Қазақстан баспасөзі
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
1.2 Полиграфия жайлы жалпы түсінік
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кітап басу іс
І І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАГЕРЛЕРІ МЕН ПОЛИГРАФИСТЕРІ
2.1 Қазақ баспасөзінің дамуына үлес қосқан баспагерлермен полиграфистер
2.2 «Қазақстан» баспасы
2.3 «Жазушы» баспасы
2.4 «Мектеп» баспасы
2.5 «Қазақ Энциклопедиясы»
2.6 «Ана тілі» баспасы
ІІІ. ҰЛТТЫҚ.БЕЙРЕСМИ БАСЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДЕРЕКТІК ОРНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 “Қазақ газеті” және “Серке” . қазақтың тұңғыш ұлттық.бейресми басылымдары
3.2. “Айқап” журналы және “Қазақстан” газеті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
1.2 Полиграфия жайлы жалпы түсінік
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кітап басу іс
І І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАГЕРЛЕРІ МЕН ПОЛИГРАФИСТЕРІ
2.1 Қазақ баспасөзінің дамуына үлес қосқан баспагерлермен полиграфистер
2.2 «Қазақстан» баспасы
2.3 «Жазушы» баспасы
2.4 «Мектеп» баспасы
2.5 «Қазақ Энциклопедиясы»
2.6 «Ана тілі» баспасы
ІІІ. ҰЛТТЫҚ.БЕЙРЕСМИ БАСЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДЕРЕКТІК ОРНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 “Қазақ газеті” және “Серке” . қазақтың тұңғыш ұлттық.бейресми басылымдары
3.2. “Айқап” журналы және “Қазақстан” газеті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біз қазақ баспасөзінің дәлірек айтсақ, сипатына тарихи тұрғыдан тоқталып өттік. Бұл кезең қазақ баспасөзінің енді-енді ғана дүниеге келіп, халықтың арасына тарай бастаған кезеңі, әрі халықтың тар жол тайғақты кезеңі. Осындай аласапыран кезеңде халық тағдыры мен қоғам өмірінің шындығын бүкпесіз батыл жариялаған қазақ баспасөзінің қызметі орасан зор болды.
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың тағдырымен біте қайнасып, бірге жасасып келеді. Осы мезгіл ішінде түрлі кезеңдерді бастан кешіп, біресе алға басып дамыса, енді бірде жүрісін баяулатып, тіпті тоқыраған тұстары да болмай қалған жоқ. Бір кереметі, қандай жағдайда да қоғамдық ойдың қозғаушы күші қызметін адал атқарып келеді. Оған тарих куә.
Қазақ баспасөзінің де халықтың саяси ой – пікірін оятып, дүниетанымын байытуға едәуір әсері болды. Газеттің ақпарат жеткізуші, үгіт –насихат саласындағы қызметі жөніндегі А. Байтұрсыновтың: “Газет –халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды” (Қазақ, 1898, №10) –деуі, газеттің әлеуметтік – қоғамдық өмір саласындағы алатын орнын, қызметін нақты бағалаудан туындаған. Азаттық жолындағы қозғалыста орыстың алдыңғы қатарлы жазушылары мен аса көрнекті публицистері баспасөзді күрес құралы етті.
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың тағдырымен біте қайнасып, бірге жасасып келеді. Осы мезгіл ішінде түрлі кезеңдерді бастан кешіп, біресе алға басып дамыса, енді бірде жүрісін баяулатып, тіпті тоқыраған тұстары да болмай қалған жоқ. Бір кереметі, қандай жағдайда да қоғамдық ойдың қозғаушы күші қызметін адал атқарып келеді. Оған тарих куә.
Қазақ баспасөзінің де халықтың саяси ой – пікірін оятып, дүниетанымын байытуға едәуір әсері болды. Газеттің ақпарат жеткізуші, үгіт –насихат саласындағы қызметі жөніндегі А. Байтұрсыновтың: “Газет –халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды” (Қазақ, 1898, №10) –деуі, газеттің әлеуметтік – қоғамдық өмір саласындағы алатын орнын, қызметін нақты бағалаудан туындаған. Азаттық жолындағы қозғалыста орыстың алдыңғы қатарлы жазушылары мен аса көрнекті публицистері баспасөзді күрес құралы етті.
1. Мәженқызы Р., Қайрамбекова Қ. Қазақстан баспагерлері мен полиграфистері/
М. Х.Асылбеков // Қазақ ССР Ғылым акад-ң хабарламасы, тарих, археология және этнография сериясы. – 1960. - №3. – 3 бет.
2. Асфендияров С. Иcтория Казахстана / С.Асфендияров. – Алматы: Қазақстан,1991. – 225с.
3. Әбілдаев И. «Социалистік Казахстан» газеті Ұлы Отан соғысы жылдарында / М.Әбілдаев. – Алматы: Қазақстан, 1964. – 126 бет.
4. Әбдіманов Ө. Қазақ газеті / Ө.Әбдіманов. – Алматы: Қазақстан, 1993.
5. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі / Б.Әбілқасымов.
6. Әшірбаев Б. Баспасөз дамуының қазіргі шындығы оның түп-төркінін тануда.
7. Байтұрсынов А Шығармалары. / А.Байтұрсынов. – Алматы:
8. Бекхожин Х Қазақ баспасөзінің тарихының очеркі / Х.Бекхожин. – Алматы:
Ғылым, 1981. – 191бет.
9. Жақсыбаева Р. Баспасөз тілінің ерекшеліктері. / Р.Жақсыбаева // қазақ тілі мен әдебиеті. – 1999. - №3. – 20-22 бет.
М. Х.Асылбеков // Қазақ ССР Ғылым акад-ң хабарламасы, тарих, археология және этнография сериясы. – 1960. - №3. – 3 бет.
2. Асфендияров С. Иcтория Казахстана / С.Асфендияров. – Алматы: Қазақстан,1991. – 225с.
3. Әбілдаев И. «Социалистік Казахстан» газеті Ұлы Отан соғысы жылдарында / М.Әбілдаев. – Алматы: Қазақстан, 1964. – 126 бет.
4. Әбдіманов Ө. Қазақ газеті / Ө.Әбдіманов. – Алматы: Қазақстан, 1993.
5. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі / Б.Әбілқасымов.
6. Әшірбаев Б. Баспасөз дамуының қазіргі шындығы оның түп-төркінін тануда.
7. Байтұрсынов А Шығармалары. / А.Байтұрсынов. – Алматы:
8. Бекхожин Х Қазақ баспасөзінің тарихының очеркі / Х.Бекхожин. – Алматы:
Ғылым, 1981. – 191бет.
9. Жақсыбаева Р. Баспасөз тілінің ерекшеліктері. / Р.Жақсыбаева // қазақ тілі мен әдебиеті. – 1999. - №3. – 20-22 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
1.2 Полиграфия жайлы жалпы түсінік
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кітап басу іс
І І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАГЕРЛЕРІ МЕН ПОЛИГРАФИСТЕРІ
2.1 Қазақ баспасөзінің дамуына үлес қосқан баспагерлер мен полиграфистер
2.2 Қазақстан баспасы
2.3 Жазушы баспасы
2.4 Мектеп баспасы
2.5 Қазақ Энциклопедиясы
2.6 Ана тілі баспасы
ІІІ. ҰЛТТЫҚ-БЕЙРЕСМИ БАСЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДЕРЕКТІК ОРНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 "Қазақ газеті" және "Серке" - қазақтың тұңғыш ұлттық-бейресми басылымдары
3.2. "Айқап" журналы және "Қазақстан" газеті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біз қазақ баспасөзінің дәлірек айтсақ, сипатына тарихи тұрғыдан тоқталып өттік. Бұл кезең қазақ баспасөзінің енді-енді ғана дүниеге келіп, халықтың арасына тарай бастаған кезеңі, әрі халықтың тар жол тайғақты кезеңі. Осындай аласапыран кезеңде халық тағдыры мен қоғам өмірінің шындығын бүкпесіз батыл жариялаған қазақ баспасөзінің қызметі орасан зор болды.
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың тағдырымен біте қайнасып, бірге жасасып келеді. Осы мезгіл ішінде түрлі кезеңдерді бастан кешіп, біресе алға басып дамыса, енді бірде жүрісін баяулатып, тіпті тоқыраған тұстары да болмай қалған жоқ. Бір кереметі, қандай жағдайда да қоғамдық ойдың қозғаушы күші қызметін адал атқарып келеді. Оған тарих куә.
Қазақ баспасөзінің де халықтың саяси ой - пікірін оятып, дүниетанымын байытуға едәуір әсері болды. Газеттің ақпарат жеткізуші, үгіт - насихат саласындағы қызметі жөніндегі А. Байтұрсыновтың: "Газет - халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды" (Қазақ, 1898, №10) - деуі, газеттің әлеуметтік - қоғамдық өмір саласындағы алатын орнын, қызметін нақты бағалаудан туындаған. Азаттық жолындағы қозғалыста орыстың алдыңғы қатарлы жазушылары мен аса көрнекті публицистері баспасөзді күрес құралы етті.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап - қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі. Кітап баспа ісі бірқатар ішкі қайшылықпен сипатталады: басылым санының көптігі және әдебиеттің жеке түрлеріне зәрулік; оқырман сұранысының төмендеуі, балалар мен жастардың кітап оқуға деген ниетінің төмендігі; ғылыми-техникалық үрдіс және монографиялық басылымдарсанының азаюы. Жыл сайын баспадан шығарылатын кітаптар бойынша кітап саудасы ұйымдарының тапсырысы 50-60 пайызға қанағаттандырылады. Сараптамаға қарағанда, кітап дүкендерінде саудадағы 10 пайыз кітап қалып қалады.
Қазақстанның тарихи жолының объективті бейнесін қалпына келтіру мақсатында ғасыр басындағы ұлт зиялыларының ғылыми мұраларының басылу тарихына талдау жасау мәселенің әлі де жеткілікті түрде зерттелмегенін көрсетеді. Қазақ зиялыларының еңбектерін ешкім білмеді. Бәрі мұрағатта шаң басып жатты, оны алуға рұқсат болған жоқ, себебі олардың қоғам өмірінде орын алған мәселелердің барлығына жан - жақты қалам тартқандығын байқаймыз. Сондықтан ол ғылыми еңбектерді пайдаланбай ХХ ғ. басындағы қазақ тарихы туралы бірде-бір ғылыми жұмыс жазылуы мүмкін емес.
Осы кезеңнің тарихнамасын ашуда жұмысымызға басты бағыт - бағдар берген Ө. Әбдіманов, Х.Бекхожин, Б.Кенжебаев, С.Қозыбаев, М.И.Фетисов, М.Мамажановтардың ғылыми монографиялық еңбектерін жұмысымызға негіз етіп алдық.
Дипломдық жұмысының мақсаты: қазақ баспасөзінің, дәлірек айтсақ, қазақстан полиграфистері мен баспагерлерінің қазақ баспасөзінің тарихи тұрғыдан қырларын ашу. Баспагерлер арасындағы рухани сабақтастықты, үндестікті пайымдау. Осы кезеңдегі қазақ баспасөзінің тарихи қызметін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-Қазақ баспасөзінін дамытудағы баспагерлердің әсерін көрсету;
-Қазақ баспасөзінің айқындылығын көрсету;
-Осы кезеңдегі алғашқы қазақ баспасөзінің шығу тарихын жүйелеу;
-Қазақ баспасөзін дамытушы баспагерлердің мақсатын айқындау:
-Қазақ баспагерлерінің арасындағы рухани сабақтастықты ашу;
Дипломдық жұмысының жаңалығы: Қазақ кітаптары туралы библиографиялық көрсеткіштердің маңызы зор, өйткені библиография - білім кілті. Қазақ баспасөзінің шығу тарихы сараланды. Қазақ баспасөзінің даму қарқыны көрсетіліп, оның дамуына еңбек сіңірген тұлғалар туралы зерттеу жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: баяндау, салыстыру, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, тарихи талдау басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмысының теориялық және практикалық маңызы: бұл жұмысты жоғары оқу орнында қазақ баспасөзінің тарихын оқығанда қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Дипломдық жұмыста қазақ баспасөзінің бас баспагерлері А.Байтұрсынов пен М.Дулатов сынды көрнекті тұлғалардың ойшылдық, гуманистік, пәлсапалық көзқарастарын әдебиет тарихында, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы қазақ баспасөзін тарих факультеттерінде арнайы курс, арнайы семинар ретінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың тағдырымен біте қайнасып, бірге жасасып келеді. Осы мезгіл ішінде түрлі кезеңдерді бастан кешіп, біресе алға басып дамыса, енді бірде жүрісін баяулатып, тіпті тоқыраған тұстары да болмай қалған жоқ. Бір кереметі, қандай жағдайда да қоғамдық ойдың қозғаушы күші қызметін адал атқарып келеді.
Ұлтымыздың кейінгі жүз жылдан аса тарихының сырлы шежіресі - қазақ баспасөзі 19- ғасырдың екінші жартысында "Түркістан уалаятының газеті", "Дала уалаятының газеті" болып патшалы Ресей үкіметінің үкімімен дүниеге келді. Бұл басылымдар отарлаушы елдің жыртысын жыртып, жырын жырлау мақсатында шығарылғанымен, шын мәнінде, сол шеңбермен тұйықталып қалмай, ұлтымыздың жоғын түгендеу бағытын да едәуір көп еңбек сіңірді.
Халқымыздың саяси - әлеуметтік, әдеби, мәдени ой - пікірін оятып, қалыптастыруға септігін тигізген "Түркістан уалаяты газеті", қазақ баспасөзінің көне бастаушы басылымы болып саналады.
"Түркістан уалаятының газеті"("Туркестанская туземная газета") 1870 жылы Ташкент қаласында өзбек, қазақ тілдерінде шыға бастады. Газет о баста Түркістан генерал - губернаторының органы - "Туркестанские ведомоти" газетіне қосымша ретінде жарық көрсе де көп ұзамай жеке газетке айналды. Бұл жалпы Орта Азия халықтарының тұңғыш газеті еді. Газет өзінің үкімет бекітіп берген бағдарламасы бойынша жергілікті халықтарға қатысты Түркістан генерал - губернаторы мен облыстық әскери губернатордың бұйрықтарын, сот орындарының шешімдері мен сауда хабарларын Ресей мен өзге мемлекеттердегі ірі - ірі оқиғаларды, шаруашылық жаңалықтарын жазып отырды. Алайда газет бара - бара өз бағдарламасынан едәуір тысқары шығып, қазақ халқының мәдениетіне, тарихына, әдебиетіне қатысты материалдарды жиі жариялады 11,б.89 .
Газет айына төрт рет, екі тілде (өзбек, қазақ) он үш жыл бойы үзбей шығып отырды. 1883 жылы Түркістан генерал - губернаторының бұйрығы бойынша, газетті қазақ тілінде шығару тоқтатылып, ол аптасына бір рет өзбек тілінде шығатын газетке айналды. Біраз уақыттан кейін, 1885 жылдан бастап газет өзбек және орыс тілдерінде шыға бастады. Жалпы бұл газет 47 жыл бойы, 1918 жылға дейін шығып тұрды. Дегенмен, газет негізінде өзбек тілінде шыққанымен осы 1883 жылдан кейін де қазақ тіліндегі мақалалар мен қазақ елі жайындағы мағлұматтар жиі жарияланып тұрды.
19 - ғасырдың 60 - жылдарының орта кезінде Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуына байланысты газет бетінде қазақ елінің экономикасындағы прогрестік өзгерістер егіншілік пен отырықшылықтың бұрынғыдан гөрі дами бастауы жағдайындағы мағлұматтар көбірек орын алған. Солардың бірінде егін шаруашылғының пайдасы жөнінде айтылып келеді де, Жетісу облысының таулы жерлерінде егін өсірген Ларионов дегеннің тәжірибесі жергілікті халыққа үлгі ретінде ұсынылады. (1882.№8).
Газет беттерінде қазақ елінің басқа елдермен қарым - қатынасы, экономикасын өркендетудегі темір жолдың рөлі, алғашқы телеграф сымын жүргізу, почта қатынастарын қалыптастыру жөніндегі мәліметтер аз емес.
Газет халықаралық жағдайларға да үлкен көңіл бөліп, көлемді мақалалар жазып отырды. Соның бірінде Қытайда болған ұйғыр мен дұнғандар көтерілісі, олардың феодалдық және ұлттық езгіге шыдамай отанына қоныс аударып, Жетісу бойына көшіп келгені хабарланады.
1970 жылы болған Маңғыстау көтерілісі жайындағы деректер де назардан тыс қалмапты. Бір топ мақалалардың қазақ елінің тарихына, оның шыққан тегін ажыратып, ашуға арналғанын айта кеткен жөн. Үш жүздің құрамындағы тайпалар жайында айтылып келеді де бұл мақалаларда қазақ елінің шыққан тегі жөніндегі халық аузындағы аңыз - әңгімелер келтіреледі. 1875 жылғы 16 - санында жарияланған мақалада қазақ пен қырғыз елдерінің айырмашылығы туралы мағлұмат берілген.
Қазақ елінің әдет - ғұрпы, салт - санасы туралы жазылған мақалаларда қызды қалың малға жас кезінен айттыру әдетінің зияны айтылыпты. 1877 жылғы 3 - санында Семей қаласынан жазылған хатта "Түркістан уалаяты газетінің" қазақтың зиялылары мен оқытушыларының білімін көтерудегі маңызы сөз етілген. Осы газеттің редакторы - Н.П.Остроумов "Түркістан уалаяты газетінің" Орта Азия халықтарының мәдени өміріндегі рөлі, Россия үшін Петр біріншінің "Ведомоствосымен" бірдей деген пікір айтқан.
Қазақ баспасөзінің іргетасын қалаған Түркістан уалаяты газетінің соңын ала Орта Азия халықтарының тіліндегі газет - журналдар шыға бастады. Соның бірі Дала уалаяты газеті еді 11,б.97 .
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған Акмолинские областные ведомости газетінде қосымша ретінде орыс және қазақ тілдерінде жарық көрген Дала уалаятының газеті халқымыздың әдебиеті мен мәдениетін, тұрмыс - тіршілігін қалың жұртқа танытудағы бірден - бір басылым болды. Орыс тілінде Особые прибавление к Акмолинским областным ведомостям деген атпен шыққан осы газет 1894 жылдан бастап орыс тілінде Киргизская степная газета деген атпен жарық көре бастады. Жалпы бұл газет 1888 жылдан бастап 1902 жылы наурыз айында басылып, содан кейін Сельскохозяйственный листокқа айналды.
Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К. Михайлов, Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров. Газетті қазақша шығару ісін басқарушылар: Еммұхамед Абылайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазин, Рақымжан Дүйсенбаев. Өзінің бағдарламасына сәйкес газет ресми түрде патша үкіметінің бұйрық - жарлықтарын, заң - закондарын, әкімшілік басқару істерін жариялайтын басылым болды. Сол кездегі басқа газеттер сияқты Дала уалаяты газетінің ресми және ресми емес бөлімдері болды. Соңғы бөлімінде көбінесе көпшілікке, пайдалы, ғылымға, білімге қатысты мақалалар жариялады. Бұл газет үкімет тарапынан шыққан ресми басылым болғанымен, бостандықты, теңдікті көксегені, прогресшіл көзқарастары үшін Сібірге жер аударылып келген адамдардың ықпалымен газетіне ұқсайтын еді. Бұл ретте газетке дұрыс бағыт берген Г.Н.Потаниннің, Н.М.Ядринцивтің, Л.К.Чермактың ролі аса зор.
Дала уалаятының газеті басқа жергілікті газеттерге қарағанда, қазақ бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін толығырақ көрсетіп отырған газет болды. Бұрынғы Сібір әкімшілігіне қараған Семей, Ақмола, Тобыл, Жетісу қазақтары өнер - білім жаңалықтарын алғаш рет осы газеттен оқу мүмкіндігіне ие болды. Газет қазақ жұртшылығын орыс халқының әдебиетімен таныстырды. Сондай - ақ газетте қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін, мәдениетін зерттеуші орыс ғалымдары өздерінің мақала хабарларын жиі бастырды. Газет негізінде жергілікті отаршылдық - әкімшілдік орындардың ресми ұйымы болғанымен, халықты отаршылдыққа, мәдениетке шақырып тәрбиелеуде едәуір роль атқарды, қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор ықпал жасады.
Оның бетінде қазақ тілінде бұрын болғанмен қоғамдық - публицистикалық, ресми іс - қағаздарын жүргізу жөніндегі мақалалар жарияланды, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалынды, араб графикасына негізделінген қазақ жазбасында тұңғыш рет тыныс белгілері қолданылды 28,б.65 .
Ұлттық баспасөздің қарлығаштарының бірі - Дала уалаяты газетінің дүниеге келуі қазақ халқының өткен ғасырдағы мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Дала уалаяты газетінде басылған шығармаларда қазақ халқының әр кезеңіндегі өмірі, тұрмыс - тіршілігі, күрделі жағдайлар мен оқиғалар толық, тұтас қамтылғанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер, халық өмірінің жеке- жеке суретері алғаш осы баспасөз бетінде жарияланып, ұлттық әдебиеті мен мәдениетінің негізін қалауға көмектесті.
Дала уалаяты газетінде басылған көркем шығармалардың бір тобы қазақтың өз туындысы болса, енді бір тобы орыс тілінен аударылған немесе шығыс әдебиетінен ауысқан үлгілер еді. Бұлардың бәрі мазмұн, көркемдік жағынан бір - біріне ұқсамағанымен, жалпы қазақтың жазба әдебиетінің дамуына ықпал етті.
Газет қазақ халқының қоғамдық - әлеуметтік ой - пікірін оятуға, мәдени - әдеби дүниетанымын қалыптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер етті. Саяси - экономикалық мәселелермен қатар оқу - ағарту ісінің жай - күйі, өнер - білімнің пайдасы, орыс мәдениетінің жетістіктері, қазақ әдебиетінің хал - қадірі, қазақ зиялылары мен ғалымдарының өмірі жайында бірқыдыру тарихи мақалалар, хабарлар жарияланды 14,б.537 .
Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлихановтың, классик ақыны Абай Құнанбаевтың, ағартушы әрі жазушы Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық - саяси көзқарастарының қалыптасуына 19 - ғасырдың екінші жартысындағы Еуропа әдебиеті мен мәдениеті ықпал етті. Газетте Ш.Уәлихановтың 60 жыл толуына арналып мақалалар берілді. Халық игілігі үшін аянбай еңбек еткен дарындардың бірі - қазақ халқының тұңғыш ағартушысы, жазушысы, жаңашыл Ыбырай Алтынсарин туралы да газет бетінде мақала - хабарлар жарияланып, оның өзі жазған өлеңдері де басылып тұрды. Бір жарым ғасырдан астам тарихы бар қазақтың мерзімді басылымдарының алғашқы қарлығаштары туралы С.Исаев былай дейді: ...Әуелгі кезде (революциядан бұрын) мерзімді баспасөз тілі жазба әдеби тілдің өзіндік ерекшеліктері орныққан нормалары бар жүйелі тілдік өрнектерімен публицистикалық мазмұны сай сөз тігісімен сипатталатын тұрақты көрініс ретінде бірден қалыптасып кете алмады. Біздің байқауымызша, оның басты себебі, революциядан бұрынғы газет - журнал шығару ісінің тарихы онша терең, мерзімі ұзақ болмауында ғана емес, сонымен бірге сол мәселені, жалпы баспа ісінің қазақ қауымы үшін жаңалық болуымен, баспа ісінің көршілес татар, башқұрт, өзбек халықтары өкілдерімен тығыз қарым - қатынаста болуымен және маман да сауатты журналистердің жетіспеуімен тікелей байланысты.
Ғалым - зерттеуші Б. Әбілқасымов алғашқы қазақ газеттерінің программасы жөнінде әңгіме қозғай келіп: Ол программа бойынша газет жоғары ұлықтардың қазақ даласына қатысты бұйрық - жарлықтарымен қазақтарды таныстырып тұруға, сондай - ақ олардың арасына елдің табиғаты, тұрмысы, шаруашылық жайы туралы хабарларды таратуға тиісті болғанын тілге тиек етеді. Патша үкіметі сөз жүзінде осылай дей тұрса да, іс жүзінде қазақ халқын ағартуды тіпті де көксеген жоқ. Шын мәнінде оның көздегені - үкімет жарлықтарын ана тілінде тарату арқылы оны сөзсіз орындатуды қамтамасыз ету, жергілікті халықтарды басқаруды жеңілдету, қазақтың артта қалған патриархалды шаруашылығын біраз ілгері көтеріп, оны патша үкіметінің шикізат жөніндегі қажетін өтейтін дәрежеге жеткізу, сондай - ақ қазақтың өз тілін дамытып отырып, сол кездің өзінде патша үкіметінің орыстандыру саясатына зиянын тигізе бастаған шағатай, түрік, татар тілдерінің ықпалына қарсы күресу болды. Сөйтіп, өзінің отаршылық саясатын одан әрі күшейте беру мақсатын ұстады - дейді 5,б.168 .
Жалпы қазақ газеттерінде жарияланған материалдардың маңызы мен мәнін ескеріп, халық санасын ояту үшін атқарған ағартушылық қызметін алуға болады.
Газет материалдарын іріктеп топтап, құрастырып, осы күнгі әліпбиге түсіріп, жарыққа шығарған зерттеуші Ү.Сұбханбердина 1905-1907 жылдары Ресейде болған революция дүмпуі нәтижесінде қазақ газеттерінің екінші бір үлкен шоғыры дүниеге келгендігін айтады.
Олар: Серке - 1907 жыл, Қазақ газеті - 1907 жыл, Дала Қазақстан - 1911-1913 жылдар, Ешім даласы - 1913 жыл. Осы аталғандардың қатарына Ә.Бөкейханов сынды қайраткер азамат әр жылдары шығарып тұрған "Голос степи, Омич газеттерін де қосу керек екендігін айтады.
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттерінің бірі - Қазақстан. Газеттің бұлай аталуының өзінен жаңа заман лебі сезілгендей. Алғаш Орда қаласында, одан араға алты ай салып, Орал қаласында қайтадан бірінші саннан бастап шығуы бұл газеттің көп қиындыққа душар болғанын көрсетеді. Оны шығаруда Ғ.Қарашев, Е.Бұйрин, Б.Қартаев, Ш.Бөкеев сынды қазақтың абзал азаматтары аянбай еңбек етті. Қазақстанның бірінші саны 1911 жылы наурыздың 16 - да Ғ.Қарашевтің Газет деген не зат ? атты мақаласымен ашылады. Оқу - ағарту, мектеп ашу, қазақ тіліндегі баспасөзді дамыту мәселелері газеттің әрбір санында әр түрлі қырынан қаралады. Бакудегі қыздардың медрессесі, Бұ қай заман?, Жаңа өрнек, Әдебиет таңы тағы басқа мақалалар осыған куә.
Серке газеті 1905-01907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция екпінімен шыққан баспасөз түрінің бірі. Серке газеті 1907 жылы қазақ оқушыларына арналып, Петербургте шығып тұрған. Улфат газетіне қосымша ретінде Шәймерден Қосшығұловтың басқаруымен Хажы Ибрагимовтың редакторлығымен шыққан. Серке газетінің шығуы туралыы 1911 жылы Мұхаметжан Сералиннің оқушыларға арнап жазған бір мақласында: 1907 жылы 2- мемлекеттік думаның мүшесі Шаһмардан Қосшығұловтың, ілтипатымен Петербургта Серке, атты журнал шыға бастаған еді, ұзаққа бармай, үкімет тарапынан тоқтатылды", - дейді.
Бұл басылымдардан сәл кейін дүниеге келген Қазақ - 1913 - 1918 жылдар, Алаш - 1916-1917 жылдар, Бірлік туы - 1917 жыл, Сарыарқа - 1917-1918 жылдар, Ұран - 1917 жыл, Үш жүз - 1917 жыл, Тіршілік - 1917 жыл және тағы басқа газет - журналдар қазақ халқының дүниетанымына әсер етіп, көзқарастарын кеңейтіп, прогрессивтік ағартушылық бағытта үлкен қызмет атқарғаныны байқауға болады.
Осылардың ішінен өз өрнегімен, өзіндік ой ерекшелігімен оқшау тұрған басылым - Қазақ газеті. Қазақ - қоғамдық - саяси және әдеби газет. Газеттің ашылуын ұйымдастырып, алғашқы санынан бастап ақырына дейін редакторы болған адам - түркология әлемінде ірі тұлғалардың бірігейінен саналатын қазақтың айтулы ғұлама ғалымы - Ахмет Байтұрсынұлы.
Ахмет Байтұрсыновтан өзге Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Мұхаметжан Тынышбаев сияқты қазақтың біртума таланттар шоғырының осы газет арқылы үзеңгі қағыстыра мәдениет майданына шығуы ұзақ уақыт отар болып келген елдің қордаланып қалған келелі мәселелерін қопара көтереді.
Газет ХХ - ғасырдың басындағы қазақ елінің саяси - әлеуметтікмәселелеріне, қазақ шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне, басқа елдермен қарым-қатынасына, оқу - ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен шежіреге арналған мақалалар жарияланды.
Қазақ қауымы үшін қызмет көрсеткен Қазақ газеті ақпараттарының тақырыптары сан түрлі болды. Барлық тақырыптардың, газетте көтерілген күрделі мәселелерден келіп тоғысар тұсы - қазақ жағдайы еді. Өйткені, газет шығарушылардың ұстанған жолы, діттеген мақсаттарының өзі қазақ жағдайын жақсарту, көзін ашу, ұлт ретінде қалыптастыру, ол үшін қазақ зиялылары қандай ұлт жұмысын атқару керектігін саралап алу сынды әлеуметтік маңызы зор мәселелерден тұрады. Ал газетте Ішкі жағдай, Сыртқа хабарлар, Европа соғысы, Г.Дума, Думадағы қазақ мәселесі т.б. сынды тақырыптар сөзіміздің айқын дәлелі бола алады. Газеттің ақпарат жеткізуші, үгіт - насихат саласындағы қызметі жөніндегі А. Байтұрсыновтың: Газет - халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды (Қазақ, 1898, №10) - деуі, газеттің әлеуметтік - қоғамдық өмір саласындағы алатын орнын, қызметін нақты бағалаудан туындаған 45,б.98 .
1913-1918 жылдары Қазақ газеті шығып тұрған уақытын Мұхтар Әуезов Қазақ газетінің дәуірі деп атады. Бір дәуірдің бар салмағын арқалаған Қазақ газетінің М.Әуезов тарапынан бұлайша бағалануы бүгінгі таңдағы ондаған газеттер атқарар қыруар шаруаны, басылым, атаулының қоғам алдындағы атқаруға тиісті қызметін жалғыз әрі қал - қадірінше мүлткісіз атқаруымен тығыз байланысты деп есептейміз. Осылайша, Қазақ газеті ұлт үгітшісі, халық жыршысы дәрежесіне көтеріле алды.
Қазақ газеттерінің ішінде ерекше ілтипатпен көңіл аударуға тұратын газеттің бірі - Алаш. Газеттің шығарушысы әрі редакторы - Мәриам Төгісова. Осының өзі қазақ әйелдерінің арасындағы зор серпілісті көрсеткендей. Газетке Н.Құлжанова, Ғ.Жанайдарова сынды қыз - келіншектер де үн қосып отырды. Мәриямның газет шығаруына оның ері Көлбай Төгісовтің де сіңірген еңбегі ұлан - ғайыр екені күмәнсіз. Сондықтан бұл газетті қазақ тарихындағы ерлі - зайыптылардың өз күшімен шығарған тұңғыш газеті деп бағалауымыз орынды. Көлбай Төгісовтің Бабамыз Алаш атты журнал шығару ниетімен әрекеттенгенін де осы газеттен білеміз. Бірақ аласапыран заманда бұл ойын жүзеге асырудың сәті түспесе керек. Газет тақырып аясы кеңдігімен көзге түседі. Онда мемлекеттік Дума, ішкі, сыртқы хабарлар, қазақ шаруасына қатысты кеңестер, өлең, пьеса, әңгімелерге орын берілген. 1917 жылдың ақпан төңкерісінен соң Ресейде қос үкімет орнап, өмір мен өлім үшін шайқас жүргізіп жатқан кезде большевиктер Ресей мен Шығыстың Мұсылман еңбекшілеріне: Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңізді жаулап алып келгендерді серпіп тастамаңыздар. Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізді олардың тонауына жол бермеңіздер. Өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға тиіссіздер.
Міне, осындай Большевиктер ұранымен көңіл демдеген мұсылман орталығы енді шыға бастаған газеттері Ұлы Түркістан мен Бірлік туында автономия құруға әзірлік жасай бастайды. Орталықтың Мұстафа Шоқайұлы бастаған мүшелерінің қанатының астында шығып тұрса, Бірлік туы болса, Алашорда қазақ ұлттық партиясының органына айналып, оған осы партия басшыларының бірі Міржақып Дулатов басшылық етті, - деп жазды кезінде өзінің Мұстафа Шоқай...Ол кім ? атты саяси сипаттамасында белгілі жазушы Әнуар Әлімжанов.
Бірлік туы - мәдениеті, танымдық, тез ақпар жеткізушілік деңгейі - жалпы сапасы өте жоғары болған. Бірлік туы газеттің беттерінде жарияланған материалдардан сол кезеңнің тарихи шындығы бет - ажары толық айнадай болып көрініп тұрған сияқты. Сарыарқа газеті 1917 жылдың маусым айынан бастап, Семей қаласында қазақ тілінде аптасында бір рет шыға бастаған. Редакторлары Райымжан Мәрсеков пен Халел Ғаббасов, бастырушысы - Теңдік серіктігі.
Газетте патша үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зияны, Алаш партиясының бағдарламасы, қазақ жеріне қоныс аударған орыс шаруалары мен қарым - қатынасы, оқу - ағарту ісі туралы Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Р.Мәрсеков, Халел Ғаббасов, Ә. Ермековтың т.б. мақалалары жарияланған.
Әрбір жаңалықтың ескіден туатынын еске ұстасақ, Сарыарқа газетінде жарық көрген нұсқалардың да қазіргі әдебиетіміздің, мәдениетімізді зерттеуде құнды дерек екені даусыз. 20 - ғасырдың 50 - жылдарында газеттердің ақпараттық, үгіт - насихаттық бағытында жүргізілген қызметтері жандана түсті. Нақ осы жылдары совет қоғамы, соның ішінде газеттерге деген көзқарас аса саясаттандырылды. Мұның өзі газеттің қоғамдық - саяси лексикасы қатарының өсуіне қатты әсер етті.
Ал, 1960-1970 жылдары тілімізде қалыптасқан қоғамдық - саяси лексика элементтері туралы Р. Барлыбаев еңбегінде толық танысуға болады. Бұл тұста шығып тұрған басылымдардың баршасы жалғыз идеологиялық мақсатқа, коммунистік үгіт - насихатқа, саясатқа бағындырылды.
Социализм бесігі атанған КСРО жетістіктері мен жеңісінен халықты хабардар ету, социализмге жету үшін аянбай еңбек етуге құлшындыру, үгіттеу, насихаттау - совет басылымдарының негізгі қызметі болды.
Жалпы газет атаулыға тән төл ерекшелік осы үгіт - насихат қызметін атқару барысында салмақтанады. Сондықтан да болар әр жылдары жарық көрген басылымдар - еліміз тарихының әр күні, айы мен жылының жылнамасы іспетті.
1.2 Полиграфия жайлы жалпы түсінік
ғасырдың аяқ кезінен бастап қазақ тіліндегі бірен-саран кітаптар Қазан, Орынбор, Ташкент, Петербург, Уфа, Троицк, Астрахань баспаларында басылып түрды.
ғасырдың басында "Барлық тілдердің үстеулерінің салыстырмалы сөздігі", Қазақ халқының дастан-жыр- ларынан "Қозы Көрпеш Баян сүлу", "Біржан-Сара" т.б. басылып шықты. 1854 жылы Қадырғали Жалайридың "Жылнамалар жинағы" жарық көрді.
1879 жылы Орынборда "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш қүралы" және Ыбырай Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясы" басылып шықты.
1904 жылы Петербургтен Ш.Уәли- хановтың "Жоңғар очеркі", "Қырғыз- дар" т.б. зерттеулері жарияланды.
1909 жылы Абайдың "Өлеңдер жинағы", С.Көбеевтің "Қалың мал" романы, Б.Майлиннің "Шүғаның бел- гісі", С.Сейфуллиннің "Өткен күндер" өлендер жинақтары жарық көрді.
ғасырдың бас кезінде Қазақ- станда қолөнері үлгісіндегі бірнеше баспа бөліктері пайда бола бастайды. Шағын баспаханалар Орал, Петропавл, Қызылорда, Орда, Семей қалаларында үйымдастырылды. Бүларда қолмен жүргізілетін "Американка", "Аугсбург" сияқты ескі машиналар пайдаланылды.
Мәскеу полиграфистері Қазақстанға комек ретінде полиграфиялық жаб- дықтар жібере бастады. Бүлар Қазақ АССР-ның сол кездегі астанасы Қы- зылорда қаласының баспаханаларына орналастырылды. Олардың қуаты 6 млн. басылым беттен аспады.
1924 -- 1932 жылдар аралығында республиканың полиграфиялық базасы едәуір үлғайды. Оның қуаты жылына 8 млн. басылым бет болса, 1940 жылы бүл көрсеткіш 10 -- 12 млн-ға жетті.
Республика полиграфиясының техникалық базасы соғыстан кейінгі кезенде одан әрі нығайтылды. Бүрын жүмыс істеген баспаханалардан басқа сол жылдары Алматыда полиграфия комбинаты қүрылды. Оның жалпы қуаты 160 млн. басылым бет еді.
1967 жылы ҚазССР Министрлер Советінің "Республикада полиграфия онеркәсібі мен кітап басу ісінің мате- риалдық-техникалық базасын одан әрі нығайту шаралары туралы" қаулысының маңызы зор болды.
1973 жылдың аяғында Алматыда кітап фабрикасы пайдалануға берілді. Республикалық полиграфия кәсіп- орындары базасында Алматыда "Кітап" өндірістік бірлестігі қүрылды. Оған кітап фабрикасы, Алматы полиграфия- лық комбинаты, билет-бланк және оперативті баспахана, дәптер баспа- ханалары кірді. 1977 жылы арнайы мамандандырылған Алматы полиграфиялық училищесі түңғыш рет оқушылар қабылдады.
Бүл кәсіпорында полиграфист Со- циалистік Еңбек Ері С.Умиров, Ленин орденді әріп теру цехының аға шебері И.С.Молчанов, офистік цехтың фотографы Г.Г.Шемонаев, баспагер С.И.Губкин т.б. ондіріс жаңашылдарын атап айту керек.
Полиграфия кәсіпорындарында 70- жылдардың аяқ кезінде 7000-нан астам қызметкерлер мен қызметшілер еңбек етті.
Полиграфия -- бұл баспалар мен басқа да ұйымдардан келіп түсетін түпнұсқалар бойынша әр түрлі баспа өнімдерін көптеп жасап шығарумен айналысатын өнеркәсіп саласы.
Түпнұсқа (латынның огіginals - бастапқы) дегеніміз полиграфиялық техниканың көмегімен басып шығаруға арналған мәтіндік және бейнелік суреттік материалды айтады. Түпнұсқа автордың (жазушының, ғалымньң, суретшінің) немесе авторлар ұжымының шығармашылық еңбегінің нәтижесі болып табылады. Мәтіндік түпнұсқа қызметін көркем суреттер және басқа да баспалармен қоса, авторлық немесе баспалық түпнұсқаның құрамдас бөлігі болып табылатын мәтін, сызба немесе графика арқылы жасалатын суреттер (фотобейнелеу) фотосурет, көркемөнер туындысы және т.б. қолданыс табуы мүмкін.
Баспа өнімдері -- бүкіл баспа өнімдерінің және полиграфия өндірісінің басылымдарының жиынтығы. Оның ішіне кітап, кітапша, журнал, газет өнімдері ғана емес, сонымен қатар, ашық хаттар, күнтізбелер, альбомдар, репродукциялар, акциденциялық өнімдер, орама және қаптау материалдары т.б. біріктіретін барлық полиграфия баспа өнімдері мен басылымдарының жиынтығы.
Баспа өнімдері адамға оның ерте балалық шағынан бастап қартайғанына дейінгі аралықтағы бүкіл өмір бойына серік болып келеді. Кітап, газет пен журнал, плакат пен күнтізбе, мектеп дәптері мен пошта маркасы, түрліше тауарлар мен басқа да көптеген баспа бұйымдарының көркемделінген қаптамалары - осы өнімдердің барлығы да, полиграфия өнеркәсібінің технологиялық процестерін қолдану жолымен жасалынған.
Әртүрлі басылымдарды даярлау және басып шығару кезінде оларды, ең алдымен, мерзімдік, жалғастырылушы және мерзімдік басылымдар деп бөледі. Мерзімді басылымдар белгілі бір уақыт барысында бір типті әрленген, бірақ номерлерінің мазмұндары әртүрлі, тұрақты пішімімен шығарылып отырылады (газеттер, журналдар, бюллетендер).
Жалғастырылушы басылымдар әртүрлі мазмұнды, номерлері түрліше, біртекті безендірілетін, бірақ шығу мерзімдері алдынала белгіленбейтін, өйткені олар қажетті материалдардың көлеміне байланысты шығарылымдар (жинақтар, ақпараттық парақшалар).
Мерзімсіз басылымдар өздерінің көлемі, пішімі таралымы және басқа да көрсеткіштеріне қарай әртүрлі сипатты болып келеді. Олардың ерекшеліктері бір мәрте ғана шығатындықтарында. Қажетті жағдайларда оларды қайта басып шығаруға болады, бірақ бұл алдынала жоспарланбайды. Бұл типтегі жиі кездесетін басылымдардың қатарына кітаптарды, брошюраларды, плакаттарды, репродукцияларды, ашық хаттарды, күнтізбелерді, карталар мен атластарды жатқызуға болады.
Полиграфия өнеркәсібінің сансыз көп өнімдерінің ішінен олардың негізгі түрлерін атап көрсетуге болады:
Газеттер (ұсақ венеция монетасы - gazzetta дегеннен) -- ағымдағы оқиғалар туралы маңызды материалдар, қоғамдық-саяси, өндірістік, экономикалық және басқа да мәселелер жөнінде жедел ақпараттар жариялайтын ресми парақтық басылымдар.
Газеттердің ерекшелігі - олардың жарыққа шығуының кезеңділігінде. Газет өндірісі өнімінің ерекшелігі - оны қатаң кесте бойынша аса қысқа мерзімде даярлап, басып шығару қажеттілігі мен оның шығарылуын баспа немесе редакция қызметкерлерінің бақылап отыратындығында. Қазіргі кездегі газеттердің көлемі ұлғайып, көркемделуі мен безендірілуі арта түсуде.
Журналдар (француздың journal - күнделік, газета сөзінен) - шығу уақыттары қатаң белгіленген (апталық, ай сайынғы) мақсаттары мен міндеттеріне байланысты, әр түрлі тақырыптық материалды қамтитын, жылдық басылым үшін тұрақты көлем мен пішімде болып келген кітапшалау түріндегі мерзімді басылым. Журналдарды екі топқа бөлуге болады. Көпшілікке арналған жұқа журналдардың едәуір бөлігі бір-бірлерінің ішіне енгізіп, тысталған және түбі сым қапсырмалармен тігілген 2-4 дәптерден тұрады. Екінші топқа 4 және одан көп дәптерлерден тұратын, бір-бірлерінің үстіне текшелеп жиыстырылған журналдың бүкіл қалыңдығы бойынша өтетін жіптермен, металл қапсырмалармен тігілген немесе түп қиығына желіммен жапсырылған толық журналдар жатады. Тігілген немесе желімделген, қалың парақтар қаптамаға енгізіліп түбірдің бүйіріне желімделінеді де, содан соң үш жағынан кесіліп, әдеттегі күйге келтіріледі.
Кітап басылымдары - өзара біріктірілген және түптеу мұқабасымен қапталған мерзімсіз баспа шығарылымдар.
Кітап басылымдары түріне, пайдаланылуының мерзімдеріне, көркем-суретік материалдардың түрі мен сапасына, таралымына, күрделігіне, терімі мен көлеміне байланысты бірнеше топтарға бөлінеді:
1. Тарихи әдебиет.
2. Көркем әдебиет.
:: жеке шығармалар мен жинақтар;
:: шығармалар жинақтары мен таңдамалы шығармалар;
3. Орта және төменгі сынып оқушыларына арналған оқулықтар.
4. Жоғарғы және арнайы орта оқу орындарына арналған оқулықтар.
5. Өндірістік-нұсқаулық басылымдар.
6. Энциклопедиялар мен сөздіктер.
7. Мектепке дейінгі және төменгі мектеп жасындағы балаларға арналған әдебиеттер.
8. Ресми-құжаттық және ресми-анықтамалық басылымдар.
Кітап басылымдары тақырыптық және алдын-ала жасалған жоспарларға сәйкес шығарылады.
Күнтізбе (лат.calendarium - ұзақ мерзімді кітап) апта күндерін, апталарды, айларды, жылды бірізділікпен келтіретін анықтамалық басылым.
Күнтізбелер қабырғаға ілетін, стол үстінде парақталатын және қалталық болып бірнеше топқа бөлінеді.
Альбомдар (фр.аІЬum) -- көркемділігінің сипаттарына қарай, үш топқа бөлінеді:
- көркем өнер бойынша көркем суреттік, кескіндемелер бейнелеу өнерінің түрлері, сәулет өнері, мүсіндеу өнерлері бойынша альбомдар;
- фотоальбомдар (түрлі көріністердің, қоғамдық мәселелер жөніндегі оқиғалы тақырыптар, тарихи, туристік, жарнама каталогтары т.б.);
- ғылыми-техникалық альбомдар (ғылыми, өндірістік, техникалық, оқу т.б.); көркемделінген бояулылығы бірден алтыға дейін бола алады.
Альбомдар түптелінеді, кейде қосымша безендірілген тыстама мен қынапқа (футлярға) салынады. Көпшілік қолданымға арналған альбомдарға қаптамалар кигізіледі немесе арзан түптелінеді.
Репродукциялар (латынша: - қайта басылатын немесе қайталанатын әрекетті нұсқайтын қосымша және ргоduса - өндіремін) полиграфиялық тәсілмен алынған көркемсуреттер, кескіндемелер, штамп, көркем фотосуреттердің қолданбалы және халық өнері шығармаларының баспа таңбалары (көшірмелері). Мұндай репродукциялар көбінесе ақ-қара немесе түрлі түсті болып келеді. Оларды жеке парақтарға басып немесе жинақ түрінде шығарады.
Парақтық өнім түрінде шығарылатын репродукциялар қосымша өңдеуден өтеді: лактайды, пленка жапсырады, басып-ойып таңбалар салады, линзалық растр жапсырады, стерео немесе видеобейнелерді қосып қайта жаңғыртады.
Ашықхаттар -- парақтық, жоғарғы көркемдікті түрлі-түсті өнімге жатады. Ашықхаттар - екі немесе төрт бүктемелі болып келеді. Әрлеудің бірнеше түрі қолданылады: лактау, пленка престеу, баспа-таңба түсіру, высечка, линзалық растрды престеу.
Акциденция (лат.Accidenta - кездейсоқтық) -- бұлар, баспаның тақырыптық жоспарында көрсетілмеген кәсіпорындардан, фирмалардан, жеке тұлғалардан тұрақты немесе кездейсоқ түсіп тұратын тапсырыстар.
Акциденциялар үш топқа бөлінеді:
1. Баспа акциденциясы -- титулдардың барлық түрлері, түптемелердің қаптамалардың, тыстамалардың безендіру элементтері, кітап және журнал хабарландырулары, беттің басы мен соңына салынатын өрнектер, жобалар, буклеттер, үнпарақтар.
2. Шағын акциденцияларға - бланктар, бағдарламалар, шақыру билеттері, дипломдар, аттестаттар, марапаттау қағаздары, куәліктер, театр билеттері, ресторан тағамдарының түрлері, еңбек кітапшалары, жеке куәліктер т.с.с. аз таралымды парақты өнімдер жатады.
3. Афиша (фр.Affiche - хабарландыру) - парақты өнімдер: үгіт-насихат ретінде мәтінді қысқа, нақты, әрі ұғымды суреттер, үндеулер, аншлагтар т.т. жеке даналар немесе көпшілік пайдаланатын басылымдар мен тақырыптық топтамалар түрлерінде жарық көре алады. Бояулылығы бірден алтыға дейін, көркемдеу және әрлеудің барлық түрлері қолданылады. Афиша хабарлама ақпараттарды арнайы орналастырылған қабырғаларға жапсыру үшін шығаралады.
Баспа басылымдарының арнайы түрлерінің бұлайша аталуларының себебі, оларды қайта басу және басып шығару үшін арнайы материалдар мен технология қолданылады. Бұлар - бағалы қағаздар, ноталар, түсқағаздар, жапсырмалар мен қаптамалар, стерео және бейне басылымдар, зағиптар үшін басылымдар, дәптерлер мен блокноттар.
Полиграфия өндірісінің технологиясы халық шаруашылығының басқа да салаларында, мысалы, тоқыма өнеркәсібінде (маталарға жазу және бейне-лерді басу), жеңіл өнеркәсіпте (шыныға, қаңылтырға, полимерлерге басу), радиоэлектроника өндірісінде пайдаланылады (радиоэлектрон басылым платаларын дайындайды).
Басқа баспа өнімдері. Баспа өнімдерінің маңызды тобына қаптама жатады. Ол әртүрлі материалдардан: қағаздан, қатырма қағаздан, пластмассадан, металдан, шыныдан т.б. жасалынады. Қаптама немесе орама материалдар, ең алдымен, өнімді сақтауды қамтамасыз етуге арналған. Ол, сонымен қатар, тауарды таныстыру және оның тұтынушылық қасиеттері туралы сенімді ақпарат беру көзі болып табылады. Қаптамаға қажетті ақпаратты басу үшін басудың барлық тәсілдері араластырылып қолданылады
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кітап басу ісі
Тәуелсіздік идеялары қоғамдық өмірдің барлық салаларына зор шапшаңдықпен ықпал етті. Бұл қазақ елі үшін киелі тарихи өзгерістен еліміздің мәдени-рухани жүйесінің де тыс қалмауы түсінікті жәйт. Осыған байланысты республикалық мәдени салалар да жаңаша аталымдарға ие болды. Қазақстан Республикасы Президентінің алғашқы жарлықтарының (№413; 1991ж.) бірі бойынша Қазақ КСР Баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігіне айналды. 1991 жылға дейін елімізде 15-ке жуық кітап баспасы жұмыс істеді. Олар: Қазақстан, Жазушы, Рауан, Жалын, Өнер, Қайнар, Ғылым, Қазақ Энциклопедиясы, Ана тілі, Білім, Балауса, Қазақ университеті, Санат, Дәуір сынды қазақ кітап басу ісінің тарихында өзіндік орны бар баспалар еді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қай салаға болмасын жеңіл болған жоқ. Қаржы тапшылығынан мемлекеттік тапсырысқа бөлінетін дотация шектеуге түсті. Бұрын баспаларға бөлінетін бір миллиарт теңге жүз миллион көлеміне қысқарған кездер болды. Кітап оқырмандарының саны күрт азайып, бағасы қымбаттап, кітап саудап жүйесі тарады. 1996 жылдың қазан айында Қазақстан, Жалын, Қайнар, Білім баспаларын 1997 жылдар бастап жекешелендіру жайында министрліктің шешімі шықты. Аталған төрт баспаны алдымен жекешелендірудің өз себебеі бар еді. Басында ең тәжірибелі директорлар отырған, табысты баспаларды жекешелендіру- баспалардың мүлдем жабылып қалуының алдын алу шаралары болатын. Жекешелендірілген баспалар меншік түрін өзгертіп, жаңа нарықтық экономикаға бейімделуге мәжбүр болды. Олар бүкіл ұйымдастыру, шығармашылық бағыт-бағдарын қайта қарауға, жаңғыртуға, толықтыруға жұмыла кірісті. Ең алдымен жылдық тақырыптық жоспар аясын барынша кеңейтті. Негізінен оқырман оқырман талап-тілектерін, мүдделерін ескере отырып, тарихи, мәдени, этнографиялық, діни-философиялық әдебиеттерге ерекше көңіл бөлді. Алғашқылардың бірі болып жекешелендірілген 90 жылдық тарихы бар Қазақстан баспасы болғанын айтып өттік. Алайда тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан баспасы құрамынан заң әдебиетін шығаратын Жеті жарғы, есеп-қисап әдебиеттерін шығаратын Қаржы- қаражат баспалары бөлініп шықты. 1998 жылы Ел үкіметінің орта мерзімді жекешелендіру жоспары бойынша Қазақстан баспасы аукционнан сатылуға тиіс болды. Сол жылы сәуір айының соңына қарай Мемлекеттік меншік комитетінің арнайы шешімі шығып, Алматы аумақтық комитеті үш рет аукцион өткізіп, 1998 жылы қараша айындағы аукционда баспаны Қазақстаннның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, Құрметорденінің иегері Нұрмахан Оразбек сатып алды. Баспа жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып құрылды. Бұл кезде баспада материалдық мүліктен қалғаны ескі үстелдер мен орындықтар, қолдан-қолға өтіп, әбден тозығы жеткен Нива машинасы ғана болатын. Есесіне баспаханаларға миллиондаған теңге қарыз. Оны төлеу сатып алушыға міндеттелді деп еске алады баспа директоры. Қайраткер сол тұстағы ең бірінші міндет қызметкерлердің жалақысын дер кезінде беріп тұру, екіншісі - баспаханалардың қарызынан құтылу болғанын айтады. Аталған міндеттер ойдағыдай шешілді. Баспа сол тұста Сорос қорының әдебиет шығару жөніндегі байқауына қатысып, үш бірдей кітабын, қазақ тілінде шығаруға қол жеткізді. Сосын Президент мұрағатымен шартқа отырып, Ораз Жандосовтың екі томдығын, Армения елінің елшігінің қолдауымен Левон Мирзоянның бір томдығын шығарды. Баспа Ғибратты ғұмыр сериясымен басылымдар шығарып, оқырман сұранысын қанағаттандыра алды. Аталған серия аясында Нұрғиса Тілендиев, Герольд Белгер, Зия Сәмәди, Ебіней Бөкетов, Нәзір Төреқұлов туралы кітаптар шығарды. Мәдени мұра бағдарламасы бойынша тендерді жеңіп алып Әлемдік саясаттану антологиясы және Әлемдік әлеуметтану антологиясы сынды сүбелі еңбектерді оқырманмен қауыштырып, іргелі еңбектер тындырды.
Тыңнан түрен салған төртеудің бірі Жалын баспасы 1998 жылы жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып тіркелді. Тұманбай Молдағалиев, Қалдарбек Найманбаев, Бексұлтан Нұржекеев сынды алыптар басқарған мекеменің еңсесін нарықтың қыспағы да, дағдарыстың дауылы да түсіре алмады. Баспа өз жұмиысын жаңа заманның талабына сай жалғастыруда. Баспа Әлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
1.2 Полиграфия жайлы жалпы түсінік
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кітап басу іс
І І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАГЕРЛЕРІ МЕН ПОЛИГРАФИСТЕРІ
2.1 Қазақ баспасөзінің дамуына үлес қосқан баспагерлер мен полиграфистер
2.2 Қазақстан баспасы
2.3 Жазушы баспасы
2.4 Мектеп баспасы
2.5 Қазақ Энциклопедиясы
2.6 Ана тілі баспасы
ІІІ. ҰЛТТЫҚ-БЕЙРЕСМИ БАСЫЛЫМДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ДЕРЕКТІК ОРНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 "Қазақ газеті" және "Серке" - қазақтың тұңғыш ұлттық-бейресми басылымдары
3.2. "Айқап" журналы және "Қазақстан" газеті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Біз қазақ баспасөзінің дәлірек айтсақ, сипатына тарихи тұрғыдан тоқталып өттік. Бұл кезең қазақ баспасөзінің енді-енді ғана дүниеге келіп, халықтың арасына тарай бастаған кезеңі, әрі халықтың тар жол тайғақты кезеңі. Осындай аласапыран кезеңде халық тағдыры мен қоғам өмірінің шындығын бүкпесіз батыл жариялаған қазақ баспасөзінің қызметі орасан зор болды.
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың тағдырымен біте қайнасып, бірге жасасып келеді. Осы мезгіл ішінде түрлі кезеңдерді бастан кешіп, біресе алға басып дамыса, енді бірде жүрісін баяулатып, тіпті тоқыраған тұстары да болмай қалған жоқ. Бір кереметі, қандай жағдайда да қоғамдық ойдың қозғаушы күші қызметін адал атқарып келеді. Оған тарих куә.
Қазақ баспасөзінің де халықтың саяси ой - пікірін оятып, дүниетанымын байытуға едәуір әсері болды. Газеттің ақпарат жеткізуші, үгіт - насихат саласындағы қызметі жөніндегі А. Байтұрсыновтың: "Газет - халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды" (Қазақ, 1898, №10) - деуі, газеттің әлеуметтік - қоғамдық өмір саласындағы алатын орнын, қызметін нақты бағалаудан туындаған. Азаттық жолындағы қозғалыста орыстың алдыңғы қатарлы жазушылары мен аса көрнекті публицистері баспасөзді күрес құралы етті.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап - қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі. Кітап баспа ісі бірқатар ішкі қайшылықпен сипатталады: басылым санының көптігі және әдебиеттің жеке түрлеріне зәрулік; оқырман сұранысының төмендеуі, балалар мен жастардың кітап оқуға деген ниетінің төмендігі; ғылыми-техникалық үрдіс және монографиялық басылымдарсанының азаюы. Жыл сайын баспадан шығарылатын кітаптар бойынша кітап саудасы ұйымдарының тапсырысы 50-60 пайызға қанағаттандырылады. Сараптамаға қарағанда, кітап дүкендерінде саудадағы 10 пайыз кітап қалып қалады.
Қазақстанның тарихи жолының объективті бейнесін қалпына келтіру мақсатында ғасыр басындағы ұлт зиялыларының ғылыми мұраларының басылу тарихына талдау жасау мәселенің әлі де жеткілікті түрде зерттелмегенін көрсетеді. Қазақ зиялыларының еңбектерін ешкім білмеді. Бәрі мұрағатта шаң басып жатты, оны алуға рұқсат болған жоқ, себебі олардың қоғам өмірінде орын алған мәселелердің барлығына жан - жақты қалам тартқандығын байқаймыз. Сондықтан ол ғылыми еңбектерді пайдаланбай ХХ ғ. басындағы қазақ тарихы туралы бірде-бір ғылыми жұмыс жазылуы мүмкін емес.
Осы кезеңнің тарихнамасын ашуда жұмысымызға басты бағыт - бағдар берген Ө. Әбдіманов, Х.Бекхожин, Б.Кенжебаев, С.Қозыбаев, М.И.Фетисов, М.Мамажановтардың ғылыми монографиялық еңбектерін жұмысымызға негіз етіп алдық.
Дипломдық жұмысының мақсаты: қазақ баспасөзінің, дәлірек айтсақ, қазақстан полиграфистері мен баспагерлерінің қазақ баспасөзінің тарихи тұрғыдан қырларын ашу. Баспагерлер арасындағы рухани сабақтастықты, үндестікті пайымдау. Осы кезеңдегі қазақ баспасөзінің тарихи қызметін анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-Қазақ баспасөзінін дамытудағы баспагерлердің әсерін көрсету;
-Қазақ баспасөзінің айқындылығын көрсету;
-Осы кезеңдегі алғашқы қазақ баспасөзінің шығу тарихын жүйелеу;
-Қазақ баспасөзін дамытушы баспагерлердің мақсатын айқындау:
-Қазақ баспагерлерінің арасындағы рухани сабақтастықты ашу;
Дипломдық жұмысының жаңалығы: Қазақ кітаптары туралы библиографиялық көрсеткіштердің маңызы зор, өйткені библиография - білім кілті. Қазақ баспасөзінің шығу тарихы сараланды. Қазақ баспасөзінің даму қарқыны көрсетіліп, оның дамуына еңбек сіңірген тұлғалар туралы зерттеу жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: баяндау, салыстыру, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, тарихи талдау басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмысының теориялық және практикалық маңызы: бұл жұмысты жоғары оқу орнында қазақ баспасөзінің тарихын оқығанда қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Дипломдық жұмыста қазақ баспасөзінің бас баспагерлері А.Байтұрсынов пен М.Дулатов сынды көрнекті тұлғалардың ойшылдық, гуманистік, пәлсапалық көзқарастарын әдебиет тарихында, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы қазақ баспасөзін тарих факультеттерінде арнайы курс, арнайы семинар ретінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚСТАН БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Қазақ баспасөзінің шығу тарихы
Бір жарым ғасырға таяу ғұмыры бар қазақ баспасөзі халқымыздың тағдырымен біте қайнасып, бірге жасасып келеді. Осы мезгіл ішінде түрлі кезеңдерді бастан кешіп, біресе алға басып дамыса, енді бірде жүрісін баяулатып, тіпті тоқыраған тұстары да болмай қалған жоқ. Бір кереметі, қандай жағдайда да қоғамдық ойдың қозғаушы күші қызметін адал атқарып келеді.
Ұлтымыздың кейінгі жүз жылдан аса тарихының сырлы шежіресі - қазақ баспасөзі 19- ғасырдың екінші жартысында "Түркістан уалаятының газеті", "Дала уалаятының газеті" болып патшалы Ресей үкіметінің үкімімен дүниеге келді. Бұл басылымдар отарлаушы елдің жыртысын жыртып, жырын жырлау мақсатында шығарылғанымен, шын мәнінде, сол шеңбермен тұйықталып қалмай, ұлтымыздың жоғын түгендеу бағытын да едәуір көп еңбек сіңірді.
Халқымыздың саяси - әлеуметтік, әдеби, мәдени ой - пікірін оятып, қалыптастыруға септігін тигізген "Түркістан уалаяты газеті", қазақ баспасөзінің көне бастаушы басылымы болып саналады.
"Түркістан уалаятының газеті"("Туркестанская туземная газета") 1870 жылы Ташкент қаласында өзбек, қазақ тілдерінде шыға бастады. Газет о баста Түркістан генерал - губернаторының органы - "Туркестанские ведомоти" газетіне қосымша ретінде жарық көрсе де көп ұзамай жеке газетке айналды. Бұл жалпы Орта Азия халықтарының тұңғыш газеті еді. Газет өзінің үкімет бекітіп берген бағдарламасы бойынша жергілікті халықтарға қатысты Түркістан генерал - губернаторы мен облыстық әскери губернатордың бұйрықтарын, сот орындарының шешімдері мен сауда хабарларын Ресей мен өзге мемлекеттердегі ірі - ірі оқиғаларды, шаруашылық жаңалықтарын жазып отырды. Алайда газет бара - бара өз бағдарламасынан едәуір тысқары шығып, қазақ халқының мәдениетіне, тарихына, әдебиетіне қатысты материалдарды жиі жариялады 11,б.89 .
Газет айына төрт рет, екі тілде (өзбек, қазақ) он үш жыл бойы үзбей шығып отырды. 1883 жылы Түркістан генерал - губернаторының бұйрығы бойынша, газетті қазақ тілінде шығару тоқтатылып, ол аптасына бір рет өзбек тілінде шығатын газетке айналды. Біраз уақыттан кейін, 1885 жылдан бастап газет өзбек және орыс тілдерінде шыға бастады. Жалпы бұл газет 47 жыл бойы, 1918 жылға дейін шығып тұрды. Дегенмен, газет негізінде өзбек тілінде шыққанымен осы 1883 жылдан кейін де қазақ тіліндегі мақалалар мен қазақ елі жайындағы мағлұматтар жиі жарияланып тұрды.
19 - ғасырдың 60 - жылдарының орта кезінде Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуына байланысты газет бетінде қазақ елінің экономикасындағы прогрестік өзгерістер егіншілік пен отырықшылықтың бұрынғыдан гөрі дами бастауы жағдайындағы мағлұматтар көбірек орын алған. Солардың бірінде егін шаруашылғының пайдасы жөнінде айтылып келеді де, Жетісу облысының таулы жерлерінде егін өсірген Ларионов дегеннің тәжірибесі жергілікті халыққа үлгі ретінде ұсынылады. (1882.№8).
Газет беттерінде қазақ елінің басқа елдермен қарым - қатынасы, экономикасын өркендетудегі темір жолдың рөлі, алғашқы телеграф сымын жүргізу, почта қатынастарын қалыптастыру жөніндегі мәліметтер аз емес.
Газет халықаралық жағдайларға да үлкен көңіл бөліп, көлемді мақалалар жазып отырды. Соның бірінде Қытайда болған ұйғыр мен дұнғандар көтерілісі, олардың феодалдық және ұлттық езгіге шыдамай отанына қоныс аударып, Жетісу бойына көшіп келгені хабарланады.
1970 жылы болған Маңғыстау көтерілісі жайындағы деректер де назардан тыс қалмапты. Бір топ мақалалардың қазақ елінің тарихына, оның шыққан тегін ажыратып, ашуға арналғанын айта кеткен жөн. Үш жүздің құрамындағы тайпалар жайында айтылып келеді де бұл мақалаларда қазақ елінің шыққан тегі жөніндегі халық аузындағы аңыз - әңгімелер келтіреледі. 1875 жылғы 16 - санында жарияланған мақалада қазақ пен қырғыз елдерінің айырмашылығы туралы мағлұмат берілген.
Қазақ елінің әдет - ғұрпы, салт - санасы туралы жазылған мақалаларда қызды қалың малға жас кезінен айттыру әдетінің зияны айтылыпты. 1877 жылғы 3 - санында Семей қаласынан жазылған хатта "Түркістан уалаяты газетінің" қазақтың зиялылары мен оқытушыларының білімін көтерудегі маңызы сөз етілген. Осы газеттің редакторы - Н.П.Остроумов "Түркістан уалаяты газетінің" Орта Азия халықтарының мәдени өміріндегі рөлі, Россия үшін Петр біріншінің "Ведомоствосымен" бірдей деген пікір айтқан.
Қазақ баспасөзінің іргетасын қалаған Түркістан уалаяты газетінің соңын ала Орта Азия халықтарының тіліндегі газет - журналдар шыға бастады. Соның бірі Дала уалаяты газеті еді 11,б.97 .
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған Акмолинские областные ведомости газетінде қосымша ретінде орыс және қазақ тілдерінде жарық көрген Дала уалаятының газеті халқымыздың әдебиеті мен мәдениетін, тұрмыс - тіршілігін қалың жұртқа танытудағы бірден - бір басылым болды. Орыс тілінде Особые прибавление к Акмолинским областным ведомостям деген атпен шыққан осы газет 1894 жылдан бастап орыс тілінде Киргизская степная газета деген атпен жарық көре бастады. Жалпы бұл газет 1888 жылдан бастап 1902 жылы наурыз айында басылып, содан кейін Сельскохозяйственный листокқа айналды.
Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К. Михайлов, Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров. Газетті қазақша шығару ісін басқарушылар: Еммұхамед Абылайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазин, Рақымжан Дүйсенбаев. Өзінің бағдарламасына сәйкес газет ресми түрде патша үкіметінің бұйрық - жарлықтарын, заң - закондарын, әкімшілік басқару істерін жариялайтын басылым болды. Сол кездегі басқа газеттер сияқты Дала уалаяты газетінің ресми және ресми емес бөлімдері болды. Соңғы бөлімінде көбінесе көпшілікке, пайдалы, ғылымға, білімге қатысты мақалалар жариялады. Бұл газет үкімет тарапынан шыққан ресми басылым болғанымен, бостандықты, теңдікті көксегені, прогресшіл көзқарастары үшін Сібірге жер аударылып келген адамдардың ықпалымен газетіне ұқсайтын еді. Бұл ретте газетке дұрыс бағыт берген Г.Н.Потаниннің, Н.М.Ядринцивтің, Л.К.Чермактың ролі аса зор.
Дала уалаятының газеті басқа жергілікті газеттерге қарағанда, қазақ бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін толығырақ көрсетіп отырған газет болды. Бұрынғы Сібір әкімшілігіне қараған Семей, Ақмола, Тобыл, Жетісу қазақтары өнер - білім жаңалықтарын алғаш рет осы газеттен оқу мүмкіндігіне ие болды. Газет қазақ жұртшылығын орыс халқының әдебиетімен таныстырды. Сондай - ақ газетте қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін, мәдениетін зерттеуші орыс ғалымдары өздерінің мақала хабарларын жиі бастырды. Газет негізінде жергілікті отаршылдық - әкімшілдік орындардың ресми ұйымы болғанымен, халықты отаршылдыққа, мәдениетке шақырып тәрбиелеуде едәуір роль атқарды, қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор ықпал жасады.
Оның бетінде қазақ тілінде бұрын болғанмен қоғамдық - публицистикалық, ресми іс - қағаздарын жүргізу жөніндегі мақалалар жарияланды, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалынды, араб графикасына негізделінген қазақ жазбасында тұңғыш рет тыныс белгілері қолданылды 28,б.65 .
Ұлттық баспасөздің қарлығаштарының бірі - Дала уалаяты газетінің дүниеге келуі қазақ халқының өткен ғасырдағы мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Дала уалаяты газетінде басылған шығармаларда қазақ халқының әр кезеңіндегі өмірі, тұрмыс - тіршілігі, күрделі жағдайлар мен оқиғалар толық, тұтас қамтылғанымен, тарихымызда болған ұлы өзгерістер, халық өмірінің жеке- жеке суретері алғаш осы баспасөз бетінде жарияланып, ұлттық әдебиеті мен мәдениетінің негізін қалауға көмектесті.
Дала уалаяты газетінде басылған көркем шығармалардың бір тобы қазақтың өз туындысы болса, енді бір тобы орыс тілінен аударылған немесе шығыс әдебиетінен ауысқан үлгілер еді. Бұлардың бәрі мазмұн, көркемдік жағынан бір - біріне ұқсамағанымен, жалпы қазақтың жазба әдебиетінің дамуына ықпал етті.
Газет қазақ халқының қоғамдық - әлеуметтік ой - пікірін оятуға, мәдени - әдеби дүниетанымын қалыптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер етті. Саяси - экономикалық мәселелермен қатар оқу - ағарту ісінің жай - күйі, өнер - білімнің пайдасы, орыс мәдениетінің жетістіктері, қазақ әдебиетінің хал - қадірі, қазақ зиялылары мен ғалымдарының өмірі жайында бірқыдыру тарихи мақалалар, хабарлар жарияланды 14,б.537 .
Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлихановтың, классик ақыны Абай Құнанбаевтың, ағартушы әрі жазушы Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық - саяси көзқарастарының қалыптасуына 19 - ғасырдың екінші жартысындағы Еуропа әдебиеті мен мәдениеті ықпал етті. Газетте Ш.Уәлихановтың 60 жыл толуына арналып мақалалар берілді. Халық игілігі үшін аянбай еңбек еткен дарындардың бірі - қазақ халқының тұңғыш ағартушысы, жазушысы, жаңашыл Ыбырай Алтынсарин туралы да газет бетінде мақала - хабарлар жарияланып, оның өзі жазған өлеңдері де басылып тұрды. Бір жарым ғасырдан астам тарихы бар қазақтың мерзімді басылымдарының алғашқы қарлығаштары туралы С.Исаев былай дейді: ...Әуелгі кезде (революциядан бұрын) мерзімді баспасөз тілі жазба әдеби тілдің өзіндік ерекшеліктері орныққан нормалары бар жүйелі тілдік өрнектерімен публицистикалық мазмұны сай сөз тігісімен сипатталатын тұрақты көрініс ретінде бірден қалыптасып кете алмады. Біздің байқауымызша, оның басты себебі, революциядан бұрынғы газет - журнал шығару ісінің тарихы онша терең, мерзімі ұзақ болмауында ғана емес, сонымен бірге сол мәселені, жалпы баспа ісінің қазақ қауымы үшін жаңалық болуымен, баспа ісінің көршілес татар, башқұрт, өзбек халықтары өкілдерімен тығыз қарым - қатынаста болуымен және маман да сауатты журналистердің жетіспеуімен тікелей байланысты.
Ғалым - зерттеуші Б. Әбілқасымов алғашқы қазақ газеттерінің программасы жөнінде әңгіме қозғай келіп: Ол программа бойынша газет жоғары ұлықтардың қазақ даласына қатысты бұйрық - жарлықтарымен қазақтарды таныстырып тұруға, сондай - ақ олардың арасына елдің табиғаты, тұрмысы, шаруашылық жайы туралы хабарларды таратуға тиісті болғанын тілге тиек етеді. Патша үкіметі сөз жүзінде осылай дей тұрса да, іс жүзінде қазақ халқын ағартуды тіпті де көксеген жоқ. Шын мәнінде оның көздегені - үкімет жарлықтарын ана тілінде тарату арқылы оны сөзсіз орындатуды қамтамасыз ету, жергілікті халықтарды басқаруды жеңілдету, қазақтың артта қалған патриархалды шаруашылығын біраз ілгері көтеріп, оны патша үкіметінің шикізат жөніндегі қажетін өтейтін дәрежеге жеткізу, сондай - ақ қазақтың өз тілін дамытып отырып, сол кездің өзінде патша үкіметінің орыстандыру саясатына зиянын тигізе бастаған шағатай, түрік, татар тілдерінің ықпалына қарсы күресу болды. Сөйтіп, өзінің отаршылық саясатын одан әрі күшейте беру мақсатын ұстады - дейді 5,б.168 .
Жалпы қазақ газеттерінде жарияланған материалдардың маңызы мен мәнін ескеріп, халық санасын ояту үшін атқарған ағартушылық қызметін алуға болады.
Газет материалдарын іріктеп топтап, құрастырып, осы күнгі әліпбиге түсіріп, жарыққа шығарған зерттеуші Ү.Сұбханбердина 1905-1907 жылдары Ресейде болған революция дүмпуі нәтижесінде қазақ газеттерінің екінші бір үлкен шоғыры дүниеге келгендігін айтады.
Олар: Серке - 1907 жыл, Қазақ газеті - 1907 жыл, Дала Қазақстан - 1911-1913 жылдар, Ешім даласы - 1913 жыл. Осы аталғандардың қатарына Ә.Бөкейханов сынды қайраткер азамат әр жылдары шығарып тұрған "Голос степи, Омич газеттерін де қосу керек екендігін айтады.
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттерінің бірі - Қазақстан. Газеттің бұлай аталуының өзінен жаңа заман лебі сезілгендей. Алғаш Орда қаласында, одан араға алты ай салып, Орал қаласында қайтадан бірінші саннан бастап шығуы бұл газеттің көп қиындыққа душар болғанын көрсетеді. Оны шығаруда Ғ.Қарашев, Е.Бұйрин, Б.Қартаев, Ш.Бөкеев сынды қазақтың абзал азаматтары аянбай еңбек етті. Қазақстанның бірінші саны 1911 жылы наурыздың 16 - да Ғ.Қарашевтің Газет деген не зат ? атты мақаласымен ашылады. Оқу - ағарту, мектеп ашу, қазақ тіліндегі баспасөзді дамыту мәселелері газеттің әрбір санында әр түрлі қырынан қаралады. Бакудегі қыздардың медрессесі, Бұ қай заман?, Жаңа өрнек, Әдебиет таңы тағы басқа мақалалар осыған куә.
Серке газеті 1905-01907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция екпінімен шыққан баспасөз түрінің бірі. Серке газеті 1907 жылы қазақ оқушыларына арналып, Петербургте шығып тұрған. Улфат газетіне қосымша ретінде Шәймерден Қосшығұловтың басқаруымен Хажы Ибрагимовтың редакторлығымен шыққан. Серке газетінің шығуы туралыы 1911 жылы Мұхаметжан Сералиннің оқушыларға арнап жазған бір мақласында: 1907 жылы 2- мемлекеттік думаның мүшесі Шаһмардан Қосшығұловтың, ілтипатымен Петербургта Серке, атты журнал шыға бастаған еді, ұзаққа бармай, үкімет тарапынан тоқтатылды", - дейді.
Бұл басылымдардан сәл кейін дүниеге келген Қазақ - 1913 - 1918 жылдар, Алаш - 1916-1917 жылдар, Бірлік туы - 1917 жыл, Сарыарқа - 1917-1918 жылдар, Ұран - 1917 жыл, Үш жүз - 1917 жыл, Тіршілік - 1917 жыл және тағы басқа газет - журналдар қазақ халқының дүниетанымына әсер етіп, көзқарастарын кеңейтіп, прогрессивтік ағартушылық бағытта үлкен қызмет атқарғаныны байқауға болады.
Осылардың ішінен өз өрнегімен, өзіндік ой ерекшелігімен оқшау тұрған басылым - Қазақ газеті. Қазақ - қоғамдық - саяси және әдеби газет. Газеттің ашылуын ұйымдастырып, алғашқы санынан бастап ақырына дейін редакторы болған адам - түркология әлемінде ірі тұлғалардың бірігейінен саналатын қазақтың айтулы ғұлама ғалымы - Ахмет Байтұрсынұлы.
Ахмет Байтұрсыновтан өзге Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Мұхаметжан Тынышбаев сияқты қазақтың біртума таланттар шоғырының осы газет арқылы үзеңгі қағыстыра мәдениет майданына шығуы ұзақ уақыт отар болып келген елдің қордаланып қалған келелі мәселелерін қопара көтереді.
Газет ХХ - ғасырдың басындағы қазақ елінің саяси - әлеуметтікмәселелеріне, қазақ шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне, басқа елдермен қарым-қатынасына, оқу - ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен шежіреге арналған мақалалар жарияланды.
Қазақ қауымы үшін қызмет көрсеткен Қазақ газеті ақпараттарының тақырыптары сан түрлі болды. Барлық тақырыптардың, газетте көтерілген күрделі мәселелерден келіп тоғысар тұсы - қазақ жағдайы еді. Өйткені, газет шығарушылардың ұстанған жолы, діттеген мақсаттарының өзі қазақ жағдайын жақсарту, көзін ашу, ұлт ретінде қалыптастыру, ол үшін қазақ зиялылары қандай ұлт жұмысын атқару керектігін саралап алу сынды әлеуметтік маңызы зор мәселелерден тұрады. Ал газетте Ішкі жағдай, Сыртқа хабарлар, Европа соғысы, Г.Дума, Думадағы қазақ мәселесі т.б. сынды тақырыптар сөзіміздің айқын дәлелі бола алады. Газеттің ақпарат жеткізуші, үгіт - насихат саласындағы қызметі жөніндегі А. Байтұрсыновтың: Газет - халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды (Қазақ, 1898, №10) - деуі, газеттің әлеуметтік - қоғамдық өмір саласындағы алатын орнын, қызметін нақты бағалаудан туындаған 45,б.98 .
1913-1918 жылдары Қазақ газеті шығып тұрған уақытын Мұхтар Әуезов Қазақ газетінің дәуірі деп атады. Бір дәуірдің бар салмағын арқалаған Қазақ газетінің М.Әуезов тарапынан бұлайша бағалануы бүгінгі таңдағы ондаған газеттер атқарар қыруар шаруаны, басылым, атаулының қоғам алдындағы атқаруға тиісті қызметін жалғыз әрі қал - қадірінше мүлткісіз атқаруымен тығыз байланысты деп есептейміз. Осылайша, Қазақ газеті ұлт үгітшісі, халық жыршысы дәрежесіне көтеріле алды.
Қазақ газеттерінің ішінде ерекше ілтипатпен көңіл аударуға тұратын газеттің бірі - Алаш. Газеттің шығарушысы әрі редакторы - Мәриам Төгісова. Осының өзі қазақ әйелдерінің арасындағы зор серпілісті көрсеткендей. Газетке Н.Құлжанова, Ғ.Жанайдарова сынды қыз - келіншектер де үн қосып отырды. Мәриямның газет шығаруына оның ері Көлбай Төгісовтің де сіңірген еңбегі ұлан - ғайыр екені күмәнсіз. Сондықтан бұл газетті қазақ тарихындағы ерлі - зайыптылардың өз күшімен шығарған тұңғыш газеті деп бағалауымыз орынды. Көлбай Төгісовтің Бабамыз Алаш атты журнал шығару ниетімен әрекеттенгенін де осы газеттен білеміз. Бірақ аласапыран заманда бұл ойын жүзеге асырудың сәті түспесе керек. Газет тақырып аясы кеңдігімен көзге түседі. Онда мемлекеттік Дума, ішкі, сыртқы хабарлар, қазақ шаруасына қатысты кеңестер, өлең, пьеса, әңгімелерге орын берілген. 1917 жылдың ақпан төңкерісінен соң Ресейде қос үкімет орнап, өмір мен өлім үшін шайқас жүргізіп жатқан кезде большевиктер Ресей мен Шығыстың Мұсылман еңбекшілеріне: Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлеріңізді жаулап алып келгендерді серпіп тастамаңыздар. Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізді олардың тонауына жол бермеңіздер. Өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға тиіссіздер.
Міне, осындай Большевиктер ұранымен көңіл демдеген мұсылман орталығы енді шыға бастаған газеттері Ұлы Түркістан мен Бірлік туында автономия құруға әзірлік жасай бастайды. Орталықтың Мұстафа Шоқайұлы бастаған мүшелерінің қанатының астында шығып тұрса, Бірлік туы болса, Алашорда қазақ ұлттық партиясының органына айналып, оған осы партия басшыларының бірі Міржақып Дулатов басшылық етті, - деп жазды кезінде өзінің Мұстафа Шоқай...Ол кім ? атты саяси сипаттамасында белгілі жазушы Әнуар Әлімжанов.
Бірлік туы - мәдениеті, танымдық, тез ақпар жеткізушілік деңгейі - жалпы сапасы өте жоғары болған. Бірлік туы газеттің беттерінде жарияланған материалдардан сол кезеңнің тарихи шындығы бет - ажары толық айнадай болып көрініп тұрған сияқты. Сарыарқа газеті 1917 жылдың маусым айынан бастап, Семей қаласында қазақ тілінде аптасында бір рет шыға бастаған. Редакторлары Райымжан Мәрсеков пен Халел Ғаббасов, бастырушысы - Теңдік серіктігі.
Газетте патша үкіметінің отаршыл саясатының қазақ еліне тигізген зияны, Алаш партиясының бағдарламасы, қазақ жеріне қоныс аударған орыс шаруалары мен қарым - қатынасы, оқу - ағарту ісі туралы Міржақып Дулатов, Әлихан Бөкейханов, Р.Мәрсеков, Халел Ғаббасов, Ә. Ермековтың т.б. мақалалары жарияланған.
Әрбір жаңалықтың ескіден туатынын еске ұстасақ, Сарыарқа газетінде жарық көрген нұсқалардың да қазіргі әдебиетіміздің, мәдениетімізді зерттеуде құнды дерек екені даусыз. 20 - ғасырдың 50 - жылдарында газеттердің ақпараттық, үгіт - насихаттық бағытында жүргізілген қызметтері жандана түсті. Нақ осы жылдары совет қоғамы, соның ішінде газеттерге деген көзқарас аса саясаттандырылды. Мұның өзі газеттің қоғамдық - саяси лексикасы қатарының өсуіне қатты әсер етті.
Ал, 1960-1970 жылдары тілімізде қалыптасқан қоғамдық - саяси лексика элементтері туралы Р. Барлыбаев еңбегінде толық танысуға болады. Бұл тұста шығып тұрған басылымдардың баршасы жалғыз идеологиялық мақсатқа, коммунистік үгіт - насихатқа, саясатқа бағындырылды.
Социализм бесігі атанған КСРО жетістіктері мен жеңісінен халықты хабардар ету, социализмге жету үшін аянбай еңбек етуге құлшындыру, үгіттеу, насихаттау - совет басылымдарының негізгі қызметі болды.
Жалпы газет атаулыға тән төл ерекшелік осы үгіт - насихат қызметін атқару барысында салмақтанады. Сондықтан да болар әр жылдары жарық көрген басылымдар - еліміз тарихының әр күні, айы мен жылының жылнамасы іспетті.
1.2 Полиграфия жайлы жалпы түсінік
ғасырдың аяқ кезінен бастап қазақ тіліндегі бірен-саран кітаптар Қазан, Орынбор, Ташкент, Петербург, Уфа, Троицк, Астрахань баспаларында басылып түрды.
ғасырдың басында "Барлық тілдердің үстеулерінің салыстырмалы сөздігі", Қазақ халқының дастан-жыр- ларынан "Қозы Көрпеш Баян сүлу", "Біржан-Сара" т.б. басылып шықты. 1854 жылы Қадырғали Жалайридың "Жылнамалар жинағы" жарық көрді.
1879 жылы Орынборда "Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш қүралы" және Ыбырай Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясы" басылып шықты.
1904 жылы Петербургтен Ш.Уәли- хановтың "Жоңғар очеркі", "Қырғыз- дар" т.б. зерттеулері жарияланды.
1909 жылы Абайдың "Өлеңдер жинағы", С.Көбеевтің "Қалың мал" романы, Б.Майлиннің "Шүғаның бел- гісі", С.Сейфуллиннің "Өткен күндер" өлендер жинақтары жарық көрді.
ғасырдың бас кезінде Қазақ- станда қолөнері үлгісіндегі бірнеше баспа бөліктері пайда бола бастайды. Шағын баспаханалар Орал, Петропавл, Қызылорда, Орда, Семей қалаларында үйымдастырылды. Бүларда қолмен жүргізілетін "Американка", "Аугсбург" сияқты ескі машиналар пайдаланылды.
Мәскеу полиграфистері Қазақстанға комек ретінде полиграфиялық жаб- дықтар жібере бастады. Бүлар Қазақ АССР-ның сол кездегі астанасы Қы- зылорда қаласының баспаханаларына орналастырылды. Олардың қуаты 6 млн. басылым беттен аспады.
1924 -- 1932 жылдар аралығында республиканың полиграфиялық базасы едәуір үлғайды. Оның қуаты жылына 8 млн. басылым бет болса, 1940 жылы бүл көрсеткіш 10 -- 12 млн-ға жетті.
Республика полиграфиясының техникалық базасы соғыстан кейінгі кезенде одан әрі нығайтылды. Бүрын жүмыс істеген баспаханалардан басқа сол жылдары Алматыда полиграфия комбинаты қүрылды. Оның жалпы қуаты 160 млн. басылым бет еді.
1967 жылы ҚазССР Министрлер Советінің "Республикада полиграфия онеркәсібі мен кітап басу ісінің мате- риалдық-техникалық базасын одан әрі нығайту шаралары туралы" қаулысының маңызы зор болды.
1973 жылдың аяғында Алматыда кітап фабрикасы пайдалануға берілді. Республикалық полиграфия кәсіп- орындары базасында Алматыда "Кітап" өндірістік бірлестігі қүрылды. Оған кітап фабрикасы, Алматы полиграфия- лық комбинаты, билет-бланк және оперативті баспахана, дәптер баспа- ханалары кірді. 1977 жылы арнайы мамандандырылған Алматы полиграфиялық училищесі түңғыш рет оқушылар қабылдады.
Бүл кәсіпорында полиграфист Со- циалистік Еңбек Ері С.Умиров, Ленин орденді әріп теру цехының аға шебері И.С.Молчанов, офистік цехтың фотографы Г.Г.Шемонаев, баспагер С.И.Губкин т.б. ондіріс жаңашылдарын атап айту керек.
Полиграфия кәсіпорындарында 70- жылдардың аяқ кезінде 7000-нан астам қызметкерлер мен қызметшілер еңбек етті.
Полиграфия -- бұл баспалар мен басқа да ұйымдардан келіп түсетін түпнұсқалар бойынша әр түрлі баспа өнімдерін көптеп жасап шығарумен айналысатын өнеркәсіп саласы.
Түпнұсқа (латынның огіginals - бастапқы) дегеніміз полиграфиялық техниканың көмегімен басып шығаруға арналған мәтіндік және бейнелік суреттік материалды айтады. Түпнұсқа автордың (жазушының, ғалымньң, суретшінің) немесе авторлар ұжымының шығармашылық еңбегінің нәтижесі болып табылады. Мәтіндік түпнұсқа қызметін көркем суреттер және басқа да баспалармен қоса, авторлық немесе баспалық түпнұсқаның құрамдас бөлігі болып табылатын мәтін, сызба немесе графика арқылы жасалатын суреттер (фотобейнелеу) фотосурет, көркемөнер туындысы және т.б. қолданыс табуы мүмкін.
Баспа өнімдері -- бүкіл баспа өнімдерінің және полиграфия өндірісінің басылымдарының жиынтығы. Оның ішіне кітап, кітапша, журнал, газет өнімдері ғана емес, сонымен қатар, ашық хаттар, күнтізбелер, альбомдар, репродукциялар, акциденциялық өнімдер, орама және қаптау материалдары т.б. біріктіретін барлық полиграфия баспа өнімдері мен басылымдарының жиынтығы.
Баспа өнімдері адамға оның ерте балалық шағынан бастап қартайғанына дейінгі аралықтағы бүкіл өмір бойына серік болып келеді. Кітап, газет пен журнал, плакат пен күнтізбе, мектеп дәптері мен пошта маркасы, түрліше тауарлар мен басқа да көптеген баспа бұйымдарының көркемделінген қаптамалары - осы өнімдердің барлығы да, полиграфия өнеркәсібінің технологиялық процестерін қолдану жолымен жасалынған.
Әртүрлі басылымдарды даярлау және басып шығару кезінде оларды, ең алдымен, мерзімдік, жалғастырылушы және мерзімдік басылымдар деп бөледі. Мерзімді басылымдар белгілі бір уақыт барысында бір типті әрленген, бірақ номерлерінің мазмұндары әртүрлі, тұрақты пішімімен шығарылып отырылады (газеттер, журналдар, бюллетендер).
Жалғастырылушы басылымдар әртүрлі мазмұнды, номерлері түрліше, біртекті безендірілетін, бірақ шығу мерзімдері алдынала белгіленбейтін, өйткені олар қажетті материалдардың көлеміне байланысты шығарылымдар (жинақтар, ақпараттық парақшалар).
Мерзімсіз басылымдар өздерінің көлемі, пішімі таралымы және басқа да көрсеткіштеріне қарай әртүрлі сипатты болып келеді. Олардың ерекшеліктері бір мәрте ғана шығатындықтарында. Қажетті жағдайларда оларды қайта басып шығаруға болады, бірақ бұл алдынала жоспарланбайды. Бұл типтегі жиі кездесетін басылымдардың қатарына кітаптарды, брошюраларды, плакаттарды, репродукцияларды, ашық хаттарды, күнтізбелерді, карталар мен атластарды жатқызуға болады.
Полиграфия өнеркәсібінің сансыз көп өнімдерінің ішінен олардың негізгі түрлерін атап көрсетуге болады:
Газеттер (ұсақ венеция монетасы - gazzetta дегеннен) -- ағымдағы оқиғалар туралы маңызды материалдар, қоғамдық-саяси, өндірістік, экономикалық және басқа да мәселелер жөнінде жедел ақпараттар жариялайтын ресми парақтық басылымдар.
Газеттердің ерекшелігі - олардың жарыққа шығуының кезеңділігінде. Газет өндірісі өнімінің ерекшелігі - оны қатаң кесте бойынша аса қысқа мерзімде даярлап, басып шығару қажеттілігі мен оның шығарылуын баспа немесе редакция қызметкерлерінің бақылап отыратындығында. Қазіргі кездегі газеттердің көлемі ұлғайып, көркемделуі мен безендірілуі арта түсуде.
Журналдар (француздың journal - күнделік, газета сөзінен) - шығу уақыттары қатаң белгіленген (апталық, ай сайынғы) мақсаттары мен міндеттеріне байланысты, әр түрлі тақырыптық материалды қамтитын, жылдық басылым үшін тұрақты көлем мен пішімде болып келген кітапшалау түріндегі мерзімді басылым. Журналдарды екі топқа бөлуге болады. Көпшілікке арналған жұқа журналдардың едәуір бөлігі бір-бірлерінің ішіне енгізіп, тысталған және түбі сым қапсырмалармен тігілген 2-4 дәптерден тұрады. Екінші топқа 4 және одан көп дәптерлерден тұратын, бір-бірлерінің үстіне текшелеп жиыстырылған журналдың бүкіл қалыңдығы бойынша өтетін жіптермен, металл қапсырмалармен тігілген немесе түп қиығына желіммен жапсырылған толық журналдар жатады. Тігілген немесе желімделген, қалың парақтар қаптамаға енгізіліп түбірдің бүйіріне желімделінеді де, содан соң үш жағынан кесіліп, әдеттегі күйге келтіріледі.
Кітап басылымдары - өзара біріктірілген және түптеу мұқабасымен қапталған мерзімсіз баспа шығарылымдар.
Кітап басылымдары түріне, пайдаланылуының мерзімдеріне, көркем-суретік материалдардың түрі мен сапасына, таралымына, күрделігіне, терімі мен көлеміне байланысты бірнеше топтарға бөлінеді:
1. Тарихи әдебиет.
2. Көркем әдебиет.
:: жеке шығармалар мен жинақтар;
:: шығармалар жинақтары мен таңдамалы шығармалар;
3. Орта және төменгі сынып оқушыларына арналған оқулықтар.
4. Жоғарғы және арнайы орта оқу орындарына арналған оқулықтар.
5. Өндірістік-нұсқаулық басылымдар.
6. Энциклопедиялар мен сөздіктер.
7. Мектепке дейінгі және төменгі мектеп жасындағы балаларға арналған әдебиеттер.
8. Ресми-құжаттық және ресми-анықтамалық басылымдар.
Кітап басылымдары тақырыптық және алдын-ала жасалған жоспарларға сәйкес шығарылады.
Күнтізбе (лат.calendarium - ұзақ мерзімді кітап) апта күндерін, апталарды, айларды, жылды бірізділікпен келтіретін анықтамалық басылым.
Күнтізбелер қабырғаға ілетін, стол үстінде парақталатын және қалталық болып бірнеше топқа бөлінеді.
Альбомдар (фр.аІЬum) -- көркемділігінің сипаттарына қарай, үш топқа бөлінеді:
- көркем өнер бойынша көркем суреттік, кескіндемелер бейнелеу өнерінің түрлері, сәулет өнері, мүсіндеу өнерлері бойынша альбомдар;
- фотоальбомдар (түрлі көріністердің, қоғамдық мәселелер жөніндегі оқиғалы тақырыптар, тарихи, туристік, жарнама каталогтары т.б.);
- ғылыми-техникалық альбомдар (ғылыми, өндірістік, техникалық, оқу т.б.); көркемделінген бояулылығы бірден алтыға дейін бола алады.
Альбомдар түптелінеді, кейде қосымша безендірілген тыстама мен қынапқа (футлярға) салынады. Көпшілік қолданымға арналған альбомдарға қаптамалар кигізіледі немесе арзан түптелінеді.
Репродукциялар (латынша: - қайта басылатын немесе қайталанатын әрекетті нұсқайтын қосымша және ргоduса - өндіремін) полиграфиялық тәсілмен алынған көркемсуреттер, кескіндемелер, штамп, көркем фотосуреттердің қолданбалы және халық өнері шығармаларының баспа таңбалары (көшірмелері). Мұндай репродукциялар көбінесе ақ-қара немесе түрлі түсті болып келеді. Оларды жеке парақтарға басып немесе жинақ түрінде шығарады.
Парақтық өнім түрінде шығарылатын репродукциялар қосымша өңдеуден өтеді: лактайды, пленка жапсырады, басып-ойып таңбалар салады, линзалық растр жапсырады, стерео немесе видеобейнелерді қосып қайта жаңғыртады.
Ашықхаттар -- парақтық, жоғарғы көркемдікті түрлі-түсті өнімге жатады. Ашықхаттар - екі немесе төрт бүктемелі болып келеді. Әрлеудің бірнеше түрі қолданылады: лактау, пленка престеу, баспа-таңба түсіру, высечка, линзалық растрды престеу.
Акциденция (лат.Accidenta - кездейсоқтық) -- бұлар, баспаның тақырыптық жоспарында көрсетілмеген кәсіпорындардан, фирмалардан, жеке тұлғалардан тұрақты немесе кездейсоқ түсіп тұратын тапсырыстар.
Акциденциялар үш топқа бөлінеді:
1. Баспа акциденциясы -- титулдардың барлық түрлері, түптемелердің қаптамалардың, тыстамалардың безендіру элементтері, кітап және журнал хабарландырулары, беттің басы мен соңына салынатын өрнектер, жобалар, буклеттер, үнпарақтар.
2. Шағын акциденцияларға - бланктар, бағдарламалар, шақыру билеттері, дипломдар, аттестаттар, марапаттау қағаздары, куәліктер, театр билеттері, ресторан тағамдарының түрлері, еңбек кітапшалары, жеке куәліктер т.с.с. аз таралымды парақты өнімдер жатады.
3. Афиша (фр.Affiche - хабарландыру) - парақты өнімдер: үгіт-насихат ретінде мәтінді қысқа, нақты, әрі ұғымды суреттер, үндеулер, аншлагтар т.т. жеке даналар немесе көпшілік пайдаланатын басылымдар мен тақырыптық топтамалар түрлерінде жарық көре алады. Бояулылығы бірден алтыға дейін, көркемдеу және әрлеудің барлық түрлері қолданылады. Афиша хабарлама ақпараттарды арнайы орналастырылған қабырғаларға жапсыру үшін шығаралады.
Баспа басылымдарының арнайы түрлерінің бұлайша аталуларының себебі, оларды қайта басу және басып шығару үшін арнайы материалдар мен технология қолданылады. Бұлар - бағалы қағаздар, ноталар, түсқағаздар, жапсырмалар мен қаптамалар, стерео және бейне басылымдар, зағиптар үшін басылымдар, дәптерлер мен блокноттар.
Полиграфия өндірісінің технологиясы халық шаруашылығының басқа да салаларында, мысалы, тоқыма өнеркәсібінде (маталарға жазу және бейне-лерді басу), жеңіл өнеркәсіпте (шыныға, қаңылтырға, полимерлерге басу), радиоэлектроника өндірісінде пайдаланылады (радиоэлектрон басылым платаларын дайындайды).
Басқа баспа өнімдері. Баспа өнімдерінің маңызды тобына қаптама жатады. Ол әртүрлі материалдардан: қағаздан, қатырма қағаздан, пластмассадан, металдан, шыныдан т.б. жасалынады. Қаптама немесе орама материалдар, ең алдымен, өнімді сақтауды қамтамасыз етуге арналған. Ол, сонымен қатар, тауарды таныстыру және оның тұтынушылық қасиеттері туралы сенімді ақпарат беру көзі болып табылады. Қаптамаға қажетті ақпаратты басу үшін басудың барлық тәсілдері араластырылып қолданылады
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кітап басу ісі
Тәуелсіздік идеялары қоғамдық өмірдің барлық салаларына зор шапшаңдықпен ықпал етті. Бұл қазақ елі үшін киелі тарихи өзгерістен еліміздің мәдени-рухани жүйесінің де тыс қалмауы түсінікті жәйт. Осыған байланысты республикалық мәдени салалар да жаңаша аталымдарға ие болды. Қазақстан Республикасы Президентінің алғашқы жарлықтарының (№413; 1991ж.) бірі бойынша Қазақ КСР Баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігіне айналды. 1991 жылға дейін елімізде 15-ке жуық кітап баспасы жұмыс істеді. Олар: Қазақстан, Жазушы, Рауан, Жалын, Өнер, Қайнар, Ғылым, Қазақ Энциклопедиясы, Ана тілі, Білім, Балауса, Қазақ университеті, Санат, Дәуір сынды қазақ кітап басу ісінің тарихында өзіндік орны бар баспалар еді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қай салаға болмасын жеңіл болған жоқ. Қаржы тапшылығынан мемлекеттік тапсырысқа бөлінетін дотация шектеуге түсті. Бұрын баспаларға бөлінетін бір миллиарт теңге жүз миллион көлеміне қысқарған кездер болды. Кітап оқырмандарының саны күрт азайып, бағасы қымбаттап, кітап саудап жүйесі тарады. 1996 жылдың қазан айында Қазақстан, Жалын, Қайнар, Білім баспаларын 1997 жылдар бастап жекешелендіру жайында министрліктің шешімі шықты. Аталған төрт баспаны алдымен жекешелендірудің өз себебеі бар еді. Басында ең тәжірибелі директорлар отырған, табысты баспаларды жекешелендіру- баспалардың мүлдем жабылып қалуының алдын алу шаралары болатын. Жекешелендірілген баспалар меншік түрін өзгертіп, жаңа нарықтық экономикаға бейімделуге мәжбүр болды. Олар бүкіл ұйымдастыру, шығармашылық бағыт-бағдарын қайта қарауға, жаңғыртуға, толықтыруға жұмыла кірісті. Ең алдымен жылдық тақырыптық жоспар аясын барынша кеңейтті. Негізінен оқырман оқырман талап-тілектерін, мүдделерін ескере отырып, тарихи, мәдени, этнографиялық, діни-философиялық әдебиеттерге ерекше көңіл бөлді. Алғашқылардың бірі болып жекешелендірілген 90 жылдық тарихы бар Қазақстан баспасы болғанын айтып өттік. Алайда тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан баспасы құрамынан заң әдебиетін шығаратын Жеті жарғы, есеп-қисап әдебиеттерін шығаратын Қаржы- қаражат баспалары бөлініп шықты. 1998 жылы Ел үкіметінің орта мерзімді жекешелендіру жоспары бойынша Қазақстан баспасы аукционнан сатылуға тиіс болды. Сол жылы сәуір айының соңына қарай Мемлекеттік меншік комитетінің арнайы шешімі шығып, Алматы аумақтық комитеті үш рет аукцион өткізіп, 1998 жылы қараша айындағы аукционда баспаны Қазақстаннның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, Құрметорденінің иегері Нұрмахан Оразбек сатып алды. Баспа жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып құрылды. Бұл кезде баспада материалдық мүліктен қалғаны ескі үстелдер мен орындықтар, қолдан-қолға өтіп, әбден тозығы жеткен Нива машинасы ғана болатын. Есесіне баспаханаларға миллиондаған теңге қарыз. Оны төлеу сатып алушыға міндеттелді деп еске алады баспа директоры. Қайраткер сол тұстағы ең бірінші міндет қызметкерлердің жалақысын дер кезінде беріп тұру, екіншісі - баспаханалардың қарызынан құтылу болғанын айтады. Аталған міндеттер ойдағыдай шешілді. Баспа сол тұста Сорос қорының әдебиет шығару жөніндегі байқауына қатысып, үш бірдей кітабын, қазақ тілінде шығаруға қол жеткізді. Сосын Президент мұрағатымен шартқа отырып, Ораз Жандосовтың екі томдығын, Армения елінің елшігінің қолдауымен Левон Мирзоянның бір томдығын шығарды. Баспа Ғибратты ғұмыр сериясымен басылымдар шығарып, оқырман сұранысын қанағаттандыра алды. Аталған серия аясында Нұрғиса Тілендиев, Герольд Белгер, Зия Сәмәди, Ебіней Бөкетов, Нәзір Төреқұлов туралы кітаптар шығарды. Мәдени мұра бағдарламасы бойынша тендерді жеңіп алып Әлемдік саясаттану антологиясы және Әлемдік әлеуметтану антологиясы сынды сүбелі еңбектерді оқырманмен қауыштырып, іргелі еңбектер тындырды.
Тыңнан түрен салған төртеудің бірі Жалын баспасы 1998 жылы жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып тіркелді. Тұманбай Молдағалиев, Қалдарбек Найманбаев, Бексұлтан Нұржекеев сынды алыптар басқарған мекеменің еңсесін нарықтың қыспағы да, дағдарыстың дауылы да түсіре алмады. Баспа өз жұмиысын жаңа заманның талабына сай жалғастыруда. Баспа Әлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz