қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылу мүмкіндігі болса да, немесе
мемлекет органдарына, я болмаса басқа тұлғаларға көмек сұрауына
байланыссыз, әрбір адамның қажеттті қорғану құқығы бар.
Қажетті қорғану қылмыспен күресуде маңызды және тиімді әдістердің бірі
болып отыр [17, 142 б]. Қажетті қорғану Конституциялық азаматтардың құқығы
бола отырып, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі, қоғамға
пайдалы әрекет ретінде, қылмыстың болдырмауын ескерту немесе қылмыспен
күресуде белсенділікті арттырады.
Қажетті қорғану – әрбір адамның заңды және заңмен көтермеленетін
әрекеті болып табылады. Себебі қорғану қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс
берудің белсенді нысаны болып саналады. Заң бойынша барлық азаматтар -
кәсіби немесе өзге де даярлығын, қызмет жағдайына қарамастан қажетті
қорғануды жүзеге асыруға бірдей негізде құқылы. Заңда лауазым адамдары
немесе басқадай құқық қорғау органдары үшін қажетті қорғануды қолданудың
ерекше талаптары белгіленбеген. Көптеген азаматтар үшін қажетті қорғануды
қолдану олардың жеке құқығы болып табылады. Қажетті қорғану кезінде зиян
қол сұғушыға келтіріледі. Қажетті қорғану барысында зиян әртүрлі, мысалы
денсаулыққа әртүрлі санаттағы зиян келтіру, соққы беру, бас бостандығынан
айыру, т.б тәсілдер арқылы келтіріледі. Әлеуметтік зерттеулер қорытындысы
бойынша қажетті қорғану кезінде қол сұғушының денсаулығына 620 жағдайда
зуыр зиян келтіріледі. Қажетті қорғану кезіндегі қол сұғушыға келтірілген
зиян, жәбірленушіге келтірілетін зияннан ауырырақ болуы мүмкін. Мысалы,
әйел адамды зорламақ болған тұлғаның өмірін қию заңды, себебі мемлекет
жәбірленуші адамның мүддесін көздейді. Қажетті қорғану барысында мемлекет
жәбірленушіге қандай құралдармен, қандай тәсілмен қорғану керек деген
ережелерді бекітпеген. Кейбір жағдайларда қарусыз шабуыл жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына елеулі қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен қатар егер
қарусыз қол сұғушыларға жәбірленуші тарапынан қарумен зиян келтірілген
болса, ол заңды болып есептеледі [6, 57 б]. Мысалы: Таласов және Икласов
Каримов деген азаматтың үйіне қарай есеп айырысу мақсатымен жақындады.
Таласов және Икласов есікті бұзып кіріп Каримов ұйықтап жатқан бөлмеге дөп
басып кірді де Каримовты соққыға жыға бастады, сол кезде Каримов төрде
ілініп тұрған қаруды алып Таласовқа бағыттап, оның өмірін қиды. Бұл
жағдайда Каримовтың қаруды қолдану заңды болып саналады, себебі қажетті
қорғану барысында жәбірленіші қалай қорғануды өзі таңдайды. Қажетті
қорғануға байланысты басқа да жағдайларды қарасытратын болсақ, Исмаилов
деген азамат өзінің таныстарымен Смагулов және Абдраимов деген азаматтармен
мотоциклмен су басына шомылуға келді. Жағажайға келгеннен кейін бұлар шөп
шабылып жатқанын көріп, бір-бір құшақ шөп алмақ болып келіспеушілік орын
алады. Ұрыс-керіс үстінде Исмаилов шалғымен Смагуловқа соққы бермек болып
соған қарай жөнеледі, бірақ Смагулов қашып кетіп, енді Исмаилов Абдраимовты
шалғымен соққыға жықпақ болады, ал Абдраимов мотоциклге тез арада жүгіріп
барып қызметте істеп жүргенде берілген ПМ 9 маркалы пистолетін алып шығып,
атамын деп ескертті, бірақ бұған қарамастан Исмаилов Абдраимовқа соққы
берді енді тағы соққы беремін деп әрекеттенгенде Абдраимов қорғану
барысында пистолетпен Исмаиловтың денсаулығығна ауыр дене жарақатын салды.
Бұл жағдайда қол сұғушыға тән белгілер де, қорғануға тән белгілер де бар.
Бірақ бұл жағдайдағы Абдраимовтың әрекеті қажетті қорғану барысында
істелген деп есептеледі. Себебі Исмаиловтың әрекеті қоғамға қауіпті және
Абдраимов қажетті қорғанудың шегінен шыққан жоқ. Тәжірибеде басқа да
жағдайлар кездеседі мысалы: тұлғаға қауіп төне тұра, ол қажетті қорғанудың
орнына қол сұғушымен есеп айырысу мақсатында оған, оның өміріне және
денсаулығына қарсы қол сұғады. Бұл жағдайды тек қажетті қорғану деген
сылтау ретінде қарасытырамыз. Қажетті қорғануды жүзеге асырудың негізгі
шарттары бар. Ең алдымен қиянат қоғамға қауіпті болуы керек, яғни қиянат
арқылы заң қорғайтын мүдделерге тікелей зиян келтіретін немесе келтіру
қаупін тудыратын жағдайда қажетті қорғануды қолдануға болады.
Әсіресе адамның өміріне, денсаулыққа, қоғамдық тәртіпке, меншікке
қарсы қылмыстарға қарсы қажетті қорғануды, соттық тәжірибеде көп
кездестіруге болады. Қоғамға қауіпті қол сұғушылық міндетті түрде жаза
қолданылатын болуы тиіс емес. Бірақ ол шынымен де қоғамға қауіпті болуы
керек. Қол сұғудың кейбір субъективті негіздеріне орай олардың қылмыс деп
саналмайтын жақтары да болады. Мысалы: психикалық ауруға ұшыраған адамның
қол сұғуымен іс жүзіндегі қателігі кінәсін жоятын әрекет жасаған адамның
қол сұғуы, тағы басқалар [5, 76 б]. Солай бола тұрғанымен де осындай
жағдайлардың бәрінде қорғануға заңды түрде жол берілгенін анықтау керек.
Қажетті қорғану кейбір мүдделердің заңды бұзылуына, атап айтқанда
заңды түрде бас бостандығынан айыруға қарсы, міндетті бұйрықтың орындалуына
қарсы қолдануға болмайды.
Қажетті қорғанудың екінші тағы бір маңызды шарты қол сұғушылық
көрініп, білініп тұруы тиіс, яғни оның жасалуы қолға алынып басталуы немесе
оның жүзеге асуы заңмен қорғалатын құқық пен мүддеге төнген қаупі тура
көрініп тұруы тиіс. Қол сұғушылықтың тура қаупі оны орынды әрі заңды етеді.
Қорғану әрекетін заңды деп тану тиісу міндетті түрде басталған болуы керек
деп талап қоюға болмайды. Тиісудің тікелей қаупі төніп тұрғанда ғана оны
болады деп ұйғарамыз. Дайындалған немесе болады-ау деген шабуылға қарсы
қорғану жасауға болмайды. Шынымен қылмыс жасау ниетімен келе жатқан адамды,
қылмыс жасайтын жеріне жетпей жатып денесіне жарақат салып немесе өлтіріп
алған жағдайда бұл әрекетті қажетті қорғану деуге болмайды. Мұндай жағдайда
тіпті қажетті қорғанудың шектен асып кетуі жайында да сөз қозғай алмаймыз,
өйткені бұл жағдайда әлі шабуыл жасалған болуы мүмкін.
Болады-ау деген шабуыл көзге көрінген жағдайда оған қарсы шабуыл жасау
қорғанудың қажетті ескерту шаралары арқылы қолданылуы тиіс. Бірақ бұл
шараның өзі қажетті қорғанудың шегінен асып кетпеуі тиіс. Сондай-ақ қажетті
қорғануды аяқталған, яғни болып кеткен шабуылға қолдануға болмайды. Сол
сияқты ар-намысқа тиген адамның денесіне жарақат салу немесе ұрып соғу
қажетті қорғануға жатпайды.
Қажетті қорғанудың келесі үшінші шарты қол сұғушылық шын мәнінде орын
алуы керек. Жасалған қажетті қорғану қол сұғушы субъектінің ойша
қиялдағанындай емес, шындыққа жанасатын ақиқат болғанда ғана жасалған
әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоя алады [6, 86 б]. Шабуыл болып көрінетін
қимылды тойтаруға бет алған (жалған қорғану деп аталатын) әрекет сол
әрекетті жасаған адамның кінәсінің түрін анықтау үшін іс жүзіндегі
қателіктің мәні жалпы ережеге байланысты қарастырылуы тиіс. Ниет пен
абайсызды белгілері жоқ іс жүзіндегі қателік болғанда ғана жалған
қорғанумен жасалған әрекет орынды деп саналып, оған қылмыстық жауаптылық
артылмайды. Жалған қорғануда адам әдетте шындығында болмайтын шабуылды
болады деп жорамалдап қателесуі мүмкін. Іс жүзінде қателікпен, жалған
қорғанумен жасалған әрекет қоғамға қауіпті болса да, ол қасақаналықпен
жасалған қылмыс деп саналмайды. Ол сонымен бірге, егер субъект шындығында
шабуыл болғанын немесе зиян келтіруге кінәлі емес екендігін алдын ала
болжап білсе, егер істің мән-жайына байланысты болжауға мүмкіндігі болмаса,
әрекет абайсыздықта жасалған болып саналады. Қорғауға байланысты қажетті
қорғанудың шарттары мынаған келіп саяды:
1. Қорғау қол сұғушыға белгілі бір зиян келтіру жолымен жүзеге асырылуы
тиіс. Оның үшінші бір адамға бағытталуы тиіс емес. Шабуыл жасаушы бір
адамға емес, үшінші бір адамға зиян келтіру жолымен қайсібір мүддені
қорғау қажетті қорғану болып санамайды. Оған аса қажеттілік жөніндегі
ережені қолдануға болады. Қажетті қорғану актісін жүзеге асыруда
қорғану нәтижесінде шабуылдаушы тұлғаға зиян келтіру талап етілмейді.
Қажетті қорғанудағы қорғаудың ерекшеліктерінің ең бастысы
шабуылдаушыға зиян келтіргенде көрінетін еті тірлік яғни белсенді
мінез болып саналады.
2. Қорғауға құқықпен қорғалатын ұжымдық, жеке меншіктік, өзінің және
басқаның мүдделеріне қол сұғылғанда жол беріледі. Қылмыстық заң
жасалған шабуылдың ғана емес, жекеленген азаматтардың тұлғасына немесе
мүлкіне, өкімет, мемлекет мүддесіне тікелей қылмыстық қол сұғушылықққа
куә болған үшінші біреудің де қорғану құқығын қарастырады. Осы жөнінде
сот органдары жиі қателіктер жіберіп және азаматтардың қажетті
қорғануды жүзеге асырудың заңмен белгіленген құқықтарын негізсіз
шектейтін кездері де болып қалады. Басқа адамның әрекетінен қорғану
әрекетін жүзеге асыру жәбірленушінің үшінші бір адамды қорғауы
жөніндегі келісімді анықтаудың қажеті жоқ.
3. Қорғау қажеттіліктің шегінен аспауы тиіс. Қылмыстық заң көп уақытқа
дейін қажеті қорғаудың шегін белгілемей келді. Оны дүниеге әкелу сот
тәжірибесі мен қылмыстық құқық теориясының міндеті болды. Қандай
жағдайда болса да қажетті қорғану әрекетінің заңдылығы үшін
қылмыскерге келтірілетін зиянның арасындағы теңдестіктің талап
етілмегені ақиқат. Қажетті қорғанудың заңдылығы үшін қылмыстық заң
шығарушылар келтірілген зиянның мәні алдын ала ескертілген зиянға
қарағанда задау болуы тиіс екендігі жөніндегі ұйғарымды ұсынады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 32-бабының 3 бөлігінде
былай көрсетілген: Нәтижесінде қол сұғушыға анық шектен тыс, жағдай мәжбүр
етпейтін зиян келтіретін, қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіпті
дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі қажетті қорғаныс шегінен шығу деп
деп танылады [2, 21 б].
Жалған қорғану.
Қажетті қорғанудан басқа жалған қорғану деген түсінік бар.
Ол қорғанушыға мына төмендегідей мән-жайға байланысты тууы мүмкін.
1. Қорғанушы жәбірленушінің қоғамға қауіпті емес әрекетін қоғамға қауіпті
деп қателесуінде;
2. Қол сұғушылық, қиянат келтіретін тұлға ретінде басқа бір тұлғаны
қателесіп қол сұғушы ретінде болжауы.
Жалған қорғану - қоғамға қауіпті әрекет, яғни жалған қорғануды жүзеге
асырған адам кінәлі деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Жәбірленушіге деген әрекетінің қате екенін сезбеген, сезуге міндетті
болмаған және де оны сезуге мүмкіндігі болмауы. Егер қиянат келтірілсе,
абайсыздықта істелген қылмысы үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Ол тек
қатесін сезуге міндетті болуы немесе сезе алатын болса.
Қажетті қорғанудан жалған қорғануды ажырата білудің маңызы ерекше.
Жалған қорғану деп қиянат келтірушіліктен жорамалды түрде қиянат келтіреді
екен деп ойлап, оның байыбына бармай қорғануды айтамыз. Яғни, жалған
қорғануда төніп тұрған қиянат, қауіп жоқ.
Жалған қорғану қорғанушының әртүрлі объективтік жағдайларға байланысты
істелген қатесі болып табылады. Мысалы, қорғанушы жәбірленушінің қоғамға
қауіпті емес әрекетін қоғамға қауіпті екен деп қателесуі мүмкін. Мысалы,
Жұман деген азамат кешкілік қараңғы түскен кезде күндегі әдетінше жұмыстан
соң қалың бақтың арасындағы жалғыз аяқ жолмен үйіне қайтады. Бір қарағанда
ол өзінің артынан келе жатқан бір адамның сүлбесін байқайды. Сол адамнан
қауіптенген ол жүрісін жылдамдатып, бақ ішінен жылдам шықпақшы болады [17,
139 б]. Оның артынан келе жатқан адам да жүрісін жеделдетіп, оған таяу
келеді. Өзінше қылмыскер шабуыл жасайды деп ойлаған Жұман кілт тоқтай
қалады да, жүгіріп келе жатқан әлгі адамды таяқпен ұрып құлатады.
Нәтижесінде бейтаныс адамға ауыр дене жарақатын келтіреді. Істі тергеу
кезінде анықтағанда Жұманның артынан қалмай келе жатқан адам соның тұрған
жерінің тұрғыны болып шықты. Қараңғыда ол да жалғыз жүруден қорқып алдында
келе жатқан адамнан қалмауға тырысып, желе-жортып Жұманды қуып жетіп
артынан ілесіп отырады. Жұманның әрекеті жалған жағдайда істеген қорғану
деп танылған.
Жалған қорғану – қоғамға қауіпті әрекет.
Жалған қорғануды жүзеге асырған адам кінәлі деп танылып, қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Егер адам қажетті қорғануды қолдануда өзінің
қатесін болжамаса немесе болжауға мүмкіндігі болмаса, онда ол келтірілген
зиян үшін жауап бермейді [4, 121 б]. Мысалы, Сағат деген азамат жолдасының
үйіне кірудің орнына шатасып бір соған ұқсас үйге кіріп кеткен. Сағаттың
үйге кірген тарсылынан ұйықтап жатқан үй иесі Қанат оянып кетіп, үйіне ұры
кіріп кетті екен деп ойлап, ешбір ойланбастан төсектің қасында тұрған
орындықпен басынан ұрып, оған ауыр дене жарақатын келтірген. Қанаттың
қорғануы бұл ретте заңды қорғану болып табылады. Бірақ ол өзінің
жәбірленушіге деген әрекетінің қате екенін сезбеген, сезуіне міндетті
болмаған және де оны сезуге мүмкіндігі болмаған. Яғни, оның әрекетінде
қылмыс белгісі жоқ. Егер мұндай жағдайда ол өзінің қатесін сезуге міндетті
болса немесе сезе алатын болса, онда ол абайсыздықпен істеген қылмысы үшін
жауаптылыққа тартылар еді.
Жалған қорғануды нақты төнген шын қауіпті тойтарудығы сияқты зиян
келтірілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жоғарға Сотының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы
№7 қаулысының 21-тармағында соттар шын қорғануды жалған қорғанудан айыра
білуі керек. Мұндай жағдайда өзінің болжау қателігін аңғармай және
қателігін аңғару мүмкін болмаған адамның қорғану құралдарын қолдануын
қажетті қорғану жағдайында істелген әрекет деп қарау керек делінген. Егер
адам жасалған шабуылдың жалғандығын ұғынбай, зиян келтірген болса, бірақ
істің мән-жайына қарай мұны ұғына алатын және ұғынуға міндетті болса, онда
мұндай адамның әрекеті абайсызда залал келтіргені үшін жауапқа тартылып
оның іс-әрекеті Қылмыстық кодекстің баптары бойынша сараланады.
Қажетті қорғанудың шегінен шыққан үшін қылмыстық жауаптылық және одан
босатудың негіздері
Қылмыстық кодекстің 32-бабының 3-бөлігіне сәйкес қол сұғушыға анық
шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтіретін, қол сұғушылықтың
көрінеу сай келмеуі қажетті қорғаныс шегінен шығу деп танылады. Бұлайша
шектен шығу тек қана қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық
жауаптылыққа әкеп соқтырады. Қажетті қорғанудың шегінен шыққандық қоғамға
зиянды. Сондықтан да мұндай әрекеттердің қылмыстық жауаптылығы және жазасы
заңға сәйкес нақты келтірілген зиянға сәйкес шешіледі. Қиянат келтірушіге
қажетті қорғану шегінді, қол сұғылған қиянатты зиян келтірместен тойтаруға
мүмкіндік болмаса қоғамдық немесе жеке мүддені қорғау мақсатымен
келтірілген зиян әр уақытта да заңға сиымды болып саналады [6, 79 б]. Егер
қиянат келтірушіге зиян шектен тыс және сол қиянаттың сипаты мен
қауіптілігіне сөзсіз сәйкес келмесе, онда қорғанушы жөнінде қажетті
қорғанудың шегінен шығып кеткені үшін жауаптылық мәселесі туындайды. Мұндай
жағдайда келтірілген зиян шабуылдан қорғану мүддесіне сәйкес жүзеге
асырылды деп санауға болмайды. Сонымен бірге ескере кететін бір жайт,
қажетті қорғану шегінен асып істелген қылмыс жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайлар қатарына жатады. Қорғануға байланысты қажетті қорғануға жататын
қоғамдық мүдделер жатады. Олар:
1. қорғанушының құқығы мен заңды мүддесі
2. басқа бір тұлға мен оның заңды мүддесі
3. қоғамның мүддесі
4. мемлекет мүддесі
Заң қиянаттың қаупі мен сипатына қорғанудың сөзсіз сәйкес келмеуін
қажетті қорғану шегінен асып кеткендік деп санайды.
Егер қорғанушы қиянаттың қаупі мен сипатына нақты жағдайда сөзсіз
сәйкес келмейтін қорғану құралдары мен тәсілдерін қолдану арқылы, қиянат
жасаушыға орынсыз, қажетсіз негізде ауыр зиян келтірсе, оның әрекеті
қажетті қорғанудың шегінен шығып кеткендік болып саналады.
Мысалы: Асаубаев деген азамат қажетті қорғану шегінен асып кеткен
жағдайда денені ауыр жарақаттағаны үшін (109-бап, 2-бөлігі) кінәлі деп
танылып сотталған. Қарағанды облысының, Көлбастар деген ауылында 2008 жылы
төмендегідей келеңсіз оқиға орын алған, Оны қысқаша сипаттайтын болсақ,
сыраханада Асаубаевқа қызу күйінде бір аяғы жоқ Жоламанов деген азамат
тиісіп, өзіне екі құмыра сыра алып беруді талап еткен. Жоламановты итеріп
жіберіп Асаубаев жалаға шықпақ болған, итеруден құлап түскен Жоламанов
жалма-жан тұра сала Асаубаевты балдағымен ұрып, тағы да екінші рет ұрмақ
болған, осы кезде Асаубаев қолындағы құмырасымен Жоламановты бастан ұрып,
оған ауыр дәрежедегі дене жарақатын келтірген. Сот үкімінде “қажетті
қорғанудың шегінен асып қиянаттың қаупі мен сипатына сай келмейтін жағдайда
Жоламановқа зиян келтірген” деп көрсетілген. Жоламановты бір аяғы жоқ
мүгедек әрі ауыр мас күйде болған. Осы жағдайға байланысты Асаубаевты оны
басынан ұрмай-ақ, оның қолындағы балдағын жұлып алып, басынан ұрып, ауыр
дене жарақатын салмай-ақ, қиянатты тоқтатуға толық мүмкіндігі бар еді.
Қорғанушы шегінде немесе одан асып, әрекет істеді ме деген мәселені
шешу үшін істің барлық мән-жайын мұқият, жан-жақты есепке алуды, оқиға
болған жағдайда қорғанушының, сондай-ақ қиянат келтірушінің жеке басын,
олардың күштерінің ара салмағын анықтау қажет.
Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы №7
нормативтік қаулысында соттар қажетті қорғану шегінен асып кеткендіктің бар
немесе жоқ екендігі мәселесін шешкен кезде тек қорғану мен қауіп төндіру
құралдарының сәйкестігін немесе сәйкессіздігін ғана емес, қорғанушыға қауіп
төндірушінің қауіптілік сипаты, шабуылға қарсы тұрудағы оның күші мен
мүмкіндігін, сондай-ақ шабуылшы мен қорғанушының күштерінің ара-салмағына
ықпал ететін басқа барлық жағдайларды да (қауіп төндірушы мен қорғанушының
саны, олардың күш-қуаты, жасы, қаруланғандығы, қауіп төндіру уақыты мен
орны т.б) ескеруі керек деп атап көрсеткен. Қорғану әрекетнің заңға
сыйымдылығын бағалағанда ең бірінші қиянаттың үрдістігін, яғни қауіп
төндірудің сипаты мен дәрежесін, шабуылдың қарқыны мен күшін есепке алу
қажет [5, 67 б]. Қиянаттың сипаты мен қаупі көп жағдайларға қауіп төнетін
объектінің маңыздылығына да байланысты. Адамның өмірі, денсаулығы, меншігі
сияқты маңызды объектілерге шабуыл жасап, нақты қауіп төндіру қорғанушыға
да қорғанудың өте ыңғайлы тәсіліне жүгінуге құқық береді. Яғни, қорғалатын
игіліктің бағасы құнды болған сайын осыған орай оған төндірілетін қиянат та
қауіптірек, сондай-ақ қажетті қорғануды қолданудың шегі де және қиянат
келтірушіге зиян мөлшері де елеулі, ауқымды болады. Қиянаттың үрдістігінің
дәрежесі көп жағдайларда қылмыскердің қолданатын құралы мен қару-жарағына
да байланысты. Бірақ та, бұл жерде қорғанушы шабуылды қандай құрал немесе
қаруды қолданса, соған сайма-сай құралмен немесе қарумен тойтаруға ғана
құқылы деп айту қате болады. Мұндай пікірді қуаттаған жағдайда қорғанушының
қару жұмсау арқылы өзінің немесе басқа адамның өміріне нақты қауіп төндіріп
тұрған қаруланбаған қылмыскердің әрекетін тойтаруы негізсіз қылмыс болып
саналады.
Сонымен қажетті қорғанудың шегінен асып кеткендік деп танылуы үшін
қиянаттың қаупі мен сипатына қорғаудың сөзсіз сәйкес келмеуі қажет. Бұл
жерде сөзсіз сәйкес келмеушілікке қорғанушының айдан айқын, анық түрде
қорғану шегінен асып кеткен қиянат келтірушіге негізсіз, орасан зор зиян
келтіруін айтамыз [17, 176 б]. Сот тәжірибесінде едәуір емес мөлшердегі
бөтен біреудің мүлкіне қол сұққан қиянат келтірушіні өлтіру, адамның
өміріне, денсаулығына қауіпті емес күйде істелген бұзақылықты, ұсақ ұрлықты
тойтарудағы басқа адамның денесіне ауыр дене жарақатын келтіру фактілері
жиі орын алады.
Заңда қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіргендігі
(99-бап) және қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян
келтіргені үшін (109-бап) әдейі жауаптылық көзделген. Бұл, яғни қажетті
қорғаныс шегінен асып кеткені үшін жауаптылық, тек қасақана қылмыстар үшін
қарастырылған. Абайсыздықпен істелген қажетті қорғану шегінен шығушылық
үшін заңды жауаптылық белгіленбеген.
Заңның мазмұнына сай қорғануды заңға сыйымды деп тану үшін қорғаныс
шегінен шықпауы керек. Адам заңсыз әрекеттер жасады деп, оны сылтау етіп
оны өзінің құқыққа қарсы әрекеттер істеуге пайдалану үшін әдейілеп,
қасақана шабуыл жасауға килігу (төбелес шығару, кек алу әрекеттерін жасау
т.б) ол қажетті қорғану кезінде болды деп санауға болмайды. Қорғанудың
заңға сиымдылығын шешу кезінде қол сұғушылықтың қауіптілік дәрежесіне,
сипаты және басқа да факторларды ескеру қажет. Адам өміріне қол сұғушыға не
қаруды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен ұштасқан өзге де қол
сұғушылыққа тойтарыс беру кезінде адамға зиян келтіру қажетті қорғаныс
шегінен шығу болып табылмайды [17, 178 б]. Осы мәселелердің барлығы жеке-
жеке бағаланып, ал жалпы жиынтығы бойынша болған оқиғаның салдары мен
сипатына қарай анықталуы қажет.
Қажетті қорғану туралы заңдарды қолдану туралы:
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарының өзгеруіне байланысты,
қажетті қорғану туралы қылмыстық заңдарды біркелкі қолдануды қамтамасыз ету
мақсатында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жалпы отырысының
қаулысында төмендегілерді бекіткен. Бұл қаулының негізгі мақсаты барлық
азаматтардың өздерінің заңмен қорғалған мүдделерін сақтау қажетті
қорғанудың заңға сәйкес шарттары мен оларды қолдану тәсілдерін білуін
қамтамасыз ету.
1. Қажетті қорғану - әр адамның өміріне, денсаулығына, мүлкіне, тұрғын
үйіне, меншігіне және басқа да заңмен қорғалатын құқықтары мен
мүдделеріне қоғамға қауіпті қол сұғушылықтардан қорғануға ажырамас
конституциялық құқығы болып табылады. Осыған байланысты қаза келтіру
не денсаулығына зиян келтіру бойынша істерді жүргізу кезінде Қылмыстық
кодекстің 32-бабының қажетті қорғаныс және оның шектері туралы
ережелеріне сүйене отырып, мақсат, себеп, кінә нысанын, қылмыстың
жасалу тәсілін және әрекетті дұрыс саралауға қажетті басқа да мән-
жайларды мұқият анықтау қажет.
2. Барлық адамдардың кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына және қызмет
жағдайына, жынысына, жасына және басқа да жағдайларға қарамастан тең
дәрежеде қажетті қорғануға құқығы бар. Бұл құқық адамға заңмен
қорғалатын қандай объектіге қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанына,
ол объект қорғанушының өзіне немесе басқа адамдарға тиесілі
екендігіне, сондай-ақ қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылу не басқа
адамдардың немесе мемлекеттік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне
қарамастан тиесілі болып табылады,
3. Адамды қажетті қорғаныс жағдайында болды деп тану үшін қоғамға қауіпті
қол сұғушылық жасалғанын және бұл қол сұғушылық оның осы қол
сұғушылықты болдырмау немесе тойтарыс беру үшін шабуыл жасаушыға қаза
келтіру немесе денсаулығына зиян келтірумен ұштасқан әрекеттер
жасауына себеп болғанын анықтау қажет. Қорғанушы адамның немесе басқа
да тұлғалардың әлеуметтік маңызы бар құндылықтарына, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіруге бағытталған
қол сұғушылық қоғамға қауіптілік деп танылады. Тиісінше қажетті
қорғану кезінде адамның құқығы. Яғни оның өмірі, денсаулығы, жыныстық
тиіспеушілігі, ар-ождан мен намысы, меншігі, тұрғын үйі, жер учаскесі
және қорғанушының өзіне немесе басқа тұлғаларға тиесілі өзге де
құқықтары, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің мүдделері қорғау
объектілері бола алады [5, 96 б].
4. Адам одан қорғануға құқылы қол сұғушылық қасақана және абайсызда
жасалуы мүмкін, онда қылмыс құрамы болуы немесе қылмыс болмауы мүмкін,
алайды, бұл мән-жайлар қорғанушының қорғану құқығына әсер етпейді,
өйткені қорғанушы қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жататын адамнан,
және есі дұрыс емес немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жасы
жетпеген адамнан тікелей келген қасақана немесе абайсыз қол
сұғушылықтан бірдей мөлшерде қорғануға құқылы. Зиян қоғамға қауіпті
қол сұғушылық жасаған адамның өзіне тікелей келтірілсе ғана оған
қажетті қорғану жағдайында жасалған деп танылуы мүмкін (соның ішінде
олар техниканы, жануарларды, есі дұрыс емес адамдарды, жасөспірімдерді
пайдаланған жағдайларда).
5. Шабуыл жасаушының қасақана немесе абайсыз әрекеттерімен зиян
келтіріліп болғанда ғана емес, зиян келтіру әлі басталмаған, бірақ
нақтылы келтірілуі қаупі төнген (мысалы: қол сұғушылықты іске асыруға
дайындық әрекеттері жасалған және т.б), не қол сұғушы құқыққа қарсы
әрекеттерін әлі аяқтамаған (ұрып-соғуын жалғастырған, ұрланған
заттарды пәтерден әкетіп үлгермеген) кезде, сондай-ақ негізінен
аяқталған, бірақ істің мән жайларына қарай қорғанушы үшін оның қай
сәтте аяқталғаны айқын болмаған қол сұғушылықтан кейін іле-шала
жалғасқан қорғану кезінде қажетті қорғануға жол беріледі. Аталған
жағдайларды қол сұғушылықтың басталу және аяқталу сәттерінің
айыпталушыға қаншалықты көрінеу болғанына, оның нақтылы қалыптасқан
жағдайда ахуалды дұрыс бағалауға мүмкіндігі болған-болмағанына қарап
бағалау қажет.
6. Қылмыстың формальды жағынан белгілері бар, бірақ маңызының шамалығына
қарай қоғамдық қауіп тудырмайтын әрекеттер жасаған адамға зиян
келтірген, сондай-ақ өзінің мінез-құлқымен әдейілеп шабуыл жасауға
киіккен (арандатқан), содан кейін осы жағдайды құқыққа қарсы әрекеттер
жасауға (мысалы, төбелес шығару, жазалау, кек алу және т.б) сылтау
ретінде қолданғысы келген адамды қажетті қорғану жағдайында болды деп
танылмайды. Егер арандатушылық жасаған адам нақтылы зиян келтірмесе,
онда арандатуға ұшыраған адамның қарсы әрекеттерін қажетті қорғану
жағдайында жасалған деп тануға негіз жоқ. Мұндай әрекеттер жалпы
негізде жауаптылыққа әкеп соқтырады. Сондай-ақ өзі қажетті қорғану
жағдайында болған немесе өзге де жағдайларды заңды әрекеттер жасаған
(мысалы, қылмыскерді ұстау кезінде) адамға қарсы бағытталған әрекеттер
қажетті қорғану жағдайы ретінде қаралмайды.
7. Қажетті қорғануды жалған қорғанудан ажырата білу қажет. Жалған қорғану
кезінде қоғамға қауіпті қол сұғушылық шын мәнінде нақтылы болмайды,
бірақ оқиғаның жағдайына қарай қорғанушының қол сұғушылық жасалды деп
ойлауы негіз болып, осыған орай ол қол сұғушылыққа қарсы әрекет
жасадым деп, қате жорамал жасайды. Жалған қорғану кезінде келтірілген
зиян үшін мынандай мән-жайлар бар болған кезде. 1) қалыптасқан
жағдайға байланысты зиян келтірушінің қажетті қорғаныс жағдайында
әрекет жасадым деген негізде ойлап,бірақ ол қорғаныс шегінен шығып
кеткен кезде; 2) зиян келтіруші тиісінше мұқият болса жағдайды дұрыс
бағалауға және қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың жоқтығы туралы тұжырым
жасауға мүмкіндігі болғанда (мысалы, көршілерінің пәтерінен сумка
көтеріп шыққан бейтаныс адамды көріп, ұрлық жасады деп, ойлап зиян
келтірсе, ал жәбірленуші көршілердің туысқаны болып шықса) қылмыстық
жауаптылық туындайды [5, 99 б]. Мұндай жағдайларда адам нақтылы
қателік туралы ережелер бойынша, яғни тиісті тұлғалардың заңмен
қорғалатын объектілеріне абайсызда зиян келтіргені үшін жауаптылыққа
тартылады.
8. Шындығында қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасамаған, бірақ қорғанушының
пікірінше солай жасауы мүмкін адамға келтірілген зиян қажетті
қорғануды құрамайды, өйткені әрекет белгілі бір адамнан келетін
нақтылы қоғамға қауіпті қол сұғушылықты тойтару емес, белгісіз адамдар
тобына зиян келтіруге бағытталады (мысалы, жемістерін ұрлатпау үшін
жеміс бағының иесі қақпаға бекітіп қойған жарылғыш заттан сол жерге
кездейсоқ келген адамға келтірілген зиян).
9. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 32-бабының бірінші
бөлігіне сәйкес, қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасаған адамға қажетті
қорғану жағдайында зиян келтіру қылмысты құрамайды және бұл орайда
қажетті қорғаныс шегінен шығуға жол берілмесе, қылмыстық жауаптылыққа
әкеліп соқтырмайды. Қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесіне көрінеу сай келмейтін қасақана әрекеттерді қажетті қорғану
шегінен шығу деп түсіну керек. Қол сұғушылыққа тойтарыс беру немесе
болдырмау бойынша мұндай әрекеттердің сөзсіз салдары шабуыл жасаушыға
анық шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілу болып табылады
[5, 101 б]. Қажетті қорғану шегін және қол сұғушылық пен одан
қорғанудың сәйкестігінсәйкессіздігін дұрыс анықтау үшін әр іс
бойынша: қол сұғушылықтың сипатын, оның қоғамдық қауіптілігін, қол
сұғушылықтың қарқынын, қорғану дәрежесінің шабуылға
сәйкестігінсәйкессіздігін, қол сұғушыға келтірілген зиянның мәнін,
келтірілген зиянның көрінеу шектен тыстығын, мұндай зиян келтіруге
мәжбүр еткенмәжбүр етпеген жағдайды және басқаларды анықтау және баға
беру қажет.
10. Қол сұғушылықтың сипатына баға берген кезде шабуыл жасаушының
әрекеттерінің бағытын, күш қолдану, мүліктік немесе рухани сипатта
болуы мүмкін келтірілген зиянның мәнін есепке алуы қажет. Қоғамға
қауіпті қол сұғушылықтың дәрежесі оның сипатына сондай-ақ шабуыл
жасаушылардың қарқынына, олардың санына, жас ерекшеліктеріне
қаруларының бар-жоғына және басқа да нақты мән-жайларға қарай
анықталады.
11. Қорғанудың қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
сәйкес келуі, қорғанушының өзінің күші мен шабуыл жасаушының күшінің
нақтылы ара салмағын есепке алуын және барлық мән-жайларды ескере
отырып, қол сұғушылыққа тойтарыс беруде қажеттіден артық зиян
келтіруне жол бермеуін көздейді. Бұл орайда қорғанушыларға қасақана
келтірген зиянның шабуыл жасаушыға келтірілген немесе келтірілуі
мүмкін зиянның көлеміне, сипатына сәйкес келмеуі қорғану құқығын
жүзеге асыру үшін осындай зиян келтірудің қажеттілігі жоғы көрінеу
айқын болғанда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады.
12. Шабуыл жасау мен қорғанудың сәйкестігін бағалағанда қажетті қорғану
арқылы қол сұғушыға зиян келтіру қылмыстық жауаптылыққа әкеп
соқпайтынын қарастыратын Қылмыстық кодекстің 32-бабының үшінші бөлігін
ескеру қажет. Қол сұғушылықтың адам өміріне қарсы бағытталуын, сондай-
ақ заңмен қорғалатын басқа да объектілерге қол сұғушылық кезінде қару
қолданылуын заң шығарушы, шабуыл жасаушыға келтірілген зиянның
сипатына қарамастан қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сипаты мен
дәрежесіне сәйкес деп танылатын мән-жайлар ретінде қарастырады [5, 102
б]. Мұндай әрекеттер қажетті қорғану шегінде жасалған деп
қарастырылады және қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Қазақстан
Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсанда “Жекелеген қару түрлерінің
айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы” Заңымен атыс немесе суық
қаруға, оқ-дәріге, олардың көмегімен адамға қаза келтіруге болаты,оыың
шабуыл жасаушыда болуы қажетті қорғаныс шегінен шығуды жоққа шығаратын
мән-жайлар болып табылатын заттарды қару деп таныған жөн. Шаруашылық-
тұрмыстық және басқа да мақсатта қолданылатын өзге заттармен, мысалы:
балға, балта, ас үй пышағы, тас, таяқ, кірпіш, т.б қаруланған шабуыл
жасаушыға келтірілген зиян, тек қажетті қорғану шегінен шықпаған
жағдайда жауаптылыққа әкеп соқпайды.
13. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары қажетті қорғану кезінде
келтірілген кез-келген зиян үшін емес, тек қасақана келтірілгені үшін
жауаптылық белгілейді. Осыған орай, қажетті қорғану шегінен шығу
кезінде жасалған қылмыстар субъективтік жағынан тек қасақана кінә
болып сипатталады. Егер зиян қол сұғушыға абайсызда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Қажетті қорғану 6
2. Аса (мәжбүрлі) қажеттілік
26
3. Жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру 29
4. Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян келтіру 31
5. Орынды тәуекел
35
6. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу
39
7. Бұйрықты немесе өкімді орындау
41
Қорытынды 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 45
Қосымша А 47
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманда барлық елдерде
адамдардың өмірін, тыныштығын мемлекет тарапынан қорғау, сондай-ақ
адамдардың өзін-өзі қорғай алуы – өзекті мәселелердің бірі болып болып
отыр. Барлығына мәлім Қазақстан Республикасының Конституциясының 17-
бабында: “Адамдардың қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. Ешкімді азаптауға,
оған зорлық зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамның қадір-
қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге және жазалауға болмайды” - деп
бекітілген. Барша мемлекетте адам және оның өмірі құнсыз болып есептеледі.
Қандай да болмасын мемлекеттің қоғамдық өмірінде құқық бұзушылықтар
кездесіп жатады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев елдің тыныштығы, бейбітшілігі мықты болсын деп,
қоғамда болып жатқан құқық бұзушылықтың саны сиресін деп шаралар қолдануда.
Қоғамдық тыныштықты орнату мақсатында 2004 жылы 4 шілдеде Қазақстан
Республикасы “Қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге азаматтардың қатысуы”
туралы заңына қол қойды. Ол қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге азаматтардың
өз еркімен қатысуына байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Егер қоғамдық тәртіпті реттеуге азаматтардың өздері ат салысатын болса,
қылмыстардың саны да азайар еді. Бір сөзбен айтқанда, құқық бұзушылықтар
мен қылмыстардың алдын-алудың тиімділігі, менің ойымша, құқық қорғау мен
мемлекеттік органдардың және жұртшылықтың үйлестірілген жұмысын қажет
етеді.
Адамның, азаматтың, тұлғаның жасалған қылмыстық іс-әрекетке
қатыстылығының бар-жоғын анықтаудың мәні зор. Бұл жұмыс өте көлемді, бірақ
маңызды. Өйткені, бір әрекеттің қате жолмен кетуі адамның өмірінде үлкен із
қалдыруы мүмкін. Сондықтан біз осы курстық жұмыста іс-әрекеттің қылмыс
екендігін жоятын мән-жайлар жайында баян етпекпіз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Курстық жұмыс барысында іс-әрекеттің
қылмыс екендігін жоятын мән-жайлардың ұғымын, оның қажетті қорғану, аса
қажеттілік, қылмыскерді ұстау, жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру,
орынды тәуекел ету, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу, бұйрықты немесе
өкімді орындау сияқты түрлеріне талдау жасап, олардың негізгі
айырмашылықтары мен негізгі нысандарын, негізгі аспектілеріне,
элементтеріне талдау жасадық. Жұмыстың басты өзектілігі іс-әрекеттің
қылмыстылығын жоятын мән-жайлардың және олардың негіздері туралы толық
мағлұмат алуға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Курсттық жұмыстың негізгі
мақсаты мен міндеті – іс-әрекеттің қылмыс екендігін жоятын мән-жайлардың
қыр-сырын ашып, толық сипаттама беру мүмкіндігі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын
жағдайлардың адамның нақты жүрыс-тұрысымен, оның өмірімен байланыстылығын
көрсету, бағалау.
Зерттеу жұмысының пәні. Курсттық жұмыстың негізгі көтерген мәселесі
–іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайларды жан-жақты ашу, талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Курсттық жұмыс
жазу барысында негізінде Ағыбаев А.Н., Әбілезов Е.Т., Жүнісов Қ.Т. сияқты
авторлардың Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім кітаптарын, сонымен қатар Тура
би, Заң және заман, Заңгер сияқты мерзімді баспа басылымдарында
жарияланған бірқатар мақалаларды қарастырдық.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Курсттық жұмыс жазу барысында
негізгі жалпылау, сараптау, талдау, зерттеу, жинау әдіс-тәсілдері
қолданылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Бұл курсттық
жұмыстың басқа жұмыстардан ерекшелігі іс-әрекеттердің қылмыс екенін жоятын
мән-жайлар жөнінде толық мағлұмат алуға болады. Жұмыста берілген
мағлұматтарға сүйене отырып, іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын жайлардың не
екендігін, оның қандай түрлері, қандай элементтерден тұратындығы туралы
мағлұмат алуға және оларға жан-жақты анықтама тауып, толыққанды жете
түсінуге болады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәнділігі. Бұл курсттық
жұмыстағы көтерілген іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар туралы
мәселеден жоғары оқу орын студенттері Қылмыстық құқық пәні бойынша
теориялық мәлімет алуға болады. Сонымен бірге мұндағы көтерілген бірсыпыра
тыңи жаңалықтар Мемлекет және құқық тарихы мен негіздері, Саясаттану және
Халықаралық құқық пәндерімен тығыз байланысты болғандықтан студенттерге
жаңа ғылыми жобаларда тәжірибе ретінде қолданылуға болады.
1 ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ
Еліміздің қылмыстық-құқық теориясында ғылыми доктринада, қылмыстық іс-
әрекетті жоятын мән-жайлардың топ жинағына қарамастан Қазақстан қылмыстық
заңдылықтар атқаруында ұзақ уақыт бойы қажетті қорғану мен аса
қажеттіліктің белгісін құраған екі ғана норма іске асырылды.
1997 жылдың 16-шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет қажетті қорғану мен аса қажеттіліктің
қатарына, олармен бірге басқа да қылмыстық іс-әрекетті жоятын мән-жайлардың
белгілерін қарастыратын болды. Яғни олар, қылмыскерді ұстау кезінде зиян
келтіру, орынды тәуекел, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу, бұйрықты
немесе өкімді орындау. Сол сияқты 2001 жылдың 16-наурыздағы Қазақстан
Республикасының № 163 Заңымен Қылмыстық кодекс 34-1 Жедел іздестіру
шараларын жүзеге асыру атты бабымен толықтырылды. Аталған бап, қылмыстық іс-
әрекетті жоятын мән-жайлардың қатарын кеңейте түсті. Қылмыстық іс-әрекетті
жоятын мән-жайлардың орын алуы әрекеттердегі қылмыстың құрамын жояды.
Кеңірек қарастырсақ, қажетті қорғану, қол сұғушылық жасаған адамды
ұстау кезінде зиян келтіру, аса қажеттілік және орынды тәуекел жағдайында
жасалған әрекеттер қоғамға пайдалы болып келеді [36, 96 б]. Барлық осы
белгілер бойынша, құқық қорғау мүдделеріне белгілі бір зиян келтіру,
адамның жеке басының құқықтарын қорғау, мемлекет пен қоғам мүдделерін
қорғау сияқты пайдалы мақсатқа жету үшін қажеттілік тудыратын мән-жайлар
болып табылады. Қажетті қорғануды тереңірек қарастыратын болсақ, қажетті
қорғану барысында заң тұлғаның құқықтарын, оның заңды мүдделерін қорғайды.
Сонымен қатар қоғам мен мемлекеттің қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан қол
сұғушының өзіне зиян келтіру арқылы қорғайды. Тағы бір айта кететін мәселе
қажетті қорғанудың негізгі мақсаты болып заңмен қорғалатын мүдделерді
қорғау болып табылады. Ал қажетті қорғану кезінде қол сұғушының өзіне зиян
келтірілсе ол қажетті сипат алады. Қажетті қорғану әрбір адамға өзінің
заңды мүдделерін қорғау үшін, сондай-ақ үшінші тұлғалардың, қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін қорғауда жүзеге асырылады. Қажетті қорғанудың
объектісі ретінде жеке тұлға оның құқықтары мен заңды мүдделері, сондай-ақ
қоғам мен мемлекет бола алады. Қажетті қорғану барысында адамның өмірі мен
денсаулығы, жыныстық еркіндігі немесе жыныстық қол сұғылмаушылығы қорғала
алады. Сондай-ақ қажетті қорғану тұлғаға қарсы әрекет, мысалы: жағынан
шапалақпен тартып жіберу, қоғамдық орындарға балағат сөздер жазылған
үнтаспалар немесе плакаттарды ілуге қарсы қолданыла алады. Бірақ ауызша,
яғни сөзбен айтылған балағат сөзге қажетті қорғану қолданылмайды. Қажетті
қорғану азаматтардың субъективтілік құқығы болып табылады. Бұл құқықты кез-
келген азамат қолдана алады. Барлығына мәлім қажетті қорғану барысында
жәбірленушіге оның өміріне қауіп төніп тұрады, сондықтан мемлекет тарапынан
жәбірленушіге қалай, қандай тәсілмен қорғану керек деген міндетті тәртіп
бекітілмеген. Мұнымен қатар, егер келтірілген зиян өзінің сыртқы формальды
белгілері бойынша Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген
әрекеттердің құрамына сай келсе, қажетті қорғану қылмыстық іс-әрекетті
жоятын мән-жайлар қатарына жатқызылады.
Қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылу мүмкіндігі болса да, немесе
мемлекет органдарына, я болмаса басқа тұлғаларға көмек сұрауына
байланыссыз, әрбір адамның қажеттті қорғану құқығы бар.
Қажетті қорғану қылмыспен күресуде маңызды және тиімді әдістердің бірі
болып отыр [17, 142 б]. Қажетті қорғану Конституциялық азаматтардың құқығы
бола отырып, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі, қоғамға
пайдалы әрекет ретінде, қылмыстың болдырмауын ескерту немесе қылмыспен
күресуде белсенділікті арттырады.
Қажетті қорғану – әрбір адамның заңды және заңмен көтермеленетін
әрекеті болып табылады. Себебі қорғану қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс
берудің белсенді нысаны болып саналады. Заң бойынша барлық азаматтар -
кәсіби немесе өзге де даярлығын, қызмет жағдайына қарамастан қажетті
қорғануды жүзеге асыруға бірдей негізде құқылы. Заңда лауазым адамдары
немесе басқадай құқық қорғау органдары үшін қажетті қорғануды қолданудың
ерекше талаптары белгіленбеген. Көптеген азаматтар үшін қажетті қорғануды
қолдану олардың жеке құқығы болып табылады. Қажетті қорғану кезінде зиян
қол сұғушыға келтіріледі. Қажетті қорғану барысында зиян әртүрлі, мысалы
денсаулыққа әртүрлі санаттағы зиян келтіру, соққы беру, бас бостандығынан
айыру, т.б тәсілдер арқылы келтіріледі. Әлеуметтік зерттеулер қорытындысы
бойынша қажетті қорғану кезінде қол сұғушының денсаулығына 620 жағдайда
зуыр зиян келтіріледі. Қажетті қорғану кезіндегі қол сұғушыға келтірілген
зиян, жәбірленушіге келтірілетін зияннан ауырырақ болуы мүмкін. Мысалы,
әйел адамды зорламақ болған тұлғаның өмірін қию заңды, себебі мемлекет
жәбірленуші адамның мүддесін көздейді. Қажетті қорғану барысында мемлекет
жәбірленушіге қандай құралдармен, қандай тәсілмен қорғану керек деген
ережелерді бекітпеген. Кейбір жағдайларда қарусыз шабуыл жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына елеулі қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен қатар егер
қарусыз қол сұғушыларға жәбірленуші тарапынан қарумен зиян келтірілген
болса, ол заңды болып есептеледі [6, 57 б]. Мысалы: Таласов және Икласов
Каримов деген азаматтың үйіне қарай есеп айырысу мақсатымен жақындады.
Таласов және Икласов есікті бұзып кіріп Каримов ұйықтап жатқан бөлмеге дөп
басып кірді де Каримовты соққыға жыға бастады, сол кезде Каримов төрде
ілініп тұрған қаруды алып Таласовқа бағыттап, оның өмірін қиды. Бұл
жағдайда Каримовтың қаруды қолдану заңды болып саналады, себебі қажетті
қорғану барысында жәбірленіші қалай қорғануды өзі таңдайды. Қажетті
қорғануға байланысты басқа да жағдайларды қарасытратын болсақ, Исмаилов
деген азамат өзінің таныстарымен Смагулов және Абдраимов деген азаматтармен
мотоциклмен су басына шомылуға келді. Жағажайға келгеннен кейін бұлар шөп
шабылып жатқанын көріп, бір-бір құшақ шөп алмақ болып келіспеушілік орын
алады. Ұрыс-керіс үстінде Исмаилов шалғымен Смагуловқа соққы бермек болып
соған қарай жөнеледі, бірақ Смагулов қашып кетіп, енді Исмаилов Абдраимовты
шалғымен соққыға жықпақ болады, ал Абдраимов мотоциклге тез арада жүгіріп
барып қызметте істеп жүргенде берілген ПМ 9 маркалы пистолетін алып шығып,
атамын деп ескертті, бірақ бұған қарамастан Исмаилов Абдраимовқа соққы
берді енді тағы соққы беремін деп әрекеттенгенде Абдраимов қорғану
барысында пистолетпен Исмаиловтың денсаулығығна ауыр дене жарақатын салды.
Бұл жағдайда қол сұғушыға тән белгілер де, қорғануға тән белгілер де бар.
Бірақ бұл жағдайдағы Абдраимовтың әрекеті қажетті қорғану барысында
істелген деп есептеледі. Себебі Исмаиловтың әрекеті қоғамға қауіпті және
Абдраимов қажетті қорғанудың шегінен шыққан жоқ. Тәжірибеде басқа да
жағдайлар кездеседі мысалы: тұлғаға қауіп төне тұра, ол қажетті қорғанудың
орнына қол сұғушымен есеп айырысу мақсатында оған, оның өміріне және
денсаулығына қарсы қол сұғады. Бұл жағдайды тек қажетті қорғану деген
сылтау ретінде қарасытырамыз. Қажетті қорғануды жүзеге асырудың негізгі
шарттары бар. Ең алдымен қиянат қоғамға қауіпті болуы керек, яғни қиянат
арқылы заң қорғайтын мүдделерге тікелей зиян келтіретін немесе келтіру
қаупін тудыратын жағдайда қажетті қорғануды қолдануға болады.
Әсіресе адамның өміріне, денсаулыққа, қоғамдық тәртіпке, меншікке
қарсы қылмыстарға қарсы қажетті қорғануды, соттық тәжірибеде көп
кездестіруге болады. Қоғамға қауіпті қол сұғушылық міндетті түрде жаза
қолданылатын болуы тиіс емес. Бірақ ол шынымен де қоғамға қауіпті болуы
керек. Қол сұғудың кейбір субъективті негіздеріне орай олардың қылмыс деп
саналмайтын жақтары да болады. Мысалы: психикалық ауруға ұшыраған адамның
қол сұғуымен іс жүзіндегі қателігі кінәсін жоятын әрекет жасаған адамның
қол сұғуы, тағы басқалар [5, 76 б]. Солай бола тұрғанымен де осындай
жағдайлардың бәрінде қорғануға заңды түрде жол берілгенін анықтау керек.
Қажетті қорғану кейбір мүдделердің заңды бұзылуына, атап айтқанда
заңды түрде бас бостандығынан айыруға қарсы, міндетті бұйрықтың орындалуына
қарсы қолдануға болмайды.
Қажетті қорғанудың екінші тағы бір маңызды шарты қол сұғушылық
көрініп, білініп тұруы тиіс, яғни оның жасалуы қолға алынып басталуы немесе
оның жүзеге асуы заңмен қорғалатын құқық пен мүддеге төнген қаупі тура
көрініп тұруы тиіс. Қол сұғушылықтың тура қаупі оны орынды әрі заңды етеді.
Қорғану әрекетін заңды деп тану тиісу міндетті түрде басталған болуы керек
деп талап қоюға болмайды. Тиісудің тікелей қаупі төніп тұрғанда ғана оны
болады деп ұйғарамыз. Дайындалған немесе болады-ау деген шабуылға қарсы
қорғану жасауға болмайды. Шынымен қылмыс жасау ниетімен келе жатқан адамды,
қылмыс жасайтын жеріне жетпей жатып денесіне жарақат салып немесе өлтіріп
алған жағдайда бұл әрекетті қажетті қорғану деуге болмайды. Мұндай жағдайда
тіпті қажетті қорғанудың шектен асып кетуі жайында да сөз қозғай алмаймыз,
өйткені бұл жағдайда әлі шабуыл жасалған болуы мүмкін.
Болады-ау деген шабуыл көзге көрінген жағдайда оған қарсы шабуыл жасау
қорғанудың қажетті ескерту шаралары арқылы қолданылуы тиіс. Бірақ бұл
шараның өзі қажетті қорғанудың шегінен асып кетпеуі тиіс. Сондай-ақ қажетті
қорғануды аяқталған, яғни болып кеткен шабуылға қолдануға болмайды. Сол
сияқты ар-намысқа тиген адамның денесіне жарақат салу немесе ұрып соғу
қажетті қорғануға жатпайды.
Қажетті қорғанудың келесі үшінші шарты қол сұғушылық шын мәнінде орын
алуы керек. Жасалған қажетті қорғану қол сұғушы субъектінің ойша
қиялдағанындай емес, шындыққа жанасатын ақиқат болғанда ғана жасалған
әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоя алады [6, 86 б]. Шабуыл болып көрінетін
қимылды тойтаруға бет алған (жалған қорғану деп аталатын) әрекет сол
әрекетті жасаған адамның кінәсінің түрін анықтау үшін іс жүзіндегі
қателіктің мәні жалпы ережеге байланысты қарастырылуы тиіс. Ниет пен
абайсызды белгілері жоқ іс жүзіндегі қателік болғанда ғана жалған
қорғанумен жасалған әрекет орынды деп саналып, оған қылмыстық жауаптылық
артылмайды. Жалған қорғануда адам әдетте шындығында болмайтын шабуылды
болады деп жорамалдап қателесуі мүмкін. Іс жүзінде қателікпен, жалған
қорғанумен жасалған әрекет қоғамға қауіпті болса да, ол қасақаналықпен
жасалған қылмыс деп саналмайды. Ол сонымен бірге, егер субъект шындығында
шабуыл болғанын немесе зиян келтіруге кінәлі емес екендігін алдын ала
болжап білсе, егер істің мән-жайына байланысты болжауға мүмкіндігі болмаса,
әрекет абайсыздықта жасалған болып саналады. Қорғауға байланысты қажетті
қорғанудың шарттары мынаған келіп саяды:
1. Қорғау қол сұғушыға белгілі бір зиян келтіру жолымен жүзеге асырылуы
тиіс. Оның үшінші бір адамға бағытталуы тиіс емес. Шабуыл жасаушы бір
адамға емес, үшінші бір адамға зиян келтіру жолымен қайсібір мүддені
қорғау қажетті қорғану болып санамайды. Оған аса қажеттілік жөніндегі
ережені қолдануға болады. Қажетті қорғану актісін жүзеге асыруда
қорғану нәтижесінде шабуылдаушы тұлғаға зиян келтіру талап етілмейді.
Қажетті қорғанудағы қорғаудың ерекшеліктерінің ең бастысы
шабуылдаушыға зиян келтіргенде көрінетін еті тірлік яғни белсенді
мінез болып саналады.
2. Қорғауға құқықпен қорғалатын ұжымдық, жеке меншіктік, өзінің және
басқаның мүдделеріне қол сұғылғанда жол беріледі. Қылмыстық заң
жасалған шабуылдың ғана емес, жекеленген азаматтардың тұлғасына немесе
мүлкіне, өкімет, мемлекет мүддесіне тікелей қылмыстық қол сұғушылықққа
куә болған үшінші біреудің де қорғану құқығын қарастырады. Осы жөнінде
сот органдары жиі қателіктер жіберіп және азаматтардың қажетті
қорғануды жүзеге асырудың заңмен белгіленген құқықтарын негізсіз
шектейтін кездері де болып қалады. Басқа адамның әрекетінен қорғану
әрекетін жүзеге асыру жәбірленушінің үшінші бір адамды қорғауы
жөніндегі келісімді анықтаудың қажеті жоқ.
3. Қорғау қажеттіліктің шегінен аспауы тиіс. Қылмыстық заң көп уақытқа
дейін қажеті қорғаудың шегін белгілемей келді. Оны дүниеге әкелу сот
тәжірибесі мен қылмыстық құқық теориясының міндеті болды. Қандай
жағдайда болса да қажетті қорғану әрекетінің заңдылығы үшін
қылмыскерге келтірілетін зиянның арасындағы теңдестіктің талап
етілмегені ақиқат. Қажетті қорғанудың заңдылығы үшін қылмыстық заң
шығарушылар келтірілген зиянның мәні алдын ала ескертілген зиянға
қарағанда задау болуы тиіс екендігі жөніндегі ұйғарымды ұсынады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 32-бабының 3 бөлігінде
былай көрсетілген: Нәтижесінде қол сұғушыға анық шектен тыс, жағдай мәжбүр
етпейтін зиян келтіретін, қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіпті
дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі қажетті қорғаныс шегінен шығу деп
деп танылады [2, 21 б].
Жалған қорғану.
Қажетті қорғанудан басқа жалған қорғану деген түсінік бар.
Ол қорғанушыға мына төмендегідей мән-жайға байланысты тууы мүмкін.
1. Қорғанушы жәбірленушінің қоғамға қауіпті емес әрекетін қоғамға қауіпті
деп қателесуінде;
2. Қол сұғушылық, қиянат келтіретін тұлға ретінде басқа бір тұлғаны
қателесіп қол сұғушы ретінде болжауы.
Жалған қорғану - қоғамға қауіпті әрекет, яғни жалған қорғануды жүзеге
асырған адам кінәлі деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Жәбірленушіге деген әрекетінің қате екенін сезбеген, сезуге міндетті
болмаған және де оны сезуге мүмкіндігі болмауы. Егер қиянат келтірілсе,
абайсыздықта істелген қылмысы үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Ол тек
қатесін сезуге міндетті болуы немесе сезе алатын болса.
Қажетті қорғанудан жалған қорғануды ажырата білудің маңызы ерекше.
Жалған қорғану деп қиянат келтірушіліктен жорамалды түрде қиянат келтіреді
екен деп ойлап, оның байыбына бармай қорғануды айтамыз. Яғни, жалған
қорғануда төніп тұрған қиянат, қауіп жоқ.
Жалған қорғану қорғанушының әртүрлі объективтік жағдайларға байланысты
істелген қатесі болып табылады. Мысалы, қорғанушы жәбірленушінің қоғамға
қауіпті емес әрекетін қоғамға қауіпті екен деп қателесуі мүмкін. Мысалы,
Жұман деген азамат кешкілік қараңғы түскен кезде күндегі әдетінше жұмыстан
соң қалың бақтың арасындағы жалғыз аяқ жолмен үйіне қайтады. Бір қарағанда
ол өзінің артынан келе жатқан бір адамның сүлбесін байқайды. Сол адамнан
қауіптенген ол жүрісін жылдамдатып, бақ ішінен жылдам шықпақшы болады [17,
139 б]. Оның артынан келе жатқан адам да жүрісін жеделдетіп, оған таяу
келеді. Өзінше қылмыскер шабуыл жасайды деп ойлаған Жұман кілт тоқтай
қалады да, жүгіріп келе жатқан әлгі адамды таяқпен ұрып құлатады.
Нәтижесінде бейтаныс адамға ауыр дене жарақатын келтіреді. Істі тергеу
кезінде анықтағанда Жұманның артынан қалмай келе жатқан адам соның тұрған
жерінің тұрғыны болып шықты. Қараңғыда ол да жалғыз жүруден қорқып алдында
келе жатқан адамнан қалмауға тырысып, желе-жортып Жұманды қуып жетіп
артынан ілесіп отырады. Жұманның әрекеті жалған жағдайда істеген қорғану
деп танылған.
Жалған қорғану – қоғамға қауіпті әрекет.
Жалған қорғануды жүзеге асырған адам кінәлі деп танылып, қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Егер адам қажетті қорғануды қолдануда өзінің
қатесін болжамаса немесе болжауға мүмкіндігі болмаса, онда ол келтірілген
зиян үшін жауап бермейді [4, 121 б]. Мысалы, Сағат деген азамат жолдасының
үйіне кірудің орнына шатасып бір соған ұқсас үйге кіріп кеткен. Сағаттың
үйге кірген тарсылынан ұйықтап жатқан үй иесі Қанат оянып кетіп, үйіне ұры
кіріп кетті екен деп ойлап, ешбір ойланбастан төсектің қасында тұрған
орындықпен басынан ұрып, оған ауыр дене жарақатын келтірген. Қанаттың
қорғануы бұл ретте заңды қорғану болып табылады. Бірақ ол өзінің
жәбірленушіге деген әрекетінің қате екенін сезбеген, сезуіне міндетті
болмаған және де оны сезуге мүмкіндігі болмаған. Яғни, оның әрекетінде
қылмыс белгісі жоқ. Егер мұндай жағдайда ол өзінің қатесін сезуге міндетті
болса немесе сезе алатын болса, онда ол абайсыздықпен істеген қылмысы үшін
жауаптылыққа тартылар еді.
Жалған қорғануды нақты төнген шын қауіпті тойтарудығы сияқты зиян
келтірілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жоғарға Сотының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы
№7 қаулысының 21-тармағында соттар шын қорғануды жалған қорғанудан айыра
білуі керек. Мұндай жағдайда өзінің болжау қателігін аңғармай және
қателігін аңғару мүмкін болмаған адамның қорғану құралдарын қолдануын
қажетті қорғану жағдайында істелген әрекет деп қарау керек делінген. Егер
адам жасалған шабуылдың жалғандығын ұғынбай, зиян келтірген болса, бірақ
істің мән-жайына қарай мұны ұғына алатын және ұғынуға міндетті болса, онда
мұндай адамның әрекеті абайсызда залал келтіргені үшін жауапқа тартылып
оның іс-әрекеті Қылмыстық кодекстің баптары бойынша сараланады.
Қажетті қорғанудың шегінен шыққан үшін қылмыстық жауаптылық және одан
босатудың негіздері
Қылмыстық кодекстің 32-бабының 3-бөлігіне сәйкес қол сұғушыға анық
шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтіретін, қол сұғушылықтың
көрінеу сай келмеуі қажетті қорғаныс шегінен шығу деп танылады. Бұлайша
шектен шығу тек қана қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық
жауаптылыққа әкеп соқтырады. Қажетті қорғанудың шегінен шыққандық қоғамға
зиянды. Сондықтан да мұндай әрекеттердің қылмыстық жауаптылығы және жазасы
заңға сәйкес нақты келтірілген зиянға сәйкес шешіледі. Қиянат келтірушіге
қажетті қорғану шегінді, қол сұғылған қиянатты зиян келтірместен тойтаруға
мүмкіндік болмаса қоғамдық немесе жеке мүддені қорғау мақсатымен
келтірілген зиян әр уақытта да заңға сиымды болып саналады [6, 79 б]. Егер
қиянат келтірушіге зиян шектен тыс және сол қиянаттың сипаты мен
қауіптілігіне сөзсіз сәйкес келмесе, онда қорғанушы жөнінде қажетті
қорғанудың шегінен шығып кеткені үшін жауаптылық мәселесі туындайды. Мұндай
жағдайда келтірілген зиян шабуылдан қорғану мүддесіне сәйкес жүзеге
асырылды деп санауға болмайды. Сонымен бірге ескере кететін бір жайт,
қажетті қорғану шегінен асып істелген қылмыс жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайлар қатарына жатады. Қорғануға байланысты қажетті қорғануға жататын
қоғамдық мүдделер жатады. Олар:
1. қорғанушының құқығы мен заңды мүддесі
2. басқа бір тұлға мен оның заңды мүддесі
3. қоғамның мүддесі
4. мемлекет мүддесі
Заң қиянаттың қаупі мен сипатына қорғанудың сөзсіз сәйкес келмеуін
қажетті қорғану шегінен асып кеткендік деп санайды.
Егер қорғанушы қиянаттың қаупі мен сипатына нақты жағдайда сөзсіз
сәйкес келмейтін қорғану құралдары мен тәсілдерін қолдану арқылы, қиянат
жасаушыға орынсыз, қажетсіз негізде ауыр зиян келтірсе, оның әрекеті
қажетті қорғанудың шегінен шығып кеткендік болып саналады.
Мысалы: Асаубаев деген азамат қажетті қорғану шегінен асып кеткен
жағдайда денені ауыр жарақаттағаны үшін (109-бап, 2-бөлігі) кінәлі деп
танылып сотталған. Қарағанды облысының, Көлбастар деген ауылында 2008 жылы
төмендегідей келеңсіз оқиға орын алған, Оны қысқаша сипаттайтын болсақ,
сыраханада Асаубаевқа қызу күйінде бір аяғы жоқ Жоламанов деген азамат
тиісіп, өзіне екі құмыра сыра алып беруді талап еткен. Жоламановты итеріп
жіберіп Асаубаев жалаға шықпақ болған, итеруден құлап түскен Жоламанов
жалма-жан тұра сала Асаубаевты балдағымен ұрып, тағы да екінші рет ұрмақ
болған, осы кезде Асаубаев қолындағы құмырасымен Жоламановты бастан ұрып,
оған ауыр дәрежедегі дене жарақатын келтірген. Сот үкімінде “қажетті
қорғанудың шегінен асып қиянаттың қаупі мен сипатына сай келмейтін жағдайда
Жоламановқа зиян келтірген” деп көрсетілген. Жоламановты бір аяғы жоқ
мүгедек әрі ауыр мас күйде болған. Осы жағдайға байланысты Асаубаевты оны
басынан ұрмай-ақ, оның қолындағы балдағын жұлып алып, басынан ұрып, ауыр
дене жарақатын салмай-ақ, қиянатты тоқтатуға толық мүмкіндігі бар еді.
Қорғанушы шегінде немесе одан асып, әрекет істеді ме деген мәселені
шешу үшін істің барлық мән-жайын мұқият, жан-жақты есепке алуды, оқиға
болған жағдайда қорғанушының, сондай-ақ қиянат келтірушінің жеке басын,
олардың күштерінің ара салмағын анықтау қажет.
Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы №7
нормативтік қаулысында соттар қажетті қорғану шегінен асып кеткендіктің бар
немесе жоқ екендігі мәселесін шешкен кезде тек қорғану мен қауіп төндіру
құралдарының сәйкестігін немесе сәйкессіздігін ғана емес, қорғанушыға қауіп
төндірушінің қауіптілік сипаты, шабуылға қарсы тұрудағы оның күші мен
мүмкіндігін, сондай-ақ шабуылшы мен қорғанушының күштерінің ара-салмағына
ықпал ететін басқа барлық жағдайларды да (қауіп төндірушы мен қорғанушының
саны, олардың күш-қуаты, жасы, қаруланғандығы, қауіп төндіру уақыты мен
орны т.б) ескеруі керек деп атап көрсеткен. Қорғану әрекетнің заңға
сыйымдылығын бағалағанда ең бірінші қиянаттың үрдістігін, яғни қауіп
төндірудің сипаты мен дәрежесін, шабуылдың қарқыны мен күшін есепке алу
қажет [5, 67 б]. Қиянаттың сипаты мен қаупі көп жағдайларға қауіп төнетін
объектінің маңыздылығына да байланысты. Адамның өмірі, денсаулығы, меншігі
сияқты маңызды объектілерге шабуыл жасап, нақты қауіп төндіру қорғанушыға
да қорғанудың өте ыңғайлы тәсіліне жүгінуге құқық береді. Яғни, қорғалатын
игіліктің бағасы құнды болған сайын осыған орай оған төндірілетін қиянат та
қауіптірек, сондай-ақ қажетті қорғануды қолданудың шегі де және қиянат
келтірушіге зиян мөлшері де елеулі, ауқымды болады. Қиянаттың үрдістігінің
дәрежесі көп жағдайларда қылмыскердің қолданатын құралы мен қару-жарағына
да байланысты. Бірақ та, бұл жерде қорғанушы шабуылды қандай құрал немесе
қаруды қолданса, соған сайма-сай құралмен немесе қарумен тойтаруға ғана
құқылы деп айту қате болады. Мұндай пікірді қуаттаған жағдайда қорғанушының
қару жұмсау арқылы өзінің немесе басқа адамның өміріне нақты қауіп төндіріп
тұрған қаруланбаған қылмыскердің әрекетін тойтаруы негізсіз қылмыс болып
саналады.
Сонымен қажетті қорғанудың шегінен асып кеткендік деп танылуы үшін
қиянаттың қаупі мен сипатына қорғаудың сөзсіз сәйкес келмеуі қажет. Бұл
жерде сөзсіз сәйкес келмеушілікке қорғанушының айдан айқын, анық түрде
қорғану шегінен асып кеткен қиянат келтірушіге негізсіз, орасан зор зиян
келтіруін айтамыз [17, 176 б]. Сот тәжірибесінде едәуір емес мөлшердегі
бөтен біреудің мүлкіне қол сұққан қиянат келтірушіні өлтіру, адамның
өміріне, денсаулығына қауіпті емес күйде істелген бұзақылықты, ұсақ ұрлықты
тойтарудағы басқа адамның денесіне ауыр дене жарақатын келтіру фактілері
жиі орын алады.
Заңда қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіргендігі
(99-бап) және қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян
келтіргені үшін (109-бап) әдейі жауаптылық көзделген. Бұл, яғни қажетті
қорғаныс шегінен асып кеткені үшін жауаптылық, тек қасақана қылмыстар үшін
қарастырылған. Абайсыздықпен істелген қажетті қорғану шегінен шығушылық
үшін заңды жауаптылық белгіленбеген.
Заңның мазмұнына сай қорғануды заңға сыйымды деп тану үшін қорғаныс
шегінен шықпауы керек. Адам заңсыз әрекеттер жасады деп, оны сылтау етіп
оны өзінің құқыққа қарсы әрекеттер істеуге пайдалану үшін әдейілеп,
қасақана шабуыл жасауға килігу (төбелес шығару, кек алу әрекеттерін жасау
т.б) ол қажетті қорғану кезінде болды деп санауға болмайды. Қорғанудың
заңға сиымдылығын шешу кезінде қол сұғушылықтың қауіптілік дәрежесіне,
сипаты және басқа да факторларды ескеру қажет. Адам өміріне қол сұғушыға не
қаруды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен ұштасқан өзге де қол
сұғушылыққа тойтарыс беру кезінде адамға зиян келтіру қажетті қорғаныс
шегінен шығу болып табылмайды [17, 178 б]. Осы мәселелердің барлығы жеке-
жеке бағаланып, ал жалпы жиынтығы бойынша болған оқиғаның салдары мен
сипатына қарай анықталуы қажет.
Қажетті қорғану туралы заңдарды қолдану туралы:
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарының өзгеруіне байланысты,
қажетті қорғану туралы қылмыстық заңдарды біркелкі қолдануды қамтамасыз ету
мақсатында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жалпы отырысының
қаулысында төмендегілерді бекіткен. Бұл қаулының негізгі мақсаты барлық
азаматтардың өздерінің заңмен қорғалған мүдделерін сақтау қажетті
қорғанудың заңға сәйкес шарттары мен оларды қолдану тәсілдерін білуін
қамтамасыз ету.
1. Қажетті қорғану - әр адамның өміріне, денсаулығына, мүлкіне, тұрғын
үйіне, меншігіне және басқа да заңмен қорғалатын құқықтары мен
мүдделеріне қоғамға қауіпті қол сұғушылықтардан қорғануға ажырамас
конституциялық құқығы болып табылады. Осыған байланысты қаза келтіру
не денсаулығына зиян келтіру бойынша істерді жүргізу кезінде Қылмыстық
кодекстің 32-бабының қажетті қорғаныс және оның шектері туралы
ережелеріне сүйене отырып, мақсат, себеп, кінә нысанын, қылмыстың
жасалу тәсілін және әрекетті дұрыс саралауға қажетті басқа да мән-
жайларды мұқият анықтау қажет.
2. Барлық адамдардың кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына және қызмет
жағдайына, жынысына, жасына және басқа да жағдайларға қарамастан тең
дәрежеде қажетті қорғануға құқығы бар. Бұл құқық адамға заңмен
қорғалатын қандай объектіге қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанына,
ол объект қорғанушының өзіне немесе басқа адамдарға тиесілі
екендігіне, сондай-ақ қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылу не басқа
адамдардың немесе мемлекеттік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне
қарамастан тиесілі болып табылады,
3. Адамды қажетті қорғаныс жағдайында болды деп тану үшін қоғамға қауіпті
қол сұғушылық жасалғанын және бұл қол сұғушылық оның осы қол
сұғушылықты болдырмау немесе тойтарыс беру үшін шабуыл жасаушыға қаза
келтіру немесе денсаулығына зиян келтірумен ұштасқан әрекеттер
жасауына себеп болғанын анықтау қажет. Қорғанушы адамның немесе басқа
да тұлғалардың әлеуметтік маңызы бар құндылықтарына, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіруге бағытталған
қол сұғушылық қоғамға қауіптілік деп танылады. Тиісінше қажетті
қорғану кезінде адамның құқығы. Яғни оның өмірі, денсаулығы, жыныстық
тиіспеушілігі, ар-ождан мен намысы, меншігі, тұрғын үйі, жер учаскесі
және қорғанушының өзіне немесе басқа тұлғаларға тиесілі өзге де
құқықтары, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің мүдделері қорғау
объектілері бола алады [5, 96 б].
4. Адам одан қорғануға құқылы қол сұғушылық қасақана және абайсызда
жасалуы мүмкін, онда қылмыс құрамы болуы немесе қылмыс болмауы мүмкін,
алайды, бұл мән-жайлар қорғанушының қорғану құқығына әсер етпейді,
өйткені қорғанушы қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жататын адамнан,
және есі дұрыс емес немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жасы
жетпеген адамнан тікелей келген қасақана немесе абайсыз қол
сұғушылықтан бірдей мөлшерде қорғануға құқылы. Зиян қоғамға қауіпті
қол сұғушылық жасаған адамның өзіне тікелей келтірілсе ғана оған
қажетті қорғану жағдайында жасалған деп танылуы мүмкін (соның ішінде
олар техниканы, жануарларды, есі дұрыс емес адамдарды, жасөспірімдерді
пайдаланған жағдайларда).
5. Шабуыл жасаушының қасақана немесе абайсыз әрекеттерімен зиян
келтіріліп болғанда ғана емес, зиян келтіру әлі басталмаған, бірақ
нақтылы келтірілуі қаупі төнген (мысалы: қол сұғушылықты іске асыруға
дайындық әрекеттері жасалған және т.б), не қол сұғушы құқыққа қарсы
әрекеттерін әлі аяқтамаған (ұрып-соғуын жалғастырған, ұрланған
заттарды пәтерден әкетіп үлгермеген) кезде, сондай-ақ негізінен
аяқталған, бірақ істің мән жайларына қарай қорғанушы үшін оның қай
сәтте аяқталғаны айқын болмаған қол сұғушылықтан кейін іле-шала
жалғасқан қорғану кезінде қажетті қорғануға жол беріледі. Аталған
жағдайларды қол сұғушылықтың басталу және аяқталу сәттерінің
айыпталушыға қаншалықты көрінеу болғанына, оның нақтылы қалыптасқан
жағдайда ахуалды дұрыс бағалауға мүмкіндігі болған-болмағанына қарап
бағалау қажет.
6. Қылмыстың формальды жағынан белгілері бар, бірақ маңызының шамалығына
қарай қоғамдық қауіп тудырмайтын әрекеттер жасаған адамға зиян
келтірген, сондай-ақ өзінің мінез-құлқымен әдейілеп шабуыл жасауға
киіккен (арандатқан), содан кейін осы жағдайды құқыққа қарсы әрекеттер
жасауға (мысалы, төбелес шығару, жазалау, кек алу және т.б) сылтау
ретінде қолданғысы келген адамды қажетті қорғану жағдайында болды деп
танылмайды. Егер арандатушылық жасаған адам нақтылы зиян келтірмесе,
онда арандатуға ұшыраған адамның қарсы әрекеттерін қажетті қорғану
жағдайында жасалған деп тануға негіз жоқ. Мұндай әрекеттер жалпы
негізде жауаптылыққа әкеп соқтырады. Сондай-ақ өзі қажетті қорғану
жағдайында болған немесе өзге де жағдайларды заңды әрекеттер жасаған
(мысалы, қылмыскерді ұстау кезінде) адамға қарсы бағытталған әрекеттер
қажетті қорғану жағдайы ретінде қаралмайды.
7. Қажетті қорғануды жалған қорғанудан ажырата білу қажет. Жалған қорғану
кезінде қоғамға қауіпті қол сұғушылық шын мәнінде нақтылы болмайды,
бірақ оқиғаның жағдайына қарай қорғанушының қол сұғушылық жасалды деп
ойлауы негіз болып, осыған орай ол қол сұғушылыққа қарсы әрекет
жасадым деп, қате жорамал жасайды. Жалған қорғану кезінде келтірілген
зиян үшін мынандай мән-жайлар бар болған кезде. 1) қалыптасқан
жағдайға байланысты зиян келтірушінің қажетті қорғаныс жағдайында
әрекет жасадым деген негізде ойлап,бірақ ол қорғаныс шегінен шығып
кеткен кезде; 2) зиян келтіруші тиісінше мұқият болса жағдайды дұрыс
бағалауға және қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың жоқтығы туралы тұжырым
жасауға мүмкіндігі болғанда (мысалы, көршілерінің пәтерінен сумка
көтеріп шыққан бейтаныс адамды көріп, ұрлық жасады деп, ойлап зиян
келтірсе, ал жәбірленуші көршілердің туысқаны болып шықса) қылмыстық
жауаптылық туындайды [5, 99 б]. Мұндай жағдайларда адам нақтылы
қателік туралы ережелер бойынша, яғни тиісті тұлғалардың заңмен
қорғалатын объектілеріне абайсызда зиян келтіргені үшін жауаптылыққа
тартылады.
8. Шындығында қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасамаған, бірақ қорғанушының
пікірінше солай жасауы мүмкін адамға келтірілген зиян қажетті
қорғануды құрамайды, өйткені әрекет белгілі бір адамнан келетін
нақтылы қоғамға қауіпті қол сұғушылықты тойтару емес, белгісіз адамдар
тобына зиян келтіруге бағытталады (мысалы, жемістерін ұрлатпау үшін
жеміс бағының иесі қақпаға бекітіп қойған жарылғыш заттан сол жерге
кездейсоқ келген адамға келтірілген зиян).
9. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 32-бабының бірінші
бөлігіне сәйкес, қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасаған адамға қажетті
қорғану жағдайында зиян келтіру қылмысты құрамайды және бұл орайда
қажетті қорғаныс шегінен шығуға жол берілмесе, қылмыстық жауаптылыққа
әкеліп соқтырмайды. Қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесіне көрінеу сай келмейтін қасақана әрекеттерді қажетті қорғану
шегінен шығу деп түсіну керек. Қол сұғушылыққа тойтарыс беру немесе
болдырмау бойынша мұндай әрекеттердің сөзсіз салдары шабуыл жасаушыға
анық шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілу болып табылады
[5, 101 б]. Қажетті қорғану шегін және қол сұғушылық пен одан
қорғанудың сәйкестігінсәйкессіздігін дұрыс анықтау үшін әр іс
бойынша: қол сұғушылықтың сипатын, оның қоғамдық қауіптілігін, қол
сұғушылықтың қарқынын, қорғану дәрежесінің шабуылға
сәйкестігінсәйкессіздігін, қол сұғушыға келтірілген зиянның мәнін,
келтірілген зиянның көрінеу шектен тыстығын, мұндай зиян келтіруге
мәжбүр еткенмәжбүр етпеген жағдайды және басқаларды анықтау және баға
беру қажет.
10. Қол сұғушылықтың сипатына баға берген кезде шабуыл жасаушының
әрекеттерінің бағытын, күш қолдану, мүліктік немесе рухани сипатта
болуы мүмкін келтірілген зиянның мәнін есепке алуы қажет. Қоғамға
қауіпті қол сұғушылықтың дәрежесі оның сипатына сондай-ақ шабуыл
жасаушылардың қарқынына, олардың санына, жас ерекшеліктеріне
қаруларының бар-жоғына және басқа да нақты мән-жайларға қарай
анықталады.
11. Қорғанудың қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне
сәйкес келуі, қорғанушының өзінің күші мен шабуыл жасаушының күшінің
нақтылы ара салмағын есепке алуын және барлық мән-жайларды ескере
отырып, қол сұғушылыққа тойтарыс беруде қажеттіден артық зиян
келтіруне жол бермеуін көздейді. Бұл орайда қорғанушыларға қасақана
келтірген зиянның шабуыл жасаушыға келтірілген немесе келтірілуі
мүмкін зиянның көлеміне, сипатына сәйкес келмеуі қорғану құқығын
жүзеге асыру үшін осындай зиян келтірудің қажеттілігі жоғы көрінеу
айқын болғанда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады.
12. Шабуыл жасау мен қорғанудың сәйкестігін бағалағанда қажетті қорғану
арқылы қол сұғушыға зиян келтіру қылмыстық жауаптылыққа әкеп
соқпайтынын қарастыратын Қылмыстық кодекстің 32-бабының үшінші бөлігін
ескеру қажет. Қол сұғушылықтың адам өміріне қарсы бағытталуын, сондай-
ақ заңмен қорғалатын басқа да объектілерге қол сұғушылық кезінде қару
қолданылуын заң шығарушы, шабуыл жасаушыға келтірілген зиянның
сипатына қарамастан қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сипаты мен
дәрежесіне сәйкес деп танылатын мән-жайлар ретінде қарастырады [5, 102
б]. Мұндай әрекеттер қажетті қорғану шегінде жасалған деп
қарастырылады және қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Қазақстан
Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсанда “Жекелеген қару түрлерінің
айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы” Заңымен атыс немесе суық
қаруға, оқ-дәріге, олардың көмегімен адамға қаза келтіруге болаты,оыың
шабуыл жасаушыда болуы қажетті қорғаныс шегінен шығуды жоққа шығаратын
мән-жайлар болып табылатын заттарды қару деп таныған жөн. Шаруашылық-
тұрмыстық және басқа да мақсатта қолданылатын өзге заттармен, мысалы:
балға, балта, ас үй пышағы, тас, таяқ, кірпіш, т.б қаруланған шабуыл
жасаушыға келтірілген зиян, тек қажетті қорғану шегінен шықпаған
жағдайда жауаптылыққа әкеп соқпайды.
13. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары қажетті қорғану кезінде
келтірілген кез-келген зиян үшін емес, тек қасақана келтірілгені үшін
жауаптылық белгілейді. Осыған орай, қажетті қорғану шегінен шығу
кезінде жасалған қылмыстар субъективтік жағынан тек қасақана кінә
болып сипатталады. Егер зиян қол сұғушыға абайсызда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz