Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру жолдары
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері 5
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі. Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары 5
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі 11
1.3 Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары жүйесінің құқықтық негізі 17
1.4 Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік тәжірибесі 34
2 Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайын талдау 41
2.1 ҚР мемлекеттік қызметінің кадрлық потенциалының сапалық және сандық құрамын талдау 41
2.2 Павлодар облысы мемлекеттік қызмет кадрларының сандық. сапалық құрамының сараптамасы 50
2.3 Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік сауалнама арқылы кадрлық жұмыстың іске асырылу тиімділігін сараптау 58
3 Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру механизмдері
67
3.1 Кадрларды іріктеу мен даярлау жүйесін жақсарту . мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру факторларының бірі 67
3.2 Ақпараттандыру . мемлекеттік басқарудың стратегиялық ресурсы ретінде
79
Қорытынды
80
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 84
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері 5
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі. Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары 5
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі 11
1.3 Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары жүйесінің құқықтық негізі 17
1.4 Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік тәжірибесі 34
2 Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайын талдау 41
2.1 ҚР мемлекеттік қызметінің кадрлық потенциалының сапалық және сандық құрамын талдау 41
2.2 Павлодар облысы мемлекеттік қызмет кадрларының сандық. сапалық құрамының сараптамасы 50
2.3 Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік сауалнама арқылы кадрлық жұмыстың іске асырылу тиімділігін сараптау 58
3 Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру механизмдері
67
3.1 Кадрларды іріктеу мен даярлау жүйесін жақсарту . мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру факторларының бірі 67
3.2 Ақпараттандыру . мемлекеттік басқарудың стратегиялық ресурсы ретінде
79
Қорытынды
80
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 84
Қазақстан тәуелсіздігін иеленгеннен бастап, экономикалық, саяси түрленумен қатар, жалпы масштабты мемлекеттік басқаруында да реформаланды.
Мемлкеттік басқарудың қоғамдағы өзгерістерін бастан өткеріп, қарқынды дамып жатқан жаңа эканомикалық және саяси қатынастардан қалып қою үлкен кедергі болар еді.
1990 жылдары басталған мемлекеттік құрылыспен қатар мемлекеттік басқарудың қызметтері мен атқаратын қызметтері өзгерді. Нарықтық эканомикаға өту және шаруашылық қожалықтың либерализациясы мемлекеттік басқарудың қызметтерінің өзгеруіне әсер етті.
Жалпылай реформа жүргізу арқылы заманға сай нарықтық жүйеге бейімделегн мемлекеттік басқару орталықтандырылып әрбір өңірдің шекаралық дамуы мен қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді.
Мемлекеттік басқарудың дамуы елбасымыздың болашаққа жол ашқан «Қазақстан-2030. Гүлдену, қазақстандықтардың қауіпсіздігі мен әл-ауқаттылығы» бағдарламасымен айқындалды. Бұл құжаттың бір бөлігі мемлкеттік дамуды сапалы және жоғарғы деңгейде ұйымдасытру қарастырылған.
Мемлкеттік басқарудың қоғамдағы өзгерістерін бастан өткеріп, қарқынды дамып жатқан жаңа эканомикалық және саяси қатынастардан қалып қою үлкен кедергі болар еді.
1990 жылдары басталған мемлекеттік құрылыспен қатар мемлекеттік басқарудың қызметтері мен атқаратын қызметтері өзгерді. Нарықтық эканомикаға өту және шаруашылық қожалықтың либерализациясы мемлекеттік басқарудың қызметтерінің өзгеруіне әсер етті.
Жалпылай реформа жүргізу арқылы заманға сай нарықтық жүйеге бейімделегн мемлекеттік басқару орталықтандырылып әрбір өңірдің шекаралық дамуы мен қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді.
Мемлекеттік басқарудың дамуы елбасымыздың болашаққа жол ашқан «Қазақстан-2030. Гүлдену, қазақстандықтардың қауіпсіздігі мен әл-ауқаттылығы» бағдарламасымен айқындалды. Бұл құжаттың бір бөлігі мемлкеттік дамуды сапалы және жоғарғы деңгейде ұйымдасытру қарастырылған.
1 Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы
2 Баянов Е. Әкімшілік құқық. Оқулық. – Алматы, 2007, — 408 бет.
3 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.- Алматы: ЮРИСТ, 2010 – 288 б.
4 Б. Б. Сейдеш. Әкімшілік құқық пәні бойынша дәрістер. – Алматы : Дәнекер, 2004 – 140 бет.
5 Қызылов М. А., Ибраева Г. А., Есенов Д. Қ., Искакова И. Е. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Дәрістер конспектісі. – Қарағанды, 2006. – 121 бет.
6 А. А.Таранов Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы Академиялық курс. Алматы, 2003. – 282 бет.
7 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. Баспа. 1995.
8 Государственное управление // Под ред. Козбаненко В.А.- М.: СТАТУТ, 2000г., с. 81-108
2 Баянов Е. Әкімшілік құқық. Оқулық. – Алматы, 2007, — 408 бет.
3 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.- Алматы: ЮРИСТ, 2010 – 288 б.
4 Б. Б. Сейдеш. Әкімшілік құқық пәні бойынша дәрістер. – Алматы : Дәнекер, 2004 – 140 бет.
5 Қызылов М. А., Ибраева Г. А., Есенов Д. Қ., Искакова И. Е. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Дәрістер конспектісі. – Қарағанды, 2006. – 121 бет.
6 А. А.Таранов Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы Академиялық курс. Алматы, 2003. – 282 бет.
7 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. Баспа. 1995.
8 Государственное управление // Под ред. Козбаненко В.А.- М.: СТАТУТ, 2000г., с. 81-108
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері
5
1.1
Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі. Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары
5
1.2
Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі
11
1.3
Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары жүйесінің құқықтық негізі
17
1.4
Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік тәжірибесі
34
2
Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайын талдау
41
2.1
ҚР мемлекеттік қызметінің кадрлық потенциалының сапалық және сандық құрамын талдау
41
2.2
Павлодар облысы мемлекеттік қызмет кадрларының сандық- сапалық құрамының сараптамасы
50
2.3
Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік сауалнама арқылы кадрлық жұмыстың іске асырылу тиімділігін сараптау
58
3
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру механизмдері
67
3.1
Кадрларды іріктеу мен даярлау жүйесін жақсарту - мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру факторларының бірі
67
3.2
Ақпараттандыру - мемлекеттік басқарудың стратегиялық ресурсы ретінде
79
Қорытынды
80
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
84
Кіріспе
Қазақстан тәуелсіздігін иеленгеннен бастап, экономикалық, саяси түрленумен қатар, жалпы масштабты мемлекеттік басқаруында да реформаланды.
Мемлкеттік басқарудың қоғамдағы өзгерістерін бастан өткеріп, қарқынды дамып жатқан жаңа эканомикалық және саяси қатынастардан қалып қою үлкен кедергі болар еді.
1990 жылдары басталған мемлекеттік құрылыспен қатар мемлекеттік басқарудың қызметтері мен атқаратын қызметтері өзгерді. Нарықтық эканомикаға өту және шаруашылық қожалықтың либерализациясы мемлекеттік басқарудың қызметтерінің өзгеруіне әсер етті.
Жалпылай реформа жүргізу арқылы заманға сай нарықтық жүйеге бейімделегн мемлекеттік басқару орталықтандырылып әрбір өңірдің шекаралық дамуы мен қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді.
Мемлекеттік басқарудың дамуы елбасымыздың болашаққа жол ашқан Қазақстан-2030. Гүлдену, қазақстандықтардың қауіпсіздігі мен әл-ауқаттылығы бағдарламасымен айқындалды. Бұл құжаттың бір бөлігі мемлкеттік дамуды сапалы және жоғарғы деңгейде ұйымдасытру қарастырылған.
Мемлекеттік және жергілікті басқарудағы билік өкілдеріне арнайы қызмет пен жүктелер өкілеттіктерін бір жүйеге келтіру және мемлекеттік қызметтің тиімділігін арттыру осы жұмыстың өзектілігі болып саналады. Бұл мәселенің қойылу мақсаты жоғары. Себебі бұның нәтижелері мен бағалаулары арқылы мемлекеттік басқаруды одан сайын жетілдіруге жол ашылады.
Бұл зерттеудің обьектісі мемлекеттік және жергілікті басқару жүйелері болып табылады.
Зерттеу пәні - мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру жолдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасындағы мемелекеттік басқаруды қарастыру және сол арқылы бүкіл басқару жүйесінің тиімділігін арттыру.
Қойылған мақсаттарға орай мынадай міндеттер айқындалды:
- Мемлекеттік басқару теориясына шолу жасау және мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін, мақсатын, міндеттері мен қағидалаларын зерделеу.
- Тиімділіктің өлшемдері мен индекаторларының әдістемесін зерттеу.
- Шетелдік мемлекеттік басқару тәжірибесінің тиімділігін анықтау.
- Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың тиімділігіне талдау жасау.
- мемлкеттік басқару тиімділігін жоғарылату жолдарын қарастыру. Дипломдық жұмыстың жаңалығы - мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырудағы мемлекеттік қызметтің рөлін анықтау болып табылады
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында статистикалық мәліметтер жинақталып нақты аналитикалық шолулар жасалынды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы мемлекеттік басқарудың қазіргі заманғы жүйесін мемлекеттік органдарда қолдану болып табылады.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші бөлімде мемлекеттік басқарудың теориялық негіздемелері және шетелдердегі мемлекеттік басқару модельдері салыстырмалы түрде баяндалған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы және Павлодар облысы бойынша мемлекеттік қызметкерлердің сандық және сапалық көрсеткіштері қарастырылды
Үшінші бөлімде нақты өзекті мәселелердің шешілу жолдары мен мемлекеттік басқару органдарының тиімді қызметі үшін жағдай жасау амалдары қарастырылған.
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі. Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары
Мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін және мазмұнын меңгерудің алдында, ең бірінші басқару дегеніміз не екенін анықтау қажет? Басқарудың ең бастысы кең тараған мәні бір нәрсені (немесе біреуді) басқару дегенді білдіреді. Бірақ мұндай констатициямен шектеуге жеткіліксіз. Басқарудың мазмұнын ашуда, оның функцианалды мәнінің қажеттілігі туындайды. Жалпытеориялық позициялар келесі қорытындыларға жеткілікті негіздерді береді.
1 Басқару функциясы әртүрлі табиғи жүйелердің ұйымдастыру (биологиялық, техникалық, әлеуметтік) олардың тұтастығын қамтиды, алдында тұрған міндеттерге жету, құрылымдық сақтау, әрекеттерінің режимдерін қолдайды.
2 Басқару осы не басқа элементтер жүйесінің мүдделерін құрауда қарым-қатынысына құрмет етеді және барлық элементтердің міндеттерін бір бүтін көрсетуде.
3 Басқару-толық жүйенің ішкі сапасы, негізгі элементі мен субъект болады (басқарушы элемент) және объект (басқаратын элемент), әрдайым бастапқы өзіндік ұйымдастырудағы (өзін басқару) өзара әрекеттесуі.
4 Басқару тек қана ішкі өзара әрекеттесуде элементтердің жүйесін құрауға ұсынады. әртүрлі иерархиялық деңгейде көптеген жалпы өзара әрекеттесу жүйесі бар, ішкі жүйе сияқты басқару функцияларын жүзеге асыруда жүйе аралық сипаттаманы да ұсынады. Соңғы жағдайда жоғары тәртіптегі жүйе төмен тәртіптегі жүйе қатынасы бойынша субъект рөліне енеді, басқару объектісі арасындағы өзара әрекеттесу шеңберінде болады.
5 Басқару өз мәні бойынша басқарушы субъектіні объектіге әсер етуге әкеледі, жүйелерді реттеу мазмұны болып табылады, жалпы заңнамалық іс-шараларға сәйкес оның дамуын, қызметік мәнін қамту. Осы-бағытталған тәртіпті әсер етуі, субъект пен объектінің арасындағы байланыстарды және тікелей субъектіні басқаруын жүзеге асырады.
6 Басқару ақиқаттығы, егер басқарушы субъектіге қызмет ететін объект таныс болса, басқарушы экономикалық жүйе басқаратын элемент. Демек, басқарушы (тәртіптеуші) субъект дәргейіне басқару ықпалдығы.
Жалпы басқаруды сипаттайтын түсініктің негізгі ерекшеліктері осындай. Заманауи ғылыми әдебиеттерде түрлі негіздер бойынша басқару әртүрге бөлінеді. Жалпы қоғамдық өмір сүру сферасына байланысты анықтайды: жалпы қоғаммен басқару, экономикалық басқару, әлеуметік басқару, саясатты басқару, рухани-идеологиялық басқару; қоғамдық құрылымдық қарым-қатынастардан: саясатқа сәйкес экономикалық басқару, қоғамдық рухани және әлеуметтік даму; басқару объектілерден: экономикалық (шаруашылық) басқару, әлеуметтік-саясаттық басқару, рухани өмірмен басқару; сипаттамасы мен көлемімен қоғамдық құбылыстарды жаулап алуын басқару: қоғаммен басқару, мемлекетпен басқару, салаларды басқару, халықшаруашылық сферасы, кәсіпорынмен, ұйыммен, мекемемен, фирмалармен және т.б. басқару.
Басқару түрлері ретінде сонымен қатар жоспарлы, аймақтық, салааралық, стратегиялық, жалпы-бағдарламалық және т.б. болып табылады. Сондықтан басқару түрлері бойынша мәселесі және мемлекеттік басқаруына сәйкес қағидалық мәні бар, немесе тек қана оның қызмет ететін және иерархиялық тиімділік пен объектілерді басқару әлбетте өзара әрекеттесу жүйесін басқарушылық анықтама құрылады. Классификациялауға кім алатын болса, теріс жағдайда барлығы есептік нүктеге тәуелді. Құлау болмау үшін, сындарды ерекшелеуде нақты анықтау керек
Субъектіні басқару бойынша алты басқару түрлерін атап кетуге болады, олар көп жағдайда өзара сәйкес келеді.
1 Мемлекеттік басқару, ол туралы ең бірінші бәрін айтуға болады, оның субъектісі мемлекет болып табылады, себебі, қоғам түрі, субстрат бойынша халық онымен қосылады. Мұнда негізгі басқару жалпылық, егемендік, қауіпсіздік, тәртіптілік және тарихи уақыт шеңберінде барлық елдің әлеуметтік дамуы болып келеді.
2 Аймақтық өзара басқару төмеңгі және ерекше демократиялық мемлекеттік басқару түрі, субъектісі тұрғындары мен әкімшілік аумақтық болады, адамдардың жергілікті кешенмен орналастыру мәселелері қызмет ету мәні болады.
3 Менеджмент, жеке меншік жағынан (иесі, иегері) өзінің жеке меншігімен басқарады. Әрине, жеке меншік дегенеміз-ол қоғамдық қарым-қатынастар, онда адамдар өз көз қарастарымен қатысады, тек қана жай затармен, мүлікпен, қызметтермен пайдаланбайды. Мұнда ештеңе өзгермейді, тапсырма бойынша немесе жеке меншіктің сенімімен менеджерлер және жалдамалы басқарушылар (жоғарытөленетіндер) бола алады, егер жеке меншік жеке, үлескерлік, жалпы, акциондық, кооперативтік, ұжымдық, халықтық муниципалды, мемлекеттік және т.б. болса да. Жеке меншік басқаруы объективті кірістерден, ренталардан алудан құралады.
4 Қоғамдық басқару, субъектісі институализдік (заңгерлік ресімдеу-заң, жарғы арқылы) қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Мұндай субъектілер еркін, плюристік азаматтық қоғамда көп және өз ішкі құрылымдық меншікте басқарылады және сыртындада.
5 Топтық (ұжымдық) өзіндік реттеу, субъект болып бір топ адамдар қатысады, әрбір қоғамдық өмірде еркін (өз жеке көзқарасы бойынша) және өз уақытында басқалардың қызығушылық есебінде, мәдениет нормалары мен әлеуметтік жалпыүй жеке мінезі мен қызметімен басқарады.
Мақсатты мінезі немесе жеке адамның қызметі, егер ол өз өмірінде жасампаз, гумандық мақсаттар және олардың жетістікке жету үшін өз білімдерін, күштерін, уақыттарын береді. Бұл - фундамент, барлық басқару түрлерінің негізі, өйткені мінездің сипаттамасынан және әс-әрекетінен адамдардың мазмұнына тәуелді, соңғы көлем мен механизмі.
Сонымен қатар, басқарудың барлық түрлерін сақтау керек:
-конституциондық және басқа құқықтық реттеуге жатады, мемлекеттік басқару басқа басқару түрлерімен тығыз байланысты жүргізеді;
- өзара байланысты, толықтырады, оырн басады, күшейтеді және бір бірін әлсіретеді;
- әрбір тарихи сәтте өзінің даму деңгейін меңгереді, олардың басқаруын объектілерді басқаруға сәйкес өз қабілеттілігін көрсетеді.
Сондықтан кез-келген басқарудың түріне абстрактылы жақындауға болмайды, қайсі бір артық шығады, менеджментке бүгін бұл қалай қолданылады. Сол процесстердің әрдайым басқару ақиқаттығын көруге керек, құбылыс пен қарым-қатынас, нақты субъектілерді басқару жағынан басқаруға жатады. Барлық басқару түрлердің арасынан мемлекеттік басқару орын алады, түсінуге болады, ерекше орны, оған тиісті үш сипаттаманы түсіндіреді:
1 Мемлекетт, басқару субъектісі ретінде орындайды, мемлекеттік басқаруға маңызды сипат береді, онсыз ол құрылмайды. Бұл жүйелік сипаттамасы. Адамдық сияқты үлкен массалық басқаруды жүзеге асыра алады, солай материалдық ресурстарды да асыра алады. Осы сипат қағидаллы, тек қана сонын аясында келісімділігі жүзеге асады, координация, мақсаттылық және тиімділік.
2 Сипаттамаға анықтайтын әрекет ықпал етеді, осы басқару түрімен жүзеге асады, оның субъектісін көрсетеді, мемлекет оның ішіне енген билік күші. Осылай, заманауи Қысқа философиялық энциклопедия мемлекет құдай құрылымы, әрдайым адамдардың бірге іс-әрекеттесуде нәтижесінде жаңарады, осы не басқа облыста қоғамдық қызметтерді реттейді мемлекет ұғынады. Мемлекет қоғамдық құрылымдардан адамдарға қатысты қайнар көзінде құқықтық шарттастығы (легитимділігі) бар мемлекеттк биліктің, ал іске асыруда мәжбүрлеу құралдары бар мемлекеттік аппарат күшінің болуымен ажыратылады. Бұл күштік қысым басқаруда алға қойылған мақсаттардың, оларда қамтылатын ұйымдастыру сәттері және онымен белгіленген нормалар орындалуы керектігіне апарады. Сәйкесінше мемлекеттік басқарумен байланысты барлық мәселелер тарихи сипатта болады: мемлекет қандай, ол не істейді және оны қалай жасайды, алдына қандай мақсаттар қояды.
3 Бұл сөзсіз, мемлекеттік басқарудың таралу шектері. Бұндай шектер бүкіл қоғам шеңберінде болып жатқан емес, керісінше оның шеңберінен шыққан және осы мемлекеттің сыртқы саясатында көрініс табуымен анықталуы мүмкін. Мемлекет пен қоғам арақатынасының дұрыс нұсқасы адамдардың қоғамдық өмірі бостандықтың және өзін-өзі басқарудың орасан зор мөлшерімен сипатталады, ал автономия шектері өз кезегінде қоғамдық институттармен қалай анықталса, дәл солай мемлекетпен де анықталады. Яғни мемлекет заңнама арқылы өмірдің барлық салаларында адамдар мінез-құлқының негізгі типтері мен нормаларын белгілейді және олардың сақталуын өзінің билік күшімен қамтамасыз етеді. Бұл мәтіндегі мәселе мемлекеттік басқарудың қоғамға таралуында, себебі бұл жерде сөз технологиялық өзгерістер жайында емес, қоғам күйінің сараптамасы, өзін-өзі реттеу мен жаңашылдыққа бейімделу қабілеті туралы болғалы отыр. Бұндай сентенция мемлекеттік басқару қоғамға әсерін сақтайды деген қорытындыға әкеледі, бірақ мәселе бұл әсердің қаншалықты терең екендігінде. Бұл әсер өзі арқылы қоғам күйін көрсетуге және жаңғыртуға бағытталатындығын атап өткен маңызды. Сонымен қатар басқару өзінің мақсатты, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсер етуін бағыттайтын үдерістермен және құбылыстармен өзара байланысты болуы тиіс.
Сонымен, мемлекеттік басқару - бұл адамдардың қоғамдық өміріне, билік күшіне сүйенетін реттеу, сақтау және қайта құру мақсатындағы мемлекеттің практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері.
Мақсаттардың кең ауқымды түрткі болатын, ынталандыратын және реттейтін функцияларды атқаратындығы белгілі. Мемлекеттік басқару мақсаттары сол қоғамның өмір сүру негізінде жатқан мақсаттар негізінде туындайды. Олар қоғам мақсаттарынан туынды болып табылады [16, 5 б.].
Мемлекеттік басқару мақсаттары:
1) елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2) елдің сенімді әрі тұрақты демократиялық дамуын қамтамасыз ететін қоғамдық институттарды дамыту және нығайту;
3) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын конституциялық қорғау, жалпы әкімшілік-құқықтық реттеу;
4) адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған мемлекеттік саясат қалыптастыру;
5) позитивті экологиялық ахуалды қолдау;
6) нарық механизмдерін қолдау;
7) аймақтар мен орталықтың сауатты, өзара тиімді әріптестігі.
Бұл мемлекеттік басқару мақсаттарының тек жалпы көрінісі ғана. Бірақ жедел және стратегиялық, түпкі және аралық, жалпы және жеке мақсаттар қамтылатын мақсаттар ағашын құру аса маңызды. Мақсаттар селбестік пен синтезде, яғни қандай да бір тұтастықта болуы тиіс. Бірақ бұл тұтастықты оларды іске асырудың шынайы құралдарымен, әдістерімен және тәсілдерімен біріктіру керек, әйтпесе тіпті дұрыс қойылған мақсаттардың өзі-ақ іске асыру үдерісінде бұрмаланады.
Мемлекеттік басқару функциялары - мемлекеттің қоғамдық үдерістерге биліктік, мақсаттық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсерінің объективті шартталған түрлері. Мемлекеттің бұл ерекше әсері біртұтас болып келетіндігін атап өткен маңызды [16, 18 б.]. Мемлекеттік басқару функцияларының жиынтығына кемінде 2 фактор әсер етеді: қоғамдық үдерістердің күйі, құрылымы, өзара басқарылатындығы, яғни басқарылатын объектілердің жиынтығы және мемлекеттің қоғамдағы орны мен рөлі. Осылайша, мемлекеттік басқару бір жағынан мәжбүрлеуді, яғни легитимді мәжбүрлеуді қолданатын элемент болып табылады, екінші жағынан ол қоғамға бағынысты рөл атқарады және қоғамдық дамудың мұқтаждықтарымен, тілектерімен және мүдделерімен анықталады деген қорытынды жасауға болады. Ондай қарама-қайшылық туралы сөз еткенде шектеу мен алмастыруға қарай қадам жасағың келеді, дәлірек айтқанда алғашқы сәтте бұл функцияны жою ойға келеді (яғни мәжбүрлеуді). Бірақ бұл функцияны жойса, бос орынды толтыру керек, бұл орайда ең алдымен ойға өзін-өзі басқару механизмі ғана келеді, олай болмаған жағдайда біз ұйымдастырушы және реттеуші механизмдер девальвацияға ұшырап, басқару әсерінің вакуумы орын алу фактісіне, яғни аласапыранға, бассыздыққа тап боламыз.
Осылайша, мемлекеттік басқару функцияларын атқара алатын және олардың тиісті іске асырылуын қамтамасыз ете алатын қоғамдық институттарды даярлау, іріктеу және бағалау сөз етілуі тиіс. Біз заманауи қоғамда мемлекеттік сектор азаюының (бұд жағдайда жекешелендіру мемлекеттік секторда тиімділікті арттырудың негізгі тәсілі ретінде қаралады), ал басқа жағынан нарықтық қатынастарды ұйымдастыру саласында саясатты ұйымдастыру мен даярлауда мемлекеттік реттеудің рөлін арттырудың куәгерлері болып отырғандығымыздан қандай да бір балансқа қол жеткізу оңтайлы нұсқа.
Мемлекеттік басқарудың функциялары.
1 Жоспарлау функциясы. Сонымен қатар немен? Қалай? Қайда? Қашан? Мақсатқа жетеді деген сұрақтарға жауап беру. Стратегиялық мағызды функция.
2 Ұйым функциясы. Адамдардың өзара әрекеттесіп, керекті нәтиже әкелетін шарттарды шығару.
3 Реттеу функциясы. Функция, адам ұйым шеңберінде тиісті мөлшердегі іскерлікті орындау үшін бағытталған.
4 Тұлғалармен жұмыс функциясы. Әлемдік тәжірибеде берілген функцияға аса көп көңіл аударылады.
5 Бақылау функциясы. Барлық аталған функцияларға кері байланыс болып табылады.
Өкінішке орай, неоконсерваторлар туралы жалпы жорамалдайды, барлық қоғамдық өмірдің ортасында рыноктық реттеу біздің мемлекетіміздің шеңберінде өткір растау таба алмайды. Бұл жерде мемлекеттің ерекше функцияларын анықтау маңызды, берілген функциялар рыноктық механизмдерге сатып алуларға кетпеуі үшін, былай істеу үшін, респубоикалық деңгейде және рыноктық механизм деңгейіңде мемлекет берілген функциялардың көлемін анықтау үшін. Осы кезде қорытынды салықтар жеңілдік, инвенстиция деңгейімен жүзеге асырылуы тиіс, бұл рыноктық экономика ортасындағы бақылау. Ерекше функцияларға жатады: ғылыми-техникалық даму, еңбек қатынасындағы ортамен бақылау және реттеу, әрине, қаржылық жүйе. Берілген функциялар бөлек тұр және мемлекет жағынан қатан бақылау қалайды, жайсыз жағдайда мемлекет қауіпсіздігіне қауіп туралы айту. Яғни, олардың жүзеге асу кезінде мемлекеттің барлық даму ерекшеліктерін есептеу керек, оның ерекшелігі.
Мемлекеттік басқаруға жақындаудың әдіснамалық тұтастығына құрылымдарды құру мен өзгертудің кешенді механизмін құруға мүмкіндік беретін мемлекеттік басқарудың нақты қағидалары болғанда ғана қол жеткізуге болады. Қағида (лат. principium - бастапқы, негіз) теория ұғымы ретінде мемлекеттік басқару жүйесінде заңдылықты, оның элементтері арасындағы қарым-қатынасты және өзара байланысты көрсетеді [16, 186 б.]. Яғни қоғамдық-саяси өмірдің сол заңдылықтары мен қарым-қатынастары, ұйымдастырушылық құрылымның және белгілі бір ғылыми ережелер түріндегі көрініс тапқан, көбісі құқықпен бекітілген және адамдардың теориялық және практикалық басқарушылық қызметінде қолданылатын мазмұндар. Ең алдымен мемлекеттік басқару қағидаларының мәселесінде 3 өзара байланысты және өзара шарттас аспектіні бөліп қарастыруға болады:
1) Онтологиялық (бұл аспект қағидалар генезисін, олардың өздері көрсететін заңдылықтардың табиғатымен, мәнімен, орнымен және рөлімен, қарым-қатынастарымен байланысын қамтиды);
2) Гносеологиялық (қағидалар сипатының, олардың дұрыс ғылыми талдау тілінің, қисынының және құрылымының сараптамасы);
3) Әдіснамалық (қағидаларды теориялық және практикалық қолдану механизмдеріне нұсқайды).
Осы уақытта толық бүкіл құқықтар, олардың қарым-қатынастары қағидалары жпғы артуы болмайды екені жайлы айқындалды. Мемлекеттік басқаруда тәжірибеде адамдардың қарым-қатынастары оларды тәуелді болуы осы тәжірибеде анықталады. Тәжірибелік басқаруда қағидаларды білуге аса маңызды емес, тәжірибелік қызметін қолдануды білу керек.
Солайша мемлекеттік басқаруда қарым-қатынас құқықтары жайлы айту құқық түрінде, сосын ғылыми түрде меммлекеттік басқаруда ұйымның қызметі мен мәні ерекше болып келеді. Мемлекеттік басқаруда қағидаларды дәлелдеуде технологияларды анықтауда келесі талаптарды ұсынуға болады:
а) өзара әрекеттесу және қарым-қатынасы бар құқықтарды көрсету;
б) қарым-қатынас және өзара әрекеттесу құқықтары біртекті болу керек;
в) мемлекеттік басқаруда әлеуметтік қарым-қатынас өзара әрекеттесу мақсаты және тұтастығы болум керек;
г) мемлекеттік басқаруда ерекшеліктерді көрсету керек;
Мемлекеттік басқару қағидаларының жүйелігін қарастыра отырып, осы облыстағы айтарлықтай қиындықтар жайлы куәлік ететін біркелкісіздік байқалады. Осы жұмыста Г.В. Атаманчуктың Мемлекеттік басқару теориясы атты еңбегінен алынған жүйелендіру қолданылды:
Мемлекеттік басқару қағидалары:
1) қоғамдық-саяси (мемлекеттік басқарудың әлеуметтік табиғатын, оның дамуының жалпы заңдылықтары мен негізгі ерекшеліктерін тану нәтижесінде қалыптасады);
2) функционалды-құрылымдық (мемлекеттік-басқарушылық әсер ету құрылымының заңдылықтарын ашады);
3) ұйымдық-құрылымдық (мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының және қызметшілердің оларды қалыптастыру мен жетілдіруде жіберу сәттерінің, сондай-ақ мемлекеттік-басқарушылық әсер етулерді ұйымдастырудың заңдылықтары мен ерекшелігін, сипатын көрсетеді);
4) мемлекеттік-басқарушылық қызмет (басқару функцияларын қалыптастыру және іске асыру кезіндегі мемлекеттік органдардың басқару қызметінің формалары мен кезеңдері әдістерінің заңдылықтарын, қатынастарын және өзара байланысын ашады).
Бұл қағидалар элементтердің әр тобында өз ерекшелігіне ие болады, себебі бұл топтардың мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтері жүйесіндегі орны мен рөлі олардың ерекше құрылымын шарттайды.
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі
Мемлекетті тиімді басқару және жеке меншікті басқару осы тақырыптарға арналған ғылыми жұмыстар өте көп. Сонымен қатар, берілген әдісті бағындыруда біз тәжірибе жүзінде әр түрлі мәселелерге жолығамыз. Олар: кадрлық, экономикалық, политикалық және т.б. Негізі бұл дұрыс тұжырымдама, өйткені басқару жүйесі жоғарғы тиімді басқару сатысымен анықталады. Сонымен қатар ғылыми түсінігі бар адамдар басқарудың тиімді әдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді.
Экономикалық көзбен қарағанда басқарудың тиімді әдістерін тамақ өніміне кеткен шығын мен басқару механизімімен анықтауға болады.Басқару жүйесінде істейтін және белгілі бір басқару қызметін орындайтын немесе соны жүзеге асыруға ықпал ететін жұмыскерлер, яғни басқару процесіне іскерлікпен қатысатын, әрі басқару аппаратына енетін жұмыскерлер жатады.
Мемлекеттік басқару әдістері- бұл мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының (ғни атқарушы билік субъектілерінің) басқару объектісіне (яғни басқарылатындарға - бағынышты органдар, ааматтар және т.б. объектілерге, олардың санасы мен еріктеріне) тікелей және мақсатты түрде практика жүзінде әртүрлі ықпал ету тәсілдері.
Мемлекеттік басқару әдістеріне мына белгілер тән:
- мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттің еркі бойынша қалыптасады және содан туындайды;
- ереже бойынша олар мемлекеттік қызметті атқару кезінде іске асырылады;
- мемлекеттік басқару субъектілері мемлекеттің атынан және соның мүддесі үшін пайдаланады;
- мемлекеттік - биліктік өктем өкілеттіліктер берілген;
- құқықтық және ұйымдық нысандарға ие болады;
- жан-жақты бағыттылығы болады (бұл басқару үрдісінің көп түрлілігі мен күрделілігі көрінеді).
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі. Басқару міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруда қандайда бір әдістерді дұрыс қолдануға байланысты болады, сондықтан осы әдістерді жетілдіру басқарудың жақсаруын білдіреді. Мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осыған байланысты олар көбінесе бсқару қызметінің құқықтық нысандарында көрсетіледі.
Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері:
1) универсалды әдістері немесе негізгі: сендіру мен мәжбүрлеу;
2) құқықтық әдістер - практикада қолданғанда заңды салдарға әкеледі, оларға мыналар жатады: тікелей бөлу, ұсыныс, шешу, келісу;
3) құқықтық емес (ұйымдық) - практикада қолданғанда заңды салдарлардың туындауына әкелмейді, оларға мыналар жатады: қаулы, бұйрықтар, түсіндірме, шешімді дайындау; көрмелер, жарнама, шешімнің орындалуын тексеру.
4) басқару ықпалының мазмұны бойынша:
а) моралдық - саяси әдістер - бұл тәрбиелеу, моралдық қолдау, үгіттеу, насихаттау;
б) ұйымдық әдістер - үйлестіру, келістіру, бақылау, субъектінің өз жұмысын ұйымдастыру (нұсқау беру, сілтеу), қадағалау, тексеру;
в) әлеуметтік әдістер - бақылау, эксперимент жасау, байқау, анкета жүргізу, интервью алу;
г) психологиялық әдістер - психологиялық аяу, дәлелдеу, кәсіби іріктеу мен оқыту, бедел;
д) әкімшілік әдістер - әкімшілік юрисдикция, жарлық, бұйрықтар
е) экономикалық әдіс - баға, несие, материалдық қолдау көрсету, сыйақы, жәрдемақы;
Осы әдістердің барлығы бірін-бірі жоймайды, тек бір - бірін толықтырады және әрбір басқару әдісі қандайда болмасын басқару функцияларын ерекше тәсілмен жүзеге асырылуымен сипатталады.
Мемлекеттік басқаруда әкімшілік және экономикалық әдістер маңызды орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістер - бағынушылардың басқаратындардың еркіне бағынуымен сипатталады, яғни билік-бағыныштылық оларда басқару қызметінің биліктік табиғатын өте айқын көрсетеді. Әкімшілік - құқықтық әдістерді пайдалану басқару субъектісінің басқарылатындарға тура ықпал етеді. Бірақта басқарылатындарға әкімшілік әдісті пайдаланып ықпал еткенде басқарылатындардың (бағынатындардың) мүдделерін есепке алмау дегенді білдірмейді, керісіше ғылым олардың мүдделерін ескере отырып пайдалануды ұсынады. Әкімшілік-құқықтық әдістер мемлекеттік қауіпсіздікті, ішкі істерді басқаруда ерекше орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістердің мынадай түрлерін атап көрсетуге болады:
1) көрсетілу нысаны бойынша:
а) әкімшілік-құқықтық-құқықтық нысандарда көрініс табатын;
б) әкімшілік-ұйымдық-басқару субъектісінің ұйымдастырушылық әрекетінде көрініс табады;
2) заңдық қасиеті бойынша:
а) нормативті-нұсқаулар, бұйрықтар, бағынушылардың қызметін реттейтін басқада актілер;
б) жеке-нақты орындаушыға берілетін өкімдер;
3) басқару субъектілерінің мінез-құлықтарына ықпал ету тәсілдері бойынша:
а) нақты әрекеттерді жасауға міндеттейтін әдістер;
б) нақты әрекеттерді істеуге өкілеттілік беретін әдістер;
в) әлеуметтік пайдалы әрекеттерді істеуді қолдайтын;
г) қандайда болмасын әрекеттерді істеуге тиым салушы әдістер;
4) бұйрықтың нысаны бойынша:
а) императивті;
б) тапсырушы;
г) ұсыныстар.
Әкімшілік әдістердің мазмұны:
1) мемлекеттік басқару сферасында міндетті мінез-құлық ережелерін белгілеу;
2) нақты тапсырмаларды бекіту;
3) лауазымға тағайындау;
4) белгілі бір әрекетті жасауды ұйғару;
5) белгілі бір әрекеттерді істеуге тиым салу;
6) белгілі бір әрекеттерді істеуге рұқсат беру;
7) қоғамдық қатынастарға қатысушылардың заңды мүдделерін қанағаттандыру;
8) материалдық санкция қолдану;
9) стандарттаржы белгілеу;
10) тіркеу;
11) бақылау мен қадағалау;
12) материалдық және моралдық мадақтау;
13) басқару қатынастарына қатысушылардың дауларын шешу;
14) мемлекеттік тапсырыстарды дайындау;
15) әкімшілік - мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Әкімшілік-құқықтық әдістерден айырмашылығы экономикалық әдістер басқару объектілеріне тура емес, жанама ықпал етеді, өйткені олардың басқару ықпалы материалды стимулдар беру арқылы, қажетті мінез-құлыққа деге ұмтылысын тудыратын экономикалық жағдайларды туғызу арқылы ықпал етеді. Экономикалық әдістердің ішінде баға, табыс, кіріс, несие, шаруашылық есеп маңызды рөл атқарады.
Әкімшілік және экономикалық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді.
Басқарушы субъектілердің қызметін ұйымдастыру процесі - бұл құрылымды бөлімдерді құру және олардың орындауына функцияларын беру, оларды атқарушы билік органдарының жүйесіне кіргізу болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, атқарушы билік органдары алдына қойған міндеттеріне байланысты және сәйкес нәтижелерге жету үшін өзінің аппаратын ұйымдастырады.
Басқару процесінде нақты сұрақтар жеке (министрлер, комитет төрағасы), алқалы (алқада, ғылыми-әдістемелік кеңесте) немесе ортақ бірілесіп (2 немесе одан да көп министрліктердің, комитеттердің қатысуымен) шешіледі.
Басқаруды алуан түрлі белгілері бойынша бағалауға болады: басқару деңгейі бойынша - жоғарғы, орташа және төменгі буындар; кәсіптік құрылымы бойынша - инженерлер; қызмет түрі бойынша - ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп кадрлары; басқару еңбегін мамандандыру түрі бойынша - әкімшілік, экономикалық. білімі бойынша жоғары және арнайы орта білімді адамдар, практиктер орындайтын жұмысының күрделілігі және жауапкершілігі бойынша.
Басшыларды қызметтегі рөлі бойынша мамандар және қосалқы қызметшілер (қызмет көрсетушілер, техникалық қызметшілер) болып бөлінеді. Басқару жүйесіндегі қызметшілердің бұл әрбір категориясы еңбек әрекетінің ерекшеліктеріне, кәсіптік даярлығына және даярлықтан қайтадан өтуіне қарай сипатталады. Өзіндегі кызметкерлермен бірлесе отырып кадр саясатын ойластырады және жүзеге асырады, штатты жинақтайды, кадрларды іріктеуді, баулуды, орналастыруды және ауыстыруды жүзеге асырады.
Есепке ала отырып басқару үрдістерінің үнемі кеңеюін әлеуметтік мемлекеттік трактовкалардан, саяси, заңдық ғылымдардан, жалпыға ортақ өлшемдерді орналастырудың басқарудағы тиімділігі, мемлекеттік басқарудағы жеке меншілік, осылар жалпы біршама қиындық тудырады. Егер экономикалық мағынада тиімділік түсінікті және оңай болса, онда басқару теориясында оны басқарудың жүйесі деп санауға болады, басқару тиімділігін осы процесстің негізгі факторы деп те есептеуге болады. Жалпы алғанда, тиімділік басқару жүйесінің негізгі атрибуты және басқару жүйесінің өзгерісі болып саналады, осы өзгерістерден модельдеу теориясы құрылады,осының арқасында тиімділік арта түседі.
Осындай тезисті алға тарта отырып мынандай сұраққа жауап беру керек - егер тиімділікті бағалау қиын болса, онда оны басқаруда қалай қолдануға болады? осы сұрақтың жауабының нәтижесі шешім болып табылады. Шешім қабылдау ақпарат алмасу сияқты кез келген басқару қызметінің құрамдас бөлігі. Шешім қабылдау қажеттілігі басқарушының алға қойған мақсатының қалыптасуы мен сол мақсатқа жетудегі іс қимылын түгелдей қамтиды.
Шешім дегеніміз - бұл баламалы немесе альтернативті таңдау. Нақты осы шешім, басқару тобының негізгі тиімді өлшем бірлігі болып саналуы мүмкін. Әлбетте басқада өлшем бірліктері де бар, бірақ соған қарамастан, дұрыс шешім шығарумен шектелу,бізге мәлім болғандай тиімді басқарудың мемлекеттік нысандардын басқару органдары мен жоғарғы басқару звеносымен, шешім қабылдаудың нысандандырылған әдісі зерттеушілердің таптырмайтын құралы болып саналады, теориялық мәселеде де және бір мәселелерді нақты шешуде де рөлі зор.
Жаңа саяси ғылымда саяси-басқару шешімін қабылдау үлгі процессінің бірнеше түрі бар. Бұл рациональды үлгі Г. Саймондікі, инкрементальды үлгі Ч.Лидбломдікі және саяси-басқару үлгісінің циклі.Г. Саймоның рациональды үлгісінде саяси-басқарудың рациональды шешім шығарудың баламасын құру және ұйымдастыру, басқару жүйесін тұрғызу, ұйымдастыру мүшелерінің бейнесі айқын көрсетілген.
Шешім шығаруды ұйымдастыру процессі еш қашанда тоқтатылмайды. Рациональды үлгі деп аталуы тегіс қамти алатын рационализммен байланысты, сонымен қатар сұранымды іріктеу деңгейі басқару шешімінің төменгі звеносына ғана жатқызылады.
Г. Саймонның теориясына сүйене отырып басқарудың классикалық мектебін (Classical School of Management ) ойластырып тапқан. Осыны басқаруға жақындастыру, рациональды ұйымдастыруда жалпы принциптердің де маңызы зор. Осы мектептің теоретиктерінің ойынша, бизнестің жаңа функциясының арқасында ұйымдастырудың жаңа жүйесін ойлап табуға болады. Бұл тұжырымдаманың нәтижесінде функционалды және ұйымдастыру құрылымы құрылды, атқарушы биліктің және рационалды басқару процессінің үлгісі болып бекітілді.
Ең алғаш мемлекетті тиімді басқарушы бюрократшылардан М.Вебер болды. Рационалды бюрократия соншалықты жоғары болды, тіпті оның өзіндік қызығушылығы да болмады және оның мақсаты ұйымның мақсатымен бірдей және төмендегі мінездемелерді көрсетеді:
1) Нақты еңбекті бөлу, осының нәтижесінде жоғары мамандандырылған мамандардың дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді;
2) Иерархиялық басқарудың дәрежесі, төменгі сатыдағыларды жоғарғы дәрежелі адамдар бақылап отырады және соларға бағынады;
3) Бар жинақталған жүйемен бір тектілік мәселесінің өзгерісі және стандартты жұмыскерлердің жұмысты орындауы мен берілген тапсырманы тиянақты шешуі;
4) Адамның сыртқы көрінісі, ресми тұлға өз міндетін атқарады;
5) Жоғарғы білімі бар жұмысшыларды жұмысқа алу тәртібін қатаң түрде жүзеге асыру. Олардың жұмыстан шығып қалмауын қадағалау.
Жеке өмірдегі шешім қабылдауға қарағанда басқарудағы шешім қабылдау өте қатал процесс. Адамдардың шешім қабылдау қабілеті де бірте - бірте тәжірибе жүзінде дамуда. Маңызды шешімдерді қабылдаудағы жауапкершілік басшылығы ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшылар ойланып қарастырылмаған маңызды шешімдерді қабылдай алмайды.
Жоспарлау жүйеге адал ететін белсенді басқару процесі болып табылады, сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны, материалдық көздері мен оны жетілдіру әдістері анықталады.
Басқарудың басты функциясы ретіндегі жоспарлау:
- ұйымның болашақта дамуын анықтайды;
- алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістері белгіленеді;
- міндетті орындау болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сыртқы орта факторларының әсері мен ұйымның ішкі мүмкіндіктерін бағалай отырып белгілеу және сол мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді әдіс-жолдарынан таңдап алу танылады. Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнемі қадағалап отыру мақсатында маркетинг жүйесі және бақылау процесімен тығыз байланыста болады. Басында айтқанда, және парлау мынадай сұрақтарға жауап береді. Біздің қазіргі, бүгінгі күнгі жағдайымыз қандай? Осыдан барып, жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын төмендегідей міндеттерді атап өтуге болады:
1) басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымды қалыптастыру және ақпараттар тағылымын реттеу;
2) еңбек өнімділігі мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы мен құрал-жабдықтарды пайдалану және жарату жолдарын қарастыру;
3) сенімді бақылау жүйесін қамтамасыз ету арқылы міндеттерді орындауға қол жеткізу.
Басшылықтың алдында тұрған проблемалар мен міндеттер әрдайым өзара байланысты әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы тура жоспарлауды ұйымның даму барысын белгілейтін кешенді жиынтық ретінде қарастыра отырып, бірқатар бастапқы кезеңдерін атап өтуте болады.
Модельді үлгілерінің жетіспеушілігінен циклдік модель және саяси-басқарушы модельдері шығарылды (Policy Cycle Дж. Андерсон. Осы моделдердің ерекшеліктері бір процесс құрудың нәтижесінде бақылау шешімдерін белгілі этаптардан өтеді. Сол этаптар мыналар: Agenda setting (күндердің құрылуының этапы); Policy formulation (альтернативтің құрылуы); Policy adoption (шешім қабылдау); Policy implementation (шешім реалицазиясы); Policy evaluation (бағалау және шешімді өзгерту).
Мемлекетті тиімді басқарудың ең тиімдісі мемлекетті орнықты басқарумен анықтылады, басқару аппараттарының жоғарғылығы және мамандардың жұмыс дәрежелерін бөліп алуымен де анықтайды. Басқару тиімділігі және мемлекетті тиімді басқару осы екі модельдің нәтижесінде мемлекеттің ішкі жүйесі құрылады, осы кейінге қалдырылған структура мемлекеттің тиімді дамуына жол ашуы керек.
Сондықтан Г. Саймон, Д. Смитбург, В. Томпсондардың ойларынша бизнес-структураның ұйым мен атқарушы органдардан айырмашылығы бар екенін айтқан. Осы көзқараспен қарағанда мемлекеттік әкімшілік кеңесшілдікке, ал жеке меншік басқару фирмалары іскерлік мінез-құлықтарға ие,мемлекеттік әкімшілік саясиландырылған, ал жеке меншік басқару фирмаларында - жоқ; мемлекеттік әкімшілік нысаншылдыққа толы, ал жеке меншік басқару фирмаларында - жоқ. Ірі мемлекеттік және жергілікті ұйымдардың ұқсастықтары көп, ал айырмашылықтары аз.
Рациональды модельдің дамуы арқасында Г. Саймон инкрементализм атанған. Жалпы бұл модель сынға ие болған, рационалды іріктеу нұсқасы құрылымға байланысты, шешім шығару және рационалды модельдер де болжап біле алмайтындай қасиеттерге ие.
Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқару үшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Ол көпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретінде белгілі бір қызметтік лауазымға сайланады.
Бұл жерде басқару тиімділігі балама бағаларға, анықтаушы және дәлдеп түзету стратегиясы мен тактикалық мақсаттарға да байланысты. Негізі басқару барлық баламаны жеңіп шыға алмайды. Сонымен қатар балама еш бір кепілдік бере алмайды , өйткені жалпы жүйелер күнде өзгеріп отырады.Өйткені шешім өзімшіл және басқарудың тиімді критерийі, бірақ сыртқы ортаны өзгертіп отырады, мақсатты және құнды орналастыру және әр түрлі түзетулер жағынан қарастырылады.
Мақсат және қаражаттар жиі бірдей өзгеріп отырады, әкімшілік процесстерде бірге өзгереді. Бұл тұжырымдама әкімшілік процесстер атқарушы органдардын билігінен қандай айырмашылығы бар екенін көрсетеді.
Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектінің басқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субъект билік құру құқығына ие және неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежеде қабылдап, орындауға міндетті. Саяси ойлар тарихында бұл проблема әрдайым назарда болған және солай болып қала береді де. Өйткені, биліктік қатынастар субъект-субъектілік қатынас ретінде субъективті және ситуативті болғандықтан белгілі бір тұрақсыздықпен сипатталынады.
1.3 Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары жүйесінің құқықтық негізі
Тұңғыш Мемлекеттік қызметкерлер туралы заң Қазақстан Республикасының 1999 жылы 23 шілдесінде № 453 қабылданды. Одан соң өзгерістер мен толықтыру жұмыстары 11.03.2003 № 393, 15.05.2007 № 253, 07.12.2009 № 222-IV, 29.12.2010 № 371-IV. 2011 жылдың 21 шiлдесiнде № 119 мемлекет басшысының орнатылған жарлығымен мемлекеттiк қызметiнiң жаңа үлгiсiнiң тұжырымдамасы қабылданды.
Еліміздегі мемлекеттік қызмет саласында жаңа реформа легі өз орнын алды . Салалық ведомство Мемлекеттік қызмет туралы заңға толықтырулар әзірледі. Мемлекеттік қызмет туралы заңға еңгізілген өзгертулер мемлекеттік аппарат жұмысының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызмет туралы заңдарды жетілдіру Мемлекеттік қызметтің жаңа үлгісі тұжырымдамасының талаптарына негізделген және әлеуметтік жаңғырту бағдарламасына сай жүзеге асырылып жатыр. Өйткені, осы заң жобасы мен 90-шы жылдары мемлекеттік қызмет саласында жүргізілген реформалардың мәні - меритократия принциптерін енгізу. Яғни, атқарған еңбегіне қарай іріктеу және қызметін жоғарылату. Демек, қызметте тамыр-танысы барлардың емес, жақсы жұмыс істейтіндердің тасы өрге домалауы тиіс деген сөз.
Оған қоса, қазір мемлекеттік органдардың қызметін алты бағыт бойынша бағалау жүйесі туралы жарлық бар. Оның екеуі: персоналды басқару мен мемлекеттік қызмет көрсету сапасын бағалау Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттікке берілген.
Сонымен қатар, Экономикалық даму және сауда министрлігі Мемлекеттік қызмет түрлері туралы заң жобасын әзірлеп шықты. Бұл заң қабылданғаннан кейін жалпы мемлекеттік қызмет сапасы айтарлықтай жақсарады.
Президент соңғы жылдары үкіметке үнемі осы мәселеге назар аударуды тапсырып келеді. Соңғы онжылдықта әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер ғана мемлекеттік қызмет түрлерінің сапасын бағалауға үлкен мән бере бастады.
Елбасы мемлекеттік қызметтің адамдарға қызмет етуі тиістігін бір емес, бірнеше рет айтты. Ал, мемлекеттік қызметкерлер, шенеуніктер өздерін ұлттың, халықтың бастығы емес, қызметшісі ретінде сезінуі тиіс. Сондықтан, алдағы уақытта мемлекеттік қызмет сапасы жақсара түсуі тиіс. Қазірдің өзінде бұл бағытта біраз іс атқарылып жатыр. Мемлекеттік қызмет түрлері туралы жаңа заң қабылданған кезде мемлекеттік қызмет түрлерінің сапасын жақсартуға жаңа серпін берері хақ.
Оған қосымша, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік әзірлеген заңда мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік қызмет көрсету, мемлекеттік стандарттар мен регламентті сақтау тәртібін сақтау жауапкершілігін жүктемек. Осы жерде президент әкімшілігінің қызмет сапасын бақылауға ерекше көңіл бөліп отырғанын атап кеткен жөн.
Жаңа мемлекеттік қызмет туралы заңның бағыттары.
Бірінші бағыт - кадрларды іріктеу және қызметін өсіру тетіктерінің ашықтығын қамтамасыз етеді. Заң жобасында екі сатылық іріктеу тәртібі енгізілген. Өкілетті орган мен оның аумақтық бөлімшелері тұрақты түрде, тест арқылы резервке кадр іріктеумен айналысатын болады.
Тестілеуден өткендер резервке алынады, қолына тиісті сертификат беріледі. Белгілі бір уақыт өткен кезде, бір-екі немесе үш жылдан кейін олар конкурстарға қатысу құқына ие болады. Біз осылайша, кадрлық резервтің рөлін көтермекпіз.
Содан соң, мемлекеттік органдар қажетті мамандарды сол резервтегі кадрлар арасынан конкурс арқылы іріктеп алады. Ал, агенттік оған қатыспайды. Сол арқылы біз мемлекеттік органдардың конкурсқа жұмсайтын уақытын да қысқартып отырмыз: қазір оған 40-50 күн жұмсалатын болса, енді бұл шаруа 15-20 күнде бітетін болады. Бұл мемлекеттік органдар үшін өте маңызды мәселе.
Екінші бағыт - бағалау жүйесін жетілдіру. Заң жобасында тұңғыш рет мемлекеттік қызметкерлердің еңбегін бағалау жүйесі қолданылады. Ол аттестациялау жүйесімен тікелей байланысты болмақ.
Үшінші бағыт - президенттің басқару элитасын, А корпусы деп аталатын жоғарғы әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер корпусын құру туралы тапсырмасын жүзеге асыру. Заңда осындай корпус құру мүмкіндігі жазылады және президенттің ондай кадрларды іріктеп, алға ілгерілету құқына ие болмақ. Қалған тетіктердің бәрі заңға тәуелді актілерге енгізіледі.
Төртінші бағыт - кадрлық қызмет орындарының рөлін арттыру. Бізде кеңес заманынан қалған бір әдет бар: ешқайда жарамаған адам кадр бөліміне қалдырылады. Онда отырған адамдар қағаз толтырады деген түсінік қалыптасқан. Біз қазір осы түсінікті өзгертіп, кадр қызметкерлерінің рөлін арттырғымыз келеді. Ол енді персоналды басқару қызметі деп аталмақ. Оның аты ғана емес, заты да, яғни құрылымы да өзгереді. Оған қоса, типтік ереже қабылданады. Бұл құжатта осы қызмет орындарының жауапкершілігі мен өкілеттіктері нақты атап көрсетілетін болады. Енді ол мемлекеттік орган ішінде кадрлардың жұмысына баға беріп, қызметке ұсынуда үлкен рөл атқаруы тиіс.
Сондай-ақ, тұңғыш рет мемлекеттік қызметкер этикасына тұтастай бір бөлім арнап отыр. Мүдделер қақтығысын реттеуге және қызмет этикасы талаптары мен жемқорлыққа қарсы жұмысты күшейтуге бағытталған шараларды нығайтпақ.
Сондықтан, заң дәл осы күйінде қабылданатын болса кадрлық жұмыс сапасы жақсарып, кадрларды іріктеу мен ілгерілету тетіктері барынша ашық жүргізілер еді. Оған қоса, президенттің тапсырмасы бойынша конкурстан тыс тағайындауларды төмендету тетіктерін, соның ішінде бір қызметтен екіншісіне конкурссыз ауыстыруды азайту мүмкіндіктерін қарастырып жатыр.
Мемлекеттік қызмет туралы Заң барлық мемлекеттiк қызметшiлерге қолданылады, бұған Қазақстан Республикасының Конституциясында, конституциялық заңдарында немесе өзге де заң актiлерiнде олар үшiн өзгедей құқықтық мәртебе белгiленген жағдайлар қосылмайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері
5
1.1
Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі. Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары
5
1.2
Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі
11
1.3
Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары жүйесінің құқықтық негізі
17
1.4
Мемлекеттік басқарудың тиімді аппаратын құрудың шетелдік тәжірибесі
34
2
Мемлекеттік басқарудағы мемлекеттік қызметтің қазіргі жағдайын талдау
41
2.1
ҚР мемлекеттік қызметінің кадрлық потенциалының сапалық және сандық құрамын талдау
41
2.2
Павлодар облысы мемлекеттік қызмет кадрларының сандық- сапалық құрамының сараптамасы
50
2.3
Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік сауалнама арқылы кадрлық жұмыстың іске асырылу тиімділігін сараптау
58
3
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру механизмдері
67
3.1
Кадрларды іріктеу мен даярлау жүйесін жақсарту - мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру факторларының бірі
67
3.2
Ақпараттандыру - мемлекеттік басқарудың стратегиялық ресурсы ретінде
79
Қорытынды
80
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
84
Кіріспе
Қазақстан тәуелсіздігін иеленгеннен бастап, экономикалық, саяси түрленумен қатар, жалпы масштабты мемлекеттік басқаруында да реформаланды.
Мемлкеттік басқарудың қоғамдағы өзгерістерін бастан өткеріп, қарқынды дамып жатқан жаңа эканомикалық және саяси қатынастардан қалып қою үлкен кедергі болар еді.
1990 жылдары басталған мемлекеттік құрылыспен қатар мемлекеттік басқарудың қызметтері мен атқаратын қызметтері өзгерді. Нарықтық эканомикаға өту және шаруашылық қожалықтың либерализациясы мемлекеттік басқарудың қызметтерінің өзгеруіне әсер етті.
Жалпылай реформа жүргізу арқылы заманға сай нарықтық жүйеге бейімделегн мемлекеттік басқару орталықтандырылып әрбір өңірдің шекаралық дамуы мен қалыптасуына орасан зор әсерін тигізді.
Мемлекеттік басқарудың дамуы елбасымыздың болашаққа жол ашқан Қазақстан-2030. Гүлдену, қазақстандықтардың қауіпсіздігі мен әл-ауқаттылығы бағдарламасымен айқындалды. Бұл құжаттың бір бөлігі мемлкеттік дамуды сапалы және жоғарғы деңгейде ұйымдасытру қарастырылған.
Мемлекеттік және жергілікті басқарудағы билік өкілдеріне арнайы қызмет пен жүктелер өкілеттіктерін бір жүйеге келтіру және мемлекеттік қызметтің тиімділігін арттыру осы жұмыстың өзектілігі болып саналады. Бұл мәселенің қойылу мақсаты жоғары. Себебі бұның нәтижелері мен бағалаулары арқылы мемлекеттік басқаруды одан сайын жетілдіруге жол ашылады.
Бұл зерттеудің обьектісі мемлекеттік және жергілікті басқару жүйелері болып табылады.
Зерттеу пәні - мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру жолдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасындағы мемелекеттік басқаруды қарастыру және сол арқылы бүкіл басқару жүйесінің тиімділігін арттыру.
Қойылған мақсаттарға орай мынадай міндеттер айқындалды:
- Мемлекеттік басқару теориясына шолу жасау және мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін, мақсатын, міндеттері мен қағидалаларын зерделеу.
- Тиімділіктің өлшемдері мен индекаторларының әдістемесін зерттеу.
- Шетелдік мемлекеттік басқару тәжірибесінің тиімділігін анықтау.
- Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың тиімділігіне талдау жасау.
- мемлкеттік басқару тиімділігін жоғарылату жолдарын қарастыру. Дипломдық жұмыстың жаңалығы - мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырудағы мемлекеттік қызметтің рөлін анықтау болып табылады
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында статистикалық мәліметтер жинақталып нақты аналитикалық шолулар жасалынды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы мемлекеттік басқарудың қазіргі заманғы жүйесін мемлекеттік органдарда қолдану болып табылады.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші бөлімде мемлекеттік басқарудың теориялық негіздемелері және шетелдердегі мемлекеттік басқару модельдері салыстырмалы түрде баяндалған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы және Павлодар облысы бойынша мемлекеттік қызметкерлердің сандық және сапалық көрсеткіштері қарастырылды
Үшінші бөлімде нақты өзекті мәселелердің шешілу жолдары мен мемлекеттік басқару органдарының тиімді қызметі үшін жағдай жасау амалдары қарастырылған.
1 Мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық негіздері
1.1 Басқарудың мәні, түсінігі. Мемлекеттік басқарудың ерекшелігі. Мемлекеттік басқарудың функциялары, мақсаттары мен қағидалары
Мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін және мазмұнын меңгерудің алдында, ең бірінші басқару дегеніміз не екенін анықтау қажет? Басқарудың ең бастысы кең тараған мәні бір нәрсені (немесе біреуді) басқару дегенді білдіреді. Бірақ мұндай констатициямен шектеуге жеткіліксіз. Басқарудың мазмұнын ашуда, оның функцианалды мәнінің қажеттілігі туындайды. Жалпытеориялық позициялар келесі қорытындыларға жеткілікті негіздерді береді.
1 Басқару функциясы әртүрлі табиғи жүйелердің ұйымдастыру (биологиялық, техникалық, әлеуметтік) олардың тұтастығын қамтиды, алдында тұрған міндеттерге жету, құрылымдық сақтау, әрекеттерінің режимдерін қолдайды.
2 Басқару осы не басқа элементтер жүйесінің мүдделерін құрауда қарым-қатынысына құрмет етеді және барлық элементтердің міндеттерін бір бүтін көрсетуде.
3 Басқару-толық жүйенің ішкі сапасы, негізгі элементі мен субъект болады (басқарушы элемент) және объект (басқаратын элемент), әрдайым бастапқы өзіндік ұйымдастырудағы (өзін басқару) өзара әрекеттесуі.
4 Басқару тек қана ішкі өзара әрекеттесуде элементтердің жүйесін құрауға ұсынады. әртүрлі иерархиялық деңгейде көптеген жалпы өзара әрекеттесу жүйесі бар, ішкі жүйе сияқты басқару функцияларын жүзеге асыруда жүйе аралық сипаттаманы да ұсынады. Соңғы жағдайда жоғары тәртіптегі жүйе төмен тәртіптегі жүйе қатынасы бойынша субъект рөліне енеді, басқару объектісі арасындағы өзара әрекеттесу шеңберінде болады.
5 Басқару өз мәні бойынша басқарушы субъектіні объектіге әсер етуге әкеледі, жүйелерді реттеу мазмұны болып табылады, жалпы заңнамалық іс-шараларға сәйкес оның дамуын, қызметік мәнін қамту. Осы-бағытталған тәртіпті әсер етуі, субъект пен объектінің арасындағы байланыстарды және тікелей субъектіні басқаруын жүзеге асырады.
6 Басқару ақиқаттығы, егер басқарушы субъектіге қызмет ететін объект таныс болса, басқарушы экономикалық жүйе басқаратын элемент. Демек, басқарушы (тәртіптеуші) субъект дәргейіне басқару ықпалдығы.
Жалпы басқаруды сипаттайтын түсініктің негізгі ерекшеліктері осындай. Заманауи ғылыми әдебиеттерде түрлі негіздер бойынша басқару әртүрге бөлінеді. Жалпы қоғамдық өмір сүру сферасына байланысты анықтайды: жалпы қоғаммен басқару, экономикалық басқару, әлеуметік басқару, саясатты басқару, рухани-идеологиялық басқару; қоғамдық құрылымдық қарым-қатынастардан: саясатқа сәйкес экономикалық басқару, қоғамдық рухани және әлеуметтік даму; басқару объектілерден: экономикалық (шаруашылық) басқару, әлеуметтік-саясаттық басқару, рухани өмірмен басқару; сипаттамасы мен көлемімен қоғамдық құбылыстарды жаулап алуын басқару: қоғаммен басқару, мемлекетпен басқару, салаларды басқару, халықшаруашылық сферасы, кәсіпорынмен, ұйыммен, мекемемен, фирмалармен және т.б. басқару.
Басқару түрлері ретінде сонымен қатар жоспарлы, аймақтық, салааралық, стратегиялық, жалпы-бағдарламалық және т.б. болып табылады. Сондықтан басқару түрлері бойынша мәселесі және мемлекеттік басқаруына сәйкес қағидалық мәні бар, немесе тек қана оның қызмет ететін және иерархиялық тиімділік пен объектілерді басқару әлбетте өзара әрекеттесу жүйесін басқарушылық анықтама құрылады. Классификациялауға кім алатын болса, теріс жағдайда барлығы есептік нүктеге тәуелді. Құлау болмау үшін, сындарды ерекшелеуде нақты анықтау керек
Субъектіні басқару бойынша алты басқару түрлерін атап кетуге болады, олар көп жағдайда өзара сәйкес келеді.
1 Мемлекеттік басқару, ол туралы ең бірінші бәрін айтуға болады, оның субъектісі мемлекет болып табылады, себебі, қоғам түрі, субстрат бойынша халық онымен қосылады. Мұнда негізгі басқару жалпылық, егемендік, қауіпсіздік, тәртіптілік және тарихи уақыт шеңберінде барлық елдің әлеуметтік дамуы болып келеді.
2 Аймақтық өзара басқару төмеңгі және ерекше демократиялық мемлекеттік басқару түрі, субъектісі тұрғындары мен әкімшілік аумақтық болады, адамдардың жергілікті кешенмен орналастыру мәселелері қызмет ету мәні болады.
3 Менеджмент, жеке меншік жағынан (иесі, иегері) өзінің жеке меншігімен басқарады. Әрине, жеке меншік дегенеміз-ол қоғамдық қарым-қатынастар, онда адамдар өз көз қарастарымен қатысады, тек қана жай затармен, мүлікпен, қызметтермен пайдаланбайды. Мұнда ештеңе өзгермейді, тапсырма бойынша немесе жеке меншіктің сенімімен менеджерлер және жалдамалы басқарушылар (жоғарытөленетіндер) бола алады, егер жеке меншік жеке, үлескерлік, жалпы, акциондық, кооперативтік, ұжымдық, халықтық муниципалды, мемлекеттік және т.б. болса да. Жеке меншік басқаруы объективті кірістерден, ренталардан алудан құралады.
4 Қоғамдық басқару, субъектісі институализдік (заңгерлік ресімдеу-заң, жарғы арқылы) қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Мұндай субъектілер еркін, плюристік азаматтық қоғамда көп және өз ішкі құрылымдық меншікте басқарылады және сыртындада.
5 Топтық (ұжымдық) өзіндік реттеу, субъект болып бір топ адамдар қатысады, әрбір қоғамдық өмірде еркін (өз жеке көзқарасы бойынша) және өз уақытында басқалардың қызығушылық есебінде, мәдениет нормалары мен әлеуметтік жалпыүй жеке мінезі мен қызметімен басқарады.
Мақсатты мінезі немесе жеке адамның қызметі, егер ол өз өмірінде жасампаз, гумандық мақсаттар және олардың жетістікке жету үшін өз білімдерін, күштерін, уақыттарын береді. Бұл - фундамент, барлық басқару түрлерінің негізі, өйткені мінездің сипаттамасынан және әс-әрекетінен адамдардың мазмұнына тәуелді, соңғы көлем мен механизмі.
Сонымен қатар, басқарудың барлық түрлерін сақтау керек:
-конституциондық және басқа құқықтық реттеуге жатады, мемлекеттік басқару басқа басқару түрлерімен тығыз байланысты жүргізеді;
- өзара байланысты, толықтырады, оырн басады, күшейтеді және бір бірін әлсіретеді;
- әрбір тарихи сәтте өзінің даму деңгейін меңгереді, олардың басқаруын объектілерді басқаруға сәйкес өз қабілеттілігін көрсетеді.
Сондықтан кез-келген басқарудың түріне абстрактылы жақындауға болмайды, қайсі бір артық шығады, менеджментке бүгін бұл қалай қолданылады. Сол процесстердің әрдайым басқару ақиқаттығын көруге керек, құбылыс пен қарым-қатынас, нақты субъектілерді басқару жағынан басқаруға жатады. Барлық басқару түрлердің арасынан мемлекеттік басқару орын алады, түсінуге болады, ерекше орны, оған тиісті үш сипаттаманы түсіндіреді:
1 Мемлекетт, басқару субъектісі ретінде орындайды, мемлекеттік басқаруға маңызды сипат береді, онсыз ол құрылмайды. Бұл жүйелік сипаттамасы. Адамдық сияқты үлкен массалық басқаруды жүзеге асыра алады, солай материалдық ресурстарды да асыра алады. Осы сипат қағидаллы, тек қана сонын аясында келісімділігі жүзеге асады, координация, мақсаттылық және тиімділік.
2 Сипаттамаға анықтайтын әрекет ықпал етеді, осы басқару түрімен жүзеге асады, оның субъектісін көрсетеді, мемлекет оның ішіне енген билік күші. Осылай, заманауи Қысқа философиялық энциклопедия мемлекет құдай құрылымы, әрдайым адамдардың бірге іс-әрекеттесуде нәтижесінде жаңарады, осы не басқа облыста қоғамдық қызметтерді реттейді мемлекет ұғынады. Мемлекет қоғамдық құрылымдардан адамдарға қатысты қайнар көзінде құқықтық шарттастығы (легитимділігі) бар мемлекеттк биліктің, ал іске асыруда мәжбүрлеу құралдары бар мемлекеттік аппарат күшінің болуымен ажыратылады. Бұл күштік қысым басқаруда алға қойылған мақсаттардың, оларда қамтылатын ұйымдастыру сәттері және онымен белгіленген нормалар орындалуы керектігіне апарады. Сәйкесінше мемлекеттік басқарумен байланысты барлық мәселелер тарихи сипатта болады: мемлекет қандай, ол не істейді және оны қалай жасайды, алдына қандай мақсаттар қояды.
3 Бұл сөзсіз, мемлекеттік басқарудың таралу шектері. Бұндай шектер бүкіл қоғам шеңберінде болып жатқан емес, керісінше оның шеңберінен шыққан және осы мемлекеттің сыртқы саясатында көрініс табуымен анықталуы мүмкін. Мемлекет пен қоғам арақатынасының дұрыс нұсқасы адамдардың қоғамдық өмірі бостандықтың және өзін-өзі басқарудың орасан зор мөлшерімен сипатталады, ал автономия шектері өз кезегінде қоғамдық институттармен қалай анықталса, дәл солай мемлекетпен де анықталады. Яғни мемлекет заңнама арқылы өмірдің барлық салаларында адамдар мінез-құлқының негізгі типтері мен нормаларын белгілейді және олардың сақталуын өзінің билік күшімен қамтамасыз етеді. Бұл мәтіндегі мәселе мемлекеттік басқарудың қоғамға таралуында, себебі бұл жерде сөз технологиялық өзгерістер жайында емес, қоғам күйінің сараптамасы, өзін-өзі реттеу мен жаңашылдыққа бейімделу қабілеті туралы болғалы отыр. Бұндай сентенция мемлекеттік басқару қоғамға әсерін сақтайды деген қорытындыға әкеледі, бірақ мәселе бұл әсердің қаншалықты терең екендігінде. Бұл әсер өзі арқылы қоғам күйін көрсетуге және жаңғыртуға бағытталатындығын атап өткен маңызды. Сонымен қатар басқару өзінің мақсатты, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсер етуін бағыттайтын үдерістермен және құбылыстармен өзара байланысты болуы тиіс.
Сонымен, мемлекеттік басқару - бұл адамдардың қоғамдық өміріне, билік күшіне сүйенетін реттеу, сақтау және қайта құру мақсатындағы мемлекеттің практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері.
Мақсаттардың кең ауқымды түрткі болатын, ынталандыратын және реттейтін функцияларды атқаратындығы белгілі. Мемлекеттік басқару мақсаттары сол қоғамның өмір сүру негізінде жатқан мақсаттар негізінде туындайды. Олар қоғам мақсаттарынан туынды болып табылады [16, 5 б.].
Мемлекеттік басқару мақсаттары:
1) елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2) елдің сенімді әрі тұрақты демократиялық дамуын қамтамасыз ететін қоғамдық институттарды дамыту және нығайту;
3) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын конституциялық қорғау, жалпы әкімшілік-құқықтық реттеу;
4) адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған мемлекеттік саясат қалыптастыру;
5) позитивті экологиялық ахуалды қолдау;
6) нарық механизмдерін қолдау;
7) аймақтар мен орталықтың сауатты, өзара тиімді әріптестігі.
Бұл мемлекеттік басқару мақсаттарының тек жалпы көрінісі ғана. Бірақ жедел және стратегиялық, түпкі және аралық, жалпы және жеке мақсаттар қамтылатын мақсаттар ағашын құру аса маңызды. Мақсаттар селбестік пен синтезде, яғни қандай да бір тұтастықта болуы тиіс. Бірақ бұл тұтастықты оларды іске асырудың шынайы құралдарымен, әдістерімен және тәсілдерімен біріктіру керек, әйтпесе тіпті дұрыс қойылған мақсаттардың өзі-ақ іске асыру үдерісінде бұрмаланады.
Мемлекеттік басқару функциялары - мемлекеттің қоғамдық үдерістерге биліктік, мақсаттық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсерінің объективті шартталған түрлері. Мемлекеттің бұл ерекше әсері біртұтас болып келетіндігін атап өткен маңызды [16, 18 б.]. Мемлекеттік басқару функцияларының жиынтығына кемінде 2 фактор әсер етеді: қоғамдық үдерістердің күйі, құрылымы, өзара басқарылатындығы, яғни басқарылатын объектілердің жиынтығы және мемлекеттің қоғамдағы орны мен рөлі. Осылайша, мемлекеттік басқару бір жағынан мәжбүрлеуді, яғни легитимді мәжбүрлеуді қолданатын элемент болып табылады, екінші жағынан ол қоғамға бағынысты рөл атқарады және қоғамдық дамудың мұқтаждықтарымен, тілектерімен және мүдделерімен анықталады деген қорытынды жасауға болады. Ондай қарама-қайшылық туралы сөз еткенде шектеу мен алмастыруға қарай қадам жасағың келеді, дәлірек айтқанда алғашқы сәтте бұл функцияны жою ойға келеді (яғни мәжбүрлеуді). Бірақ бұл функцияны жойса, бос орынды толтыру керек, бұл орайда ең алдымен ойға өзін-өзі басқару механизмі ғана келеді, олай болмаған жағдайда біз ұйымдастырушы және реттеуші механизмдер девальвацияға ұшырап, басқару әсерінің вакуумы орын алу фактісіне, яғни аласапыранға, бассыздыққа тап боламыз.
Осылайша, мемлекеттік басқару функцияларын атқара алатын және олардың тиісті іске асырылуын қамтамасыз ете алатын қоғамдық институттарды даярлау, іріктеу және бағалау сөз етілуі тиіс. Біз заманауи қоғамда мемлекеттік сектор азаюының (бұд жағдайда жекешелендіру мемлекеттік секторда тиімділікті арттырудың негізгі тәсілі ретінде қаралады), ал басқа жағынан нарықтық қатынастарды ұйымдастыру саласында саясатты ұйымдастыру мен даярлауда мемлекеттік реттеудің рөлін арттырудың куәгерлері болып отырғандығымыздан қандай да бір балансқа қол жеткізу оңтайлы нұсқа.
Мемлекеттік басқарудың функциялары.
1 Жоспарлау функциясы. Сонымен қатар немен? Қалай? Қайда? Қашан? Мақсатқа жетеді деген сұрақтарға жауап беру. Стратегиялық мағызды функция.
2 Ұйым функциясы. Адамдардың өзара әрекеттесіп, керекті нәтиже әкелетін шарттарды шығару.
3 Реттеу функциясы. Функция, адам ұйым шеңберінде тиісті мөлшердегі іскерлікті орындау үшін бағытталған.
4 Тұлғалармен жұмыс функциясы. Әлемдік тәжірибеде берілген функцияға аса көп көңіл аударылады.
5 Бақылау функциясы. Барлық аталған функцияларға кері байланыс болып табылады.
Өкінішке орай, неоконсерваторлар туралы жалпы жорамалдайды, барлық қоғамдық өмірдің ортасында рыноктық реттеу біздің мемлекетіміздің шеңберінде өткір растау таба алмайды. Бұл жерде мемлекеттің ерекше функцияларын анықтау маңызды, берілген функциялар рыноктық механизмдерге сатып алуларға кетпеуі үшін, былай істеу үшін, респубоикалық деңгейде және рыноктық механизм деңгейіңде мемлекет берілген функциялардың көлемін анықтау үшін. Осы кезде қорытынды салықтар жеңілдік, инвенстиция деңгейімен жүзеге асырылуы тиіс, бұл рыноктық экономика ортасындағы бақылау. Ерекше функцияларға жатады: ғылыми-техникалық даму, еңбек қатынасындағы ортамен бақылау және реттеу, әрине, қаржылық жүйе. Берілген функциялар бөлек тұр және мемлекет жағынан қатан бақылау қалайды, жайсыз жағдайда мемлекет қауіпсіздігіне қауіп туралы айту. Яғни, олардың жүзеге асу кезінде мемлекеттің барлық даму ерекшеліктерін есептеу керек, оның ерекшелігі.
Мемлекеттік басқаруға жақындаудың әдіснамалық тұтастығына құрылымдарды құру мен өзгертудің кешенді механизмін құруға мүмкіндік беретін мемлекеттік басқарудың нақты қағидалары болғанда ғана қол жеткізуге болады. Қағида (лат. principium - бастапқы, негіз) теория ұғымы ретінде мемлекеттік басқару жүйесінде заңдылықты, оның элементтері арасындағы қарым-қатынасты және өзара байланысты көрсетеді [16, 186 б.]. Яғни қоғамдық-саяси өмірдің сол заңдылықтары мен қарым-қатынастары, ұйымдастырушылық құрылымның және белгілі бір ғылыми ережелер түріндегі көрініс тапқан, көбісі құқықпен бекітілген және адамдардың теориялық және практикалық басқарушылық қызметінде қолданылатын мазмұндар. Ең алдымен мемлекеттік басқару қағидаларының мәселесінде 3 өзара байланысты және өзара шарттас аспектіні бөліп қарастыруға болады:
1) Онтологиялық (бұл аспект қағидалар генезисін, олардың өздері көрсететін заңдылықтардың табиғатымен, мәнімен, орнымен және рөлімен, қарым-қатынастарымен байланысын қамтиды);
2) Гносеологиялық (қағидалар сипатының, олардың дұрыс ғылыми талдау тілінің, қисынының және құрылымының сараптамасы);
3) Әдіснамалық (қағидаларды теориялық және практикалық қолдану механизмдеріне нұсқайды).
Осы уақытта толық бүкіл құқықтар, олардың қарым-қатынастары қағидалары жпғы артуы болмайды екені жайлы айқындалды. Мемлекеттік басқаруда тәжірибеде адамдардың қарым-қатынастары оларды тәуелді болуы осы тәжірибеде анықталады. Тәжірибелік басқаруда қағидаларды білуге аса маңызды емес, тәжірибелік қызметін қолдануды білу керек.
Солайша мемлекеттік басқаруда қарым-қатынас құқықтары жайлы айту құқық түрінде, сосын ғылыми түрде меммлекеттік басқаруда ұйымның қызметі мен мәні ерекше болып келеді. Мемлекеттік басқаруда қағидаларды дәлелдеуде технологияларды анықтауда келесі талаптарды ұсынуға болады:
а) өзара әрекеттесу және қарым-қатынасы бар құқықтарды көрсету;
б) қарым-қатынас және өзара әрекеттесу құқықтары біртекті болу керек;
в) мемлекеттік басқаруда әлеуметтік қарым-қатынас өзара әрекеттесу мақсаты және тұтастығы болум керек;
г) мемлекеттік басқаруда ерекшеліктерді көрсету керек;
Мемлекеттік басқару қағидаларының жүйелігін қарастыра отырып, осы облыстағы айтарлықтай қиындықтар жайлы куәлік ететін біркелкісіздік байқалады. Осы жұмыста Г.В. Атаманчуктың Мемлекеттік басқару теориясы атты еңбегінен алынған жүйелендіру қолданылды:
Мемлекеттік басқару қағидалары:
1) қоғамдық-саяси (мемлекеттік басқарудың әлеуметтік табиғатын, оның дамуының жалпы заңдылықтары мен негізгі ерекшеліктерін тану нәтижесінде қалыптасады);
2) функционалды-құрылымдық (мемлекеттік-басқарушылық әсер ету құрылымының заңдылықтарын ашады);
3) ұйымдық-құрылымдық (мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының және қызметшілердің оларды қалыптастыру мен жетілдіруде жіберу сәттерінің, сондай-ақ мемлекеттік-басқарушылық әсер етулерді ұйымдастырудың заңдылықтары мен ерекшелігін, сипатын көрсетеді);
4) мемлекеттік-басқарушылық қызмет (басқару функцияларын қалыптастыру және іске асыру кезіндегі мемлекеттік органдардың басқару қызметінің формалары мен кезеңдері әдістерінің заңдылықтарын, қатынастарын және өзара байланысын ашады).
Бұл қағидалар элементтердің әр тобында өз ерекшелігіне ие болады, себебі бұл топтардың мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтері жүйесіндегі орны мен рөлі олардың ерекше құрылымын шарттайды.
1.2 Мемлекетті басқаруды әдістемелік тұрғыдан қарастырудың (әсер етудін) тиімділігі
Мемлекетті тиімді басқару және жеке меншікті басқару осы тақырыптарға арналған ғылыми жұмыстар өте көп. Сонымен қатар, берілген әдісті бағындыруда біз тәжірибе жүзінде әр түрлі мәселелерге жолығамыз. Олар: кадрлық, экономикалық, политикалық және т.б. Негізі бұл дұрыс тұжырымдама, өйткені басқару жүйесі жоғарғы тиімді басқару сатысымен анықталады. Сонымен қатар ғылыми түсінігі бар адамдар басқарудың тиімді әдісінің проблемаларын өздерінше түсінеді.
Экономикалық көзбен қарағанда басқарудың тиімді әдістерін тамақ өніміне кеткен шығын мен басқару механизімімен анықтауға болады.Басқару жүйесінде істейтін және белгілі бір басқару қызметін орындайтын немесе соны жүзеге асыруға ықпал ететін жұмыскерлер, яғни басқару процесіне іскерлікпен қатысатын, әрі басқару аппаратына енетін жұмыскерлер жатады.
Мемлекеттік басқару әдістері- бұл мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының (ғни атқарушы билік субъектілерінің) басқару объектісіне (яғни басқарылатындарға - бағынышты органдар, ааматтар және т.б. объектілерге, олардың санасы мен еріктеріне) тікелей және мақсатты түрде практика жүзінде әртүрлі ықпал ету тәсілдері.
Мемлекеттік басқару әдістеріне мына белгілер тән:
- мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттің еркі бойынша қалыптасады және содан туындайды;
- ереже бойынша олар мемлекеттік қызметті атқару кезінде іске асырылады;
- мемлекеттік басқару субъектілері мемлекеттің атынан және соның мүддесі үшін пайдаланады;
- мемлекеттік - биліктік өктем өкілеттіліктер берілген;
- құқықтық және ұйымдық нысандарға ие болады;
- жан-жақты бағыттылығы болады (бұл басқару үрдісінің көп түрлілігі мен күрделілігі көрінеді).
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі. Басқару міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруда қандайда бір әдістерді дұрыс қолдануға байланысты болады, сондықтан осы әдістерді жетілдіру басқарудың жақсаруын білдіреді. Мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осыған байланысты олар көбінесе бсқару қызметінің құқықтық нысандарында көрсетіледі.
Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері:
1) универсалды әдістері немесе негізгі: сендіру мен мәжбүрлеу;
2) құқықтық әдістер - практикада қолданғанда заңды салдарға әкеледі, оларға мыналар жатады: тікелей бөлу, ұсыныс, шешу, келісу;
3) құқықтық емес (ұйымдық) - практикада қолданғанда заңды салдарлардың туындауына әкелмейді, оларға мыналар жатады: қаулы, бұйрықтар, түсіндірме, шешімді дайындау; көрмелер, жарнама, шешімнің орындалуын тексеру.
4) басқару ықпалының мазмұны бойынша:
а) моралдық - саяси әдістер - бұл тәрбиелеу, моралдық қолдау, үгіттеу, насихаттау;
б) ұйымдық әдістер - үйлестіру, келістіру, бақылау, субъектінің өз жұмысын ұйымдастыру (нұсқау беру, сілтеу), қадағалау, тексеру;
в) әлеуметтік әдістер - бақылау, эксперимент жасау, байқау, анкета жүргізу, интервью алу;
г) психологиялық әдістер - психологиялық аяу, дәлелдеу, кәсіби іріктеу мен оқыту, бедел;
д) әкімшілік әдістер - әкімшілік юрисдикция, жарлық, бұйрықтар
е) экономикалық әдіс - баға, несие, материалдық қолдау көрсету, сыйақы, жәрдемақы;
Осы әдістердің барлығы бірін-бірі жоймайды, тек бір - бірін толықтырады және әрбір басқару әдісі қандайда болмасын басқару функцияларын ерекше тәсілмен жүзеге асырылуымен сипатталады.
Мемлекеттік басқаруда әкімшілік және экономикалық әдістер маңызды орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістер - бағынушылардың басқаратындардың еркіне бағынуымен сипатталады, яғни билік-бағыныштылық оларда басқару қызметінің биліктік табиғатын өте айқын көрсетеді. Әкімшілік - құқықтық әдістерді пайдалану басқару субъектісінің басқарылатындарға тура ықпал етеді. Бірақта басқарылатындарға әкімшілік әдісті пайдаланып ықпал еткенде басқарылатындардың (бағынатындардың) мүдделерін есепке алмау дегенді білдірмейді, керісіше ғылым олардың мүдделерін ескере отырып пайдалануды ұсынады. Әкімшілік-құқықтық әдістер мемлекеттік қауіпсіздікті, ішкі істерді басқаруда ерекше орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістердің мынадай түрлерін атап көрсетуге болады:
1) көрсетілу нысаны бойынша:
а) әкімшілік-құқықтық-құқықтық нысандарда көрініс табатын;
б) әкімшілік-ұйымдық-басқару субъектісінің ұйымдастырушылық әрекетінде көрініс табады;
2) заңдық қасиеті бойынша:
а) нормативті-нұсқаулар, бұйрықтар, бағынушылардың қызметін реттейтін басқада актілер;
б) жеке-нақты орындаушыға берілетін өкімдер;
3) басқару субъектілерінің мінез-құлықтарына ықпал ету тәсілдері бойынша:
а) нақты әрекеттерді жасауға міндеттейтін әдістер;
б) нақты әрекеттерді істеуге өкілеттілік беретін әдістер;
в) әлеуметтік пайдалы әрекеттерді істеуді қолдайтын;
г) қандайда болмасын әрекеттерді істеуге тиым салушы әдістер;
4) бұйрықтың нысаны бойынша:
а) императивті;
б) тапсырушы;
г) ұсыныстар.
Әкімшілік әдістердің мазмұны:
1) мемлекеттік басқару сферасында міндетті мінез-құлық ережелерін белгілеу;
2) нақты тапсырмаларды бекіту;
3) лауазымға тағайындау;
4) белгілі бір әрекетті жасауды ұйғару;
5) белгілі бір әрекеттерді істеуге тиым салу;
6) белгілі бір әрекеттерді істеуге рұқсат беру;
7) қоғамдық қатынастарға қатысушылардың заңды мүдделерін қанағаттандыру;
8) материалдық санкция қолдану;
9) стандарттаржы белгілеу;
10) тіркеу;
11) бақылау мен қадағалау;
12) материалдық және моралдық мадақтау;
13) басқару қатынастарына қатысушылардың дауларын шешу;
14) мемлекеттік тапсырыстарды дайындау;
15) әкімшілік - мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Әкімшілік-құқықтық әдістерден айырмашылығы экономикалық әдістер басқару объектілеріне тура емес, жанама ықпал етеді, өйткені олардың басқару ықпалы материалды стимулдар беру арқылы, қажетті мінез-құлыққа деге ұмтылысын тудыратын экономикалық жағдайларды туғызу арқылы ықпал етеді. Экономикалық әдістердің ішінде баға, табыс, кіріс, несие, шаруашылық есеп маңызды рөл атқарады.
Әкімшілік және экономикалық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді.
Басқарушы субъектілердің қызметін ұйымдастыру процесі - бұл құрылымды бөлімдерді құру және олардың орындауына функцияларын беру, оларды атқарушы билік органдарының жүйесіне кіргізу болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, атқарушы билік органдары алдына қойған міндеттеріне байланысты және сәйкес нәтижелерге жету үшін өзінің аппаратын ұйымдастырады.
Басқару процесінде нақты сұрақтар жеке (министрлер, комитет төрағасы), алқалы (алқада, ғылыми-әдістемелік кеңесте) немесе ортақ бірілесіп (2 немесе одан да көп министрліктердің, комитеттердің қатысуымен) шешіледі.
Басқаруды алуан түрлі белгілері бойынша бағалауға болады: басқару деңгейі бойынша - жоғарғы, орташа және төменгі буындар; кәсіптік құрылымы бойынша - инженерлер; қызмет түрі бойынша - ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп кадрлары; басқару еңбегін мамандандыру түрі бойынша - әкімшілік, экономикалық. білімі бойынша жоғары және арнайы орта білімді адамдар, практиктер орындайтын жұмысының күрделілігі және жауапкершілігі бойынша.
Басшыларды қызметтегі рөлі бойынша мамандар және қосалқы қызметшілер (қызмет көрсетушілер, техникалық қызметшілер) болып бөлінеді. Басқару жүйесіндегі қызметшілердің бұл әрбір категориясы еңбек әрекетінің ерекшеліктеріне, кәсіптік даярлығына және даярлықтан қайтадан өтуіне қарай сипатталады. Өзіндегі кызметкерлермен бірлесе отырып кадр саясатын ойластырады және жүзеге асырады, штатты жинақтайды, кадрларды іріктеуді, баулуды, орналастыруды және ауыстыруды жүзеге асырады.
Есепке ала отырып басқару үрдістерінің үнемі кеңеюін әлеуметтік мемлекеттік трактовкалардан, саяси, заңдық ғылымдардан, жалпыға ортақ өлшемдерді орналастырудың басқарудағы тиімділігі, мемлекеттік басқарудағы жеке меншілік, осылар жалпы біршама қиындық тудырады. Егер экономикалық мағынада тиімділік түсінікті және оңай болса, онда басқару теориясында оны басқарудың жүйесі деп санауға болады, басқару тиімділігін осы процесстің негізгі факторы деп те есептеуге болады. Жалпы алғанда, тиімділік басқару жүйесінің негізгі атрибуты және басқару жүйесінің өзгерісі болып саналады, осы өзгерістерден модельдеу теориясы құрылады,осының арқасында тиімділік арта түседі.
Осындай тезисті алға тарта отырып мынандай сұраққа жауап беру керек - егер тиімділікті бағалау қиын болса, онда оны басқаруда қалай қолдануға болады? осы сұрақтың жауабының нәтижесі шешім болып табылады. Шешім қабылдау ақпарат алмасу сияқты кез келген басқару қызметінің құрамдас бөлігі. Шешім қабылдау қажеттілігі басқарушының алға қойған мақсатының қалыптасуы мен сол мақсатқа жетудегі іс қимылын түгелдей қамтиды.
Шешім дегеніміз - бұл баламалы немесе альтернативті таңдау. Нақты осы шешім, басқару тобының негізгі тиімді өлшем бірлігі болып саналуы мүмкін. Әлбетте басқада өлшем бірліктері де бар, бірақ соған қарамастан, дұрыс шешім шығарумен шектелу,бізге мәлім болғандай тиімді басқарудың мемлекеттік нысандардын басқару органдары мен жоғарғы басқару звеносымен, шешім қабылдаудың нысандандырылған әдісі зерттеушілердің таптырмайтын құралы болып саналады, теориялық мәселеде де және бір мәселелерді нақты шешуде де рөлі зор.
Жаңа саяси ғылымда саяси-басқару шешімін қабылдау үлгі процессінің бірнеше түрі бар. Бұл рациональды үлгі Г. Саймондікі, инкрементальды үлгі Ч.Лидбломдікі және саяси-басқару үлгісінің циклі.Г. Саймоның рациональды үлгісінде саяси-басқарудың рациональды шешім шығарудың баламасын құру және ұйымдастыру, басқару жүйесін тұрғызу, ұйымдастыру мүшелерінің бейнесі айқын көрсетілген.
Шешім шығаруды ұйымдастыру процессі еш қашанда тоқтатылмайды. Рациональды үлгі деп аталуы тегіс қамти алатын рационализммен байланысты, сонымен қатар сұранымды іріктеу деңгейі басқару шешімінің төменгі звеносына ғана жатқызылады.
Г. Саймонның теориясына сүйене отырып басқарудың классикалық мектебін (Classical School of Management ) ойластырып тапқан. Осыны басқаруға жақындастыру, рациональды ұйымдастыруда жалпы принциптердің де маңызы зор. Осы мектептің теоретиктерінің ойынша, бизнестің жаңа функциясының арқасында ұйымдастырудың жаңа жүйесін ойлап табуға болады. Бұл тұжырымдаманың нәтижесінде функционалды және ұйымдастыру құрылымы құрылды, атқарушы биліктің және рационалды басқару процессінің үлгісі болып бекітілді.
Ең алғаш мемлекетті тиімді басқарушы бюрократшылардан М.Вебер болды. Рационалды бюрократия соншалықты жоғары болды, тіпті оның өзіндік қызығушылығы да болмады және оның мақсаты ұйымның мақсатымен бірдей және төмендегі мінездемелерді көрсетеді:
1) Нақты еңбекті бөлу, осының нәтижесінде жоғары мамандандырылған мамандардың дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді;
2) Иерархиялық басқарудың дәрежесі, төменгі сатыдағыларды жоғарғы дәрежелі адамдар бақылап отырады және соларға бағынады;
3) Бар жинақталған жүйемен бір тектілік мәселесінің өзгерісі және стандартты жұмыскерлердің жұмысты орындауы мен берілген тапсырманы тиянақты шешуі;
4) Адамның сыртқы көрінісі, ресми тұлға өз міндетін атқарады;
5) Жоғарғы білімі бар жұмысшыларды жұмысқа алу тәртібін қатаң түрде жүзеге асыру. Олардың жұмыстан шығып қалмауын қадағалау.
Жеке өмірдегі шешім қабылдауға қарағанда басқарудағы шешім қабылдау өте қатал процесс. Адамдардың шешім қабылдау қабілеті де бірте - бірте тәжірибе жүзінде дамуда. Маңызды шешімдерді қабылдаудағы жауапкершілік басшылығы ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшылар ойланып қарастырылмаған маңызды шешімдерді қабылдай алмайды.
Жоспарлау жүйеге адал ететін белсенді басқару процесі болып табылады, сол арқылы белгіленген мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны, материалдық көздері мен оны жетілдіру әдістері анықталады.
Басқарудың басты функциясы ретіндегі жоспарлау:
- ұйымның болашақта дамуын анықтайды;
- алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістері белгіленеді;
- міндетті орындау болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сыртқы орта факторларының әсері мен ұйымның ішкі мүмкіндіктерін бағалай отырып белгілеу және сол мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді әдіс-жолдарынан таңдап алу танылады. Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнемі қадағалап отыру мақсатында маркетинг жүйесі және бақылау процесімен тығыз байланыста болады. Басында айтқанда, және парлау мынадай сұрақтарға жауап береді. Біздің қазіргі, бүгінгі күнгі жағдайымыз қандай? Осыдан барып, жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын төмендегідей міндеттерді атап өтуге болады:
1) басқару жүйесі мен ұйымдық құрылымды қалыптастыру және ақпараттар тағылымын реттеу;
2) еңбек өнімділігі мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы мен құрал-жабдықтарды пайдалану және жарату жолдарын қарастыру;
3) сенімді бақылау жүйесін қамтамасыз ету арқылы міндеттерді орындауға қол жеткізу.
Басшылықтың алдында тұрған проблемалар мен міндеттер әрдайым өзара байланысты әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы тура жоспарлауды ұйымның даму барысын белгілейтін кешенді жиынтық ретінде қарастыра отырып, бірқатар бастапқы кезеңдерін атап өтуте болады.
Модельді үлгілерінің жетіспеушілігінен циклдік модель және саяси-басқарушы модельдері шығарылды (Policy Cycle Дж. Андерсон. Осы моделдердің ерекшеліктері бір процесс құрудың нәтижесінде бақылау шешімдерін белгілі этаптардан өтеді. Сол этаптар мыналар: Agenda setting (күндердің құрылуының этапы); Policy formulation (альтернативтің құрылуы); Policy adoption (шешім қабылдау); Policy implementation (шешім реалицазиясы); Policy evaluation (бағалау және шешімді өзгерту).
Мемлекетті тиімді басқарудың ең тиімдісі мемлекетті орнықты басқарумен анықтылады, басқару аппараттарының жоғарғылығы және мамандардың жұмыс дәрежелерін бөліп алуымен де анықтайды. Басқару тиімділігі және мемлекетті тиімді басқару осы екі модельдің нәтижесінде мемлекеттің ішкі жүйесі құрылады, осы кейінге қалдырылған структура мемлекеттің тиімді дамуына жол ашуы керек.
Сондықтан Г. Саймон, Д. Смитбург, В. Томпсондардың ойларынша бизнес-структураның ұйым мен атқарушы органдардан айырмашылығы бар екенін айтқан. Осы көзқараспен қарағанда мемлекеттік әкімшілік кеңесшілдікке, ал жеке меншік басқару фирмалары іскерлік мінез-құлықтарға ие,мемлекеттік әкімшілік саясиландырылған, ал жеке меншік басқару фирмаларында - жоқ; мемлекеттік әкімшілік нысаншылдыққа толы, ал жеке меншік басқару фирмаларында - жоқ. Ірі мемлекеттік және жергілікті ұйымдардың ұқсастықтары көп, ал айырмашылықтары аз.
Рациональды модельдің дамуы арқасында Г. Саймон инкрементализм атанған. Жалпы бұл модель сынға ие болған, рационалды іріктеу нұсқасы құрылымға байланысты, шешім шығару және рационалды модельдер де болжап біле алмайтындай қасиеттерге ие.
Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқару үшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Ол көпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретінде белгілі бір қызметтік лауазымға сайланады.
Бұл жерде басқару тиімділігі балама бағаларға, анықтаушы және дәлдеп түзету стратегиясы мен тактикалық мақсаттарға да байланысты. Негізі басқару барлық баламаны жеңіп шыға алмайды. Сонымен қатар балама еш бір кепілдік бере алмайды , өйткені жалпы жүйелер күнде өзгеріп отырады.Өйткені шешім өзімшіл және басқарудың тиімді критерийі, бірақ сыртқы ортаны өзгертіп отырады, мақсатты және құнды орналастыру және әр түрлі түзетулер жағынан қарастырылады.
Мақсат және қаражаттар жиі бірдей өзгеріп отырады, әкімшілік процесстерде бірге өзгереді. Бұл тұжырымдама әкімшілік процесстер атқарушы органдардын билігінен қандай айырмашылығы бар екенін көрсетеді.
Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектінің басқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субъект билік құру құқығына ие және неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежеде қабылдап, орындауға міндетті. Саяси ойлар тарихында бұл проблема әрдайым назарда болған және солай болып қала береді де. Өйткені, биліктік қатынастар субъект-субъектілік қатынас ретінде субъективті және ситуативті болғандықтан белгілі бір тұрақсыздықпен сипатталынады.
1.3 Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары жүйесінің құқықтық негізі
Тұңғыш Мемлекеттік қызметкерлер туралы заң Қазақстан Республикасының 1999 жылы 23 шілдесінде № 453 қабылданды. Одан соң өзгерістер мен толықтыру жұмыстары 11.03.2003 № 393, 15.05.2007 № 253, 07.12.2009 № 222-IV, 29.12.2010 № 371-IV. 2011 жылдың 21 шiлдесiнде № 119 мемлекет басшысының орнатылған жарлығымен мемлекеттiк қызметiнiң жаңа үлгiсiнiң тұжырымдамасы қабылданды.
Еліміздегі мемлекеттік қызмет саласында жаңа реформа легі өз орнын алды . Салалық ведомство Мемлекеттік қызмет туралы заңға толықтырулар әзірледі. Мемлекеттік қызмет туралы заңға еңгізілген өзгертулер мемлекеттік аппарат жұмысының тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызмет туралы заңдарды жетілдіру Мемлекеттік қызметтің жаңа үлгісі тұжырымдамасының талаптарына негізделген және әлеуметтік жаңғырту бағдарламасына сай жүзеге асырылып жатыр. Өйткені, осы заң жобасы мен 90-шы жылдары мемлекеттік қызмет саласында жүргізілген реформалардың мәні - меритократия принциптерін енгізу. Яғни, атқарған еңбегіне қарай іріктеу және қызметін жоғарылату. Демек, қызметте тамыр-танысы барлардың емес, жақсы жұмыс істейтіндердің тасы өрге домалауы тиіс деген сөз.
Оған қоса, қазір мемлекеттік органдардың қызметін алты бағыт бойынша бағалау жүйесі туралы жарлық бар. Оның екеуі: персоналды басқару мен мемлекеттік қызмет көрсету сапасын бағалау Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттікке берілген.
Сонымен қатар, Экономикалық даму және сауда министрлігі Мемлекеттік қызмет түрлері туралы заң жобасын әзірлеп шықты. Бұл заң қабылданғаннан кейін жалпы мемлекеттік қызмет сапасы айтарлықтай жақсарады.
Президент соңғы жылдары үкіметке үнемі осы мәселеге назар аударуды тапсырып келеді. Соңғы онжылдықта әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер ғана мемлекеттік қызмет түрлерінің сапасын бағалауға үлкен мән бере бастады.
Елбасы мемлекеттік қызметтің адамдарға қызмет етуі тиістігін бір емес, бірнеше рет айтты. Ал, мемлекеттік қызметкерлер, шенеуніктер өздерін ұлттың, халықтың бастығы емес, қызметшісі ретінде сезінуі тиіс. Сондықтан, алдағы уақытта мемлекеттік қызмет сапасы жақсара түсуі тиіс. Қазірдің өзінде бұл бағытта біраз іс атқарылып жатыр. Мемлекеттік қызмет түрлері туралы жаңа заң қабылданған кезде мемлекеттік қызмет түрлерінің сапасын жақсартуға жаңа серпін берері хақ.
Оған қосымша, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік әзірлеген заңда мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік қызмет көрсету, мемлекеттік стандарттар мен регламентті сақтау тәртібін сақтау жауапкершілігін жүктемек. Осы жерде президент әкімшілігінің қызмет сапасын бақылауға ерекше көңіл бөліп отырғанын атап кеткен жөн.
Жаңа мемлекеттік қызмет туралы заңның бағыттары.
Бірінші бағыт - кадрларды іріктеу және қызметін өсіру тетіктерінің ашықтығын қамтамасыз етеді. Заң жобасында екі сатылық іріктеу тәртібі енгізілген. Өкілетті орган мен оның аумақтық бөлімшелері тұрақты түрде, тест арқылы резервке кадр іріктеумен айналысатын болады.
Тестілеуден өткендер резервке алынады, қолына тиісті сертификат беріледі. Белгілі бір уақыт өткен кезде, бір-екі немесе үш жылдан кейін олар конкурстарға қатысу құқына ие болады. Біз осылайша, кадрлық резервтің рөлін көтермекпіз.
Содан соң, мемлекеттік органдар қажетті мамандарды сол резервтегі кадрлар арасынан конкурс арқылы іріктеп алады. Ал, агенттік оған қатыспайды. Сол арқылы біз мемлекеттік органдардың конкурсқа жұмсайтын уақытын да қысқартып отырмыз: қазір оған 40-50 күн жұмсалатын болса, енді бұл шаруа 15-20 күнде бітетін болады. Бұл мемлекеттік органдар үшін өте маңызды мәселе.
Екінші бағыт - бағалау жүйесін жетілдіру. Заң жобасында тұңғыш рет мемлекеттік қызметкерлердің еңбегін бағалау жүйесі қолданылады. Ол аттестациялау жүйесімен тікелей байланысты болмақ.
Үшінші бағыт - президенттің басқару элитасын, А корпусы деп аталатын жоғарғы әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер корпусын құру туралы тапсырмасын жүзеге асыру. Заңда осындай корпус құру мүмкіндігі жазылады және президенттің ондай кадрларды іріктеп, алға ілгерілету құқына ие болмақ. Қалған тетіктердің бәрі заңға тәуелді актілерге енгізіледі.
Төртінші бағыт - кадрлық қызмет орындарының рөлін арттыру. Бізде кеңес заманынан қалған бір әдет бар: ешқайда жарамаған адам кадр бөліміне қалдырылады. Онда отырған адамдар қағаз толтырады деген түсінік қалыптасқан. Біз қазір осы түсінікті өзгертіп, кадр қызметкерлерінің рөлін арттырғымыз келеді. Ол енді персоналды басқару қызметі деп аталмақ. Оның аты ғана емес, заты да, яғни құрылымы да өзгереді. Оған қоса, типтік ереже қабылданады. Бұл құжатта осы қызмет орындарының жауапкершілігі мен өкілеттіктері нақты атап көрсетілетін болады. Енді ол мемлекеттік орган ішінде кадрлардың жұмысына баға беріп, қызметке ұсынуда үлкен рөл атқаруы тиіс.
Сондай-ақ, тұңғыш рет мемлекеттік қызметкер этикасына тұтастай бір бөлім арнап отыр. Мүдделер қақтығысын реттеуге және қызмет этикасы талаптары мен жемқорлыққа қарсы жұмысты күшейтуге бағытталған шараларды нығайтпақ.
Сондықтан, заң дәл осы күйінде қабылданатын болса кадрлық жұмыс сапасы жақсарып, кадрларды іріктеу мен ілгерілету тетіктері барынша ашық жүргізілер еді. Оған қоса, президенттің тапсырмасы бойынша конкурстан тыс тағайындауларды төмендету тетіктерін, соның ішінде бір қызметтен екіншісіне конкурссыз ауыстыруды азайту мүмкіндіктерін қарастырып жатыр.
Мемлекеттік қызмет туралы Заң барлық мемлекеттiк қызметшiлерге қолданылады, бұған Қазақстан Республикасының Конституциясында, конституциялық заңдарында немесе өзге де заң актiлерiнде олар үшiн өзгедей құқықтық мәртебе белгiленген жағдайлар қосылмайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz