Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғасырдың басы)

VІІІ ғасырдың орта түркештер мұрасы үшін қарлықтармен болған күресте оғыздардың едәуір бөлігі Жетісуді тастап, тау баулайлары мен Шу алқабына келіп қалған болатын. Осы арада олардың «Көне Гузия» деп аталатын ордасы бартұғын. ІХ ғасырдың бас кезінде оғыздар көсемдері қарлұқтармен және қимықтармен одақтасып, қакғар-печенег бірлестігін күйретеді, сөйтіп Сырдарияның төменгі жағы мен Арал өңірі даласын басып алады. ІХ ғасырдың соңғы кезінде олар хазарлармен одақ құрып, печенеттерді жеңеді де, Орал мен Еділ арасын қоластына қарастырады.
Печенгтермен ұзақ уақытқа созылған күрес-тартысы олардың саяси бірлігін күшейтіп, тайпалардың оғыздық одағын құруға себепші болады. Оғыздар құрамына Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларының үнді-европа және фини-угор тектес ежелгі (негізінде түріктендірілген) этникалық компоненттері және сонымен бірге Жетісу мен Сібірдің: халаджылар, жағарлар, чаруктар, қарлұқтар. Имурлар, байандұрлар, қайлар секілді көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар да кіреді. Оғыздардың этникалық қауымдастығының құрылуы ұзақ және күрделі процесс болды. Әу баста оғыз тобының оғызы өзегі Жетісуда ұйымдасады, алайда батысқа қарай жылжу барысында Оңтүстік және Батыс Қазақстан жерінің көшпелі және жартылай отырықшы халқының есебінен едәуір дәрежеде толығады.
Оғыздар көптеген рулық тармақтары бар бірсыпыра тайпаларға бөлінетін. Махмұд Кашғаридың айтуынша ХІ ғ), әуелгі кезде олар 24 тайпадан құралып, екі фратияға: бұзүқтар мен ұшұқтарға бөлінеді. Бұзықтар көптеген айырмашылықтарды пайдаланған. Осынау екі топтың әрқайсысына 24 тайпа енген, олардың өзі тепе-тең екіге бөлінген. Оғыздардың қарлұқ, печенег, башқұрт, қимақ, қыпшақ сияқты түркітектес көшпелі тайпалармен, қауымдармен тығыз байланыста болуы – уақыт өткен сайын олардың өзара жақындасуына жол ашады.
ІХ ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары Сырдарияның орта ағысымен Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең территорияны мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзендерінің бойларында, Сырдариялық Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін жайылып, шашырап жататын. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі мен Шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепкенді. Оғыз тұрақтары мен бекіністерінің шекарасы

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан тарихы, I том, Алматы 1996
2. Қазақстан тарихы очерктері, Алматы 1994
3. Жолдасбайұлы с. «Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан»
4. Абдоллаев Н. «Әлемдік тарихтың аясында» Ақтөбе 2001
5. Агапов, Қадірбаев, Сокровища Древнего Казахстана, Алматы 1979
6. Байпаков К.М Древние города Казахстана, Алматы 1979