«Дүниетану» пәнін оқыту
КІРІСПЕ
І. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
1.1 . Дүниетану пәнін оқытудың әдістер мен тәсілдер, олардың жіктелуі.
1.2 . Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
1.3 . Дүниетану пәнін оқыту процесінде пәнаралық байланыс орнату
ІІ. Бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында пәнаралық байланысты іске асырудың педагогикалық мәселелері.
2.2. Бастауыш сыныптарда оқушыларды оқыту барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру жолдары.
ІІІ. «Дүниетану» пәнін оқытуда пәнаралық байланыстың әдістемелік негіздері.
3.1. «Дүниетану» пәнін оқыту барысында пәнаралық байланысты қалыптастыру ерекшеліктері.
3.2. 2.сыныптағы дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
1.1 . Дүниетану пәнін оқытудың әдістер мен тәсілдер, олардың жіктелуі.
1.2 . Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
1.3 . Дүниетану пәнін оқыту процесінде пәнаралық байланыс орнату
ІІ. Бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында пәнаралық байланысты іске асырудың педагогикалық мәселелері.
2.2. Бастауыш сыныптарда оқушыларды оқыту барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру жолдары.
ІІІ. «Дүниетану» пәнін оқытуда пәнаралық байланыстың әдістемелік негіздері.
3.1. «Дүниетану» пәнін оқыту барысында пәнаралық байланысты қалыптастыру ерекшеліктері.
3.2. 2.сыныптағы дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгінгі таңдағы қолданысқа ие болып жүрген «Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасы, «Бастауыш білім берудің мемлекеттік стандартында үзіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасын қалыптастырудың құнды негізі екендігі анықталған. Осы бағытта пәнаралық байланыс бастауыш сатыда жекелеген пәндер ең алдымен оқушыда мәдинеттің базистік қырларын қалыптастыруда, оның жеке бас тұлғасын тәрбиелеуге қызмет еткендіктен білім мазмұнының инегративті, біртұтастығын қамтамассыз етудің маңызы зор. Тұлға дарындылығының табиғаты, қабілеті, дамуының қайнар көзі, шығырмашылық мұмкіншіліктерінің психологиялық құрлымы болып табылады. Мұның барлығы арнайы ізденісті қажет етеді. Қазіргі психология, педагогқа ғылымдарында осы мәселеге қатысты зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Мысалы: Я.А.Понамарев, Н.С.Лейтес ал сонымен қатар білім берумен оқыту теориясында пәнаралық байланыс жөнінде өзіндік пікірлерін ұсынған педагог ғалымдар педагогтка ғылымының даму тарихына өз үлестерін қосты. Чех педагогы Я.А.Каменский, Д.Локк, Л.Н.Толстой, И.Г.Пестолцци және қазақ ғалымдары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. оқытудағы пәндерді бір-біріне интеграциялау мәселесі бойынша өз еңбектерінде атап өткен.
1. А.Бейсенбаева «Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыруң Алматы – 1995 ж.
2.«Қазақстан Республикасының бастауыш білімінің мемлекеттік стандартың
3. Ж. Б. Баянбаев «Педагогикаң Астана 1998 ж.
4. Ж. Аймауытов, А. А. Бейсенбаева Шығармалары, Алматы «Жазушың 1989 ж.
5. Б. Р. Айманбетова, А. А. Бейсенбаева «Әдіснамалық негізгі тұрғысынанң «Қазақстан мектебің 1993 ж. №9 20-24 бет.
6. А. А. Бейсенбаева «Педагогика курсының лекциялары мектептегі оқу тәрбие процесіндегі пәнаралық байланысң алматы Абай атындағы КазПУ 1991 ж.
7. А. Д. Балтаев «Пәнаралық байланыс арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық психологиялық негізің Алматы 1994 ж. 30 бет.
8. «Сабақ беру тиімділігін арттыру жолдарың Құрастырған Б. Сманов Алматы Мектеп 1989 ж.
9. Д. Сабыров «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдарың Алматы Мектеп 1978 ж. 110 бет.
10. Д. Сабыров «Оқыту теориясының негіздерің Педагогика коллледждер мен училищелерге арналған дидактикалық оқу құралы Алматы 1993 ж.
11. Қазақстан Республикасының заңы , Білім беру туралы «Алматы ақшамың 1992 ж 24 ақпан.
12. А. Көбесов, Әл Фараби Алматы «Қазақстанң 1971 ж.
13. О. Мұсабеков «Пәнаралық байланысты жұүзеге асыруң Қазақстан мектебі, 1989 ж. №13 49 – 50 бет.
14. Б. А. Сухомлинский «Мектептің жас директорымен сырласуң Алматы 1987 ж.
2.«Қазақстан Республикасының бастауыш білімінің мемлекеттік стандартың
3. Ж. Б. Баянбаев «Педагогикаң Астана 1998 ж.
4. Ж. Аймауытов, А. А. Бейсенбаева Шығармалары, Алматы «Жазушың 1989 ж.
5. Б. Р. Айманбетова, А. А. Бейсенбаева «Әдіснамалық негізгі тұрғысынанң «Қазақстан мектебің 1993 ж. №9 20-24 бет.
6. А. А. Бейсенбаева «Педагогика курсының лекциялары мектептегі оқу тәрбие процесіндегі пәнаралық байланысң алматы Абай атындағы КазПУ 1991 ж.
7. А. Д. Балтаев «Пәнаралық байланыс арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық психологиялық негізің Алматы 1994 ж. 30 бет.
8. «Сабақ беру тиімділігін арттыру жолдарың Құрастырған Б. Сманов Алматы Мектеп 1989 ж.
9. Д. Сабыров «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдарың Алматы Мектеп 1978 ж. 110 бет.
10. Д. Сабыров «Оқыту теориясының негіздерің Педагогика коллледждер мен училищелерге арналған дидактикалық оқу құралы Алматы 1993 ж.
11. Қазақстан Республикасының заңы , Білім беру туралы «Алматы ақшамың 1992 ж 24 ақпан.
12. А. Көбесов, Әл Фараби Алматы «Қазақстанң 1971 ж.
13. О. Мұсабеков «Пәнаралық байланысты жұүзеге асыруң Қазақстан мектебі, 1989 ж. №13 49 – 50 бет.
14. Б. А. Сухомлинский «Мектептің жас директорымен сырласуң Алматы 1987 ж.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
І. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
0.1 . Дүниетану пәнін оқытудың әдістер мен тәсілдер, олардың жіктелуі.
0.2 . Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
0.3 . Дүниетану пәнін оқыту процесінде пәнаралық байланыс орнату
ІІ. Бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында пәнаралық байланысты іске асырудың педагогикалық мәселелері.
2.2. Бастауыш сыныптарда оқушыларды оқыту барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру жолдары.
ІІІ. Дүниетану пәнін оқытуда пәнаралық байланыстың әдістемелік негіздері.
3.1. Дүниетану пәнін оқыту барысында пәнаралық байланысты қалыптастыру ерекшеліктері.
3.2. 2-сыныптағы дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе.
Бүгінгі таңдағы қолданысқа ие болып жүрген Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасы, Бастауыш білім берудің мемлекеттік стандартында үзіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасын қалыптастырудың құнды негізі екендігі анықталған. Осы бағытта пәнаралық байланыс бастауыш сатыда жекелеген пәндер ең алдымен оқушыда мәдинеттің базистік қырларын қалыптастыруда, оның жеке бас тұлғасын тәрбиелеуге қызмет еткендіктен білім мазмұнының инегративті, біртұтастығын қамтамассыз етудің маңызы зор. Тұлға дарындылығының табиғаты, қабілеті, дамуының қайнар көзі, шығырмашылық мұмкіншіліктерінің психологиялық құрлымы болып табылады. Мұның барлығы арнайы ізденісті қажет етеді. Қазіргі психология, педагогқа ғылымдарында осы мәселеге қатысты зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Мысалы: Я.А.Понамарев, Н.С.Лейтес ал сонымен қатар білім берумен оқыту теориясында пәнаралық байланыс жөнінде өзіндік пікірлерін ұсынған педагог ғалымдар педагогтка ғылымының даму тарихына өз үлестерін қосты. Чех педагогы Я.А.Каменский, Д.Локк, Л.Н.Толстой, И.Г.Пестолцци және қазақ ғалымдары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. оқытудағы пәндерді бір-біріне интеграциялау мәселесі бойынша өз еңбектерінде атап өткен.
Кез-келген нәрсені, затты танып-білу адам денесіндегі сезім мүшелерінің қатысы арқылы жүзеге асатындығы, соның негізінде ойда із қалатындығы жайындағы пікірі дүниетану пәнін оқытуда практикалық және тәжірибе әдістерін қолданудың құндылығын дәлелдейді. Оның жастарға нақты объектілерді таныстыра отырып, олардың дүниетанымын қалыптастыруға жол сілтейтін қағидалары қазіргі кездегі ізденістерге негіз болады.
А. Байтұрсынов зерттеулерінде де адам баласына жас шағынан бастап-ақ өзін қоршаған ортадан білімі болуы керектігін айтып, оны танып, білу үшін оқып үйренуді міндеттейді. 1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты еңбегінде біздің сезініп, көріп жүрген нәрселеріміздің бәрі табиғат заттары екенін, сонымен қатар табиғт дүниелері және адам қолымен істеген ісінен шыққан жасанды нәрселер болғандықтан, жасанды нәрселерді жасауға адамның өнері, білімі, күші жұмсалатынын айтып, мұндай әректтерді жүзеге асыруға білім керектігін әкеліп тірейді
Оқушылардың дүниетанымының қалыптасуында эмоция мен логикалық ойдың мәні зор. Қазіргі таңдағы ғылыми еңбектерде адам эмоциясының және логикалық ойдың бір-бірімен тығыз байланыстылығы дәлелденіп отыр. Бұл екеуі де - адамның ішкі сезімі, жан әрекеті. Сыртқы шындықтың сезімге әсер етуінен түрлі хабарлар миға жетіп, эмоция тудырады да, ой осыған орай шешім қабылдайды. Ой - қорытынды шығарып, шешім қабылдау тірегі десек, эмоция оның көзге түсетін нәтижесі ретінде сыртқа шығатын күйі (қобалжу, ренжу, қуану, қүптау не жоққа шығару және т.б.), түрі. Осыған қарап, эмоция мен ойдың көзқарастың қалыптасуына тікелей әсер ететінін көруте болады.
Бастауыш мектепте пәнаралық байланыс бірқатар педагогкалық ұйымдастыру мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді. Қазіргі кезеңде пәнаралық байланыс програмасын педагогикалық психологиялық жағынан зертеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейден қарастырған В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг, В.Н.Максимова, В.Н.Малахов т.б. болды. Пәнаралық байланыстың философиялық негізіне дүниеде барлық заттың, құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжымдалған дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады. Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру, білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Дүниетану пәні негізінен, әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен, олар бір-бірінен өз алдына оқшауланып, бөлектенбейді. Ең бастысы қазіргі кезде өздігінен білім алудың, өзекті мақсаты-диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асыру. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды, оқиғаларды түсіндіріп қана қоймай, шектелмей пәнаралық байланыс негізінде білім беруді көздеуді жолға қою қажет. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат-саналы, білімді, тәрбиелі ұрпақ өсіру. Болашақ ұрпақ-келешек қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдини-ғылыми өрісі озық адамзат етіп тәрбелеу біздің де қоғамның алдындағы борышымыз. Сондықтан бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тиімділігі жолға қойылуда.
Курстық жұмыстың мақсаты: бастауыш сыныптарда дүниетану пәнін оқыту барысында пәнаралық байланыстың тиімділігін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері: бастауыш сыныптарды оқыту барысында пәнаралық байланыс арқылы оқытудың ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу.
-Оқушының өмірге, көзқарасының қалыптасуының негізі-оның дүниетанымы жайлы түсінік беру және өзіндік шығармашылық іс-әрекетін дамытуды жүзеге асыру жолдарын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
3.1 . Дүниетану пәнін оқытудың әдістер мен тәсілдер, олардың
жіктелуі.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті. Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар мен құбылыстардың қасиетін бейнелейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді. "...ұғымдар бай-лығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат күштерін игеруте жақындата түседі". Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге көтерілу мүмкіндіп болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін жай байкау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу. ара қатынасыи ашу ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
Қазақстан ойшыл ағартушыларының қайсысын алсақта, олар табиғатқа еліктемей, оның сырын ашып, еліне, халқына танытуға талбынбай қалған емес. Адам баласы табиғат аясында өмір сүре отырып, оның терең сырын білуге қызықпай қоймайды. Өйткені табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялығымен адамды еліктіріп, өзіне тартып, көңіл күйге әсер етеді. Сондықтан да ойшыл-ағартушыларымыздың бірі табиғат тамашасын өлеңмен жеткізсе, енді бірі сөзбен өрнектеді. Сөйтіп, келешек жастарға өшпес, жоғалмасмұра қалдырды.
Дүниетану пәнін оқыту бірнеше тәсілдерге бөлінеді.
Түсіндіріп оқыту сабақтары мынадай элементтерден тұрады: әңгіме тексін түсіндіру кіріспесі, әңгімені оқу, тексті талдау және сөздік жасау, әңгімені айтып беру үшін оқушылардың жоспар жасауы, әңгімені қайта айтып беруі.
Түсіндіріп оқыту сабақтарын бес типке бөледі;
1) экскурсия соңынан оқыту;
2) оқушыларды тұрған жерінде өз бетінше жасаған бақылауларымен байланыста оқыту;
3) заттық сабақтардың соңынан оқыту;
4) тәжірибелер демонстрациясы соңынан оқыту;
5)мұғалімнің әңгімесі мен баяндауына негізделген Көрнекі құралдарды қарастыра отырып оқыту.
Бірінен-бірі сабақтың алғашқы элементін -- әңгіменің тексін түсіндіруге кіріспе және әңгіменің мазмұнын өткізумен ажыратылатын табиғат тану әңгімелерінің түсіндіріп оқыту сабақтарының әр түрлі типтеріне талдау жасау.
Экскурсия соңынан оқыту сабағы. Мұндай сабақ экскурсиядан алынған материал әңгіме тексін түсінуге болатындай болғанда, кейде оқу жылының басында өткізілген экскурсияның артынша өтіледі, кейде экскурсияның аралығында өткізіледі, ал әңгіменің өзі оқу жылының ортасында бірнеше ай бойы өтіледі. Бұл жағдайда экскурсиядан алған білімдерін экскурсия соңынан бақылау қортындысын бірден жазу немесе сурет түрінде қағазға сызумен тиянақтайды. Оқыту сабағанда әңгімелесу кезінде, балалар экскурсиядан көргендерін естеріне түсіреді. Содан кейін балалар немесе мұғалім әңгімені дауыстап оқып шығып, таныс емес немесе қиын сөздерді талдайды, екінші рет ішінен оқып шығып, мұғалімнің тақтаға жазған тапсырмаларын орындайды.
Әңгімені орындау жұмысы сұраулар бойынша оны талдау немесе жоспарын жасаумен аяқталады. Оқушылар әңгіменің мазмұны және экскурсиядан көргендері бойынша қортынды жасайды.
Заттық сабақтар. Бұл оқушылардың айналасындағы материалдық дүниені құрайтын жеке заттар туралы сабақтар. Оған табиғаттың алуан түрлі заттары- минералдар, өсімдіктер, жануарлар, табиғи материалдардан жасалған әр түрлі затттар жатады.
Бақылау негізінде оқыту. Қисынды құралған әңгіме кезінде мұғалім оқушыларынан бақылаған құбылыстарын ойлануды және себепті байланыстары мен өз ара тәуелділіктерін ашуды талап етеді, оларды табиғат тану туралы жаңа ұғымдарды меңгеруге жетелейді және ой-өрісін даиытады.
Тәжірибелер жасалғаннан кейінгі оқыту. Балалар 1-кластан бастап тәжірибелер кезінде мұғалім көрсеткен әр-түрлі табиғи құбылыстарды, мысалы, қардың еруі, мұздың қатты күйден сұйыққа айналуы, судың булануы жер қыртысының суды өткізбеуі және су сіңіргіштігі және т.б. бақылайды. Жасалған немесе бақыланған тәжірибелерден кейін оқушылар соған сәйкес әңгімелерді оқиды да қажетті қортындылар жасайды.
Көрнекі құралдарды пайдалана отырып алдын-ала әңгіме өткізу, соңынан оқыту. Мұндай сабақтардың мазмұны алуан түрлі болғанымен, олардың әр-түрлі варианттарының мынадай кезеңдері болады:
1) Балаларды тексті түсінуге тартқанымен тақырыпты аяғына дейін аша алмайтын, мұғалімнің әр-түрлі құралдарды пайдалана әңгімелеуі немесе баяндауы;
2) Әңгімені оқыту және сөздік жұмысы;
3) Оқыту бойынша әңгімелесу;
4) Әңгіме мазмұнын дұрыс түсіну және пысықтау үшін қайта оқыту;
5) Үйге тапсырма;
Оқыту әдісі дегеніміз ол мұғалімнің мектеп оқушыларына танымдық қабілетін дамытып, көзқарастарын қалыптастыратын және оларды өмір сүруге дайындайтын білім, іскерлік және дағды беру әдістері. Оқыту әдістері оқушыларға жаңадан білім беріп бұрын алғандарын бекітуді қамтамасыз етеді, соның нәтижесінде олар мұғалімнің басшылығымен ғылым негіздерін игереді.
Оқыту әдістері оқытудың мазмұнымен тығыз байланысты. Мұғалім мазмұны бойынша қажетті оқу материалын іріктей отырып одан сабақ берудің белгілі бір формасын анықтайды. Оқушылардың міндеті мұғалімнің берген білімін меңгеріп, оны оқу және практикалық іс-әрекетке қолдана білу болып саналады. Демек, программадағы қандай да бір мәселені оқып үйрету әдісін анықтаған кезде мұғалім мен оқушылар іс-әрекеттерінің сипатын, сондай-ақ осы кезде пайдаланылатын білім көзін ескеруі қажет. Оқушыларға, бір жағынан, әдістердің қай-қайсысы болса да, біріншіден, мұғалім баяндап берген даяр білімді игеруге; екіншіден мұғалімнің басшылығымен өздігінен жұмыс істеуге; үшіншіден, ешкімнің жәрдемінсіз өздігінен жұмыс істеуге көмектеседі. Екінші жағынан әдіс білім игеру барысындағы мұғалімнің жетекшілігіне және мектеп оқушыларының танымдық қабілетінің дамуына бағытталғглі іс-әрекеттерін де қамтып көрсетеді. Осы жұмыстың барысында балалар оқуға үйренеді, яғни білім игеру әдістерін меңгерді.
Белгілі бір әдіс сабақтың мақсатына, оқу материалының мазмұнына және танымдық іс-әрекеттің сипатына байланысты әр түрлі бағыт, түрліше күрделілек дәрежесіне ие болады.
Табиғаттанудан сабақ беру барысында әрбір әдістерді тақырыптың мазмұнына оқушылардың жалпы дамуына және мұғалімнің шеберлігіне сәйкестендіе отырып, пайдалана білу қажет.
Оқыту әдісіне жұмыстың әр алуан тәсілдері енеді, оларды әдістің детальдары, элементтері ретінде қарастыру керек. Тәсілдер, әдетте, қосалқы мәнде болады. Олар бір әдістің ғана емес, әр түрлі әдістердің бірқатар бөлігі болуы да мүмкін. Мәселен, мұғалім табиғаттану сабақтарында көбінесе әңгіме немесе әңгімелесу, практикалық жұмыс және бақылаулар кезінде салыстыру тәсілін пайдаланады
1.2. Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
Табиғатты оқытудағы түсіндіріп оқыту сабақтарының маңызы. Түсіндіріп оқыту сабақтары негізінен үш мәселеңі шешеді:
1) балаларға жаңа білім және табиғат танудын, жаңа ұғымдарын айтып беру;
2) балаларды жақсы оқуға үйрету және
3) олардың оқығандарын саналы түрде түсіне білуіне көмектесу.
Біз ұғымды игеру үшін көркем әңгімелерге қарағанда басқаша тәсіл қолдануды талап ететін іске пайдалы мақалаларды оқуға зор маңыз береміз.
Көрнекі құралсыз, экскурсия мен бақылаусыз, балаларға тексті түсіндіретін кіріспе әңгімесіз өткізілген түсіндіріп оқыту бос сөзділік болады. Онда ол түсіндіріп оқыту емес, негізгі мақсаты -- балаларды оқуға машықтандырып, оқығанына мән бере алмайтын өмірден қол үзген тәсілдің формасы болып шығады.
Экскурсия соңынан оқыту. Бастауыш мектепте программаға сәйкес табиғатқа, өнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындарына, өлке тану музейіне, хайуанаттар паркіне немесе айуанханаға, ботаника бағына экскурсиялар жасау керек.
Экскурсия - бұл объектілер мен құбылыстарды олардың табиғи ортасында - табиғатта және жасанды жағдайларда - хайуанаттар паркінде, бақтарда, т.т. оқып үйрену.
Экскурсияның маңызы. Оқушылар мұғалімнің басқаруымен экскурсия жасағанда бүкіл табиғатты оның алуан түрлілігімен бірге білетін болады. Олар заттарды толығырақ қабылдайды.
Экскурсия кезіндегі істер оқушылардың ойлау қабілетін дамытады. Олар бақылау барысында объектілерді салыстырады, олардың негізгі белгілерін көрсетеді, байланыстарын анықтайды.
Оқушылар табиғатқа жасалған экскурсияларда тәуелділік себептерін анықтап, болып жатқан өзгерістерді аңғарады, кейбір табиғи процестерді ұғына бастайды. Оқушыларға табиғатты бақылауды үйрету - оларға табиғаттың негізгі заңдылықтарын түсінуге баулу деген сөз.Оқушылардың экскурсия кезінде практикалық жұмыстарды орындауынан көптеген практикалық дағдылардың қабылдануы активтендіріледі және олардың игерілуіне мүмкіндіктер туады, соған байланысты олардың, зерттелетін заттарға деген зерделері ұшталып, ынтасы артады. Осының барлығы балаларға берілетін білімнің саналы игеріліп, берік есте сақталуына, олардың табиғат тану материалдарын оқып үйренуге байланысты дағдыларының ұласуына мүмкіндік туғызады.
Сан алуан бақылаулар мен белсенді қызметінің негізінде оқушылардың сөзі әлдеқайда бейнелірек бглып шығады. Қабылдау процесінің түсініктерінің молаюы нәтижесінде игерілген мазмұнды түсініктер көптеген ұғымдарға материал бола алады. өлке тану тәсілі балаларға беймағлұм алыстағыны оқып үйренуді жақындағымен салыстыру арқылы таныстыруға мүмкіндік туғызады.
Мектеп төңірегіндегі жерлерді оқып үйрену туған жерге деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуге мүмкіндік береді, сонымен қатар жергілікті халықтардың еңбек жетістіктеріне деген ынтасы артады.
Өз өлкесіне, еліне деген сүйіспеншілік оның адамдары мен оның табиғатын білу негізінде тәрбиеленедді.
Экскурсияларды ұйымдастыру. Мұғалім оқу экскурсияларын алдын-ала жоспарлап: өткізетін жерін, мазмұнын, уақытын белгілейді, көріп білуге барынша айқын объектілерді таңдап алады, оқушылармен істелетін жұмыстың методы мен ретін, практикалық жұмыстарды және оларды ретке келтіруді белгілейді.
Өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру мақсатында байланысты жұмысты ұйымдастыруды біртіндеп алмастырып және күрделендіріп отырады: мұғалім бақылаулар ұйымдастырады, көргендері туралы сұрайды және объектілер мен құбылыстарға түсінік береді.
Мұғалім бүкіл класқа бірдей тапсырма береді, сонда тексеру кезінде айналадағы заттарға кім зер сала, қырағылықпен қарағанын оқушыларға көрсету жеңіл болады. Кейінірек оқушыларды топтарға бөледі.
Жұмысты бұлай етіп ұйымдастыру оқушылардың бірінен - бірі алып пайдалануды болдырмайды, сонымен қатар өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттырады.
Ең соңында мұғалім әр кімге жеке тапсырма бере алады. Өз бетінше жұмыс істеу қабілетінің артуы және экскурсияда көріп білетін объектілердің күрделенуі кластан-класқа көшкенде болады. Егер І және ІІ класта балалар жеке объектілерді оқитын болса, ІІІ және ІV кластарда барынша күрделі комплексті экскурсиялар өтуі мүмкін, ол кезде балалар бірімен-бірі тәуелділікте болатын көптеген объектілермен танысады. Мұндай экскурсияларда бірсыпыра практикалық жұмыстар мен бақылауларды өткізуге мүмкіндік туады.
Экскурсияларды мынадай кезеңдерге бөледі:
1) Алдын-ала класта немесе экскурсия өткізілетін жерде экскурсия басталғанға дейінгі мұғалімнің кіріспе әңгімесі;
2) Оқушылардың тапсырмаларды орындауы;
3) Экскурсия кезіндегі тапсырмаларды орындаудың дұрыстығын түсіндіретін қортынды әңгіме және бүкіл класты олардың нәтижесімен таныстыру; суреттерін сыздыру және жаздыру;
4) Экскурсияның материалын класта оқылатын тақырып бойынша әңгімені оқыған кезде талдау;
Мұғалімнің экскурсияға дайындығы. Мұғалім жұмыстың жылдық жоспарын жасағанда экскурсиялардың тақырыптарын мақсатын және өткізетін жерлерін, оларды жалпы оқу жоспарына орналастыруды белгілейді.
Экскурсияның мақсатын анықтап, уақытын белгілеген сң, мұғалім оның сипатын анықтайды.
Ең алдымен экскурсия үшін қолайлы жер табу керек. Әдетте иұғалім өзі тұрған жердің планын қарап, мұндағы ежелгі тұрғындардан, осы тақырыпқа бұрын экскурсия өткізіп келген тәжірибелі ұстаздардан сұрайды және жоғарғы класс мұғалімдерінен ақыл-кеңес алады.
Жерді таңдап алғаннан кейін мұғалім қойын блокнотын, компасын, рулеткасын және басқа керекті құрал-жабдықтарын алып сол жершгет барады. Жұмыс өткізетін жерді айналып шыққан соң, мұғалім кіріспе әңгімені өткізуге болатын алғашқы аялдаманы белгілеп, оқушылардың назарын аударатын объектілердің ерекшеліктерін блокнотына жазады. Содан кейін жзенрді өзі толық танып алады да жеке бригадалар үшін тапсырмалар тағайындайды. Бұл жердегі қиыншылық берілген тапсырмалардың бір тектес болуында: өйткені бұлардың барлығы әр түрлі объектілерді қарағанымен алатын білімі бірдей болуы керек. Бригадаларды біріне-бірі кедергі жасамайтындай етіп орналастыру керек. Мысалы, балалар төбені және оның элементтері деген тақырыпты оқып білуі керек делік. Мұндай жағдайда кем дегенде екі төбесі, әр түрлі кескіні, әр түрлі баурайы бар жерлерді таңдап алады. Әрбір бригада өзіне бөлінген төбе маңында жұмыс істеу керек. Сол сияқты мәселен, шымтезекті батпақ және оның өсімдіктерімен таныстыру керек болса - мұғалім оқушылардың топтарымен жұмыс істейтін жерді таңдап алады. Егер мұғалім оқушыларды бақшаға алып барса, онда оларға әр түрлі овощтарды көрсетіп, өз беттерінше аттарын айтып беруді ұйғарады.
Оқытушыға экскурсияның маңызы, мақсаты және оның міндеттері айқын болған соң, ұғалім экскурсияның жоспарын жасап, кіріспе сабақтың немесе кіріспе әңгімесінің мазмұнын ойласытырып, бригада бойынша тапсырмалар құрастырып, әр - бір бригаданың құралдарын белгілейді.
Оқушылардың дайындығы. Мұғалім экскурсияға өзі дайындалумен қатар, оған балаларды да дайындайды. Ең алдымен оларға экскурсия саяхат емес, сабақ екендігін, оның тек класта өткізілмей, табиғат жағдайында - өтілетін сабақ екендігін нандыру керек. Мұғалім бүкіл класты 6-8 адамнан бригадаға бөліп, бригадирлерін тағайындайды. Олар өз бригадасының тәртібі мен тапсырмаларды орындауына жауап береді. Мұғалім әр бір бригадаға жеке тапсырма береді. Ол бұлардан басқа оқушылардың экскурсияға қандай заттар алатынын атады. Экскурсиядан кейін міндетті түрде жиналғңан материалдар мен мәліметтерді ретке келтіреді. Кейде экскурсиямен оқылатын тақырыптың аралығында көп уақыт өтіп кетеді. Мысалы табиғатқа экскурсия күзде жасалады да экскурсияда алған білімдерін тек қана қыста тақырыптың өткен кезде қолданады. Мұнда жағдайда мұғалім келесі сабақта экскурсияның қорытындысын шығарып суреттерін сыздырып, жазуларын жаздырады. Олардың тақырыпты өткен кезде ғана қажет болатындығы табиғи нәрсе. Экскурсиядан кейін оқушылар шығарма жазады.
Әңгіме ауызша айту методының бір түрі. 1-4 кластардағы мұғалімнің баяндауына қарағанда педагогика әңгімесі жиірек өтеді. Әңгіме балаларға қойылатын сұрақтардан, олардың жауаптарынан мұғалімнің түсіндіруінен және ең соңғы жинақтайтын қорытындыдан тұрады.
Балалардан тікелей бақылағандарынан, оқыған әңгімелерінен, жасаған тәжірибелерінен және т.б. белгілі болғандарды ғана сұрауға болады.
Әңгіме мұғалімнің әңгіме тексін немесе баяндауды балалардың қабылдауына даярлайтын және бұрын өтілген материалдарға негізделетін кіріспе, сондай-ақ нәтижелерді жинақтап, алған білімдерді тиянақтайтын қортынды бөлімдерге бөлінеді.
Әңгіме кезіндегі сұрақтарға қойылатын талаптар. Сұрақтар құрастыру оңай іс емес, ол мұғалімнің шеберлігі мен үлкен тәжірибесін талап етеді. Мектеп теориясы мен практика әңгіме кезінде сұрақтарға мынадай талаптар қояды. Сұрақтар анық және тиянақты болуы қажет. Оларға артық сөз араластырмай, қысқа етіп құрастыру керек. Сұрақтар өз жауабын өзі айтатындай болмау керек. Былай: Пальмалар Кавказда Қара теңіз жағалауларында өсе ме, жоқ па? - деп сұрауға болмайды. Оны былай сұрайды: Кавказда Қара теңіз жағалауында қандай өсімдіктер өседі?. Сұрақтар иә немесе жоқ деген жауап алатындай, немесе қос жауап талар ететіндей болмау керек, мысалы: Тайгада қандай өсімдіктер мен жануарлар бар?, Шөл мен қара топырақты далалық жердегі халықтар немен айналысады?, Мұнай мен шымтезектің қандай қасиеттері бар?. Сұрақтар стилистикалық сауатты болу керек. Түйелер шөлде өсіріле ме?, Донбастан не өндіріледі? - деп сұрауға болмайды. Сұрақтарды өте бөлшектеп жіберуге де болмайды. Мысалы: Аралас орманда қандай ағаштар өседі?, Онда қандай бұталар кездеседі, Жерді қандай шөптер жауып жатады?. Осы үш сұрақты бір сұраққа біріктіріп: Аралас орман зонасының өсімдіктері қандай? немесе Аралас орман зонасының өсімдіктері туралы айт - деуге болады. Сұрақтар баланың санасын оятып, оны өзінше белгілі бір қорытындыға және пікірге келуі мәжбүр етуі оны әр түрлі ғылыми шындықты ашуға итермелеу керек, өйткені бұл жұмыс табиғат тану материалын жүйелі ойластыруға қалыптастырады.
Құбылыстардың өзара тәуелділігі мен, себептік байланыстарын ашатын сұрақтар, мысалы Тундрада биік ағаштар неліктен өспейді?, Гранит неліктен бүлінеді?, Далалық жердегі халықтардың негізінен егін шаруашылығымен шұғылданатыны неліктен?, Жуылмаған жемістер мен жидектерді неліктен жеуге болмайды?, Жылы ауа неліктен жоғары көтеріледі? дегендер осы тектес сұрақтарға жатады.
Мұғалім сұрақты бүкіл класқа қойып, белгілі бір оқушыдан ғана сұрайды. Сұраққа бірден жауап беруді талап етуге болмайды, балалардың ойлануына мүмкіндік беру керек.
Бір сұрақ бұрынғы сұрақтардың жалғасы болатындай етіп, сұрақтарды белгілі бір жүйелікпен қоюы керек.
Мұғалімнің әңгімеге дайындығы. Мұғалім әңгіме мақсатын және оның сипатын, бұл кіріспе әлде қортынды әңгіме болады ма, оқушыларға өз бетімен жаңа білім беретін әңгіме ме; бұл әңгіме тәжірибеге, бақылауға, картаға, суретке, әңгіменің тексіне немесе тақырыптың мазмұнына байланысты мұғалімнің қосымша баяндауына сүйенеді ме, алдын ала ашып алу керек.
Дайындық барысында балалардың әңгіме кезінде қандай білім алатындығы туралы толық түсінік пайда болады.
Әңгімеге дайындалу сұрақтарды таңдап алудан да негізделеді, сұрақтарды ойланып, оқылатын тақырыптың табиғат танудағы мазмұнын ашатындай етіп құрастырады. Мұғалім әңгіме соңынан жасайтын қорытындысын күні бұрын конспектісіне жазып қояды.
Сұрақтарды құрастыру кезінде оқушылардың жалпы дамуы, олардың өмірлік тәжірибесі және осы сабақта өтілетін тақырып бойынша балалардың нақты білімі ескеріледі.
Идеялық саяси бағытта болатын баяндау мен әңгіме оқушыларға нақты білім береді және оларды іс жүзінде қолдануға деген тілек туады. Баяндау мен әңгіме мұғалімнің ақиқат сөзінің әр түрлі формасы ғана, сондықтан олар бірін-бірі алмастыра алмағанымен өзара кезектесіп бірін-бірі толықтыра алады. Мұғалімнің баяндауы мен әңгіме бірін-бірі толықтырып, әңгімені оқумен және жұмыстың басқа түрлерімен үйлестіріп, балаларға программаның талабына сай білім береді. Бұл оқушыларға ой тудырып, оқылатын тақырыптың балаларға бейжаттандылық болмай, түсінікті болуына көмектеседі. Баяндау мен әңгіме карта, көрнекі құралдар пайлдаланумен, көркем әдебиет оқумен, есеп шығарумен, тәжірибе жасаумен байланыстырылады. Егер баяндау кезінде балалар селқос отырса, әңгіме кезінде олар барынша белсенді отырады, ойланады, мұғалімге - олардың ойларын шеберлікпен басқарып, оны қажетті арнаға бағыттау ісі ғана қалады.
Сурет бойынша әңгіме өткізу. Сабақта өтілетін тақырыпқа сәйкес келетін суреттерді талдайды. Мысалы, Тундра деген тақырыпты өткен кезде, мұғалім Көктемгі тундра деген суретті іліп қойып, сол бойынша мынадай әңгіме өткізеді: Суретте не бейнеленген? Бұл жерде өзендер мен батпақтар неге көп? Бұл жерден қандай өсімдіктер көрініп тұр? Тундрада биік ағаштардың жоқ болуы неліктен? Суретте бейнеленген жануарларды атап шығыңдар. Мұнда су құстары неге көп? Бұл құстар немен қоректереді?
Сұрақ бойынша суретті талдау арқылы балалар жаңа мағлұматтар алады, өйткені мұғалім олардың әрқайсысының қайтарған жауабына өзінің түсіндірмесін қосып, оқушылардың шүбәлі жауаптарын түзетіп отырады.
Оқылған текст бойынша әңгіме өткізу. Мұндай әңгіменің мақсаты - қандай болмасын бір табиғи құбылысты балалардың дұрыс түсінгендігін анықьау, әңгімені оқыған кезде алған жаңа білімдерін жүйеге келтіру және тиянақтау.
2-4 кластарда жаңа материал өткен сабақтардың мазмұнынан шығады, кейде оқытумен басталып, оқығаны бойынша толық әңгімемен аяқталатын сабақтар да өткізіледі.
Табиғат тану оқулығынан Донбастың шахталары деген класта оқылған әңгіме бойынша әңгіме өткізу мысалын келтіреміз.
Оқығаннан кейін түсініксіз сөздер мен сөйлемдерді талдайды, содан кейін әңгімені ішінара оқыта отырып, мына сұрақтар бойынша әңгіме өткізеді. Картадан Донбасты табыңдар. Қазіргі кезде Донбаста көмірді қалай өндіреді. Шахтерлердің еңбегін жеңілдеткен не? Олардың еңбегінің қауіпті болмауы неліктен? Донбастан өндірілген көмір қайда кетеді?
1, 2, 3 кластарда оқыған әңгімені бөлімдері бойынша талдайды және әрбәр бөлімдері бойынша сұрақтар қояды.
Жасалған тәжірибе негізінде жүргізілген әңгіме. Мысалы, Пайдалы қазбалар деген тақырыбы бойынша Таулар қалай бүлінеді деген сабақ жүріп жатыр. Балалар мұғалімнің басшылығымен Табиғат тану оқулығында жазылған 1 және 2-тәжірибелерді жасайды. Тәжірибелерден соң әңгіме өткізеді. Тиын шегелердің арасынан неге өте алмай қалды? Тиын неге қайтадан шегелердің арасынан өте бастады? Денелерде қыздырған кезде қандай өзгерістер болады? Ал суытқанда ше? Біз гранит кесегін қыздырғанда онда қандай өзгеріс болды? Граниттің ыстық кесегін суық суға салғанда нендей өзгеріс болды? Гранит неге бөлшектеніп шашылып кетті?
Содан кейін оқушылар тау қалай бүлінеді деген әңгіменің екінші бөлімін оқып, шаруаның үлкен тасты қалай алып үлгергенін түсіндіреді. Содан соң оқулықтағы әңгімеде берілген сұраулар бойынша тағы да әңгіме өткізеді.
Оқылған материалдардың негізінде карта бойынша әңгіме өткізу. 3 класс оқушыларының алдында карта жатыр. Мұғалім алғаш таныс географиялық объектілерді, мысалы, Орал тауын, одан кейін Орал тауының батысында жатқан ойпатты солтүстігінен қоршап жататын теңізді табуды ұйғарады.
Мұндай әңгіме таныс материалға құрылады да, карта бойынша жаңа білім алу ұшін бағдарлау қызметін атқарады.
Әңгімеге байланысты құрылатын сұрақтар толық болуына қарамастан, әңгіменің табиғат танудағы мазмұнын толық аша алатындай болу керек.
Көрнекі оқыту құралы ретіндегі модель
Модель -- зат пен құрылыстардын, барлық детальдарын сол қалпында қайталайтын көшірмесі.
Модельдердің танымдық маңызы өте зор. Жазықтыққа сызылған суретке қарағанда модель оқып отырған зат туралы кең ұғым береді.
Балалардың сүйікті ойыншықтары, әсіресе жол қатынасы құралдарын бейнелейтін -- жүк автомобильдері, вагондар, ежелгі паровоздар, моторлы қайықтар, көтергіш крандар, жұмыс істейтін машиналардың моделі, кейде олардын, өте дәлдікпен жасалған кешірмесі болып есептеледі.
Табиғат танудың программалық материалын меңгеруде пайдасы әр түрлі болатын модельдер тақырыптарын бірнеше топқа біріктіруге болады. Осындай топтардың біріне -- географиялы модельдер жер бетінің формалары: тау, төбелер, езен аңғарлары, өзен және оның салалары, сайлар, жыралар жатады. Әсіресе экскурсияда көріп білген заттарды бейнелейтін модельдерді маңызы ерекше болады.
Тірі табиғат объектілерінен модельдер жасаудың қажетті жоқ. Бірақ қыста оқылатын кейбір объектілерден, мәселен, шырынды жемістерден, саңырауқұлақтардан модельдер жасауға болады. Біз бұл жерде модельдердің муляж деп аталатын түрін кездестіреміз.
Саңырауқұлақтардың муляжын оның өзіне қарап отырып, желімді мақталардан жасайды да, соңынан бояйды. Гүлдің бөліктерін табиғи гүлден көріп-біліп, білімді тиянақтау үшін құрылысы әр түрлі гүлдерді, олардың аталықтары, аналықтары күлте жапырақшалары және тостағанша жапырақшалары схемасының модельдерін жасаған пайдалы.
Зоологиядан модельдер жасау табиғи коллекциялардың жоқ детальдарын толықтырады.
Мысалы, ұлу мен үлкен тоспа су ұлуының құрғақ, бос бақалшағына олардың қолдан жасалған днесін жалғастыруға, перловицаның бақалшақтарыньщ жақтауларынын, ішіне моллюсканың қолдан жасалған денесін қоюға, насекомдардың дамуының коллекциясына жұлдыз құрттың моделін қосуға болады.
Көрнекі құралдардың үлкен тобын әр түрлі техникалык құрылыстар мен құрылыстардың модельдері құрайды. Бұл жері әсіресе қозғала алатын, жұмыс істейтін модельдер: су құбыры, фонтан, ағын сулы дөңгелек пен турбина, жел қозғағыштар пайдалы болады.
Табиғаттағы су айналымын үйлер мен ағаштар айналасында болады деудің тәжірибеде түкке керегі жоқ: тәжірибе жасағанда судың булануы және оның бұлтқа барып шоғырлануы ешқандай үйлерсіз-ақ, ағаштарсыз-ақ жүреді, бірақ осы көріністердің барлығы балалар санасында өмірге орайлы тәжірибе болып көрінеді. Техникалық модельдер жасаған кезде жұмысты өндірістік процестің қандай болмасын бір-мәнін көрсететіндей, олардың қызметін бақылауға болатындай жағдайға дейін жеткізу керек, егер балалар оларды экскурсияда көре алмаса, онда оқу фильмінен көреді.
1.3 Дүниетану пәнін оқыту процесінде пәнаралық байланыс орнату
Оқыту процесінің құрамдас бөлігі болып оқушылардың білімін тсксеру саналады. Оқыту мақсаты мен алынған нәтиженің ара қатынасы болыл білімді бақылау саналады.
Білім тексерудің негізгі мақсаты оқушы білімі, дағдысы мен іскерлігіндегі жетістіктерді анықтау: білім, дағдыны тереңдетіп жетілдіру жодарын нұсқау; оқушының белсенді түрде шығармашылық жұмыстарға араласуына жағдай жасау.
Білім тексерудегі бұл мақсаты ең алдымен окушылардың оқу материалдарын игеру сапасын дүниетану бағдарламасында қарастырылған білім, білік дағдылардың талаптары бойынша анықтаумен тығыз байланысты.
Екіншіден, негізгі мақсатты нақтылаудың өзі оқушыларды өзара тексеруге, өзін тексеруге және өзін және өзгені тексеру әдістерін қажетсінумен тығыз байланысты.
Үшінші мақсат оқушының істеген жұмыска жауапкершілікпен өз бастамасымен қарау қасиеттерін тәрбиелейді.
Егер аталған білім тексеру мақсаттарын іске асырсақ, онда білім тексерудің келесі қызметтері туралы айтуға болады:
Бақылаушы, білімділік диагностикалық, жобалаушылық, дамытушылық, бағдарлаушылық ,тәрбиелік.
Білім тексеруді дұрыс ұйымдастыру, мұғалімге бүкіл кластың табиғаттану түсініктері мен ұғымдарының қалай қалыптасатынын үнемі көріп, біліп, бағалап отыруына, ал оқушыларға оқу материалының меңгеру процесінде олардың алға қарай қалай жылжитындарын ұғынуға мүмкіндік береді. Тексеру нәтижесінде балалар білімнің обьективті бағасы жинақталады, ал оның тәрбиелік маңызы өте зор.
Табиғаттанудан білімді, іскерлікті және дағдыларды тексеруді ұйымдастыруға қойылатын талаптар мына төмендегідей:
А)Оқушының білімін жеке тексеру, мұғалім мұнда ұсынылған талаптарды арттырмастан және кемітпестен олардың әр түрлі даму деңгейін ескерту.
Б) Балалардың білімін тексеруге ұқыпты түрде дайындалу, сабақтардың әр түрлі кезеңдерде оның мақсатың түрлерін және формаларын анықтау.
В) Оқушылардың білімін тексеру үшін сұрақтар әзірлеу.
Білім тексеру процесінде материалистік көзқарастың негізін қалыптастыру мақсатында өзара байланыс пен өзара тәуелділік белгілеу қажет. Мысалы, оқушылар мұғалімнің сұрағына тек алған білімді талдап, салыстыра отырып қана жауап бере алмайды, олар мыналар: құстар неге оңтүстікке ұшып кетеді? Тиін неге қыста ұйқыға жатпайды? Аю неге қыста ұйықтайды?
Оқушыларға ұсынған сұрақтар ойды оятып, олардың танымдық қабілетін дамытатын, ойлауға, талдай білуге, жинақтап қорытындылап, салыстыруға мәжбүр ететін болуы керек. Мысалы: мұғалімнің мынадай тапсырмалар беруіне болады: дала мен шөп өсімдіктерін салыстырып, олардың ұқсастық және айырмашылық ерекшеліктерін атап көрсетіңдер: күзде ағаштар мен бұталардың неліктен түседі?
Оқушылардың тікелей бақылауларына, жергілікті жердегі практикалық жұмысына байланысты сұрақтарды пайдалысын пайдалы, мысалы: жергілікті жерде өзеннің ағу бағытын қалай анықтайды? Өзеннің оң жақ және сол жақ жағасын қалай анықтайды? Октябрь және ноябрь айларында біздің жерге қай құстар ұшып келеді?
Білім тексеру кезінде көрнекі құралдарды: картиналарды, таблицаларды, табиғи обьектілерді, экрандық құралдарды пайдалану қажет. Оларды бір бірімен картинаны картинамен, таблицаны коллекциямен, гербарийді суретпен үйлестірген жөн.
Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын терең түсіну үшін оның атқаратын функциясы мен міндеттерін атап айтуға болады.
1. Оқушылардың дербестік қасиетін арттыру;
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету;
3. Оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру;
4. Оқушылардың таным, ақыл-ой қабілеттерін дамыту;
5. Оқушыларды сыныптан, мектептен тыс дербес білім әзірлеу;
6. Оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгірмеушілікті болдырмауға әсер ету.
Өзіндік жұмыстың түрлері сан алуан. Оларды топтастыру - өте күрделі мәселе. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын таныстыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескеру керек. Оқытудың мақсат міндеттеріне және пәннің мазмұнына, оқыту әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушының даму дәрежесіне қарай өзіндік жұмыстарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның негізгі жиі кездесетін бір тобы - сабақ мақсатына қарай қолданатын жұмыстың түрлері. Олар мыналар:
- жаңа білімді меңгеруі;
- жаңа білімді бекіту;
- білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағдыны қалып-тастырудың тиімді жолы болғандықтан В.А.Сухомлинский "оқушылар оқуға қажетті білім дағдылар жүйесін меңгеру қажет" деді. Оқушы міндетті түрде мынадай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс:
1. Сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
2. Ойлай, қиялдай білу
3. Оқушы өзінің көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта білуі;
4. Өзіне керекті кітапты таба алу;
5. Оқу үстінде тақырыпқа байланысты материапды кітаптан өз бетінше тауып алуы;
6. Мәтінді оқи отырып, мұғалімнің берген тапсырмаларын орындай білуі;
7. Оқығаны, көргені турапы өз бетінше мазмұндама, шығарма жаза білуі.
Оқушыларда осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда ойдағыдай оқып өз бетінше оқып жұмыс істей алмайтынын В.А.Сухомлинский ескерткен. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші тобына оқыту әдістеріне байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері жатады: оқулықпен, оқу құралымен және басқа да ғылыми анықтама әдебиеттермен жұмыс істеу; шығармашылық жат-тығулар, бақылау, эксперимент.
Үй тапсырмасы сабақта өтілген материалды мазмұны бойынша толыктырады. Үйде оқушы сабақта үлгермеген тапсырмаларды орындап, оқу материалын қайталайды, өткен сабақтағы материалдармен байланысын аныктап, келесі сабақка тірек білімін қалыптастырады.
Мұғалім сабақта үй тапсырмасының қалай орындалатынын түсіндіріп, ол бақылау болуы мүмкін, онда бақылауды қалай жүргізу керектігі, табиғатқа зиян келтірмеу жақтары, бақылау нәтижелерін қалай жазу керектігі түсіндеріледі Оқулықтағы тапсырмалар болса, оларды орындау жүйелігі айтылады. Сабақтағы үй тапсырмасын беру кезеңінің мәні үлкен, оған арнайы уақыт бөлініп, тапсырманы қалай, қайтіп орындау түсіндіріледі. Осы тапсырмаларды өз бетімен орындау арқылы оқушылар өздігінен жұмыс істеуге үйренеді, сабақта мұғалімнің айтып түсіндіргені мен оқулықтағы материалдың арасындағы байланысты табады. Үйге кейбір кестелерді толтыру, суреттерді салу, сызбаларды сызу сияқты тапсырмалар да беріледі.
Үй тапсырмасының орындалу қорытындысын сабақта тексеріледі. Дұрыс ұйымдастырылған үй тапсырмасы сабақтағы оқу жұмысын жеңілдетеді.
Мұғалім оқушылардың білімін тексеруді әр түрлі тәсілмен жүзеге асырады. Ауызша тексеруді жаппай әңгімелесу формасында өткізуге болады, мұғалім сол кезде барлық оқушыларға сұрақ береді. Мұндай кезде мұғалімнің класпен тікелей байланысы пайда болады. Оқушылардың бірінен сұраған кезде қалған оқушылардың барлығы берілген жауапты мұқият қадағалап, түзетіп, толықтыра отыруы тиіс. Жаппай ауызша тексеру меңгерілген түсініктерді толық анықтауға мүмкіндік бере алмайды, бірақ аз уақыт ішінде мұғалім оқытылған обьекті немесе құбылыс туралы бүкіл кластың қаншалықты дәрежеде негізгі түсініктерді меңгергенін, балалардың білімді жинақтап қорытып және жүйеге келтіріп, қарапайым байланыстарды анықтай ала ма екенін нақтыландырады. Мұғалім жаппай сұрау кезінде сабақ соңынан баға қояды.
Жеке сұрау әдісі табиғаттану түсініктері мен ұғымдарының жүйесін, сол оқушылардың өз ойын тұжырымдап , айта алатынын айқындауға мүмкіндік береді. Табиғи обьектілердің немесе құбылыстың негізгі сипаттарын, сұрақтарын бүкіл класқа береді.
Жеке сұрау кезінде жаңа материалдың бұрын оқытылған материалмен байланысын анықтап, оқушыларыдың материалды өз бақылауларымен байланыстыра білуі өте маңызды болып табылады. Мұнда бақылаулардың қаншалықты дәрежеде өз бетімен істеліп, қорытындылаудың қаншалықты дұрыс жасалғаны ескерілу керек. Салыстырудың себеп-салдарлық байланыстарды анықтауды негізгі ерекше белгілер мен қасиеттерді, қорытындылар мен жинақтап қорытуларды талап ететін сұрақтарды қоймауы керек. Мұны болдырмау үшін ауызша тексеру кезінде оқушыларға құралдарды: карта, картина, таблица, коллекция, гербарий, суреттер, схемаларды және т.б. пайдалануды ұсыну керек.
Білімді жазбаша тексеру оқығандарын, түсінгендерін білу және балалардың қай бөлімдерді нашар меңгергенін анықтау мақсатымен жүргізеді. Бұл мұғалімге келешекте жұмысын жоспарлау үшін қажет. Жазбаша тексеру мұғалімнің қойған сұрағына қысқаша жауап қайтару арқылы, ал 3 және 4 класқа контур картасы бойынша өткізуге болады. Сұрақтар әр түрлі сипатта болуы мүмкін, бірақ оларды үш топқа топтауға болады.
1. Обьектілерді атап шығуды талап ететін сұрақтар, мысалы: мұғалім ТМД елдерінің солтүстікке қарай ағатын өзендерің, тундраның өсімдіктерін, шөлдің жануарларын, тірі немесе өлі табиғат объектілерін атауды ұйғарады.
2. Табиғат құбылыстарының арасындағы немесе ландшафтының жеке элементтерінің арасындағы, табиғат пен шаруашылықтағы адам қызметінің арасындағы себепті байланыс пен өзара тәуелділіктің сипатын сұрақтар қыста неге жауын жаумай, қар жауады? Қара топырақты жер өнімді неліктен мол береді? Жерден қайнар неліктен ағып шығады? Заттардың көлеңкесі түске дейін қысқарып, түстен кейін ұзаратындығы неліктен? Жабайы жануарлардың жүні қыста неге өте қалың болады? Көптеген құстардың күзде ұшып кетуі неліктен?
3. Оқушылардың табиғат танудың негізгі ұғымдарын түсінгендерін анықтайтын сұрақтар: Өзеннің сағасы деп нені айтамыз? Өзен деген не? Пайдалы қазбалар деген не?
Жазбаша жұмыстардың түрлері:
1 класс. Балалар жазбаша жұмыс кезінде аттарын жазбай - ақ, суреттердің жәрдемімен қойылған сұрақтарға жауап береді, ал екінші жарты жылдықта суретін сызған заттардың аттарын жазады. Мысалы, мұғалім шырша мен қарағайдың бұтақтарын сызып, олардың аттарын жазуды немесе сәбізді, шалқанды, қант қызылшасын сызып, оларды бөліп, аттарын жазуды талап етеді.
2 класс. 1-ші жарты жылдықта 1 класта жүргізілген жұмысты, бірақ оларды аздап күрлендіріп жүргізеді, мысалы: мұғалімнің тақтаға кезектестіріп жазған белгілерін жаз бен күздің белгілерін жеке- жеке көшіріп жазыңдар,тамырын, жапырағын, жемісін жеуге болатын овощтардың суретін сызып, олардың астына аттарын жазады.
3 класс. Оқушылар жасалған экскурсиядан, бақылаудан немесе суреттерді көргеннен кейін, мұғалімнің қойған сүрақтарына жазбаша жауап береді; суреттер, схемалық чертеждар жасайды.
Мұғалімдер білім тексері кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
0.1 . Дүниетану пәнін оқытудың әдістер мен тәсілдер, олардың жіктелуі.
0.2 . Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
0.3 . Дүниетану пәнін оқыту процесінде пәнаралық байланыс орнату
ІІ. Бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында пәнаралық байланысты іске асырудың педагогикалық мәселелері.
2.2. Бастауыш сыныптарда оқушыларды оқыту барысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру жолдары.
ІІІ. Дүниетану пәнін оқытуда пәнаралық байланыстың әдістемелік негіздері.
3.1. Дүниетану пәнін оқыту барысында пәнаралық байланысты қалыптастыру ерекшеліктері.
3.2. 2-сыныптағы дүниетану пәні бағдарламасы мен оқулығына талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе.
Бүгінгі таңдағы қолданысқа ие болып жүрген Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасы, Бастауыш білім берудің мемлекеттік стандартында үзіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болумен ғана емес, ең алдымен оқушы тұлғасын қалыптастырудың құнды негізі екендігі анықталған. Осы бағытта пәнаралық байланыс бастауыш сатыда жекелеген пәндер ең алдымен оқушыда мәдинеттің базистік қырларын қалыптастыруда, оның жеке бас тұлғасын тәрбиелеуге қызмет еткендіктен білім мазмұнының инегративті, біртұтастығын қамтамассыз етудің маңызы зор. Тұлға дарындылығының табиғаты, қабілеті, дамуының қайнар көзі, шығырмашылық мұмкіншіліктерінің психологиялық құрлымы болып табылады. Мұның барлығы арнайы ізденісті қажет етеді. Қазіргі психология, педагогқа ғылымдарында осы мәселеге қатысты зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Мысалы: Я.А.Понамарев, Н.С.Лейтес ал сонымен қатар білім берумен оқыту теориясында пәнаралық байланыс жөнінде өзіндік пікірлерін ұсынған педагог ғалымдар педагогтка ғылымының даму тарихына өз үлестерін қосты. Чех педагогы Я.А.Каменский, Д.Локк, Л.Н.Толстой, И.Г.Пестолцци және қазақ ғалымдары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. оқытудағы пәндерді бір-біріне интеграциялау мәселесі бойынша өз еңбектерінде атап өткен.
Кез-келген нәрсені, затты танып-білу адам денесіндегі сезім мүшелерінің қатысы арқылы жүзеге асатындығы, соның негізінде ойда із қалатындығы жайындағы пікірі дүниетану пәнін оқытуда практикалық және тәжірибе әдістерін қолданудың құндылығын дәлелдейді. Оның жастарға нақты объектілерді таныстыра отырып, олардың дүниетанымын қалыптастыруға жол сілтейтін қағидалары қазіргі кездегі ізденістерге негіз болады.
А. Байтұрсынов зерттеулерінде де адам баласына жас шағынан бастап-ақ өзін қоршаған ортадан білімі болуы керектігін айтып, оны танып, білу үшін оқып үйренуді міндеттейді. 1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты еңбегінде біздің сезініп, көріп жүрген нәрселеріміздің бәрі табиғат заттары екенін, сонымен қатар табиғт дүниелері және адам қолымен істеген ісінен шыққан жасанды нәрселер болғандықтан, жасанды нәрселерді жасауға адамның өнері, білімі, күші жұмсалатынын айтып, мұндай әректтерді жүзеге асыруға білім керектігін әкеліп тірейді
Оқушылардың дүниетанымының қалыптасуында эмоция мен логикалық ойдың мәні зор. Қазіргі таңдағы ғылыми еңбектерде адам эмоциясының және логикалық ойдың бір-бірімен тығыз байланыстылығы дәлелденіп отыр. Бұл екеуі де - адамның ішкі сезімі, жан әрекеті. Сыртқы шындықтың сезімге әсер етуінен түрлі хабарлар миға жетіп, эмоция тудырады да, ой осыған орай шешім қабылдайды. Ой - қорытынды шығарып, шешім қабылдау тірегі десек, эмоция оның көзге түсетін нәтижесі ретінде сыртқа шығатын күйі (қобалжу, ренжу, қуану, қүптау не жоққа шығару және т.б.), түрі. Осыған қарап, эмоция мен ойдың көзқарастың қалыптасуына тікелей әсер ететінін көруте болады.
Бастауыш мектепте пәнаралық байланыс бірқатар педагогкалық ұйымдастыру мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді. Қазіргі кезеңде пәнаралық байланыс програмасын педагогикалық психологиялық жағынан зертеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейден қарастырған В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг, В.Н.Максимова, В.Н.Малахов т.б. болды. Пәнаралық байланыстың философиялық негізіне дүниеде барлық заттың, құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжымдалған дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады. Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру, білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Дүниетану пәні негізінен, әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен, олар бір-бірінен өз алдына оқшауланып, бөлектенбейді. Ең бастысы қазіргі кезде өздігінен білім алудың, өзекті мақсаты-диалектикалық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асыру. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды, оқиғаларды түсіндіріп қана қоймай, шектелмей пәнаралық байланыс негізінде білім беруді көздеуді жолға қою қажет. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат-саналы, білімді, тәрбиелі ұрпақ өсіру. Болашақ ұрпақ-келешек қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдини-ғылыми өрісі озық адамзат етіп тәрбелеу біздің де қоғамның алдындағы борышымыз. Сондықтан бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тиімділігі жолға қойылуда.
Курстық жұмыстың мақсаты: бастауыш сыныптарда дүниетану пәнін оқыту барысында пәнаралық байланыстың тиімділігін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері: бастауыш сыныптарды оқыту барысында пәнаралық байланыс арқылы оқытудың ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу.
-Оқушының өмірге, көзқарасының қалыптасуының негізі-оның дүниетанымы жайлы түсінік беру және өзіндік шығармашылық іс-әрекетін дамытуды жүзеге асыру жолдарын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
3.1 . Дүниетану пәнін оқытудың әдістер мен тәсілдер, олардың
жіктелуі.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті. Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар мен құбылыстардың қасиетін бейнелейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді. "...ұғымдар бай-лығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат күштерін игеруте жақындата түседі". Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге көтерілу мүмкіндіп болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін жай байкау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу. ара қатынасыи ашу ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
Қазақстан ойшыл ағартушыларының қайсысын алсақта, олар табиғатқа еліктемей, оның сырын ашып, еліне, халқына танытуға талбынбай қалған емес. Адам баласы табиғат аясында өмір сүре отырып, оның терең сырын білуге қызықпай қоймайды. Өйткені табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялығымен адамды еліктіріп, өзіне тартып, көңіл күйге әсер етеді. Сондықтан да ойшыл-ағартушыларымыздың бірі табиғат тамашасын өлеңмен жеткізсе, енді бірі сөзбен өрнектеді. Сөйтіп, келешек жастарға өшпес, жоғалмасмұра қалдырды.
Дүниетану пәнін оқыту бірнеше тәсілдерге бөлінеді.
Түсіндіріп оқыту сабақтары мынадай элементтерден тұрады: әңгіме тексін түсіндіру кіріспесі, әңгімені оқу, тексті талдау және сөздік жасау, әңгімені айтып беру үшін оқушылардың жоспар жасауы, әңгімені қайта айтып беруі.
Түсіндіріп оқыту сабақтарын бес типке бөледі;
1) экскурсия соңынан оқыту;
2) оқушыларды тұрған жерінде өз бетінше жасаған бақылауларымен байланыста оқыту;
3) заттық сабақтардың соңынан оқыту;
4) тәжірибелер демонстрациясы соңынан оқыту;
5)мұғалімнің әңгімесі мен баяндауына негізделген Көрнекі құралдарды қарастыра отырып оқыту.
Бірінен-бірі сабақтың алғашқы элементін -- әңгіменің тексін түсіндіруге кіріспе және әңгіменің мазмұнын өткізумен ажыратылатын табиғат тану әңгімелерінің түсіндіріп оқыту сабақтарының әр түрлі типтеріне талдау жасау.
Экскурсия соңынан оқыту сабағы. Мұндай сабақ экскурсиядан алынған материал әңгіме тексін түсінуге болатындай болғанда, кейде оқу жылының басында өткізілген экскурсияның артынша өтіледі, кейде экскурсияның аралығында өткізіледі, ал әңгіменің өзі оқу жылының ортасында бірнеше ай бойы өтіледі. Бұл жағдайда экскурсиядан алған білімдерін экскурсия соңынан бақылау қортындысын бірден жазу немесе сурет түрінде қағазға сызумен тиянақтайды. Оқыту сабағанда әңгімелесу кезінде, балалар экскурсиядан көргендерін естеріне түсіреді. Содан кейін балалар немесе мұғалім әңгімені дауыстап оқып шығып, таныс емес немесе қиын сөздерді талдайды, екінші рет ішінен оқып шығып, мұғалімнің тақтаға жазған тапсырмаларын орындайды.
Әңгімені орындау жұмысы сұраулар бойынша оны талдау немесе жоспарын жасаумен аяқталады. Оқушылар әңгіменің мазмұны және экскурсиядан көргендері бойынша қортынды жасайды.
Заттық сабақтар. Бұл оқушылардың айналасындағы материалдық дүниені құрайтын жеке заттар туралы сабақтар. Оған табиғаттың алуан түрлі заттары- минералдар, өсімдіктер, жануарлар, табиғи материалдардан жасалған әр түрлі затттар жатады.
Бақылау негізінде оқыту. Қисынды құралған әңгіме кезінде мұғалім оқушыларынан бақылаған құбылыстарын ойлануды және себепті байланыстары мен өз ара тәуелділіктерін ашуды талап етеді, оларды табиғат тану туралы жаңа ұғымдарды меңгеруге жетелейді және ой-өрісін даиытады.
Тәжірибелер жасалғаннан кейінгі оқыту. Балалар 1-кластан бастап тәжірибелер кезінде мұғалім көрсеткен әр-түрлі табиғи құбылыстарды, мысалы, қардың еруі, мұздың қатты күйден сұйыққа айналуы, судың булануы жер қыртысының суды өткізбеуі және су сіңіргіштігі және т.б. бақылайды. Жасалған немесе бақыланған тәжірибелерден кейін оқушылар соған сәйкес әңгімелерді оқиды да қажетті қортындылар жасайды.
Көрнекі құралдарды пайдалана отырып алдын-ала әңгіме өткізу, соңынан оқыту. Мұндай сабақтардың мазмұны алуан түрлі болғанымен, олардың әр-түрлі варианттарының мынадай кезеңдері болады:
1) Балаларды тексті түсінуге тартқанымен тақырыпты аяғына дейін аша алмайтын, мұғалімнің әр-түрлі құралдарды пайдалана әңгімелеуі немесе баяндауы;
2) Әңгімені оқыту және сөздік жұмысы;
3) Оқыту бойынша әңгімелесу;
4) Әңгіме мазмұнын дұрыс түсіну және пысықтау үшін қайта оқыту;
5) Үйге тапсырма;
Оқыту әдісі дегеніміз ол мұғалімнің мектеп оқушыларына танымдық қабілетін дамытып, көзқарастарын қалыптастыратын және оларды өмір сүруге дайындайтын білім, іскерлік және дағды беру әдістері. Оқыту әдістері оқушыларға жаңадан білім беріп бұрын алғандарын бекітуді қамтамасыз етеді, соның нәтижесінде олар мұғалімнің басшылығымен ғылым негіздерін игереді.
Оқыту әдістері оқытудың мазмұнымен тығыз байланысты. Мұғалім мазмұны бойынша қажетті оқу материалын іріктей отырып одан сабақ берудің белгілі бір формасын анықтайды. Оқушылардың міндеті мұғалімнің берген білімін меңгеріп, оны оқу және практикалық іс-әрекетке қолдана білу болып саналады. Демек, программадағы қандай да бір мәселені оқып үйрету әдісін анықтаған кезде мұғалім мен оқушылар іс-әрекеттерінің сипатын, сондай-ақ осы кезде пайдаланылатын білім көзін ескеруі қажет. Оқушыларға, бір жағынан, әдістердің қай-қайсысы болса да, біріншіден, мұғалім баяндап берген даяр білімді игеруге; екіншіден мұғалімнің басшылығымен өздігінен жұмыс істеуге; үшіншіден, ешкімнің жәрдемінсіз өздігінен жұмыс істеуге көмектеседі. Екінші жағынан әдіс білім игеру барысындағы мұғалімнің жетекшілігіне және мектеп оқушыларының танымдық қабілетінің дамуына бағытталғглі іс-әрекеттерін де қамтып көрсетеді. Осы жұмыстың барысында балалар оқуға үйренеді, яғни білім игеру әдістерін меңгерді.
Белгілі бір әдіс сабақтың мақсатына, оқу материалының мазмұнына және танымдық іс-әрекеттің сипатына байланысты әр түрлі бағыт, түрліше күрделілек дәрежесіне ие болады.
Табиғаттанудан сабақ беру барысында әрбір әдістерді тақырыптың мазмұнына оқушылардың жалпы дамуына және мұғалімнің шеберлігіне сәйкестендіе отырып, пайдалана білу қажет.
Оқыту әдісіне жұмыстың әр алуан тәсілдері енеді, оларды әдістің детальдары, элементтері ретінде қарастыру керек. Тәсілдер, әдетте, қосалқы мәнде болады. Олар бір әдістің ғана емес, әр түрлі әдістердің бірқатар бөлігі болуы да мүмкін. Мәселен, мұғалім табиғаттану сабақтарында көбінесе әңгіме немесе әңгімелесу, практикалық жұмыс және бақылаулар кезінде салыстыру тәсілін пайдаланады
1.2. Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
Табиғатты оқытудағы түсіндіріп оқыту сабақтарының маңызы. Түсіндіріп оқыту сабақтары негізінен үш мәселеңі шешеді:
1) балаларға жаңа білім және табиғат танудын, жаңа ұғымдарын айтып беру;
2) балаларды жақсы оқуға үйрету және
3) олардың оқығандарын саналы түрде түсіне білуіне көмектесу.
Біз ұғымды игеру үшін көркем әңгімелерге қарағанда басқаша тәсіл қолдануды талап ететін іске пайдалы мақалаларды оқуға зор маңыз береміз.
Көрнекі құралсыз, экскурсия мен бақылаусыз, балаларға тексті түсіндіретін кіріспе әңгімесіз өткізілген түсіндіріп оқыту бос сөзділік болады. Онда ол түсіндіріп оқыту емес, негізгі мақсаты -- балаларды оқуға машықтандырып, оқығанына мән бере алмайтын өмірден қол үзген тәсілдің формасы болып шығады.
Экскурсия соңынан оқыту. Бастауыш мектепте программаға сәйкес табиғатқа, өнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындарына, өлке тану музейіне, хайуанаттар паркіне немесе айуанханаға, ботаника бағына экскурсиялар жасау керек.
Экскурсия - бұл объектілер мен құбылыстарды олардың табиғи ортасында - табиғатта және жасанды жағдайларда - хайуанаттар паркінде, бақтарда, т.т. оқып үйрену.
Экскурсияның маңызы. Оқушылар мұғалімнің басқаруымен экскурсия жасағанда бүкіл табиғатты оның алуан түрлілігімен бірге білетін болады. Олар заттарды толығырақ қабылдайды.
Экскурсия кезіндегі істер оқушылардың ойлау қабілетін дамытады. Олар бақылау барысында объектілерді салыстырады, олардың негізгі белгілерін көрсетеді, байланыстарын анықтайды.
Оқушылар табиғатқа жасалған экскурсияларда тәуелділік себептерін анықтап, болып жатқан өзгерістерді аңғарады, кейбір табиғи процестерді ұғына бастайды. Оқушыларға табиғатты бақылауды үйрету - оларға табиғаттың негізгі заңдылықтарын түсінуге баулу деген сөз.Оқушылардың экскурсия кезінде практикалық жұмыстарды орындауынан көптеген практикалық дағдылардың қабылдануы активтендіріледі және олардың игерілуіне мүмкіндіктер туады, соған байланысты олардың, зерттелетін заттарға деген зерделері ұшталып, ынтасы артады. Осының барлығы балаларға берілетін білімнің саналы игеріліп, берік есте сақталуына, олардың табиғат тану материалдарын оқып үйренуге байланысты дағдыларының ұласуына мүмкіндік туғызады.
Сан алуан бақылаулар мен белсенді қызметінің негізінде оқушылардың сөзі әлдеқайда бейнелірек бглып шығады. Қабылдау процесінің түсініктерінің молаюы нәтижесінде игерілген мазмұнды түсініктер көптеген ұғымдарға материал бола алады. өлке тану тәсілі балаларға беймағлұм алыстағыны оқып үйренуді жақындағымен салыстыру арқылы таныстыруға мүмкіндік туғызады.
Мектеп төңірегіндегі жерлерді оқып үйрену туған жерге деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуге мүмкіндік береді, сонымен қатар жергілікті халықтардың еңбек жетістіктеріне деген ынтасы артады.
Өз өлкесіне, еліне деген сүйіспеншілік оның адамдары мен оның табиғатын білу негізінде тәрбиеленедді.
Экскурсияларды ұйымдастыру. Мұғалім оқу экскурсияларын алдын-ала жоспарлап: өткізетін жерін, мазмұнын, уақытын белгілейді, көріп білуге барынша айқын объектілерді таңдап алады, оқушылармен істелетін жұмыстың методы мен ретін, практикалық жұмыстарды және оларды ретке келтіруді белгілейді.
Өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру мақсатында байланысты жұмысты ұйымдастыруды біртіндеп алмастырып және күрделендіріп отырады: мұғалім бақылаулар ұйымдастырады, көргендері туралы сұрайды және объектілер мен құбылыстарға түсінік береді.
Мұғалім бүкіл класқа бірдей тапсырма береді, сонда тексеру кезінде айналадағы заттарға кім зер сала, қырағылықпен қарағанын оқушыларға көрсету жеңіл болады. Кейінірек оқушыларды топтарға бөледі.
Жұмысты бұлай етіп ұйымдастыру оқушылардың бірінен - бірі алып пайдалануды болдырмайды, сонымен қатар өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттырады.
Ең соңында мұғалім әр кімге жеке тапсырма бере алады. Өз бетінше жұмыс істеу қабілетінің артуы және экскурсияда көріп білетін объектілердің күрделенуі кластан-класқа көшкенде болады. Егер І және ІІ класта балалар жеке объектілерді оқитын болса, ІІІ және ІV кластарда барынша күрделі комплексті экскурсиялар өтуі мүмкін, ол кезде балалар бірімен-бірі тәуелділікте болатын көптеген объектілермен танысады. Мұндай экскурсияларда бірсыпыра практикалық жұмыстар мен бақылауларды өткізуге мүмкіндік туады.
Экскурсияларды мынадай кезеңдерге бөледі:
1) Алдын-ала класта немесе экскурсия өткізілетін жерде экскурсия басталғанға дейінгі мұғалімнің кіріспе әңгімесі;
2) Оқушылардың тапсырмаларды орындауы;
3) Экскурсия кезіндегі тапсырмаларды орындаудың дұрыстығын түсіндіретін қортынды әңгіме және бүкіл класты олардың нәтижесімен таныстыру; суреттерін сыздыру және жаздыру;
4) Экскурсияның материалын класта оқылатын тақырып бойынша әңгімені оқыған кезде талдау;
Мұғалімнің экскурсияға дайындығы. Мұғалім жұмыстың жылдық жоспарын жасағанда экскурсиялардың тақырыптарын мақсатын және өткізетін жерлерін, оларды жалпы оқу жоспарына орналастыруды белгілейді.
Экскурсияның мақсатын анықтап, уақытын белгілеген сң, мұғалім оның сипатын анықтайды.
Ең алдымен экскурсия үшін қолайлы жер табу керек. Әдетте иұғалім өзі тұрған жердің планын қарап, мұндағы ежелгі тұрғындардан, осы тақырыпқа бұрын экскурсия өткізіп келген тәжірибелі ұстаздардан сұрайды және жоғарғы класс мұғалімдерінен ақыл-кеңес алады.
Жерді таңдап алғаннан кейін мұғалім қойын блокнотын, компасын, рулеткасын және басқа керекті құрал-жабдықтарын алып сол жершгет барады. Жұмыс өткізетін жерді айналып шыққан соң, мұғалім кіріспе әңгімені өткізуге болатын алғашқы аялдаманы белгілеп, оқушылардың назарын аударатын объектілердің ерекшеліктерін блокнотына жазады. Содан кейін жзенрді өзі толық танып алады да жеке бригадалар үшін тапсырмалар тағайындайды. Бұл жердегі қиыншылық берілген тапсырмалардың бір тектес болуында: өйткені бұлардың барлығы әр түрлі объектілерді қарағанымен алатын білімі бірдей болуы керек. Бригадаларды біріне-бірі кедергі жасамайтындай етіп орналастыру керек. Мысалы, балалар төбені және оның элементтері деген тақырыпты оқып білуі керек делік. Мұндай жағдайда кем дегенде екі төбесі, әр түрлі кескіні, әр түрлі баурайы бар жерлерді таңдап алады. Әрбір бригада өзіне бөлінген төбе маңында жұмыс істеу керек. Сол сияқты мәселен, шымтезекті батпақ және оның өсімдіктерімен таныстыру керек болса - мұғалім оқушылардың топтарымен жұмыс істейтін жерді таңдап алады. Егер мұғалім оқушыларды бақшаға алып барса, онда оларға әр түрлі овощтарды көрсетіп, өз беттерінше аттарын айтып беруді ұйғарады.
Оқытушыға экскурсияның маңызы, мақсаты және оның міндеттері айқын болған соң, ұғалім экскурсияның жоспарын жасап, кіріспе сабақтың немесе кіріспе әңгімесінің мазмұнын ойласытырып, бригада бойынша тапсырмалар құрастырып, әр - бір бригаданың құралдарын белгілейді.
Оқушылардың дайындығы. Мұғалім экскурсияға өзі дайындалумен қатар, оған балаларды да дайындайды. Ең алдымен оларға экскурсия саяхат емес, сабақ екендігін, оның тек класта өткізілмей, табиғат жағдайында - өтілетін сабақ екендігін нандыру керек. Мұғалім бүкіл класты 6-8 адамнан бригадаға бөліп, бригадирлерін тағайындайды. Олар өз бригадасының тәртібі мен тапсырмаларды орындауына жауап береді. Мұғалім әр бір бригадаға жеке тапсырма береді. Ол бұлардан басқа оқушылардың экскурсияға қандай заттар алатынын атады. Экскурсиядан кейін міндетті түрде жиналғңан материалдар мен мәліметтерді ретке келтіреді. Кейде экскурсиямен оқылатын тақырыптың аралығында көп уақыт өтіп кетеді. Мысалы табиғатқа экскурсия күзде жасалады да экскурсияда алған білімдерін тек қана қыста тақырыптың өткен кезде қолданады. Мұнда жағдайда мұғалім келесі сабақта экскурсияның қорытындысын шығарып суреттерін сыздырып, жазуларын жаздырады. Олардың тақырыпты өткен кезде ғана қажет болатындығы табиғи нәрсе. Экскурсиядан кейін оқушылар шығарма жазады.
Әңгіме ауызша айту методының бір түрі. 1-4 кластардағы мұғалімнің баяндауына қарағанда педагогика әңгімесі жиірек өтеді. Әңгіме балаларға қойылатын сұрақтардан, олардың жауаптарынан мұғалімнің түсіндіруінен және ең соңғы жинақтайтын қорытындыдан тұрады.
Балалардан тікелей бақылағандарынан, оқыған әңгімелерінен, жасаған тәжірибелерінен және т.б. белгілі болғандарды ғана сұрауға болады.
Әңгіме мұғалімнің әңгіме тексін немесе баяндауды балалардың қабылдауына даярлайтын және бұрын өтілген материалдарға негізделетін кіріспе, сондай-ақ нәтижелерді жинақтап, алған білімдерді тиянақтайтын қортынды бөлімдерге бөлінеді.
Әңгіме кезіндегі сұрақтарға қойылатын талаптар. Сұрақтар құрастыру оңай іс емес, ол мұғалімнің шеберлігі мен үлкен тәжірибесін талап етеді. Мектеп теориясы мен практика әңгіме кезінде сұрақтарға мынадай талаптар қояды. Сұрақтар анық және тиянақты болуы қажет. Оларға артық сөз араластырмай, қысқа етіп құрастыру керек. Сұрақтар өз жауабын өзі айтатындай болмау керек. Былай: Пальмалар Кавказда Қара теңіз жағалауларында өсе ме, жоқ па? - деп сұрауға болмайды. Оны былай сұрайды: Кавказда Қара теңіз жағалауында қандай өсімдіктер өседі?. Сұрақтар иә немесе жоқ деген жауап алатындай, немесе қос жауап талар ететіндей болмау керек, мысалы: Тайгада қандай өсімдіктер мен жануарлар бар?, Шөл мен қара топырақты далалық жердегі халықтар немен айналысады?, Мұнай мен шымтезектің қандай қасиеттері бар?. Сұрақтар стилистикалық сауатты болу керек. Түйелер шөлде өсіріле ме?, Донбастан не өндіріледі? - деп сұрауға болмайды. Сұрақтарды өте бөлшектеп жіберуге де болмайды. Мысалы: Аралас орманда қандай ағаштар өседі?, Онда қандай бұталар кездеседі, Жерді қандай шөптер жауып жатады?. Осы үш сұрақты бір сұраққа біріктіріп: Аралас орман зонасының өсімдіктері қандай? немесе Аралас орман зонасының өсімдіктері туралы айт - деуге болады. Сұрақтар баланың санасын оятып, оны өзінше белгілі бір қорытындыға және пікірге келуі мәжбүр етуі оны әр түрлі ғылыми шындықты ашуға итермелеу керек, өйткені бұл жұмыс табиғат тану материалын жүйелі ойластыруға қалыптастырады.
Құбылыстардың өзара тәуелділігі мен, себептік байланыстарын ашатын сұрақтар, мысалы Тундрада биік ағаштар неліктен өспейді?, Гранит неліктен бүлінеді?, Далалық жердегі халықтардың негізінен егін шаруашылығымен шұғылданатыны неліктен?, Жуылмаған жемістер мен жидектерді неліктен жеуге болмайды?, Жылы ауа неліктен жоғары көтеріледі? дегендер осы тектес сұрақтарға жатады.
Мұғалім сұрақты бүкіл класқа қойып, белгілі бір оқушыдан ғана сұрайды. Сұраққа бірден жауап беруді талап етуге болмайды, балалардың ойлануына мүмкіндік беру керек.
Бір сұрақ бұрынғы сұрақтардың жалғасы болатындай етіп, сұрақтарды белгілі бір жүйелікпен қоюы керек.
Мұғалімнің әңгімеге дайындығы. Мұғалім әңгіме мақсатын және оның сипатын, бұл кіріспе әлде қортынды әңгіме болады ма, оқушыларға өз бетімен жаңа білім беретін әңгіме ме; бұл әңгіме тәжірибеге, бақылауға, картаға, суретке, әңгіменің тексіне немесе тақырыптың мазмұнына байланысты мұғалімнің қосымша баяндауына сүйенеді ме, алдын ала ашып алу керек.
Дайындық барысында балалардың әңгіме кезінде қандай білім алатындығы туралы толық түсінік пайда болады.
Әңгімеге дайындалу сұрақтарды таңдап алудан да негізделеді, сұрақтарды ойланып, оқылатын тақырыптың табиғат танудағы мазмұнын ашатындай етіп құрастырады. Мұғалім әңгіме соңынан жасайтын қорытындысын күні бұрын конспектісіне жазып қояды.
Сұрақтарды құрастыру кезінде оқушылардың жалпы дамуы, олардың өмірлік тәжірибесі және осы сабақта өтілетін тақырып бойынша балалардың нақты білімі ескеріледі.
Идеялық саяси бағытта болатын баяндау мен әңгіме оқушыларға нақты білім береді және оларды іс жүзінде қолдануға деген тілек туады. Баяндау мен әңгіме мұғалімнің ақиқат сөзінің әр түрлі формасы ғана, сондықтан олар бірін-бірі алмастыра алмағанымен өзара кезектесіп бірін-бірі толықтыра алады. Мұғалімнің баяндауы мен әңгіме бірін-бірі толықтырып, әңгімені оқумен және жұмыстың басқа түрлерімен үйлестіріп, балаларға программаның талабына сай білім береді. Бұл оқушыларға ой тудырып, оқылатын тақырыптың балаларға бейжаттандылық болмай, түсінікті болуына көмектеседі. Баяндау мен әңгіме карта, көрнекі құралдар пайлдаланумен, көркем әдебиет оқумен, есеп шығарумен, тәжірибе жасаумен байланыстырылады. Егер баяндау кезінде балалар селқос отырса, әңгіме кезінде олар барынша белсенді отырады, ойланады, мұғалімге - олардың ойларын шеберлікпен басқарып, оны қажетті арнаға бағыттау ісі ғана қалады.
Сурет бойынша әңгіме өткізу. Сабақта өтілетін тақырыпқа сәйкес келетін суреттерді талдайды. Мысалы, Тундра деген тақырыпты өткен кезде, мұғалім Көктемгі тундра деген суретті іліп қойып, сол бойынша мынадай әңгіме өткізеді: Суретте не бейнеленген? Бұл жерде өзендер мен батпақтар неге көп? Бұл жерден қандай өсімдіктер көрініп тұр? Тундрада биік ағаштардың жоқ болуы неліктен? Суретте бейнеленген жануарларды атап шығыңдар. Мұнда су құстары неге көп? Бұл құстар немен қоректереді?
Сұрақ бойынша суретті талдау арқылы балалар жаңа мағлұматтар алады, өйткені мұғалім олардың әрқайсысының қайтарған жауабына өзінің түсіндірмесін қосып, оқушылардың шүбәлі жауаптарын түзетіп отырады.
Оқылған текст бойынша әңгіме өткізу. Мұндай әңгіменің мақсаты - қандай болмасын бір табиғи құбылысты балалардың дұрыс түсінгендігін анықьау, әңгімені оқыған кезде алған жаңа білімдерін жүйеге келтіру және тиянақтау.
2-4 кластарда жаңа материал өткен сабақтардың мазмұнынан шығады, кейде оқытумен басталып, оқығаны бойынша толық әңгімемен аяқталатын сабақтар да өткізіледі.
Табиғат тану оқулығынан Донбастың шахталары деген класта оқылған әңгіме бойынша әңгіме өткізу мысалын келтіреміз.
Оқығаннан кейін түсініксіз сөздер мен сөйлемдерді талдайды, содан кейін әңгімені ішінара оқыта отырып, мына сұрақтар бойынша әңгіме өткізеді. Картадан Донбасты табыңдар. Қазіргі кезде Донбаста көмірді қалай өндіреді. Шахтерлердің еңбегін жеңілдеткен не? Олардың еңбегінің қауіпті болмауы неліктен? Донбастан өндірілген көмір қайда кетеді?
1, 2, 3 кластарда оқыған әңгімені бөлімдері бойынша талдайды және әрбәр бөлімдері бойынша сұрақтар қояды.
Жасалған тәжірибе негізінде жүргізілген әңгіме. Мысалы, Пайдалы қазбалар деген тақырыбы бойынша Таулар қалай бүлінеді деген сабақ жүріп жатыр. Балалар мұғалімнің басшылығымен Табиғат тану оқулығында жазылған 1 және 2-тәжірибелерді жасайды. Тәжірибелерден соң әңгіме өткізеді. Тиын шегелердің арасынан неге өте алмай қалды? Тиын неге қайтадан шегелердің арасынан өте бастады? Денелерде қыздырған кезде қандай өзгерістер болады? Ал суытқанда ше? Біз гранит кесегін қыздырғанда онда қандай өзгеріс болды? Граниттің ыстық кесегін суық суға салғанда нендей өзгеріс болды? Гранит неге бөлшектеніп шашылып кетті?
Содан кейін оқушылар тау қалай бүлінеді деген әңгіменің екінші бөлімін оқып, шаруаның үлкен тасты қалай алып үлгергенін түсіндіреді. Содан соң оқулықтағы әңгімеде берілген сұраулар бойынша тағы да әңгіме өткізеді.
Оқылған материалдардың негізінде карта бойынша әңгіме өткізу. 3 класс оқушыларының алдында карта жатыр. Мұғалім алғаш таныс географиялық объектілерді, мысалы, Орал тауын, одан кейін Орал тауының батысында жатқан ойпатты солтүстігінен қоршап жататын теңізді табуды ұйғарады.
Мұндай әңгіме таныс материалға құрылады да, карта бойынша жаңа білім алу ұшін бағдарлау қызметін атқарады.
Әңгімеге байланысты құрылатын сұрақтар толық болуына қарамастан, әңгіменің табиғат танудағы мазмұнын толық аша алатындай болу керек.
Көрнекі оқыту құралы ретіндегі модель
Модель -- зат пен құрылыстардын, барлық детальдарын сол қалпында қайталайтын көшірмесі.
Модельдердің танымдық маңызы өте зор. Жазықтыққа сызылған суретке қарағанда модель оқып отырған зат туралы кең ұғым береді.
Балалардың сүйікті ойыншықтары, әсіресе жол қатынасы құралдарын бейнелейтін -- жүк автомобильдері, вагондар, ежелгі паровоздар, моторлы қайықтар, көтергіш крандар, жұмыс істейтін машиналардың моделі, кейде олардын, өте дәлдікпен жасалған кешірмесі болып есептеледі.
Табиғат танудың программалық материалын меңгеруде пайдасы әр түрлі болатын модельдер тақырыптарын бірнеше топқа біріктіруге болады. Осындай топтардың біріне -- географиялы модельдер жер бетінің формалары: тау, төбелер, езен аңғарлары, өзен және оның салалары, сайлар, жыралар жатады. Әсіресе экскурсияда көріп білген заттарды бейнелейтін модельдерді маңызы ерекше болады.
Тірі табиғат объектілерінен модельдер жасаудың қажетті жоқ. Бірақ қыста оқылатын кейбір объектілерден, мәселен, шырынды жемістерден, саңырауқұлақтардан модельдер жасауға болады. Біз бұл жерде модельдердің муляж деп аталатын түрін кездестіреміз.
Саңырауқұлақтардың муляжын оның өзіне қарап отырып, желімді мақталардан жасайды да, соңынан бояйды. Гүлдің бөліктерін табиғи гүлден көріп-біліп, білімді тиянақтау үшін құрылысы әр түрлі гүлдерді, олардың аталықтары, аналықтары күлте жапырақшалары және тостағанша жапырақшалары схемасының модельдерін жасаған пайдалы.
Зоологиядан модельдер жасау табиғи коллекциялардың жоқ детальдарын толықтырады.
Мысалы, ұлу мен үлкен тоспа су ұлуының құрғақ, бос бақалшағына олардың қолдан жасалған днесін жалғастыруға, перловицаның бақалшақтарыньщ жақтауларынын, ішіне моллюсканың қолдан жасалған денесін қоюға, насекомдардың дамуының коллекциясына жұлдыз құрттың моделін қосуға болады.
Көрнекі құралдардың үлкен тобын әр түрлі техникалык құрылыстар мен құрылыстардың модельдері құрайды. Бұл жері әсіресе қозғала алатын, жұмыс істейтін модельдер: су құбыры, фонтан, ағын сулы дөңгелек пен турбина, жел қозғағыштар пайдалы болады.
Табиғаттағы су айналымын үйлер мен ағаштар айналасында болады деудің тәжірибеде түкке керегі жоқ: тәжірибе жасағанда судың булануы және оның бұлтқа барып шоғырлануы ешқандай үйлерсіз-ақ, ағаштарсыз-ақ жүреді, бірақ осы көріністердің барлығы балалар санасында өмірге орайлы тәжірибе болып көрінеді. Техникалық модельдер жасаған кезде жұмысты өндірістік процестің қандай болмасын бір-мәнін көрсететіндей, олардың қызметін бақылауға болатындай жағдайға дейін жеткізу керек, егер балалар оларды экскурсияда көре алмаса, онда оқу фильмінен көреді.
1.3 Дүниетану пәнін оқыту процесінде пәнаралық байланыс орнату
Оқыту процесінің құрамдас бөлігі болып оқушылардың білімін тсксеру саналады. Оқыту мақсаты мен алынған нәтиженің ара қатынасы болыл білімді бақылау саналады.
Білім тексерудің негізгі мақсаты оқушы білімі, дағдысы мен іскерлігіндегі жетістіктерді анықтау: білім, дағдыны тереңдетіп жетілдіру жодарын нұсқау; оқушының белсенді түрде шығармашылық жұмыстарға араласуына жағдай жасау.
Білім тексерудегі бұл мақсаты ең алдымен окушылардың оқу материалдарын игеру сапасын дүниетану бағдарламасында қарастырылған білім, білік дағдылардың талаптары бойынша анықтаумен тығыз байланысты.
Екіншіден, негізгі мақсатты нақтылаудың өзі оқушыларды өзара тексеруге, өзін тексеруге және өзін және өзгені тексеру әдістерін қажетсінумен тығыз байланысты.
Үшінші мақсат оқушының істеген жұмыска жауапкершілікпен өз бастамасымен қарау қасиеттерін тәрбиелейді.
Егер аталған білім тексеру мақсаттарын іске асырсақ, онда білім тексерудің келесі қызметтері туралы айтуға болады:
Бақылаушы, білімділік диагностикалық, жобалаушылық, дамытушылық, бағдарлаушылық ,тәрбиелік.
Білім тексеруді дұрыс ұйымдастыру, мұғалімге бүкіл кластың табиғаттану түсініктері мен ұғымдарының қалай қалыптасатынын үнемі көріп, біліп, бағалап отыруына, ал оқушыларға оқу материалының меңгеру процесінде олардың алға қарай қалай жылжитындарын ұғынуға мүмкіндік береді. Тексеру нәтижесінде балалар білімнің обьективті бағасы жинақталады, ал оның тәрбиелік маңызы өте зор.
Табиғаттанудан білімді, іскерлікті және дағдыларды тексеруді ұйымдастыруға қойылатын талаптар мына төмендегідей:
А)Оқушының білімін жеке тексеру, мұғалім мұнда ұсынылған талаптарды арттырмастан және кемітпестен олардың әр түрлі даму деңгейін ескерту.
Б) Балалардың білімін тексеруге ұқыпты түрде дайындалу, сабақтардың әр түрлі кезеңдерде оның мақсатың түрлерін және формаларын анықтау.
В) Оқушылардың білімін тексеру үшін сұрақтар әзірлеу.
Білім тексеру процесінде материалистік көзқарастың негізін қалыптастыру мақсатында өзара байланыс пен өзара тәуелділік белгілеу қажет. Мысалы, оқушылар мұғалімнің сұрағына тек алған білімді талдап, салыстыра отырып қана жауап бере алмайды, олар мыналар: құстар неге оңтүстікке ұшып кетеді? Тиін неге қыста ұйқыға жатпайды? Аю неге қыста ұйықтайды?
Оқушыларға ұсынған сұрақтар ойды оятып, олардың танымдық қабілетін дамытатын, ойлауға, талдай білуге, жинақтап қорытындылап, салыстыруға мәжбүр ететін болуы керек. Мысалы: мұғалімнің мынадай тапсырмалар беруіне болады: дала мен шөп өсімдіктерін салыстырып, олардың ұқсастық және айырмашылық ерекшеліктерін атап көрсетіңдер: күзде ағаштар мен бұталардың неліктен түседі?
Оқушылардың тікелей бақылауларына, жергілікті жердегі практикалық жұмысына байланысты сұрақтарды пайдалысын пайдалы, мысалы: жергілікті жерде өзеннің ағу бағытын қалай анықтайды? Өзеннің оң жақ және сол жақ жағасын қалай анықтайды? Октябрь және ноябрь айларында біздің жерге қай құстар ұшып келеді?
Білім тексеру кезінде көрнекі құралдарды: картиналарды, таблицаларды, табиғи обьектілерді, экрандық құралдарды пайдалану қажет. Оларды бір бірімен картинаны картинамен, таблицаны коллекциямен, гербарийді суретпен үйлестірген жөн.
Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын терең түсіну үшін оның атқаратын функциясы мен міндеттерін атап айтуға болады.
1. Оқушылардың дербестік қасиетін арттыру;
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету;
3. Оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру;
4. Оқушылардың таным, ақыл-ой қабілеттерін дамыту;
5. Оқушыларды сыныптан, мектептен тыс дербес білім әзірлеу;
6. Оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгірмеушілікті болдырмауға әсер ету.
Өзіндік жұмыстың түрлері сан алуан. Оларды топтастыру - өте күрделі мәселе. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын таныстыру үшін бірнеше шарттар мен белгілерді ескеру керек. Оқытудың мақсат міндеттеріне және пәннің мазмұнына, оқыту әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушының даму дәрежесіне қарай өзіндік жұмыстарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның негізгі жиі кездесетін бір тобы - сабақ мақсатына қарай қолданатын жұмыстың түрлері. Олар мыналар:
- жаңа білімді меңгеруі;
- жаңа білімді бекіту;
- білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағдыны қалып-тастырудың тиімді жолы болғандықтан В.А.Сухомлинский "оқушылар оқуға қажетті білім дағдылар жүйесін меңгеру қажет" деді. Оқушы міндетті түрде мынадай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс:
1. Сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
2. Ойлай, қиялдай білу
3. Оқушы өзінің көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта білуі;
4. Өзіне керекті кітапты таба алу;
5. Оқу үстінде тақырыпқа байланысты материапды кітаптан өз бетінше тауып алуы;
6. Мәтінді оқи отырып, мұғалімнің берген тапсырмаларын орындай білуі;
7. Оқығаны, көргені турапы өз бетінше мазмұндама, шығарма жаза білуі.
Оқушыларда осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда ойдағыдай оқып өз бетінше оқып жұмыс істей алмайтынын В.А.Сухомлинский ескерткен. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші тобына оқыту әдістеріне байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері жатады: оқулықпен, оқу құралымен және басқа да ғылыми анықтама әдебиеттермен жұмыс істеу; шығармашылық жат-тығулар, бақылау, эксперимент.
Үй тапсырмасы сабақта өтілген материалды мазмұны бойынша толыктырады. Үйде оқушы сабақта үлгермеген тапсырмаларды орындап, оқу материалын қайталайды, өткен сабақтағы материалдармен байланысын аныктап, келесі сабақка тірек білімін қалыптастырады.
Мұғалім сабақта үй тапсырмасының қалай орындалатынын түсіндіріп, ол бақылау болуы мүмкін, онда бақылауды қалай жүргізу керектігі, табиғатқа зиян келтірмеу жақтары, бақылау нәтижелерін қалай жазу керектігі түсіндеріледі Оқулықтағы тапсырмалар болса, оларды орындау жүйелігі айтылады. Сабақтағы үй тапсырмасын беру кезеңінің мәні үлкен, оған арнайы уақыт бөлініп, тапсырманы қалай, қайтіп орындау түсіндіріледі. Осы тапсырмаларды өз бетімен орындау арқылы оқушылар өздігінен жұмыс істеуге үйренеді, сабақта мұғалімнің айтып түсіндіргені мен оқулықтағы материалдың арасындағы байланысты табады. Үйге кейбір кестелерді толтыру, суреттерді салу, сызбаларды сызу сияқты тапсырмалар да беріледі.
Үй тапсырмасының орындалу қорытындысын сабақта тексеріледі. Дұрыс ұйымдастырылған үй тапсырмасы сабақтағы оқу жұмысын жеңілдетеді.
Мұғалім оқушылардың білімін тексеруді әр түрлі тәсілмен жүзеге асырады. Ауызша тексеруді жаппай әңгімелесу формасында өткізуге болады, мұғалім сол кезде барлық оқушыларға сұрақ береді. Мұндай кезде мұғалімнің класпен тікелей байланысы пайда болады. Оқушылардың бірінен сұраған кезде қалған оқушылардың барлығы берілген жауапты мұқият қадағалап, түзетіп, толықтыра отыруы тиіс. Жаппай ауызша тексеру меңгерілген түсініктерді толық анықтауға мүмкіндік бере алмайды, бірақ аз уақыт ішінде мұғалім оқытылған обьекті немесе құбылыс туралы бүкіл кластың қаншалықты дәрежеде негізгі түсініктерді меңгергенін, балалардың білімді жинақтап қорытып және жүйеге келтіріп, қарапайым байланыстарды анықтай ала ма екенін нақтыландырады. Мұғалім жаппай сұрау кезінде сабақ соңынан баға қояды.
Жеке сұрау әдісі табиғаттану түсініктері мен ұғымдарының жүйесін, сол оқушылардың өз ойын тұжырымдап , айта алатынын айқындауға мүмкіндік береді. Табиғи обьектілердің немесе құбылыстың негізгі сипаттарын, сұрақтарын бүкіл класқа береді.
Жеке сұрау кезінде жаңа материалдың бұрын оқытылған материалмен байланысын анықтап, оқушыларыдың материалды өз бақылауларымен байланыстыра білуі өте маңызды болып табылады. Мұнда бақылаулардың қаншалықты дәрежеде өз бетімен істеліп, қорытындылаудың қаншалықты дұрыс жасалғаны ескерілу керек. Салыстырудың себеп-салдарлық байланыстарды анықтауды негізгі ерекше белгілер мен қасиеттерді, қорытындылар мен жинақтап қорытуларды талап ететін сұрақтарды қоймауы керек. Мұны болдырмау үшін ауызша тексеру кезінде оқушыларға құралдарды: карта, картина, таблица, коллекция, гербарий, суреттер, схемаларды және т.б. пайдалануды ұсыну керек.
Білімді жазбаша тексеру оқығандарын, түсінгендерін білу және балалардың қай бөлімдерді нашар меңгергенін анықтау мақсатымен жүргізеді. Бұл мұғалімге келешекте жұмысын жоспарлау үшін қажет. Жазбаша тексеру мұғалімнің қойған сұрағына қысқаша жауап қайтару арқылы, ал 3 және 4 класқа контур картасы бойынша өткізуге болады. Сұрақтар әр түрлі сипатта болуы мүмкін, бірақ оларды үш топқа топтауға болады.
1. Обьектілерді атап шығуды талап ететін сұрақтар, мысалы: мұғалім ТМД елдерінің солтүстікке қарай ағатын өзендерің, тундраның өсімдіктерін, шөлдің жануарларын, тірі немесе өлі табиғат объектілерін атауды ұйғарады.
2. Табиғат құбылыстарының арасындағы немесе ландшафтының жеке элементтерінің арасындағы, табиғат пен шаруашылықтағы адам қызметінің арасындағы себепті байланыс пен өзара тәуелділіктің сипатын сұрақтар қыста неге жауын жаумай, қар жауады? Қара топырақты жер өнімді неліктен мол береді? Жерден қайнар неліктен ағып шығады? Заттардың көлеңкесі түске дейін қысқарып, түстен кейін ұзаратындығы неліктен? Жабайы жануарлардың жүні қыста неге өте қалың болады? Көптеген құстардың күзде ұшып кетуі неліктен?
3. Оқушылардың табиғат танудың негізгі ұғымдарын түсінгендерін анықтайтын сұрақтар: Өзеннің сағасы деп нені айтамыз? Өзен деген не? Пайдалы қазбалар деген не?
Жазбаша жұмыстардың түрлері:
1 класс. Балалар жазбаша жұмыс кезінде аттарын жазбай - ақ, суреттердің жәрдемімен қойылған сұрақтарға жауап береді, ал екінші жарты жылдықта суретін сызған заттардың аттарын жазады. Мысалы, мұғалім шырша мен қарағайдың бұтақтарын сызып, олардың аттарын жазуды немесе сәбізді, шалқанды, қант қызылшасын сызып, оларды бөліп, аттарын жазуды талап етеді.
2 класс. 1-ші жарты жылдықта 1 класта жүргізілген жұмысты, бірақ оларды аздап күрлендіріп жүргізеді, мысалы: мұғалімнің тақтаға кезектестіріп жазған белгілерін жаз бен күздің белгілерін жеке- жеке көшіріп жазыңдар,тамырын, жапырағын, жемісін жеуге болатын овощтардың суретін сызып, олардың астына аттарын жазады.
3 класс. Оқушылар жасалған экскурсиядан, бақылаудан немесе суреттерді көргеннен кейін, мұғалімнің қойған сүрақтарына жазбаша жауап береді; суреттер, схемалық чертеждар жасайды.
Мұғалімдер білім тексері кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz