Қазақ тілі сабағында есімдіктерді оқыту әдістері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі ... ... ... ... ... ..4
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы ... ... ... ... 8
ІІ ТАРАУ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .9
2.1. Жіктеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2. Сілтеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.3. Сұрау есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.4. Өздік есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.5. Жалпылау есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.6. Болымсыздық есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.7.Белгісіздік есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.8. Есімдіктердің емлесі және сөйлемдегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІІ ТАРАУ. Қазақ тілі сабағында есімдіктерді оқыту әдістері ... ... ... ... ... ... ..24
3.1. Жоғары сыныптарда есімдіктерді тиімді оқыту жолдары ... ... ... ... .29

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35

Қосымша

Есімдер табына жататын сөз табының бірі – есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімждіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афоризмін білетін (С.Ерубаев); сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? – Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа бір адам ба? Әйтеуір, оның кім екенін бірден айқын біле алмаймыз. Екінші сөйлемдегі сен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек, көзбе-көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі ( адам ба, зат па – бәрі бір) – ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы) болады да, сен – тыңдап (сөйлесіп) тұрған адам, демек, сөйлеушімен (менімен) әңгімелесіп отырған адам болып шығады. Сонымен, жоғарыдағыдай дара тұрған сөйлемдердегі есімдіктердің дәлді мағыналары бірден айқын болмайды.

1. Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы : Мектеп, 1982. -125б.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі морфология. Алматы: Ана тілі, 1991. -384 б.
3. А.Ибатов .Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан. Алматы: Ғылым, 1966. – 73 б.
4. Оразбаева Ф.Ш.Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Prints издательство, 2005.-535 б.
5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана: Елорда, 2002. -784 б.
6. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. Астана: Елорда, 2000.
7. Дулат Исабеков «Қарғын». Алматы, 1993

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І ТАРАУ. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі ... ... ... ... ... ..4
1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы ... ... ... ... 8
ІІ ТАРАУ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .9
2.1. Жіктеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Сілтеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3. Сұрау есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.4. Өздік есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.5. Жалпылау есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.6. Болымсыздық есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.7. Белгісіздік есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.8. Есімдіктердің емлесі және сөйлемдегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІІ ТАРАУ. Қазақ тілі сабағында есімдіктерді оқыту әдістері ... ... ... ... ... ... ..2 4
3.1. Жоғары сыныптарда есімдіктерді тиімді оқыту жолдары ... ... ... ... .29

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35

Қосымша

Кіріспе

Есімдер табына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімждіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афоризмін білетін (С.Ерубаев); сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) дегендердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прутковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? - Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа бір адам ба? Әйтеуір, оның кім екенін бірден айқын біле алмаймыз. Екінші сөйлемдегі сен, біз дегендердің де мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен деген ұғымнан басқаның бәрін білдіреді, демек, көзбе-көз я бетпе-бет сөйлесіп тұрған екі адамнан басқаның бәрі ( адам ба, зат па - бәрі бір) - ол болады. Ал, мен тек бірінші жақ (сөйлеуші я айтушы) болады да, сен - тыңдап (сөйлесіп) тұрған адам, демек, сөйлеушімен (менімен) әңгімелесіп отырған адам болып шығады. Сонымен, жоғарыдағыдай дара тұрған сөйлемдердегі есімдіктердің дәлді мағыналары бірден айқын болмайды.
Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я одан да көп адам сөйлесіп отырған жағдайда (диалогта) қолданылса, сол сөйлемдерден бұрын айтылып, я аталып өткен сөйлемдермен байланысты аңғарылады. Ал егер ондай есімдіктер монолог түрінде айтылған я жазылған сөйлемдерде қолданылса, олардың дәлді мағыналары, яғни олар туралы мәлімет, сол сөйлемдерден бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты тыңдаушы мен айтушыға (оқушыға) ғана белгілі болады. Демек, есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады. Мысалы: мен жаратпаған атшыға қарап едім, ол тек отыр дегендей басын шайқап, ернін тістей қойды (С.Көбеев) деген мысалды алсақ, сөйлемдегі ол деген сөздің дәл кім екенін бірінші сөйлемдегі атшы деген сөзден аңғарамыз. Сол сияқты, кімді айтса, сол келеді деген мақалдағы кімді, сол деген есімдіктердің де кімді нақтылы білдіріп тұрғанын, яғни дәлді мағыналарын бұрынғы сөйлемде аталған адамға қарап барып аңғарамыз. Шынында, ол, мен деген есімдіктерді алсақ, әркім я әр адам ол да, мен де бола алады.
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар (есімдіктер) қандай сөздердің орнына қолданылуына қарай, сол сөздердің негізгі мағыналарына сәйкес (заттық, сындық, сандық т.б.) зат немесе заттық белгімен байланысты ұғымдарға ұштасып жатады. Мысал үшін сен, ол жіктеу есімдіктерін, бұл, сол сілтеу есімдіктерін, кім, не, қай сұрау есімдіктерін алайық. Егер осы есімдіктердің негізгі мағыналарын саралап қарайтын болсақ, қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына есімдіктер болып іштей екі жікке бөлінеді. Сонда сен, ол кім? Не? Есімдіктері заттық ұғымды білдіретін сөздердің, бұл, сол, қай? Есімдіктері белгі атауларыны болып шығады. Осындай екі жік сөздерді, біріншіден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орынбасарлары - субстантивтік есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білідретін сөздердің орынбасарлары - аттрибутивтік есімдіктер деген екі салаға бөлінеді.
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтар болғанымен, өздеріне тән ерекшедіктері де бар. Мысалы, субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те қолданыла беретін болса, аттрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында, нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда грамматикалық жағынан түрленбейді, демек, грамматикалық формаларының ешбірін де қабылдамайды.
Есімдіктердің бәріне ортақ, тән деп есептерліктей я танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру тәсілдері жоқ. Бұл ерекшелік негізінде есімдіктердің іштей субстантивтік және аттрибутивтік болып мағыналары екі жікке бөлінуімен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліндегі есімдіктердің, есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірінен мағлұмат алу және есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болуы тарихын жан-жақты зерттеп, терең меңгеру, мектепте оқыту әдіс-тәсілдерін үйрену.
Курстық жұмыстың міндеттері: жоғарыда көрсетілген курстық жұмыстың мақсатына байланысты мынадай міндеттер туындайды
Қазақ тіліндегі есімдіктер тарихын зерттеу
Есімдіктің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірін қарастыру
Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихын зерттеу
Жоғары сыныптарға есімдікті оқыту әдістерін талдау
Есімдіктердің мағыналық топтарын қарастыру
Жіктеу есімдігін қарастыру
Сілтеу есімдігін қарастыру
Сұрау есімдігін қарастыру
Өздік есімдігін қарастыру
Жалпылау есімдігін қарастыру
Белгісіздік есімдігін қарастыру
Болымсыздық есімдігін қарастыру
Тақырыптың өзектілігі: Есімдер тобына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, санын, сынын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ олардың орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде меңзеу арқылы білдіреді. Есімдіктер өзінің құрамдық ерекшеліктерінің айрықша көзге түсуі негізінде ғалымдар зейінін ерте кезден ақ өзіне тартқан. Сондықтан есімдіктерге тән жалпы қасиеттер мен заңдылықтарды зерттеуге, олардың тарихы мен қалыптасу жүйесін анықтауға арналған еңбектердің саны аз емес. Еңбектердің бәрінде де жеке авторлардың есімдіктердің тарихы және олардың қалыптасу жүйесі т.б мәселелер жайында айтқан өзіндік пікірлер көп.
Курстық жұмысының құрылымы: курстық жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспе бөлімінде курстық жұмысының тақырыбын таңдау себебін, оны жазудағы мақсат-міндеттер, сөз етіледі. Бірінші бөлімді есімдіктердің пайда болу тарихы, екінші бөлімде есімдіктердің мағыналық топтары туралы, ал үшінші бөлімінде бүгінгі таңда жоғары сыныптарда қазақ тілі сабақтарында есімдікті оқытуда пайдаланылатын әдіс-тәсілдер тақырыбында баяндалады. Қорытынды бөлімінде жүргізілген жұмыстар нәтижелеріне негіздей отырып, есімдікті меңгертудің ең тиімді әдіс-тәсілдері тұжырымдалады.

І. Қазақ тіліндегі есімдіктердің зерттелу тарихы.
1.1. Есімдіктердің пайда болуы туралы ғалымдардың пікірі.
Қазақ тілінде есімдік дербес сөз табы ретінде қарастырылып жүр. Ал орыс тілінде бұл мәселеде екі түрлі көзқарас болды. Ғалымдардың біразы есімдікті есім сөздермен бірге қарау керек десе, кейбір ғалымдар есімдік өз алдына жеке сөз табы болу керек деп санайды. Есімдіктерді есім сөз таптарымен бірлікте қарау керек дейтін пікір ұстанушы ғалымдардан А.А.Шахматов, А.М.Пешковский, А.Н.Гвоздевті атауға болады. Ал есімдікті жеке сөз табы деген көзқарасты дәлелдеушілер: В.В.Виноградов, Е.Н.Сидоренко т.б.
Қазақ тіл білімінде есімдіктер мәселесі А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, А.Ибатов, А.Төлеуов еңбектерінен орын алған. Аталған ғалымдардың қай-қайсы да есімдіктерді орынбасар сөздер ретінде қарастырады. Мәселен, А.Байтұрсынов есімдікке былайша анықтама береді: Есімдік дегеніміз есімдердің, яғни зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жүретін сөздер [7, 226]. Ғалым есімдікке осылайша анықтама бере отырып, есімдікті мағыналық жағынан бес топқа бөледі. Олар: 1) жіктеу есімдігі, 2) сілтеу есімдігі, 3) сұрау есімдігі, 4) жіктеу есімдігі, 5) танықтық есімдігі. Көріп отырғанымыздай, есімдіктердің саны да, атауы да қазіргіден басқаша. Сондай-ақ ғалым жіктеу есімдігі деген атауды екі рет қолданып, біріншісіне қазіргі мен, сен, (сіз), ол деген жіктеу есімдіктерін жатқызса, екіншісіне бәрі, барша деген қазір жалпылау есімдіктері аталып жүрген есімдіктер тобын кіргізеді.
Профессор Қ.Жұбанов есімдікке: Орынбасар есім (есімдік) деп түбірдің де, қосалқы шылаулардың да орындарында жүре беретін түбірлерді айтамыз - деген анықтама береді [16, 236]. Қ.Жұбанов есімдікке мынадай сөздерді жатқызады: мен, сен, ол (зат есім орнына), бұл, сол, ол (зат пен сын орнына), мұндай, сондай (сын есім орнына), сонша, мұнша (бұ да), олай, бұлай (бұ да), өйтіп, сөйтеді (етістік орнына), өйткені, онда (жалғауыш орнына), т.т. Ғалым есімдік деп таныған сөздердің ішінде есімдіктер де, есімдіктен басқа сөз таптарына қатысты сөздер де араласып жүр.
А.Ысқақов есімдіктер: заттың белгісін білдіретін сөздердің орынбасарлары - деп сипаттайды [63, 209].
Ғалым Ә.Төлеуов: Жіктеу, сілтеу, сұрау есімдіктері өзінен бұрын айтылған есім сөздердің орынбасары болып саналады - деп, орынбасарлық қызметті есімдіктің белгілі бір топтарына ғана жатқызады.
Есімдіктерді арнайы зерттеген - ғалым А.Ибатов. Ғалым А.Ибатов есімдіктердің сөз табы ретіндегі тұлғасын, олардың мағыналық топтарын жеке-жеке сөз етеді. Ғалым: Қазақ тіліндегі есімдіктер өзге де сөз таптары сияқты сөздерді таптастырудың белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан негізгі үш принципіне сай лексика-семантикалық мағынасына, морфологиялық белгілеріне және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып бөлінеді -деп, ...оларға 1) мағыналары тым жалпы, 2) контексте қолданылу мақсатына қарай әр қилы нақтылы мағыналарға ие болып отыратын сөз табы, 3) әрқашан субъективті қатынаста қолданылатын сөздер - деген түсінік береді [22, 3-8].
Есімдіктердің өзіндік тарихи дамуы бар, өйткені есімдіктер көне сөздер сапынан орын алады. Бұл туралы А.Ибатов: Есімдіктердің өте ерте заманда пайда болуы, ең алдымен, олардың мағыналарының тым жалпылама түрде келуінен көрінсе, олардың түбір сөздері мен қосымшаларында кездесетін өте көне формалардың сақталып қалуынан да айқын көрінеді - дейді [23, 8].
Сұрау есімдіктерін зерттеген ғалым - Б.Омарова. Ғалым сұрау есімдіктерін арнайы зерттеу нысаны етіп, жалпы сұрау қоюдың заңдылықтар мен ерекшеліктерін, сұрау есімдіктерінің грамматикалық сипатын анықтаған. Ғалым Б.Омарова есімдіктердің нақты мағынасы болмайтыны туралы қағиданы шартты деп түсіну керектігін айта келіп, былай дейді: Олай дейтін себебіміз есімдіктердің семантикалық тұлғасын контекске ғана қатысты деп кесіп айтудың қисыны жоқ. Өйткені есімдіктер тілімізде жеке дара сөз табы болғандықтан, ол жеке дара тұлғада да өзіне тән мағыналық бөлшектерді танытады деп білеміз. Мысалы, мен, ол, кім, не, әлдекім есімдіктері заттық ұғымды көрсетсе, қандай, әлдеқандай, әрқашан есімдіктерінде сапалық мән бой көрсетеді [43, 10]. Шынында, есімдіктердің жалпылама, абстракт мағынасы контекст ыңғайында нақтылана түседі, алайда сөз табы ретіндегі жеке дара тұлғада да өзіне тән мағыналық бөлшектерді білдіретіндігі де шындыққа жақын.
Есімдіктер зерттелген сөз таптарының қатарына жатады. Дегенмен есімдіктердің әр мағыналық тобының жеке зерттеуді қажет ететін тұстары баршылық.

1.2. Есімдіктердің мағыналық топтарының пайда болу тарихы

Есімдік - лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты жағынан не затты, не оның сынын я санын нақты атамай, солардың орнына жүретін сөз табы. Сондықтан кейде оны орынбасар сөз табы деп те атайды.
Есімдік саны жағынан үлкен сөз табына жатпайтыны, бірақ тілдегі қолданысы жағынан ірі сөз таптарынан кем емес екені. Есімдік есімдер тобына жатқанымен, олардың ешбірінің нақтылы мағынасын (заттың атын, сындық белгілерін, санын) мағынаның жалпылығы арқылы сөйлемде білдірмейтіні. Есімдіктің бұл ерекшелігі сөздің сөйлемде қайталану қажеттілігінен құтқаратыны. Есімдіктердің түрленуі, оның қай сөз табының орнына қолданылуына байланыстылығы, есімдікке ғана тән сөз түрлендіруші қосымша, категория жоқ екендігі.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, Оның тәтті оралған мәні оятар (А) деген сөйлемде оныңдеген сөз алғашкы бөлігіндегі ән деген зат есімнің орнына қолданылған: әннің мәні. Бір шалдың төрт ұлы болыпты, Бірде шал сол ұлдарын жинапты (Ертегілер) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты.Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жұмсалған да,кім дегеннің өзі адам деген заттың атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімнің) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады. Есімдік заттың өз атауын да, белгісінің, санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына колданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздөр деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді:
1) жіктеу есімдігі;
2) сілтеу есімдігі;
3) сұрау есімдігі;
4) өздік есімдігі;
5) жалпылау есімдігі;
6) болымсыздык есімдігі; .
7) белгісіздік есімдігі.

ІІ. Есімдіктердің мағыналық топтарының ерекшеліктері

Есімдіктерді тануда ғалымдар арасында бірқатар пікірталастар да кездеседі. Рылов Ю.А. оны грамматикалық категорияға жатқызса, Крушельницкая К.Г. коммуникативті-синтаксистік категорияға, Алехина М.И. контекстуалды категорияға жатқызса, Ревзин И.И. оны жасырын синтаксистік категория деп атайды. Тілдік семантикаға деген қызығушылықтың артуы, ғылымдардың байланысы тілді де тұтас жүйе ретінде қарастырып, есімдіктер мәндерін сан қырлы сипатын анықтауға жол ашып отыр. Есімдіктер мәні жағдаят сипатымен тығыз байланысты. Мұнда сөйлеуші позициясына ерекше мән беріледі, себебі оның нысанға қатысы, тыңдаушыға әсері т.б. байланысты сөйленістің белгілілік деңгейі анықталады. Есімдіктер мәндерінің жиынтығы тілдік бірліктердің көптүрлілігімен ерекшеленеді.
Қазақ тіліндегі есімдіктердің құрылымы өте күрделі. Ол имплицитті (морфологиялық, синтаксистік, лексикалық құралдар арқылы) және эксплицитті түрде көрініс табады. Тіл фактілерін функционалдық тұрғыдан қарастырғанда ғана тілдің түрлі деңгейлеріндегі құралдарды бір категория (белгілілікбелгісіздік функционалды-семантикалық категориясы) шеңберінде сөз етуге болады.
Есімдіктер категориясын референтті категория ретінде қарастыру есімдердің мәніне ғана емес, тілдік емес нысандарға, сөйленіс пресуппозициясына, тілдік және тілдік емес контекстерге, сөйлеуші мен тыңдаушының орнына, олардың аялық білімдеріне назар аударуды қажет етеді. Есімдіктер категориясының логика-семантикалық және прагматикалық сипатын тексеру есімдіктер сияқты инвариантты мәнді анықтауға да мүмкіндік береді. Белгілілік мәні анафора, дейксис немесе сөйлесушілердің аялық білімінің нәтижесінде туындауы да мүмкін.
Түркі тіл білімінде есімдіктер туралы алғаш пікір А.Казембектің грамматикасында, Алтай тілі грамматикасында да зерттеушілер белгілілікбелгісіздік категориясын табыс септігі мен ілік септіктерінің ашық не жасырын келуімен байланыстырады. Мысалы, А.Казембек: Винительный падеж заменяется именительным в том случае, если предмет действия не определен и не стоит непосредственно перед глаголом [1, 81-82]. Зерттеушінің бұл ойын кейін Алтай тілі грамматикасында сабақтастық табады: Винительный падеж употребляется с приставкой, когда им обозначается предмет определенный, а без приставки -- когда предмет неопределенный [2, 142]. Алайда авторлар белгілілікбелгісіздік категориясының көрсеткіштері алмаса беретінін, бірінің орнына бірі қолданылуы мүмкін екенін де айтады. Бұл пікірді П.М.Мелиоранский де қолдайды, ғалым септік жалғауларының ашық не жасырын келуін сөйлеушінің көзқарасымен байланыстырады: Употребление оформленного винительного падежа весьма часто зависит от личного взгляда говорящего и пишущего [3]. Н.Ф.Катанов табыс септігінің түсірілмей, ашық келуін сөзге логикалық екпіннің түсуімен де байланыстырады: Винительный падеж оформленный, т.е. с полным окончанием, употребляется вообще тогда, когда речь идет о предмете определенно явно, и мысленно, когда говорящий, желая обратить на него внимание слушающего, ставит на нем в речи ударение.

2.1. Жіктеу есімдіктері

Белгілі бір жақтық ұғыммен байланысты қолданылатын есімдіктің түрі жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше, көпше түрі бар. Олар мынадай:
жак.
жекеше түрі
Көпше түрі
І
II
сыпайы
III
Мен
сен
сіз
ол
біз, біздер
сендер,
сіздер
олар

Бірінші жақ -- айтушы, сөйлеуші жақ, екінші жақ -- тыңдаушы жақ. Бұлар -- адамға байланысты атаулар, сондықтан кім? деген сүраққа жауап береді. Үшінші жақ бөгде жақ. Ол -- адамға, адамнан басқа да затқа байланысты бола береді. Сондықтан кім немесе не?деген сұраққа жауап береді. Мысалы: бір ағашта екі алма, мен (кім?) де алмайын, сен(кім?) де алма (халық әні). Ол (кім?) -- оқыған азамат. Ол (не?) -- биік тау т. б.
Жіктеу есімдіктері тәуелденбейді. Тәуелденетін ол (оным, оның, оныңыз, онысы), олар(оларым, оларың, оларыңыз, олары) дегендер -- жіктеу есімдігі емес, сілтеу есімдігі.
Жіктеу есімдіктері септеледі. Біз, сіз, біздер, сендер, сіздер, олар деген жіктеу есімдіктері зат есімдерше септеледі, ал мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктерінің септелуінде ерекшеліктер бар.

Жіктеу есімдіктерінің септелу үлгісі.

Септік
Мен
сен
Ол
біз
сіз
А. 1.
мен ме-нің
сен
се-нің
Ол
о-ның
біз
біз-дің
сіз
сіздіңдің

Б.
Т.
Ж.
Ш.
К.
ма-ған
ме-ні
мен-де
ме-нен
мені-мен
са-ған
се-ні
сен-де
се-нен
сені-мен
о-ған
о-ны
о-нда
о-дан
оны-мен\
біз-ге
біз-ді
біз-де
біз-ден
біз-бен
сіз-ге
сіз-ді
сіз-де
сіз-ден
сіз-бен
Септік
сендер
сіздер
олар
А.
I.
Б.
Т.
Ж.
Ш.
К.
сендер
сендер-дің
сендер-ге
сендер-ді
сендер-де
сендер-ден
сендер-мен
Сіздер
сіздер-дің
сіздер-ге
сіздер-ді
сіздер-де
сіздер-ден
сіздер-мен
олар
олар-дың
олар-ға
олар-ды
олар-да
олар-дан
олар-мен

Мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктерінің септелуінде мынадай ерекшеліктер байқалады: 1) ілік, табыс} шығыс септіктерде түбірдегі л, ң дыбыстары түсіп қалады; 2) жатыс септікте түбірдегі л дыбысы н-ға айналады; 3) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -`ы, -і дәнекері пайда болады, дұрысында түбірдегі ң дыбысы түсіп қалып, кемектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң), -ні (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; 4) барыс септік жалғауы жуанданып; л, н түсіп қалған түбірге -ған түрінде жалғанады.
Жіктеу есімдіктері өз жағында ғана жіктеледі, яғни жіктеу есімдігі қай жақты білдірсе, оған сол жактың жіктік жалғауы жалғанып жіктеледі.

Жіктеу есімдіктерінің жіктелу үлгісі.

жак.
Мен, біз
сен, сіз сендер, сіздер
ол, олар
І

ІІ

ІІІ
мен-мін біз-біз
-
-
сен-сің, сіз-сіз
сендер-сіңдер
сіздер-сіздер
-
--
-

олар, ол

Жіктеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш, ілік септікте тұрып аныктауыш, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес ссптіктерде тұрып толықтауыш, жіктеліп келіп баяндауыш қызметін атқарады.

2.2. Сілтеу есімдіктері

Сілтеу есімдіктсрі меңзеу, нұскау, көрсету мағыналарын білдіреді. Сілтсу есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, мынау, тонау, әне, міне, деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу, меңзеу, мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жұмсалып, қай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш кызметін атқарып түрады. Мысалы: Самғай бер асқардан-асқарға мынау қырандай (Ә. Ә). Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті (М. Ғ.) деген сөйлемдерде мынау, бұл есімдіктсрі к,ай? (қырандай, ұрыста)? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып түр.
Сілтеу есімдіктеріне кейде көптік, тәуелдік жалгаулары жалғанады, анау, мынау, сонау, осынау дегендерден басқасы септелініп те қолданылады. Мысалы: бұл - бұлар, сол -солар, осы - осы-лар, анау - анауым-анауың-анаулары т. б.
Қазақ тіліндегі сілтеу есімдіктері де - түгелдей туынды түбір сөздер. Олар негізінде байырғы сілтеу мәнді бібäмімä, іәоу және ошуш тұлғалары мен - н дыбысының әр қилы формаларда бірігуі арқылы жасалынған сөздер. Бұл тұлғалардың алғы бібäмімä түрі қазақ тілі және басқа да түрік туыстас тілдердегі міне (мі-н-е), мине (ми-н-е), мона (мо-н-а), муна (му-н-а), бына (бы-н-а) сілтеу есімдіктерінің мі-, ми-, ме-, ма- және ма-, мо-, му-, бы- сияқты түпкі түбірлерімен тектес екендігі қазіргі таңда ғалымдар арасында талас тудырмайтын мәселенің біріне айналған. Сол сияқты іәоу тұлғаларының да қазақ тілі және өзге де түрік туыстас тілдердегі әні (ә-н-і), әнә (ә-н-ә), ане (а-н-е), ана (а-н-а) сөздерінің әа сияқты түпкі түбірлерімен тектес екендігі күмән тудырмайтын мәселелердің бірі.

Сілтеу есімдіктерінің. тәуелдену үлгісі.

Жақ
бұл
сол
Ол

I менің
II сенің сіздің
III оның
бұным
бұның бұныңыз бұнысы
соным
соның соныңыз сонысы
оным
оның оныңыз онысы

I біздің
IІ сендердің
сіздердің
III олардың
бұнымыз,бұларымыз
бұларың,бұларыңыз

бұлары
Сонымыз,соларымыз
Соларың,соларыңыз

солары
Онымыз,оларымыз
Оларың,оларыңыз

олары

Жақ
Осы
мынау (мына)
анау (ана)

I менің
II сенің
Сіздің
III оның
Осым,осыным
Осың,осының
осыңыз
осысы
Мынауым
Мынауың
мынауыңыз
мынауы
Анауым
Анауың
анауыңыз
анауы

Сілтеу есімдіктері септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1) бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп калып, кемектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп қалған түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы-ған түрінде осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс септікте осы сілтеу есімдігіне -нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ түрінде де қолданылады.
Сілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін сызықша қойылады. Мысалы: Бұлар -- станцияның маңдай алды құрылысшылары (Ө. Нұрш.). Бұл -- аңыраған ана Наталья. (Ғ. М.)

2.3. Сұрау есімдіктері

Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі болады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу? нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы? Зат есімге және зат есім орнына қолданыла алатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар қосыла алады. Мысалы: кім? кімім? кімдер? кімі? кімдерің? кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б.

Кейбір сұрау есімдіктерінің, тәуелдену үлгісі.

Тәуелдіктің жақтары
кім
не
қайсы
Нешеу
І менің
біздің
ІІ сенің
сіздің
сендердің
сіздердің

ІІІ. оның
олардың
кімім?
кіміміз?
кімің?
кіміңіз?
кімдерің?
кімдері-
ңіз?
кімі?
кіміі?
кімдері?
Нем?
неміз?
нең?
неңіз?
нелерің?
нелері-
ңіз?
несі?
несі?
нелері?
қайсым?
қайсымыз?
қайсың?
қайсыңыз?
қайсыларың?
қайсылары-
ңыз?
қайсысы?
қайсысы?
қайсылары?
нешеуім?
нешеуіміз?
нешеуің?
нешеуіңіз?
нешеулерің?
нешеулеріңіз?

нешеуі?
нешеуі?

Сұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі. Себебі I және II жақ яғни айтушы (мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер, сіз, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан баска да бөгде эатқа катысты бола береді.
Сұрау есімдіктері де - түгелдей туынды сөздер. Олардың ішінде кім? не? қай? сөздері ескі көне сұраулы сөздер де, өзге түрлері - осы негіздерге әр түрлі қосымшалар қосылу арқылы жасалған сөздер.

Сұрау есімдіктерінің. жіктелу үлгісі.

Жіктіктің
жақтары
кім?
қайсы?
нешеу?
қандай?
не?
I мен
біз
II сен
сендер
Сіз
сіздер
III ол олар
кіммін? кімбіз? кімсің? кімсіңдер?
кімсіз? кімсіздер?
кім? кімдер?
қайсымын?
қайсымыз?
қайсысың?
қайсысыңдар?
қайсысыз
қайсысыздар? қайсы?
нешеумін? нешеуміз? нешеусің? нешеусіңдер?
нешеусіз? нешеусіздер?
нешеу?
қандаймын?
қандаймыз?
қандайсың?
қандайсыңдар?
қандайсыз? қандайсыздар?
қандай?
--

-

-

Не? нелер?

2.4. Өздік есімдіктері

Өздік есімдігіне әр тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады. өз есімдігі тәуелдеулі, көптеулі, септеулә түрде қолданылады да, жіктеу есімдіктерінің немесе зат есімнің орнына қолданылады. Мысалы: менің өзім, сенің өзің, баланың (Асқардың) өзі, оөушылардың өздері, біздің өзіміз, мсендердің өздерің, т.б. Өздік есімдігі түбір тұлғада өз түрінде зат есімді анықтап жұмсалады. Мысалы: өз баласы, өз ісім, өз жұмыстарың, т.б. Өз есімдігі әдетте тәуелденіп барып септеледі. Сондықтан оның үлгісі тәуелдеулі септеу болады.

Өздік сімдіктерінің септелу үлгісі.

Септік
өзім
өзің
өзіңіз
өзі
А
өзім
өзің
өзіңіз
өзі
І

өзімнің
өзің-нің

өзіңіздің
өзі-нің
Б.
өзіме
өзің-е
өзіңіз-ге
өзі-не
Т.
өзімді
өзің-ді
өзіңіз-ді
өзі-н
Ж.
өзім-де
өзің-де
өзіңіз-де
өзі-нде
Ш.
өзім-нен
өзің-нен
өзіңі-ден
өзі-нен
К.
өзім-мен
мені-мен
өзім-мен
өзіңізбен
өзі-мен

Бұл сөздердің алғы өз бөлшегі бір кездерде жеке қолданылған сердцевина, сущность, внутренность деген сияқты дербес мағынадағы сөз болғаны да жұртқа мәлім. Өз сөзінің осы мағынасына қарай П.М.Мелиоранский: Собственно говоря өз не местоимение, а существительное, первоначальное значение которого есть лучшая часть, сердцевина, сущность, деп те көрсеткен болатын.
Өз сөзінің алғашқы мағынасы внутренность, сущность, сердцевина, самая основа, нутро деген мағыналар болғаны жөнінде Л.Будагов, В.Радлов, Н.П.Дыренкова, Н.К.Дмитриев, К.Броккельманн, Н.А.Баскаков, және А.Н.Кононов сияқты ғалымдардың еңбектеріне арнайы түрде атап өтілген.

Өз есімдігі теуелденіп барып жіктеледі.
Өздік есімдігінің жіктелу үлгісі.

Жақ
өзім
өзін
өзіңіз
өзі
I мен
өзіммін
өзіңмін
өзіңізбін
өзімін
Біз
өзімізбіз
өзіңбіз
өзіңізбіз
өзіміз
II сен
өзімсіқ
өзіңсің
өзіңізсің
өзісің
сендер
өзімсіңдер
өзіңсіңдер
өзіңізсіңдер
өзісіңдер
Сіз
өзімсіз
өзіңсіз
өзіңізсіз
өзісіз
сіздер
өзімсіздг.р
өзіңсіздер
өзіңізсіздер
өзісіздер
III ол
өзім
өзің
өзіңіз
өзі
олар
өзім
өзің
өзіңіз
өзі

Өз есіндігі теуелденіп барып жіктеледі.
Өздік есімдігінің жіктелу үлгісі.

Жақ
өзім
өзін
өзіңіз
өзі
I мен
өзіммін
өзіңмін
өзіңізбін
өзімін
Біз
өзімізбіз
өзіңбіз
өзіңізбіз
өзіміз
II сен
өзімсіқ
өзіңсің
өзіңізсің
өзісің
сендер
өзімсіңдер
өзіңсіңдер
өзіңізсіңдер
өзісіңдер
Сіз
өзімсіз
өзіңсіз
өзіңізсіз
өзісіз
сіздер
өзімсіздг.р
өзіңсіздер
өзіңізсіздер
өзісіздер
III ол
өзім
өзің
өзіңіз
өзі
олар
өзім
өзің
өзіңіз
өзі

Кейде өз есімдігі өзі орнына жүретін жіктеу есімдігі мен зат есіммен де тіркесіп қатар жұмсалады. Мысалы:

І
мен өзім айттым
біз өзіміз айттық
ІІ
сен өзің айттың
сіз өзіңіз айттыңыз
сендер өздерің айттыңдар
сіздер өздеріңіз айттыңыздар
ІІІ
ол (бала, Ахмет) өзі айтты
олар (балалар) өздері айтты

Өз есімдігінен жасалған өз-өзінен, өзінен-өзі, өзімен-өзі, өзді-
өзі деген қос сөздер дефис аркылы жазылады.

2.5. Жалпылау есімдігі

Жалпылау, жинақтау мағыналарын білдіретін есімдіктің түрі жалпылау есімдігі деп аталады. Жалпылау есімдігіне бәрі, барлық, бар, барша, бүкіл, күллі, бүтін, тугел, тегіс деген сөздер жатады. Мысалы: Бар ойы -- өлең айтып, ән салалық. (А.). Түгел сөздің түбі бір, түп атасы -- Майқы би (мақал).
Берілген мысалдан көрінетіндей, жалпылау есімдігі көбіне-көп анықтауыш қызметінде жұмсалады. Сондай-ақ жалпылау есімдігі көптеледі, тәуелденеді, септеледі. Мысалы: Енді нені істейміз, Бәрінен де бос `қаддық? (А). Біліпті дерттің барлығын (А).
Әдетте жалпылау есімдіктері тәуелденіп барып септеледі.
Жалпылау есімдіктері - түгел дерлік бертін келе пайда болған сөздер. Дәлірек айтқанда, жалпылау есімдіктері - түгелдей өзге сөз таптарына тән сөздерден, яғни жеке сөздердің өзіне тән лексикалық мағыналарынан алшақтай келе, белгілі бір заттар мен құбылыстарды топтай, жинақтай көрсету дәрежесіне түсу нәтижесінде келіп пайда болған сөздер. Бұл заңдылық тіл білімінде прономинализация деп аталады.
1. Бар есімдігі, тюркологтардың айтуы бойынша, лексикалық тәсіл арқылы бар сөзінен (бар, жоқ дегендегі) пайда болған. Бар есімдігі құмық, қарақалпақ, қазақ тілдерінде бар, алтай тілінде пар түрінде қолданылады. Бар сөзі басқа да жалпылау есімдіктерінің жасалуына негіз болған.
2. Бәрі деген жалпылау есімдігі бар есімдігіне ІІІ жақ тәуелдік жалғауын (-і) үстемелеу арқылы пайда болған. Қазақ тіліндегі сөздердің өзгеріске түсудегі өзіндік заңдылығына байланысты, бұл сөз (бәрі) тәуелдік жалғауын қабылдағанда, түбір сөз (бар) жуан буынды болғандықтан, тәуелдік жалғауын да (-ы) жуан түрінде, айталық, бары, барыңсияқты түрде қабылдау керек еді. Бірақ олай емес, бәрі боп келеді. Мүмкін, бұл басында осылай да болған болу керек, ал, кейіннен бар сөзінің есімдіктер қатарына ауысуы негізінде мағыналық жіктің алшақтау әсерінен айтылу нормасы да өзгеше болып қалыптасуы ықтимал. Ал, түбірдегі а дыбысының ә болып кетуі осы соңғы ідыбысының ықпалына байланысты. Бәрі сөзінің ертеде бары түрінде айтылу ізі кейбір ескерткіштерде кездесіп қалады. Мысалы: Карлук тірлігі бары тунгіскä кäл ті - Карлуки, сколько их еще было в живых, попали к тюргашам (МЧ, 40).
3. Барлық есімдігі бар сөзіне - лық аффиксын қсып айту арқылы жасалған. Барлықесімдігін бар әр тарап сөзінің субстантивтенген барлық түімен (Барлық жақсы ғой, жоқтық жаман деген сияқты) шатастыруға болмайды.
4. Барлығы деген есімдік барлық (бар-лық) және - ы тұлғаларынан құралған. Мұндағы - ы ІІІ жақ тәуелдік жалғауы да, қ дыбысы ы дыбысының әсерінен ғ болып айтылып тұр.
5. Барша сөзі бар және - ша аффиксынан құралған. Барша қазіргі татар, өзбек тілдерінде барча; қарақалпақ, қазақ тілінде барша; ұйғыр - barcь, шор - парчын және алтай тілінде парчан боп қолданылады.
6. Баршасы деген есімдік барша және - сы ІІІ жақ тәуелдік жалғауынан құралған. Баршасы қазіргі шор тілінде парчазы түрінде қолданылады.
7. Бүкіл (бүтін) есімдігі - тюркологтардың айтуы бойынша біт (бітіру, біту) етістігінің негізгі мағынасынан алшақтай қолданылу негізінде, лексикалық жолмен пайда болған сөз. Мысалы, Н.К.Дмитриев былай дейді: бөтә (весь, целый) этимологически происходит от глагольного корня бөт - (расти, вырастать, проявляться до конца, кончаться). Н.А.Баскаков та осы пікірді ұсынады. Бүкіл қазіргі түрікмен тілінде бутин;азербайжан, түрік, ноғай, өзбек, құмық тілдерінде бүтүн; башқыр - бөтә, қарақалпақ - бютюн, тува - будун және хакас тілінде пудун боп қолданылады. Қазақ тіліндебүтінбүткілбүкіл деген варианттарда қолданылу дағдысы бар.

2.6. Болымсыздық есімдігі.

Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі болымсыздық есімдігі деп аталады. Болымсыздық есімдігі: ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан, ешқандай, ешқайдан, ешқайсысы, дәнеңе, дәнеме. Мысалы: Көнбеді ешкім сөзіме Әдетіне қарысып (А) Болымсыздық есімдіктердің ешкім, ешқайсысы, дәнеңе, ештеңе дегендері зат есімнің орнына, ешқандай, ешбір дегендері сын есімнің орнына, ешқашан, ешқайдан дегендері үстеу немесе мезгілдік, мекеңдік мағынаны білдіретін сөздердің орнына жұмсалады. Мысалы: Бұл жерде ешкімсырымды Білмейді, айтып не етейін? (А). Ашық мінез, ақ маңдай, Менмендік жоқ ешқандай(қазақ әндері). Мылтық оқтағанда оның аузын ешқашан кісіге каратпа, кісіге каратып ойнап оқтама (Ш. Айманов). Ешқайда болмай шықты оған жер тең (С. М.) деген сөйлемдердеешкім деген болымсыздық есімдігі кім (білмейді)? деген сұраққа жауап беріп, адам мәнінде қолданылған, сөйлемнің бастауышы болып тұр; ешқандай болымсыздық есімдігіқандай (менмендік)? деген сұракқа жауап беріп, менмендік деген дерексіз мәндегі заттың сынын білдіріп, сөйлемнің анықтауышы болып тұр; ешқашан болымсыз есімдігі қашан(каратпа)? деген сұракқа жауап беріп, қаратпа деген қимылдың мезгілін, ешқайдаболымсыздық есімдігі қайда (болмай шықты)? деген сұраққа жауап беріп, болмай шықтыдеген қимылдың мекенін білдіріп пысықтауыш қызметін атқарып тұр.
Болымсыздық есімдіктері көбінесе еш сөзі мен бір, кім, қашан, қандай, қайдан, қайда, қайсысы тәрізді есімдіктердің бірігуі арқылы жасалған. Сондықтан да олар бірігіп жазылады. Ал еш сөзі басқа сөздермен (зат есімдермен) тіркессе, бөлек жазылады. Мысалы: Сенен басқа еш жерден Таба алмадым орнымды (А).
Болымсыз есімдіктер - қазақ тілінде ерте заманнан-ақ қолданылып келе жатқанына қарамай, түп негізінде есімдіктен өзге категорияларға тән сөздерден пайда болғаны анық аңғарылады. Түрік тілдерінің лексикасында араб-парсы тілдерінің тікелей қарым-қатынасының нәтижесінде ауысып келген сөздер жиі кездеседі. Міне, осындай сөздердің бірі-парсы тілінен ауысқан еш сөзі. Еш парсы тілінде анықтау (определ.) есімдіктері қатарында аталады. Бірақ онда еш сөзінің болымсыз мәнді есімдік екендігі арнайы түрде ескертіледі.

2.7. Белгісіздік есімдігі.

Затты, сындық белгіні, сан-мөлшерді белгісіз етіп жорамалдап, тұспалдап көрсету мәнін білдіретін есімдіктің түрі белгісіздік есімдігі деп аталады. Мысалы: Бұлдайды біреу күшін,біреу түсін. (А). Адамның кейбір кездері Көнілде алаң басылса (А). Бұл сөйлемдердегі біреуесімдігі белгісіз бір адам деген мағынада, кейбір есімдігі нақ мезгілді атамай белгісіз бір кездер мәнінде қолданылған.
Белгісіздік есімдігіне біреу, кейбіреу, бірдеме, әрне, әлдекім, әлдене, әркім, кімде-кім, бір, қайсыбір, кейбір, қайсыбіреу, әр, әрбір, қайбір, бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқайдан, әрқашан дегендер жатады.
Белгісіздік есімдіктерінің мынадай ерекшеліктері бар. 1. Әлде, әр, кей, қай, бір сөздері еқінші есімдіктермен (біреу, кім, не, бір, қашан, қалай, қайда, аз т. б.) тіркескенде, бірге жазылады да, басқа сөз таптарымен (мысалы, зат есімдермен) тіркескенде, бөлек жазылады. Мысалы: Бізде ерік жок, бастай бер, Әлденеге бастайсыз (А). Әлдеқайдангармон үні, ән сазы естіледі (Қ. Токаев). Әрқашан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.