Шәкәрім мұрасы Ә.Бөкейханов зерттеуінде. "Әдебиет танытқыш" - ұлттық әдебиет туралы ғылымның алғашқы қарлығашы. Шәкәрім шығармаларының текстологиясы

I. Ә.Бөкейханов зерттеуіндегі Шәкәрім Құдайбердіұлы
1.1. Шәкәрім шығармашылығының жан.жақты қарастырылуы
II."Әдебиет танытқыш" . әдебиеттану ғылымының іргетасы ретінде
2.1. А.Байтұрсынұлының әдеби мұрасы туралы ғалымдар көзқарасы
2.2. Еңбек жайлы құнды пікірлер
III. Шәкәрім шығармаларының текстологиясы.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалағандардың бірі – Әлихан Бөкейханов .
Алаш көсемі Ә.Бөкейханов¬тың “Кәкітай” атты мақаласы бар. Онда Әлекең 1907 жылы ІІ Мемлекеттік Думаға депутат етіп сайлауға Семей облысы қазақ¬тары атынан бес адамның бірі ретінде Шәкәрімнің кандида-тура¬сын ұсынғанын, алайда ол өз жолын Темір¬ғалиға беріп, басқаларға үлгі болғанын айтады. (Сол жолы Сейтен өңірінің болысы, бастауыш білімі бар, діни сауатты Темірғали Нұрекенов ІІ Думаға депутат болып сайланады). Және де Ә.Бөкейханов аталмыш мақаласында: “…1908 жылы Семейде абақты борышымды күтіп жүргенде Шәкәрім, Кәкітай, Тұрағұл әдейі қалаға келіп, тағы біраз күн көңіл көтеріп, шат болған едік. Мен абақтыда жатқанымда олар тағы келіп амандасқан. Бұған өзге қазақ жара-мады-ау…” – дейді. Жалпы Шәкәрім Құдай¬бердіұлы патшалық Ресейдегі бірінші орыс революциясынан басталатын Алаш ұлт-азаттық қозғалысына білек сыбана белсене араласып кетпесе де, оның Ә.Бөкейханов қызметімен тығыз байланысты қоғамдық-саяси оқиғалардың бел ортасында жүргені байқалады.

1. «Егемен Қазақстан» газеті№90-93 (25939) 12 НАУРЫЗ ЖҰМА, 2010 ЖЫЛ
2. Байтұрсынұлы А. (Қол қойған: Маса). Кітаптар жайынан // Айқап № 1, Б. 12–13, 1911; Оқыту жайынан // Қазақ № 29, 7 қыркүйек 1913.
3. Әуезов М. Ақаңның елу жылдық тойы // Ақжол, 4, ақпан 1923.
4. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және кӛркемдік негіздері –А., 2000 -216 б.
5. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев -Алматы: 1990 -50 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ
Тақырыбы: Шәкәрім мұрасы Ә.Бөкейханов зерттеуінде. "Әдебиет танытқыш" - ұлттық әдебиет туралы ғылымның алғашқы қарлығашы. Шәкәрім шығармаларының текстологиясы.

Орындаған: Байдильданова А.Б.
Тексерген: Еспенбетов А.С.
Тобы: КЯ-313

Семей 2015

Жоспары:

I. Ә.Бөкейханов зерттеуіндегі Шәкәрім Құдайбердіұлы
1.1. Шәкәрім шығармашылығының жан-жақты қарастырылуы
II."Әдебиет танытқыш" - әдебиеттану ғылымының іргетасы ретінде
2.1. А.Байтұрсынұлының әдеби мұрасы туралы ғалымдар көзқарасы
2.2. Еңбек жайлы құнды пікірлер
III. Шәкәрім шығармаларының текстологиясы.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Шәкәрім мұрасы Ә.Бөкейханов зерттеуінде.
Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалағандардың бірі - Әлихан Бөкейханов .
Алаш көсемі Ә.Бөкейханов - тың "Кәкітай" атты мақаласы бар. Онда Әлекең 1907 жылы ІІ Мемлекеттік Думаға депутат етіп сайлауға Семей облысы қазақ - тары атынан бес адамның бірі ретінде Шәкәрімнің кандида - тура - сын ұсынғанын, алайда ол өз жолын Темір - ғалиға беріп, басқаларға үлгі болғанын айтады. (Сол жолы Сейтен өңірінің болысы, бастауыш білімі бар, діни сауатты Темірғали Нұрекенов ІІ Думаға депутат болып сайланады). Және де Ә.Бөкейханов аталмыш мақаласында: "...1908 жылы Семейде абақты борышымды күтіп жүргенде Шәкәрім, Кәкітай, Тұрағұл әдейі қалаға келіп, тағы біраз күн көңіл көтеріп, шат болған едік. Мен абақтыда жатқанымда олар тағы келіп амандасқан. Бұған өзге қазақ жара - мады-ау..." - дейді. Жалпы Шәкәрім Құдай - бердіұлы патшалық Ресейдегі бірінші орыс революциясынан басталатын Алаш ұлт-азаттық қозғалысына білек сыбана белсене араласып кетпесе де, оның Ә.Бөкейханов қызметімен тығыз байланысты қоғамдық-саяси оқиғалардың бел ортасында жүргені байқалады.
Осы орайда Ә.Бөкейхановтың ІІ Мемлекет - тік Думаға депутаттыққа Шәкәрім Құдайберді - ұлы кандидатурасын ұсынуына байланысты мынадай екі мәселеге баса назар аудару қажет секілді. Біріншіден, зертеуші ғалымдар М.Асыл - беков пен Э.Сейітов өз еңбектерінде 1906 жылы І Мемлекеттік Думаға сайлау қарсаңында Ә.Бөкейхановтың басшылығымен Семейде қазақ зиялылары арасында құрылған кадет партиясы бастауыш ұйымының жиналысы болып өткені, оған 160-тан астам адам қатыс - қаны, жиын барысында "Кадет" және "Халық бостандығы" партияларының алдағы сайлауға байланысты уақытша өзара біріккені, қысқасы І Мемлекеттік Думаға Ә.Бөкейхановтың өзі Семей облысынан осы қазақ кадет партиясы атынан ұсынылып, сайланғаны туралы дерек - терді келтіреді. Ал белгілі алаштанушы ғалым М.Қойгелдиев болса, "Ұлттық саяси элита" кітабында 1906 жылы Ә.Бөкейхановтың бас - қаруымен Семейде өткен қазақ кадет партиясының жиынында Шәкәрім Құдай - бердіұлы да қатысып, сөз сөйлегенін айтады.
Ресей кадет партиясы, жалпы сол кезеңде батыстың демократиялық бағытын ұстанған прогресшіл көзқарастағы күшті саяси ұйым болғанын, ал Алаш ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Ә.Бөкейхановтың аталмыш партияға жайдан-жай мүшелікке еніп, қазақ зиялылары арасында кадет партиясы бөлімшесін құра салмағанын естен шығармауымыз керек. Мысалы, Ә.Бөкейханов "Виктор Петрович Обнинский" атты мақаласында кадет партия - сының атақты шешені, білгіші В.П.Обнинский - дің жастай қайтыс болғанын айта келіп, "орыстағы барша бұратана жұрттардың саяси адамдарын біріктірген "автономист" партиясы - ның ұйытқысы еді" деп өкініш білдіруі тегін емес. 1917 жылы Ә.Бөкейханов құрған "Алаш" партиясының саяси бағдарламасы сол кездегі Қазақстан қалаларында ресми тіркеліп, үгіт-насихат жүргізген "Кадет", "Халық бостанды - ғы", "Социал-демократтар" секілді партия - лардың жоспар-жосығы негізінде әзірленіп жасалғаны қазір ашық айтылуда. Мәселен, ақпан төңкерісі жылдары Семейде "Кадет" партиясының "Дело", ал "Халық бостандығы" партиясының "Халық сөзі" газеттері шығып тұрды. Айтпақшы, "Халық сөзі" басылымның редакторы - ұлты татар, мұсылмандар учили - шесінің меңгерушісі, қалалық Думаның мүшесі, ең бастысы Шәкәрім қажы секілді кезінде Л.Толстоймен хат жазысып, пікір алмасушы Рахметолла Меңғалиұлы Елкебаев болды. Ұлт санасы оянып, әлеуметтік-саяси белсенділігі күшейген осы тұста әрбір көзі ашық, оқыған азаматтардың қоғамдағы болып жатқан оқиға - ларға бейжай қарамай, белсене араласып, қаты - суы заңды құбылыс еді. Демек, бұл арада 1907 жылы Ә.Бөкейхановтың "жұртқа көрсетуімен" Ш.Құдайбердіұлы ІІ Мемлекеттік Думаға де - пу - таттыққа кандидат болып, аталмыш партияның атынан ұсынылмады емес пе екен? Олай болса, Әлекеңнің басшылығымен Семейде құрылған қазақ кадет партиясына ғұлама ақынның да бір қатысы болуы әбден мүмкін ғой...
Екіншіден, барша қазақ арасында үлкен білім мен беделге ие Ш.Құдайбердіұлының депутаттықтан бас тартып, өз жолын Темірғали Нұрекеновке бере салуының сыры неде? Ғұлама ақын "Мұтылғанның өмірі" атты ғұмырбаяндық дастанында: "Жиырма мен қырық арасы, Бос өткенін қарашы", - деп бір кездегі билік қуып, болыс, би болған, сөйтіп білім-ғылымсыз бос өткен жастық өміріне өкініш білдіретіні белгілі.
Осы өлеңдегі: "Сыр айтайын мен сізге, Әр түрлі жай бар басымда..." - деуіне қарағанда, баяғыда-ақ "партия атаулыдан түңіліп, саясаттан бойын аулақ ұстауға тырысқан" Шәкәрімнің бірыңғай әдеби шығармашылық қызметке бет бұрған кезі осы емес пе екен? Шынында оның өзі: "Елімнен кеттім елсізге, Елуден асқан жасымда", - деп айтатынындай, бұл кез 1906-1907 жылдарға, яғни І және ІІ Мемлекеттік Думаларға депутаттарды сайлауға тұспа-тұс келеді екен. Ал енді: "Шәкәрімнің бірыңғай әдеби шығармашылық қызметке бет бұрған кезі осы емес пе екен?" - деуімізге ақынның гуманистік, қоғамдық-ағартушылық саладағы істері, мәселен, оның Батыс пен Шығыстың білім-ғылымын іздеп қажылық сапарға баруы, атақты орыс ақын-жазушылары А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой шығармаларын ау - даруға ден қоюы, Семейдегі орыс географиялық қоғамының толық мүшесі атануы, "Айқап" журналы мен "Қазақ" газетінің жанашыры әрі белсенді авторы ретінде қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси маңызы зор мәселелерге үнемі үн қосып отыруы, сондай-ақ Семейдің "Жәр - дем" баспасынан бірқатар құнды әдеби еңбек - терінің жарық көруі тәрізді оқиғалар нақты дәлел болады. Әсіресе, ғұлама ақынның осы кезеңдегі, яғни 1905-1917 жылдар аралы - ғын - дағы көңіл күй ауаны, оның "Шошыма, ойым, шошыма", "Кейбіреу безді дейді елден мені", "Жиырма үй менің көршім Қарабатыр", "Жолама қулар маңайға", "Кейбіреу безді дейді қатынынан", "Партия қуған өңкей қырт" деп басталатын өлеңдерінен айқын аңғарылады.
Шәкәрім Құдай - берді - ұлы үлкен әдеби шығармашылық дарын-қабілетіне қоса, сол кездің өзінде-ақ гуманистік көзқарасы, белсенді азаматтық ұстанымымен елге кеңінен танымал болған әйгілі тұлға. Егер де данышпан Абай халқына: "Әкесінің баласы - адамның дұшпаны. Адамның баласы - бауырың", - деп өсиет етіп кетсе, ал ғұлама Шәкәрім: "Адам баласын алалап бөлуші болма. Адамзаттың бәрі - жақын, туыс", - дейді. Ол осы гуманистік, қоғамдық-ағартушылық бағытты өмірінің соңына дейін ұстанып өтті. Мысалы, оны Шәкәрімнің алғаш "Айқап" журналы, "Қазақ" газеті ашы - лып, шыға бастағанда тек оларға құттық - тау өлең арнап, шығармаларын жариялап қана қоймай, Алаш көсемдері Әлихан, Ахмет, Мір - жақыптар құрған "Азамат" серіктігін Кәкітай және Тұрағұл Құнанбаевтар, Қаражан Үкібаев, Мағат және Хасен Ақаевтармен бірге қызу қолдап, мүшелік жарна төлеп тұруы, "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті арасындағы айтыс-тартысқа ақсақалдық тоқтау айтатыны тәрізді осындай үлкенді-кішілі қоғамдық-ағартушылық істерінен анық көруге болады. Алаш көсемі Ә.Бөкей - хановтан бастап, М.Дулатов, С.Торайғыров, белгілі журналист-тарихшы С.Ғаббасов және тағы басқалар өз мақалаларында Шәкәрім туралы көптеген жылы пікірлер білдірді. Мысалы, Ә.Бөкейханов "Қазақ" газетінде Шәкәрімнің "Түрік, қырғыз, қазақ hәм хандар шежіресі", "Қалқаман-Мамыр" еңбектері туралы білдірген құнды пікірлерінен басқа "Мұсылман сиезі" мақа - ласында: "Абай, Шәкәрім, Міржақып, Мағжандай ақыны бар, бір жерде тізе қосып отырған 5 миллион қазақтың тілі қалай жоқ болады", - деп жазса, М.Дулатов "Айқап туралы" мақаласында: "Егер "Қазаққа" жұрттың ықыласы "Айқаптан" гөрі артығырақ болса, біз мұны Шәкәрім қарт айтқандай, жаңа шыққан нәрсеге жұрт таңсық - тығынан жабылып, "Айқапқа" соның үшін салқын қарады деп ойлаймыз", - дейді. Сол сияқты осы "Қазақта" Жүсіпбек Аймауытов "Желкек" деген бүркеншек есіммен жариялаған "Шәкәрім ақсақалға" мақаласында: "Шәкәрім ақсақал "шежіресіне" жеңіл-желпі жұмысша қарамай, терең ойлап, көп оқып, сан салыстырып барып жазғаны көрініп тұр. Бұл турада ақсақалды қазақтың "Карамзині" десек, артық мақтаған болмаспыз", - десе, жетісулық атақты бай, меценат Есенғұл Маманов, "Қазақ" газетіндегі "Ашық хат азаматтарға" мақаласында былтырғы жылы қазақтың ақын-жазушылары үшін роман-бәйге жариялағанына тоқтала келіп, осыған орай жинақталған әдеби шығармаларға ұлт зиялылары ішінен Әлихан, Ахмет, Міржақып және тағы басқалармен бірге Шәкәрім Құдайбердіұлының да белсене атсалысып, өз төрелігін айтуын сұрап өтініш етеді. Жалпы, 1905 жылғы бірінші орыс революциясынан бастап 1917 жылғы ақпан төңкері - сіне дейінгі ұлт санасының оянып, әлеуметтік-саяси белсенділік күшейген осы кезеңде Шәкәрім Құдайбердіұлының "Әділ-Мария", "Қазақ айнасы", "Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі", "Білімдіден бес түрлі сөздің шешімін сұраймын", "Би һәм билік туралы" тәрізді бірқатар әйгілі тарихи-танымдық және публицистикалық еңбектерінің жарық көруі, шын мәнісінде, оның қазақ қоғамында орын алған оқиғаларға бейжай қарап қалмағанын аңғартады. Ә.Бөкейханов өзінің сын мақалаларында ( Түрік, қырғыз, қазақ hәм хандар шежіресі еңбегі, Қалқаман-Мамыр поэмасы) Ш.Құдайбердіұлының шығармашылығына зор баға береді.
II."Әдебиет танытқыш" - әдебиеттану ғылымының іргетасы ретінде
Әдебиет танытқыш -- Ахмет Байтұрсыновтың эстетикалық-философиялық танымын, әдебиетшілік көзқарасын, сыншылық келбетін толық танытатын жүйелі зерттеу, қазақ филологиясының орны ерекше зор, айтылған ойларының тереңдігі мен дәлдігі арқасында болашақта да қызмет ететін, ешқашан маңызын жоймайтын қымбат, асыл еңбек.
Ұлттық әдебиеттану ғылымы қазір қолданып жүрген негізгі терминдер, категориялар, ұғымдардың қазақша өте дәл, ықшам, оңтайлы баламаларының басым көпшілігі тұңғыш рет осы зерттеуде жасалғанын ашып айтатын уақыт жетті. Бұл ретте, Ахмет Байтұрсынов -- тіл терминдерін жасауда қандай кемеңгер, данышпан болса, әдебиеттану, өнертану, фольклортану терминдерін жасауда да сондай кемеңгер, данышпан.
Ғасырлар тоғысындағы қоғамдық-экономиканың қалыптасуы, жаңа үкіметтің орнығуы, халықты жаппай сауаттандыру үшін оқу-ағарту шаралары жедел жүзеге асырылған кезең. А.Байтұрсынұлының әдеби-эстетикалық тұжырымдары мен әдебиеттегі жүйелеуге қосқан үлесі туралы әдебиеттанушы-ғалымдар: ХХ-шы ғасырдың басын-да әдебиеттану салада нақты іс атқарған, өзгелерге үлгі көрсеткен А.Байтұрсынұлы болды дейді.
Оның Әдебиет танытқыш атты еңбегі-ұлттық әдебиеттанудың әлемдік ғылымдағы зерттеулерге-деңгейлес, әдеби ұғым түсініктердің тұңғыш рет ұлттық ұғымға лайықталған, арнайы пән сөздері жарияланған ғылыми зерттеу екенін айтады. Академик З.Қабдолов 1988-ші жылы ғалым есімі, ақталғаннан кейін, А.Байтұрсынұлының әдеби мұрасы хақында Әдебиет танытқыш -- тұңғыш қазақы трактат, әдебиет теориясының басы екенін, кітаптың қадірі мен қасиеті, тарихи мәні мен маңызы кешегі кеңес кезінде бұрмаланғанымен, әлем ғалымдары арасын-да ғылыми тұрғыдан мойындалған ғылыми зерттеу еңбек екендігін ашып жазды, бүгінгі таныммен талдап таратты [2, Б. 70 - 80; Б. 38 - 41].Академик Р.Нұрғали Күлтегін баспасынан жарық көрген өзінің Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры атты зерттеу-еңбегінде Әдебиет танытқыштың қазір Алматыда сақталған кітаптарының соңғы беттері жыртылғандықтан, еңбектің тексті түгел берілмей отыр.
Зейін салған кісі, аңғарса керек, А.Байтұрсынов былай дейді: ұстасу шығармалар қайраткердің түріне қарай үшке бөлінеді: 1) әлектеніс; 2) азаптаныс; 3)әуреленіс. Осылардың біріншісі -- әлектеніс пен үшіншісі әуреленіс тал-данады, ал екіншісі -- азаптаныс жоқ. Сондықтан сақталған кітап бойынша болашақта Әдебиет танытқыштың" толық текстін табу міндеті тұр, тағы бір мәселе әр түрлі жанрлық формаларды талдап болғаннан кейін А.Байтұрсынов әр жерде бұларды нұсқалықтың пәленше нөмірлерінен қара деп ескертеді. Ендеше „Әдебиет танытқыш" оқулық, оның хрестоматиясы -- нұсқалығы да болған ғой. Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны [201.]. Қысқасы, Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі „Әдебиет танытқыш" төңірегінде әлі-де көп зерттеулер жүргізу керек деген толғақты ойын әдебиеттанушы ғалымдарға арнайды [2, 35-б.].
Шындығында, қазақ әдебиеттану ғылымына негіз болған бұл зерттеу еңбектің келешекте арнайы кешенді түрде зерттейтін өзекті тақырып. Еңбектегі әдеби терминдер бұл күні әдбен халықаралық терминдерге бой алдырған әдебиеттану ғылымының сөздік қорын қазақыландыруға септігі тиер еді. Академик Р.Нұрғалиұлы: „Әдебиет танытқыш" әдебиеттанудың әлемдік терминологиялық стандарт-деңгейіне көтеріліп, шет сөзді араластырмай,қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді.
Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан әдеби тілге кіріп кетті. Интернационализм дегенді желеу етіп, шет тілді зорлап ендіру науқаны тұсында әдебиеттанудың да шұбарланғанық.Әрине қазір роман, лирика, драманы ұзақ әңгіме, толғау, айтыс-тартыс деп өзгерту мүмкін болмас, бірақ А.Байтұрсынұлы жасаған бірталай терминдер, сөздер қолдануға сұранып тұр дейді [2, 36-б.].Әдебиетші-ғалым Т.Кәкішұлы Әр дарынның тарихта өз орны бар атты мақаласындағы А.Байтұрсынұлының сол жылдары егемендікке ұмтылудың, азаттық алудың бірден-бір жолы оқу мен білім алып, ой-сананы дамытуда екендігін жете ұғынып, оны белгілі дәрежеде ағымға айналдыруға мұрындық" болғандығына баса көңіл бөледі [2]. Қазақ елінің болашағы үшін қаламымен күрескен қайраткердің қоғамдық белсенді қызметі мен публицистикалық еңбектері, ғылыми зерттеулеріндегі пікірлері ғалымның осындай қорытындыға келуіне негіз болды.
Әдебиет танытқыш туралы, ондағы атаулар мен терминдердің қазақ әдебиетінің барлық ұғым-түсінігіне сай келетінін айтып, зерттеуші: Мұндай еңбек бізде бұған дейін-де, бұдан кейін-де қайталанған жоқ. Ол -- әдебиет теориясы мен әдебиеттану ғылымының міндет-парызын қатар атқарып, біздің алдыңғы, ағаларымыздың эстетикалық сауатын ашуға мұрындық болған жүйелі оқулық. Ондағы анықтамалар мен терминдердің өзі күні бүгінге шейін біздің ғылыми арсеналымыздан орын алатын құнды қағидалар мен атаулар. Көркемдік әлеміндегі сөз өнерінің сай-саласын ұғындыратын „Әдебиет танытқыш"- қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қалаған өміршең қондырғы-фундамент деген қорытындыға келеді [2, Б. 102, 210 - 211].
Әдебиеттанушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.