Халықаралық экономикалық қатынастар жайлы
КІРІСПЕ
І Халықаралық қатынастардың экономикадағы объективті мазмұны
1.1 Халықаралық қатынастардың негізгі нысандары
1.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеудің мәні
ІІ Халықаралық экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың формалары
2.1 Халықаралық еңбек бөлінісінің экономикадағы көрінісі
2.2 Дүниежүзілік шаруашылықтың интеграциялануы
2.3. Халықаралық қаржы . экономикалық қатынастардың маңызды буыны
ІІІ Қазақстан Республикасының экономикалық қатыснастардың дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І Халықаралық қатынастардың экономикадағы объективті мазмұны
1.1 Халықаралық қатынастардың негізгі нысандары
1.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеудің мәні
ІІ Халықаралық экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың формалары
2.1 Халықаралық еңбек бөлінісінің экономикадағы көрінісі
2.2 Дүниежүзілік шаруашылықтың интеграциялануы
2.3. Халықаралық қаржы . экономикалық қатынастардың маңызды буыны
ІІІ Қазақстан Республикасының экономикалық қатыснастардың дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгінде еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа таныла бастауы Қазақстан Республикасы тарих ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді. Оның бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегізінен өткізіп, шынайы бағасын беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда ұлттық сананың қайта жаңғырған тұсында, Еліміздің зор мүмкіншіліктерін пайдалана отырып, дамыған елу елдің қатарына қосылуға барша Қазақстан азаматтары атсалысып келе жатқаны баршамызға белгілі.
1. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
2. Н.Ә.Назарбаев ХХІ ғасыр асуында. Тарау 2. А.,1996 ж.
3. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан -2030» А.,1996 ж.
4. Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл. «Атамұра» баспасы.2003 ж.
5. Н.Ә.Назарбаев Ғасырлар тоғысында. «Атамұра» баспасы. 2008ж.
6. Қ.К. Тоқаев. Жаһандану жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты. А.,2006 ж.
7. Жаһандық экономика және Қазақстан. // Егемен Қазақстан. №151.
8. Ж.Әкіміш. Мұнай, Биожанармай және туберкулез // Жас Алаш. №69. 23 тамыз. 2007 ж.
9. Қазақстан экономикасының даму қарқыны шетелдік сарапшылар тарапынан бағлануы. // Егемен Қазақстан. № 232-234. 7 тамыз 2007 ж.
10. География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б
2. Н.Ә.Назарбаев ХХІ ғасыр асуында. Тарау 2. А.,1996 ж.
3. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан -2030» А.,1996 ж.
4. Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл. «Атамұра» баспасы.2003 ж.
5. Н.Ә.Назарбаев Ғасырлар тоғысында. «Атамұра» баспасы. 2008ж.
6. Қ.К. Тоқаев. Жаһандану жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты. А.,2006 ж.
7. Жаһандық экономика және Қазақстан. // Егемен Қазақстан. №151.
8. Ж.Әкіміш. Мұнай, Биожанармай және туберкулез // Жас Алаш. №69. 23 тамыз. 2007 ж.
9. Қазақстан экономикасының даму қарқыны шетелдік сарапшылар тарапынан бағлануы. // Егемен Қазақстан. № 232-234. 7 тамыз 2007 ж.
10. География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І Халықаралық қатынастардың экономикадағы объективті мазмұны
1.1 Халықаралық қатынастардың негізгі нысандары
1.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеудің мәні
ІІ Халықаралық экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың формалары
2.1 Халықаралық еңбек бөлінісінің экономикадағы көрінісі
2.2 Дүниежүзілік шаруашылықтың интеграциялануы
2.3. Халықаралық қаржы – экономикалық қатынастардың маңызды буыны
ІІІ Қазақстан Республикасының экономикалық қатыснастардың дамуы
3.1
3.2
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Бүгінде еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа таныла бастауы Қазақстан Республикасы
тарих ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді. Оның
бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты
айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегізінен өткізіп, шынайы бағасын
беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда ұлттық сананың қайта жаңғырған
тұсында, Еліміздің зор мүмкіншіліктерін пайдалана отырып, дамыған елу
елдің қатарына қосылуға барша Қазақстан азаматтары атсалысып келе жатқаны
баршамызға белгілі.
XX ғacыр соңғы он жылдығында халықаралық қатынастардағы жағдай түбегейлі
өзгерді. 1980-ші жылдардың соңына дейін олардың басты сипатына әлемдік
қауымдастықтың екі қарама-қарсы одаққа жіктелуі тән болды. Халықаралық
қатынастар эволюциясы екі өзара байланысты процесcтердің елеулі әсеріне
ұшырады − капиталистік сипаттағы әлеуметтік қатынастарға негізделген
әлемдік нарықтың бірлігін қалпына келтіру және жаһандану процесінің
қарқынды дамуы. Нәтижесінде елдер мен халықтардың өзара тәуелділігі артуда,
шешімін табу үшін халықаралық әріптестікті дамытуды талап ететін жалпы
әлемдік, ғаламдық сипаттағы мәселелердің көбеюі орын алып отыр. Қазіргі
халықаралық қатынастардың экономикалық негізі − әлемнің материалдық
базасындағы елеулі өзгерістердің негізінде қалыптасушы жаңа әлемдік еңбек
бөлінісі. Жаһандану нәтижесінде өнеркәсібі дамыған елдер өздерінің
экономикалық орталық ұстанымын нығайтуда, ал дамушы елдер одан тәуелді шет
аймақ күйіне түсуде. Өнеркәсібі қарқынды дамыған елдер арасында АҚШ басым
орын алуда, алайда Еуропалық Одақ онымен иық теңестіріп, кей жағдайларда
одан басым түсіп отыр. Жапония бұрынғыдай үшінші келеді. 20-25 жылдан кейін
Қытай әлемдік экономиканың бас алпауытына айналуы мүмкін. Үндістан да одан
қалыспауда. Осы кезде аймақтандырудың қарқынды процессі жүріп жатыр −
Еуропада (Еуропалық Одақ), Азияда (АСЕАН және өзге де тар шеңбердегі
қүрылымдар), Африкада (Африкалық одақ), Солтүстік Америкада (НАФТА), Латын
Америкасында (МЕРКОСУР, Анд тобы). Бұл аймақтық ұйымдар өз кезегінде
халықаралық қатынастар сахнасының белсенді әрі ықпалды ойыншыларына
айналуда. Қалыптасып келе жатқан әлемдік азаматтық қоғамның ұстанымдарын
білдіретін үкіметтік емес ұйымдар халықаралық қатынастар саласында елеулі
ықпалды рөл атқаруда.[1]
ХХІ ғасырда әлемдік экономикада АҚШпен қатар жаһандануға, өңірленуге,
сауданы ырықтандыруға белсене қосылған Азия елдері әлеует кіндіктеріне
айналады деп болжануда. Олардың маңызы артуын аса ірі шетелдік
компаниялардың өндірістік қуаттарын осы құрлыққа ауыстыруы, инвестициялау
көлемінің ұлғаю, ұлттық экономикаларда жеткілікті дамымаған салалар мен
өндірістерде бірлескен кәсіпорынрдың құрылуы көрсетіп отыр.
Қол жеткізілген даму қарқынына негізделген болжамдар бойынша, 2050
жылға қарай алты әлемдік жетекші экономикалар клубына АҚШ және Жапониямен
қатар Қытай, Үндістан, Ресей және Бразилия кіреді. ХВҚ, Бүкіл әлемдік
банк,Орталық барлау басқармасының мәліметтері бойынша Қазақстан ішкі ұлттық
өнімнің,ішкі жалпы өнімнің көлемі жөнінен 2004 жылы әлемде 55-ші орында
болды.2007 жылы шешуші макроэкономикалық көрсеткіш 11 трлн 880 млрд.теңге
(99 млрд) деңгейінде болжанып отыр.Бұл көрсеткіш 2015 жылы 3,5 есе
ұлғайып,республиканың санаттар туралы әлемдік табельдегі рейтингіне 27-ші
орынды қамтамасыз етеді.
Сарапшыларының пікірі бойынша, алдағы 15 жылда жаһандық экономикалық
өсудің негізгі факторы еңбек өнімділігінің артуы болады.
1.1 Халықаралық қатынастардың негізгі нысандары
Халықаралық экономикалық қатынастар – әлем елдерінің арасындағы
шаруашылық байланыстар жүйесі. Экономикалық қатынастардың аса маңызды
нысандары – халықаралық сауда, жұмыс күшінің көші-қоны, капитал әкетілімі
мен халықаралық несие, халықаралық валюталық (есеп айырысу) қатынастары,
халықаралық ғылыми-техникалық және өндірістік ынтымақтастық. Бұл нысандар
бір-бірімен тығыз байланысты және өзара іс-қимылда болады. Халықаралық
сауда экономикалық қатынастардың жетекші нысаны болып табылады.
Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарының
арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі –
халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің
мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын
белгілі түрге мамандандырады, өндіріс нәтижесін, ғылыми-техникалық
қызметтерді тауарлармен айырбастау жағдайын туғызып, халықаралық сауда дами
түседі.
Халықаралық сауданың тиімділігін бағалау мынадай теориялар арқылы
жүргізіледі:
1. Абсолюттік артықшылық теориясы – басқа мемлекетпен салыстырғанда
климаттық, жағрапиялық, техникалық жоғары деңгейде болуымен өндіріс
шығындары кем болады.
2. Салыстыру артықшылық теориясы (Д.Рикардо ХІХ ғ.)- мамандандырылған
өндіріс пен сауданы басқа мемлекетпен салыстырғанда альтернативтік
шығындар аз болуы қажет сонда жалпы өнім көлеміде жоғары деңгейде болады.
Халықаралық қатынастардың басты формаларына жататындар:
– халықаралық еңбек бөлінісі;
– тауарлар мен қызмет көрсетудегі дүниежүзілік сауда;
– халықаралық несие;
– өндірістік факторлардың (еңбек, капитал) халықаралық ауысуы;
– халықаралық валюта-қаржы қатынастары;
– халықаралық ғылыми-техникалық байланыстар;
– экономикалық интеграция.
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің тауар өндіруге қалыптасқан дұрыс
жағдайларымен түсіндіріледі. Халықаралық еңбек бөлінісімен тауар айырбасын
ынталандыратын төрт негізгі факторларды атап өтуге болады.
1. Әлеуметтік жағрапиялық факторлар – жағрапиялық орналасу, халықтың
құрылымы саны, және де олардың шаруашылық тәжірибесі, білімі, әдет-ғұрпы
бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи экономикалық факторлар – табиғи климаттық жағдайлар, жер
шаруашылығы құралдары, табиғи кен байлықтары, су және басқа да
ресурстармен қамтамасыз етілу жағынан жеке елдердің арасындағы
айырмашылық.
3. Техникалық экономикалық факторлар – жеке елдердің экономикалық және
ғылыми техникалық даму деңгейі әр түрлі болуымен анықталады.
4. Ғылыми техникалық процесс. Халықаралық еңбек бөлінісі өнімдердің тұрақты
түрде жаңаруына, тауарлар ассортиментінің және олардың техникалық
күрделілігінің шапшаң өсуіне әкеледі.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдерді нығайту
өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық саудада
шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі қазіргі өндірісте шикізат ролі
кемуінің тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға
әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің мөлшеріне энергияны қысқарта
ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа түрлерін де тудырады. Оларға:
техникалық білім техникалық іс-тәжірибе, техникалық процесс пен лицензия
патенттер жатады.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыстарын сипаттауға төлем балансы
қолданылады. Төлем балансы дегеніміз белгілі бір кезендік статистикалық
есеп беру және келесі құбылыстарды көрсетеді:
- белгілі бір елдің басқа елдер арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық
операциялар;
- меншіктегі өзгерістер және сол елдің қаржылық талаптар мен
міндеттемелеріндегі өзгерістер;
- бір жақты аудармалар.
Төлем балансына сыртқы саудадан, тасымал құралдары төлемінен, шетелге
капитал шығарудан, шетел туризмінен және валюталық несиелік операциялардан
және т.б. түскен табыстар кіргізіледі. Дәл осындай баптар төлем балансының
шығын бөлімінде көрсетіледі. Төлем балансының көрсеткіштері сол елдің
белгілі бір кездегі экономикалық жағдайы туралы мәлімет береді. Егер төлем
балансында теріс сальдо болса, онда сол ел дүниежүзілік нарықта
сенімсіздікке ұшырайды, мұның өзі ұлттық валютаның басқа елдердің ұлттық
валютасымен салыстырғанда, төмендеуіне әкеліп соғады.
Дүниежүзілік шаруашылықтың интернациалануының тереңдеуі жағдайында
капитал экспортының мәні өсуде. Капиталдың миграциясы – бұл белгілі бір
ұлттың айналымында жүрген капитал бөлігін басқа елдің экономикасына тауар
немесе ақша формасында енгізу процесі. Оның басты себебі: бір елде капитал
мөлшерінің салыстырмалы түрде көр болуы, яғни оның шектен тыс көп
жинақталуы. Капитал миграциясының түрлері көп:
– жеке меншік және мемлекеттік капитал миграциясы;
– ақша және тауар капитал миграциясы;
– қысқа және ұзақ мерзімдегі миграциясы;
– қарыз және кәсіпкерлік капитал миграциясы.
Қарыз капиталы сақтаудағы ақшадан, несиеден түсетін процент көлемінде
табыс әкеледі. Кәсіпкерлік капиталды шетке шығару – басқа елдердің
территориясында өзінің өндірісін салу үшін қаржы жұмсау. Кәсіпкерлік
капитал екі түрге бөлінеді:
– тікелей инвестиция - өнеркәсіп, сауда т.б. салаларға бағытталған;
– портфельдік инвестиция – шетелдік облигация, акция мен басқа да құнды
қағаздарға бағытталған.
Соңғы уақытта әлемдік шаруашылықта күрделі өзгерістер байқалады.
Олардың ішінде ең маңыздысы – ұлттық шаруашылықтың жақындасуы мен өзара
тығыз байланысуы негізінде мемлекетаралық экономикалық бірлестіктердің
құрылуы. Елдің мұндай жақындасуы мен бірлесуін экономикалық интеграция деп
атайды.
Еркін экономикалық зона (ЕЭЗ) - кейбір аймақтағы аудандарға
экономикалық-әлеуметтік ғылыми техникалық дамуын және сыртқы экономикалық
байланыстар ұйымдастыруды өздері шешуге берілген еркіндік. Осы мәселелерді
қолайлы, жайлы жағдайлармен қамтамасыз ету үшін арнайы кеден және сауда
тәртібі, тауарлар, еңбек ресурстары, капитал мен пайданың ауысуы, салық
жеңілдіктері, инвестицияны қолдау шаралары қолданылады.
ЕЭЗ-ның негізгі мақсаттары:
– осы аймақты дамыту;
– әлемдік тәжірибе алу;
– сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту;
– экономикалық, ғылыми-техникалық жаңалықтар енгізу.
Мақсаттың нақты түріне байланысты ЕЭЗ-ның әртүрлі түрлері болуы мүмкін:
еркін кедендік зона; еркін сауда зонасы; өндіріс экспорты зонасы; ғылыми-
техникалық зона (технопарк, технополис т.б.); ашық аудандар мен қалалар.
Халықаралық несие – бұл қайтарымдылық, жеделдік, процент төлеу шарты
бойынша валюталық және тауар ресурстарының берілуі, яғни мемлекеттердің бір
- біріне ақша немесе тауар ресурстарын қарызға беруі. Бұл жағдайда қарыз
беруші мен қарыз алушы рөлінде жеке фирмалар, компаниялар, мемлекеттің
үкіметі, аймақ, облыс, қала әкімшіліктері мен халықаралық мекемелер болады.
Халықаралық несие әр түрлі формада болады:
1. Өзінің мақсатты пайдаланылуына байланысты халықаралық несие байланысқан
және қаржылық деп бөлінеді.
- байланысқан несие несиелік келісімде бекітілген қатаң түрдегі мақсатты
сипаты болады (коммерциялық, инвестициялық несиелер);
- қаржылық несиелер қарыз алушының кез келген мақсатына сәйкес беріледі.
2. Ұсынылу формасы бойынша тауарлық және валюталық деп бөлінеді.
3. Берілу мерземі бойынша қысқамерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді,
онкольдік деп бөлуге болады.
4. Несие берушінің кім екендігіне байланысты жекеше, үкіметтік, халықаралық
ұйымдар несиелерді ажыратады.
5. Валюталық несиелер берілу валюта бойынша бөлінеді.
Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің сырттан келуімен
(эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады, яғни ұлттық
шаруашылықтар арасындағы жалдамалы еңбектің ауысуы (миграция) Оның пайда
болуы өмір сүру деңгейінің төмендегі мен даму қарқыны төмен елдерде
тұрғындардың салыстырмалы елдердің дәрежесінің жоғары болуымен
түсіндіріледі. Сол себептен қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті
дамыған елдерге ауысып отырады.
Дүниежүзілік шаруашылық нарықтық экономиканың заңдарына негізделген, өзара
байланысты және бір біріне тәуелді ұлттық экономикалардың жиынтық
әрекеттерін көрсететін экономикалық организм. Яғни бұл ұлттық шаруашылықтар
бір бірімен халықаралық еңбек бөлінісі, өндіргіш күштер, өндірістік
қатынастар арқылы әр түрлі деңгейде және әр түрлі сипатта көрінетін
өндірістік, ғылыми-техникалық, ғылымдық, т.б. байланыстар арқылы біріккен
ғаламдық экономика.
Дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің бірі тұйықталған ұлттық
шаруашылықтың жүргізу тәжірибесінің бірте-бірте сыртқы нарыққа бағытталып,
ашық экономикаға көшу. Көптеген саяси және әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер нәтижесінде дүниежүзілік шаруашылықта өзгерістер боды. Соған
байланысты бүкіл дүниежүзілік шаруашылық бір тұтас жүйе ретінде қалыптаса
бастады. Бірақ елдердің даму деңгейлері бірдей емес.
Дүниежүзілік шаруашылықтың болашағына және оның дамуына әсер ететін
себептер:
- ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдадауы, жаңа технологияның тарауы;
- қоршаған ортаның проблемаларындағы ғаламдық өзгерістер;
- халықаралық өсу мен қоныстаудың қозғалысы;
- бай және кедей елдердің арасындағы алшақтықтың өсуі.
1.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеудің мәні
Әрбір елдің сыртқы сауда нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер
шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса – онда оны сауда
балансы деп атайды. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты екі типте жүргізіледі:
1. Протекционизм - жергілікті тауар өндірушілерді шетелдік бәсекелестерден
қорғау саясаты. Импортты шектеу негізінде үш негізгі шаралар қолданылады:
- кеден, баж салығы немесе тарифтік кедергілер жүргізу. Шетел тауарларына
салық арқылы олардың бағасын көтеріп, сұранысты азайту;
- тарифтік емес кедергілер (импортқа тыйым салу немесе шектеу қою: квота,
лицензия және т.б. шаралар арқылы);
- экспортты қолдау. Артықшылықтары: Төлем балансын теңдес-тіреді,
демпингтен қор-ғайды. Жаңа салаларды қорғайды, өндіріс көле-мінің өсуін
ынталан-дырады;
2. Фритредерство немесе еркін сауда саясаты, яғни ішкі нарықта шетел
капиталы мен қызметтерді енгізуді қолдау. Артықшылықтары: Бәсекені
ынталандырады, монополияны шектейді, өндіріс тиімділігі өседі, бағалар
төмендейді. Тауарларды таңдау мүмкіндігі еді, мемлекет арасында жақындасу,
бірігу процесі өседі.
Мемлекет даму үшін оның сыртқы экономикалық қатынастарының жан-жақты
болуы маңызды. Ал оларды реттеу әр түрлі нысандар мен әдістерді қамтиды.
Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
– сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
– салық салу;
– инвестициялау;
– сыртқы қарыз алу;
– сырткы берешек;
– экспортты қаражаттандыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ
жанама әдістерді кірістіреді.
Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар
жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізат ресурстары
мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі нарықты толтырып,
тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ
сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияларға және
басқаларға) мемлекеттік монополия қойылуы мүмкін.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және
дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға
салымдар, соның ішінде кеден баждары, валюта бағамы, дүниежүзілік баға,
сыртқы кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, баска
бағалы қағаздар мен төлем каражаттарының бағамы жатады.
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының, ақша бірлігінде тұлғаланатын
ұлттық ақша бірлігінін бағасы барлық ішкі бағаларды басқа елдің бағаларымен
байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық тұтынушылар ішін басқа
елдің тауарларының бағасын өзгертеді және, керісінше, отандық тауарлардың
бағасы басқа елдің тұтынушылары ішін өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер
экспорт пен импорттық тартымдылығына әсер етеді; ұлттық валюта бағамының
басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы жағдайында экспорт дами
бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені бірінші жағдайда отандық
тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл тауарларға олардың тарапынан
сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық, тауарлар арзандайды және
өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным ұлгая түседі; екінші жағдайда
импорттық − тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға
сұраным артады. Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді немесе
тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен ұсынымы
негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде ұлттық
валютаның алтынға немесе басқа тұрлаулы валютаға белгілі бір қатынасы
белгілінеді; екінші жағдайда мемлекет бұл ара қатынасты реттеп отырады,
сөйтіп елдің балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта нарығының
қызметіне араласады.
Импорт кезінде шетел валютасы бағамының жергілікті валютаға салыстырмалы
тґмендеуі жергілікті нарықта мүмкіндіктердің кезегендігін білдіреді және
керісінше, бұл бағамның артуы импортталатын тауарларға бағаның өсуіне
байланысты нарықтың тұқыруына ұрындырады.
Отандық импортшылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын сатып алу
жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол өз
кезегінде, қаржы құралдары − экспорт мен импортқа салынатын салықтар, кеден
баждары аркылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының мөлшеріне және
мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды, қызметтерді
өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы жағдайына ықпал
жасайды.
Дағдарысты ахуалдар кезінде: өндірістің едәуір құлдырауы мен
қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидалар бұзылады,
әрі бұрмаланады. Бұл тұтыншыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен,
импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның жетіспеушілігімен,
ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден құнсыздануымен
қосарлана жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла отырып немесе
халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің ақша бірлігінің
бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар жүргізуге мүдделі
болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік тіршілігіне
сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбір етеді, өйткені оны
төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып отырған елдерде
ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі болып отырған табиғи
ресурстардың сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы
мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде жалпымемлекеттік салықтар, сондай-ақ арнаулы
бірлескен кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары
(экспорт пен импортқа салынатын салықтар) жөнінде болыл отыр.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының
бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаларының (яғни тауарлар мен өзге де
заттардың кеден шекарасы арқылы ұту тәртібін, кеден салығын салуды,
ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын)
белгілейді.
Кеден тарифі ішкі нарықтағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифі
кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар
республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін
тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кеден төлемдеріні
басты түрлерінің бірі кеден баждары − ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кеден тарифінде қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет
алатын салықтар. Отандық тәжірибеде баж салығының, айрықшалықты және
құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық − салық салынатын
тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты − белгіленген мґлшерде салық
салынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдыстырылған
мөлшерлемелер − салық салудың екі түрінің ұштасуы жолымен есептелінетін
мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке
қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты
(преференциалдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық
(әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады.
Қазақстанның кеден шекарасы арқылы тауарлар алып өткен кезде және оның
кеден заңнамасында белгіленген басқа да жағдайларда кеден баждарынан басқа
кеден төлемдерінің мынадай түрлері төленеді:
1) кеден ресімдеуі үшін кеден алымы;
2) тауарларды сақтау үшін кеден алымы;
3) кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымы;
Қазқстан Республикасы кеден органдарының лицензия беру алымы; кеден
ресімдеуі женіндегі маманның біліктілік аттестатын беру алымы; алдын − ала
шешім үшін төлемдер және т.б.
Қаржы министрлігі мен оның Кедендік бақылау комитеті - кеден
төлемдерін алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары кедендік мағлұматқа
сәйкес тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде төлемдерді төлеуді
тексереді.
ТМД мемлекетінде өнім жеткізілімі үшін кеден баждарын төлеу
қолданыстағы заңнамаға және осы елдермен жасасқан үкіметаралық келісімдерге
сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың формалары
2.1 Халықаралық еңбек бөлінісінің экономикадағы көрінісі
Халықаралық экономикалық қатынастардың мәнін және мазмұнын анықтайтын
категориялардың бірі – халықаралық еңбек бөлінісі. Қазіргі уақытта
халықаралық еңбек бөлінісіне тартылмаған елдер жоқтың қасы. Өндіргіш
күштердің ғылыми – техникалық прогресс әсерімен жедел дамуы халықаралық
еңбек бөлінісі тереңдеуінің негізгі кепілі.
Халықаралық еңбек бөлінісі қатысушы елдер мен аймақтарға қосымша
экономикалық тиімділік келтіріп, олардың өз қажеттіліктерін неғұрлым аз
шығындармен қамтамасыз етуге жол ашады.
Халықаралық еңбек бөлінісі – ел ішіндегі және еларалық бөлінісінің
қорытындысы. Халықаралық еңбек бөлінісінің мәні өндіріс процесін бөлшектеу
мен біріктірудің диалектикалық бірлігінен көрінеді.
Өндірістік процестің ойдағыдай жүруі ондағы атқарылатын әртүрлі еңбек
процестерінің бөлшектеніп мамандануына, содан соң кооперацияланып, өзара
жарасымды іс-қимылдарға көшуіне байланысты.
Еңбек бөлінісі – бұл қоғамдық еңбектің тарихи анықталған жүйесі. Ол
қоғамның даму процесінде іс-әрекеттің сапалық дифференциация нәтижесінде
қалыптасады.
Еңбек бөлінісі тек қана бөлектену процесі емес, сонымен қатар еңбекті
біріктіру әдісі. Мұндай диалектикалық бірлік халықаралық деңгейде ерекше
көрінеді.
Қоғамдық еңбек бөлінісі өндірістік әрекет түрлеріне байланысты мынадай
нысандарға бөлінеді:
1) қоғамдық еңбек бөлінісінің жалпы түрі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
көлік, байланыс, құрылыс, денсаулық сақтау, білім беру, қызмет көрсету
т.б.);
2) қоғамдық еңбек бөлінісінің дербес түрі (сала ішіндегі еңбек
бөлінісі);
3) қоғамдық еңбек бөлінісінің жеке-дара түрі (кәсіпорын ішіндегі еңбек
бөлінісі).
Еңбектің аймақтық бөлінісі ел ішіндегі бөлініс және еларалық бөлініс
болып келеді.
Халықаралық еңбек бөлінісі дегеніміз - қоғамдық еңбектің аларалық
бөлінісінің жоғарғы сатысы. Ол жекелеген елдердің эконономикалық пайдалы
өндіріске тұрақты түрде маманданып, белгілі сандық және сапалық
арақатынастар арқылы басқа елдермен өндіріс өнімдерімен алмасуы.
Халықаралық еңбек бөлінісінің қазіргі кездегі мәні бөліністің
диалектикалық бірлігінен және өндіріс процесінің бірігуінен көрінеді.
Өндірістік процесс әртүрлі еңбек қызмет түрлерінің мамандануы мен
жекеленуін, сонымен қатар олармен айырбасын, олардың өзара әрекеттесуін
болжайды. Еңбек бөлінісі тек қана бөліну процесі емес, еңбектің бірігу
тәсілі ретінде де шығады, әсіресе әлемдік масштабта.
Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысатын көптеген елдердің кәсіпорындары
ішкі тұтынушылық немесе өндірістік сұранысты қанағаттандыруға қажетті
өнімді мөлшерінен тыс анағұрлым көп өндіреді. Әр елдің шаруашылық
субъектілері саналы түрде артық өнім өндіре және өзіне қажетті басқа
елдердегі артық өнімді иелене отырып, оны әлемдік нарыққа өткізеді. Әрбір
ел өндірісте белгілі бір тауар топтарына мамандануды жетілдіре, нығайта
отырып, халықаралық нарықта басқа маманданған елдермен өздеріне қажетті
тауарларды басқа тауар топтарына айырбас жасау арқылы алады. Нәтижесінде
халықаралық еңбек бөлінісі әлемдік экономиканы ұйымдастырудың тәсілі
ретінде көрінеді, яғни әрбір елдің кәсіпорындары белгілі бір тауарлар мен
қызметтер өндіруге маманданады, одан кейін олармен айырбас жасайды.
Дүниежүзілік шаруашылықтағы үдемелі өндіріс процестерін жүзеге асыруда
халықаралық еңбек бөлінісінің рөлі зор. Ол, біріншіден, осы процестерінің
өзара байланысын қамтамасыз етеді, екіншіден, салалық, аймақтық және
еларалық қажетті пропорцияларды қалыптастырады.
Халықаралық еңбек бөлінісі ғылыми теориясы классиктерінің басты еңбегі
– “Өндірістік шығындардың салыстырмалы теориясы”. Бұл теориясының негізінде
әр түрлі елдердің өндіріс жағдайларындағы айырмашылықтар, олардың өнім
өндіру шығындарын да әркелкі етеді деген идея жатыр. Осы идеяға сәйкес,
қандай бір ел болмасын оның табиғат жағдайына қарамастан кез келген тауар
өндірісін қалыптастыруға болады.
Өндірістік шығындардың салыстырмалы теориясы бойынша өндірілетін
өнімнің бір түріне маманданудың, басқа бір елдегі сол өнімді өндірудің
басым артықшылықтарына қарамастан, пайдалы екендігі дәлелденеді.
Өндірістік шығындардың салыстырмалы теориясы. Халықаралық еңбек
бөлінісі ғылыми теориясындағы классиктердің басты жетістігі халықаралық
сауда туралы экономикалық ілімнің негізгі өндірістік шығындардың
“салыстырмалы теориясы” болып есептелінеді.
Салыстырмалы артықшылықтар теориясының негізіне әртүрлі жағрафиялық
және табиғи ортада өмір сүретін елдер экономикаларының арасындағы табиғи
өзгешеліктер идеясы қойылған. Бір елдер өнеркәсіпті дамыту, басқа бір елдер
ауылшаруашылық өнімдерін, шикізатты өндіру керек. Өнімдермен өзара айырбас
жалпы тұрмыстың жақсаруына әкеледі. Осы шарттардың бұзылуы ұлттық өндіріс
шығындардың елеулі өсуін білдіретін болады. Мысалыға: Шотландияда жүзім
өсіруге болады, бірақ оның құны айтарлықтай жоғары, ал одан алынған шарап
сирек қолданылатын болар еді. Осы және басқа тауарларды өндіруге кететін
шығындарды салыстыру мынадай қорытындыға әкеледі: сұранс бар барлық
тауарларды өндірудің орнына, шығындарды аз қажет ететін белгілі бір
тауарларды өндірудің пайдалы екендігі. Өндірістің осы тауарға мамандануы
айырбас арқылы сыртқы нарықта басқа барлық тауарларды иемденуге мүмкіндік
береді.
Салыстырмалы шығындар теориясымен белгілі бір тауарды өндіруде
маманданудың бір елдің екінші бір ел алдында тек қана абсолютті артықшылық
шарттарында ғана емес, бұл шарттар болмаған жағдайда да пайдалы екендігі
дәлелденеді.
Егер де халықаралық деңгейден төмен шығындармен бір де бір тауар
өндіріле алмайтын болса, онда тауарларды өндіру кезінде біреуінің осы орта
деңгейден асуы ең аз болады. Дәл осы тауарды өндіру шығындарын басқа
тауарларды өндіру шығындарымен салыстыра отырып, мамандану керек. Осы
жағдайдың өзінде де мамандану экономикалық әсер бере алады. Басқа да жағдай
ескеріледі: оған жоғарғы артықшылық әкелетін тауарларды шығаруға мамандану
керек.
Еркін бәсекенің капитализмі үшін салыстырмалы артықшылық теориясының
мәнді, ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы бар. Мемлекеттерге басқа
бұйымдарға қарағанда ұлттық өндіріс шығындары салыстырмалы төмен тауарларды
сату, ал өз бетімен, бірақ басқа елдерге қарағанда жоғарғы шығындармен
өндірілетін тауарларды сатып алу пайдалы болды.
Сонымен бірге салыстырмалы артықшылықтар теориясы өзінің тууы кезінде
шектеулі сипатта болды: оның принциптері тек қана тәуелсіз мемлекеттермен
жүзеге асырыла алатын болды. Колониялы және тәуелді мемлекеттер
экономикалық қысымға ұшырады, сондықтан олар үшін салыстырмалы
артықшылықтар принципі негізінен тиімсіз болды. Өзінің кейінгі
зерттеулерінде салыстырмалы артықшылықтар теориясы халықаралық еңбек
бөлінісінің нақты процестерінің алаңдатылған едәуір абстрактылы модель
түрінде көрінеді.
Осы модельдің жетілмеуі мынадан тұрады:
* ол еркін бәсеке принципін абсолюттейді;
* ол тек қана белгілі бір тауарлар мен елдерді қарастырумен
шектеледі;
* онда тауардың тауарға тікелей айырбасталуы болжамдалады;
* өндіріс және көлік шығындар масштабтарына әсер етуі ескерілмейді.
Бұдан басқа халықаралық экономикалық қатынастардың мәнді белгілеріне
көңіл бөлінбейді: еңбек және капиталдың трансшекаралық ауысуы, өндірістің
мамандануына мемлекеттің және халықаралық корпорациялардың араласуы және
басқа да факторлар.
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуына әсер етуші факторлар. Бұл
факторларға:
1. Елдің ішкі нарығының көлемі.
Нарығы дамыған ірі елдерде қажетті өндіріс факторлары мен тұтынушы
тауарларын табуға мүмкіндік жоғары. Сондықтан елдің халықаралық мамандану
мен тауар айырбасына қатысу қажеттілігі төмен болады. Сол кезде елдегі
жетілген нарықтық сұранс экспорттық мамандануды кеңейтумен орнын толтыра
отырып, импорттық сатып алуды кеңейтуге ынталандырады.
2. Ел экономикасының даму деңгейі.
Елдің экономикалық потенциалы неғұрлым төмен болса, соғұрлым елдің
халықарлық еңбек бөлінісіне қатысу қажеттілігі жоғары болады.
3. Елдің табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуі.
Елдің моноресурстармен (мысалы, мұнаймен) жоғарғы дәрежеде қамтамасыз
етілуі елдің халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді түрде қатысуына
қажеттілік тудырады.
4. Ел экономикасы құрылымындағы негізгі өнеркәсіп салаларының (энергетика,
металлургия, қағаз шығаратын сала) үлес салмағы.
Негізгі салалардың үлес салмағы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым елдің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу қажеттілігі төмен болады.
Осы аталған факторлар өзінің көрінуінде абсолютті емес екенін ескеру
керек. Олардың әсері мынадай жағдайда төмендеуі мүмкін, мысалы, жергілікті
өнімнің халықаралық бәсекелестік қабілеттілігінің өзгеруімен, экспорттық
шектелуімен.
Халықаралық еңбек бөлінісінің даму процесінде бастығы – бұл әрбір
қатысушының өзінің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуынан экономикалық
қызығушылық пен пайда іздеуі және табуы.
Халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарына экспортталатын
тауарлардың халықаралық және ішкі бағалары айырмашылығынан және тиімді
импортты ынталандырудан түсетін пайдаларды да қосуға болады.
Дүниежүзілік еңбек бөлінісіне белсенді түрде қатысу барлық мемлекеттер
үшін пайдалы. Себебі, олар өндіріс құнының ұлттық және интерұлттық
айырмашылықтарынан табысты болады. Сонымен, құн заңы дүниежүзілік еңбек
бөлінісінің қозғаушы күші.
Дүниежүзілік еңбек бөлінісіне қатысу адамзаттың бүкіл әлемдік
проблемалары - қоршаған ортаны қорғау, азық-түлікпен қамтамасыз ету,
ғарышты, мұхиттарды игеру т.с.с. жобаларды шешуге көмектеседі.
Мамандардың болжауы бойынша болашақта өнеркәсібі дамыған елдердің
өндірісі сыртқы тұтынушыға қарай бейімделеді де ішкі сұраныс импорт арқылы
қанағаттандырылатын болады.
Үстіміздегі ғасырдың соңғы онжылдығы дүние жүзіне орасан зор саяси
экономикалық, әлеуметтік өзгерістер әкелді. Олар халықаралық еңбек
бөлінісіне елеулі әсер етті. Бұл әсерлер халықаралық еңбек бөлінісінің
интеграциялық қуатын бұрынғыдан да арттырып отыр.
Халықаралық еңбек бөлінісі дамуының көрсеткіштері. Халықаралық еңбек
бөлінісінің даму процесі оның өзгеруінің қажеттілік мәселелерін алға қояды.
Халықаралық еңбек бөлінісін өлшеу үшін экономистер бірқатар
коэффициенттерді ұсынады. Олардың ішінде:
* өндірілген өнімнің жалпы көлеміндегі экспорттық үлес салмағы;
* экспорттың жалпы құнындағы саланың үлес салмағы;
* мемлекеттің барлық өнеркәсібінің өсу қарқынымен салыстырғанда
экспорттық мамандану саласының өсу қарқыны.
Аймақтық деңгейде халықаралық еңбек бөлінісінің даму көрсеткіштері
мыналар:
* әрекеттесуші елдердің қоғамдық өндірісінің өсуімен салыстырғанда
өзара тауар айналым өсуінің өзу коэффициенті;
* осы елдердің қоғамдық өндірісте өзара тауар айналымының үлесі;
* жалпы сыртқы сауда айналымының өсуімен салыстырғанда өзара тауар
айналым өсуінің озу коэффициенті.
Кейбір экономистердің ойынша халықаралық еңбек бөлінісінің негізгі
көрсеткіштерін мыналар деп санайды: экспорттық, импорттық, және осыған
сәйкес сыртқы сауда квоталары, әр тауар бойынша елдің халықаралық саудадағы
үлес салмағы және т.б.
Халықаралық мамандану және өндірісті кооперациялау. Халықаралық еңбек
бөлінісінің ішкі құрылымы және оған сәйкес даму бағыттары бар. Өндірістің
халықаралық мамандануы және халықаралық кооперациялануы халықаралық еңбек
бөлінісінің ажыратылмайтын белгілері болып табылады.
Өндірістің халықаралық мамандануы екі бағытта, өндірістік және
территориялық болып өрбиді. Өз кезегінде өндірістік бағыт:
* салааралық;
* салалық;
* маманданған жеке кәсіпорындар болып үшке бөлінеді.
Өндірістік территориялық мамандануына:
* жеке елдердің;
* бірнеше елдер тобының;
* аймақтардың, дүниежүзілік нарық үшін белгілі тауарлар өндірісін
ұйымдастыруы жатады.
Өндірістің халықаралық мамандануы түрлеріне заттық (дайын өнім
өндіру), бөлшектік (өнімнің бір бөлігін жасау), технологиялық, яғни
технологиялық тізбектің жекелеген процестерін жүзеге асыру түрлері жатады.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыста заттық мамандану түрлері ішінен ең
кең тарағаны – дайын өнім өндіруге мамандану. Дайын өнім өндіру бойынша
халықаралық мамандану – халықаралық еңбек бөлінісінің динамикалық нысаны.
50-60ж.ж. жетекші орында бастапқы сала деңгейінде (машина жасау, ұшақ
жасау, пластмасса өндіру, радиоаппараттар, подшипниктер және т.б. өндіру)
өндірістің халықаралық мамандануы алды. 70-80 ж.ж. ішкі салалық өндірістің
халықаралық мамандануы және әртүрлі тұтынушылық сипатқа ұқсас тауарлармен
айырбасы көзге түседі. ( мысалы, тері және резина аяқ киімі және т.б.)
Соңғы жылдары жекелеген өнімдерді өндіру бойынша мамандану дамуда.
Кәсіпорындардың жекелеген өнімдерді өндіруге мамандануы қазіргі ғылыми-
техникалық прогреске тікелей байланысты. Өндірістің технологиялық
құрылымының күрделенуі өнім өндіру үшін пайдаланатын бөлшектер мен
тетіктердің сандық мөлшерін көбейтіп жібереді. Мысалы: жеңіл автомобиль
шығаруға қажет бөлшектер мен тетіктердің саны 20 мыңға, прокат станында –
100 мыңға, электровозда – 250 мыңға жуықтады. “Вольво” шведтік автомобилін
шығаруға мамандану осыған мысал бола алады. Ресей тұтынушысы осы
автомобильді ала отырып, шын мәнінде шведтік таза өнімнің 13-н ғана
иемдене алады. Өнімнің 60% -ы Швециямен импортталған.
Технологиялық мамандану елдердің дайын өнімді бөлек операциялар
орындау арқылы шығаруы (яғни жеке технологиялық процестерде жүзеге асыру,
мысалы, құрастыру, пісіру, сырлау, бояу, құйма өндіру және т.с.с.), мысалы,
шетелден глинозем (топырақта болатын алюминий тотығы) және оның қорытпасын
жеткізу.
Өндірістің халықаралық мамандануы қоғамдық байланыстарды есепке ала
отырып даму керек. Бірақ та өндіріс тиімділігін жоғарылату және өндірістің
халықаралық мамандануының экономикалық пайдалылығын жүзеге асыру үшін,
экономикалық мақсаттардың жүзеге асырылуына жету үшін, оны өндірістің
халықаралық кооперациялануымен толықтыру керек. Оның объективті негізіне
өндіргіш күштердің қарқынды дамуы арқылы мүмкін болатын ел ішіндегі, немесе
халықаралық деңгейдегі дербес кәсіпорындардың өзара тұрақты өндірістік
байланыстары жатады. Өндірістің халықаралық кооперациялануы фирмаларға,
өндіріске және айналымға кететін шығындарды азайтуға көмектеседі, яғни
өнімнің бәсекелестік қабілеттігінің жоғарлауы.
Өндірістің халықаралық кооперациялануы, өзінің жетілген формаларында
кооперациялаудың әртүрлі сфераларын қамтиды:
1. Халықаралық өндірістік-технологиялық кооперациялау.
Бұл сфераның құрамына:
* меншік құқығын пайдалану және лицензиялар беру сұрақтары;
* жобалау-конструкторлық сызбаларды жасау, технологиялық процестер
жөнінде алдын-ала келісу, өнімнің сапасы мен техникалық деңгейін
анықтау, құрылыс-монтаждау жұмыстарының көлемін белгілеу,
кооперацияланатын кәсіпорындарды қайта жарақтандыру іс-қимылдары;
* өндірісті басқаруды жетілдіру, стандартизация, сертификация,
унификация жұмыстары кіреді.
Кооперант-елдер бірлескен бағдарламаларын жүзеге асырудың
ұйымдастырушы формасы қымбат және күрделі жобаларды жүзеге асыруды
жоспарлайтын халықаралық консорциумдар болып табылады. Бірақ-та бұл
жоспарларды бір елдің компаниялары үкіметтің қолдауымен де жүзеге асыруға
шамалары келмейді. Халықаралық консорциумдар авиациялық, ғарыштық
өнеркәсіпте, энергетикада, халықаралық еркін экономикалық аймақтар құруда
және кейбір басқа да қызмет сферасы мен салаларында құрылады.
2. Кооперацияланған өнімді өткізумен байланысты сауда-экономикалық
процестер.
3. Техниканы сатудан кейінгі қызмет көрсету. Мысалы, А300 аэробусының
бас фирмасы “Эрбас индастри” болып табылады. Онда бірқатар еуропалық елдер
ұлттық компанияларының (Франция, Алмания, Ұлыбритания, Испания, Нидерланды,
Бельгия) акция үлестері бар. Бас мердігер бола тұрып, “Эрбас индастри”
әуекомпаниялармен, басқа қызығушылық білдіретін ел үкіметтерімен өз
байланыстарын жүзеге асырады, сату сферасында саясатты анықтайды, сатудан
кейін қызмет көрсетеді және ұшу техникалық персонал клиенттерін оқытады.
Кооперациялық байланыстарды қалыптастыру барысында негізінен үш түрлі
әдіс қолданылады, олар:
1) бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру;
1) келісім шартқа сәйкес мамандану;
1) бірлескен кәсіпорындар құру.
Бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру өз кезегінде өндірісті
кооперациялардың мердігерлік нысаны мен бірлескен кәсіпорын құру нысанынан
тұрады.
Өндірісті кооперациялаудың мердігерлік нысаны бойынша жұмыс атқарушы
тапсырыс берушінің талабын орындайды. Мердігерлік келісім талаптарды
жұмыстың аяқталу мерзімі, көлемі, сапасы, т.т. туралы мәмілеге келтіреді.
Бірлескен өндірістік кәсіпорын құрудағы басты мәселелерге фирманың
мүдделеріне сай әріптестерді таңдау, олармен бірлескен кәсіпорын туралы
келісім-шарт жасау және кәсіпорын-корпорацияның ұйымдық нысаны жөніндегі
шешімдер қабылдау жатады. ТМД елдерінде бірлескен кәсіпорындардың
акционерлік қоғам, толық жауапкершілікті қоғам, жауапкершілігі шектеулі
серіктестік сияқты түрлері кеңінен тараған.
Сонымен, бірлескен кәсіпорын деп қатысушылардың жинақталған
капиталдарын пайдалану арқылы, өзара келісілген мақсаттарды жүзеге асыруды
айтамыз.
Халықаралық өндіріс. ХІХғ. Соңында өндірістің және капиталдың
интернационализациялануы, дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың ғаламдануы
процестерінің барысында халықаралық өндірістің үдемелі дамуы байқалады.
ХХІғ. Басынан халықаралық өндіріс қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың
маңызды, ерекше белгісі болды. Халықаралық өндіріс ондық және жүз мыңдық
жұмысшыларды қамтитын, бірқатар ел мен аймақтарда жүзеге асырылатын бір
орталықтан кооперациялық өндірістік процесті ұйымдастырушы болып табылады.
Халықаралық өнімнің жоғарғы дәрежелі стандартизация, унификация,
сапалы және бәсекеге қабілетті болуы, бұл процестің нәтижесі болып
табылады.
Халықаралық өндіріс “ескі” дәстүрлі халықаралық еңбек бөлінісіне,
сонымен қатар өндірістік қатынастарда жаңа функциялары бар дамушы елдерді
қатыстыра отырып, жаңа халықаралық еңбек бөлінісіне негізделеді. Мұндағы
мәселе, бұл елдерде ең ірі халықаралық корпорациялармен тығыз өндірістік-
кооперациялық қатынас жүйесімен байланысқан жаңа өнеркәсіп салаларының
(электрондық, электротехникалық, тігін) бірқатар өндірістері мен
кәсіпорындарын құру. Халықаралық корпорациялар өз филиалдарын шетелге
шығарады, онда жартылай фабрикаттар, бөлшектер, компоненттер жасалады.
Құрастыру халықаралық корпорациялар шоғырланған елде жүзеге асырылады, сол
құрастырылатын өндіріс дамушы елдерге тасымалданады. Бұл бірқатар
артықшылықтар береді. Машиналар мен құралдарды бөлшектенген күйінде
тасымалдау арзан болғандықтан, көлік шығындарын үнемдеуге мүмкіндік туады.
Халықаралық корпорациялар өз экспортының бәсекелестік қабілеттілігін
құрастырылған машиналарға және осындай машинаның құрамдас бөліктерінің
жиынтығына импорттық баж айырмасы есебінен жоғарылатады. Дамушы елдердегі
халықаралық корпорация бақылауында істейтін жұмысшылардың еңбек ақысы
халықаралық корпорация шоғырланған елдегі жұмысшылардың еңбек ақысына
қарағанда әлеқайда төмен.
Халықаралық корпорациялар шоғырланған елінен тыс өзінің өндірістік
қызметін жетілдіре отырып, өндірістің заттық, бөлшектік, технологиялық
мамандануын тереңдетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл мамандану
халықаралық өндірістің ең ірі дүниежүзілік корпорациялары шеңберінде
топталады. Нәтижесінде халықаралық еңбек бөлінісі формасы жағынан
интернационалды бола тұрып, фирма ішілік сипат алуда. Бірақ-та бұл
халықаралық еңбек бөлінісінің фирма ішілік сипат алуы шектеулілікті
білдірмейді. Халықаралық еңбек бөлінісі мазмұны жағынан - ғаламдық
Дамушы елдерде өнеркәсібі дамыған елдердегі сияқты халықаралық
корпорациялар өз қызметіне көптеген кіші және орта компанияларды тартады,
шағын бизнесті тәуелді жағдайға әкеледі. Тәуелділік тікелей функционалды
байланыс негізінде қалыптасады, яғни өндіріс технологиясының, маманданудың,
кооперациялаудың дамуы, өнімді өткізуді ұйымдастыруы, “ноу-хау” тапсыруы
негізінде және т.с.с.
Халықаралық корпорациялармен қалыптасатын халықаралық өндіріс олардың
дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының, сыртқы сауданың, капиталдар,
инвестициялар жылжыуының, технологияларды тапсырудың негізі және ажырамас
бөлігі болып табылады.
Халықаралық өндіріске халықаралық қызметінен басқа, шаруашылық
субъектілер арасында фирмааралық өндірістік кооперациялануы формасында
пайда болатын біріккен халықаралық өндіріс жатады.
Ағылшын экономистердің айтуы бойынша халықаралық өндірістің көлемі
1970 ж. 4,5 %-н 1990 жылға дейін 7 %-ке дейін өсті. Өнеркәсіп өндірісінде
халықаралық өндірістің көлемі 15 %-ке жетті. ХХІ ғ. Басында халықаралық
өндірістің мәні айтарлықтай өсті. Мүмкін, келесі ғасырда оның көлемі әлі де
болса өседі. Бірақ оның ұлттық өндірістен артықшылығын айту әлі ерте.
Өйткені өнімнің негізгі көлемі ұлттық өндірушілермен өндіріледі.
ХХ ғ. Ортасында өрістеген халықаралық экономикалық қатынастарды
мемлекетаралық реттеу процесі халықаралық еңбек бөлінісін қозғай бастады.
Халықаралық еңбек бөлінісі жоспарланатын, басқарылатын процеске ауыса
бастады.
Халықаралық еңбек бөлінісі жоспарланатын, басқарылатын процеске ауыса
бастады. Халықаралық еңбек бөлінісінің теориясы және тәжірибесі 80 жылдан
бастап жетіле бастады, әсіресе дамыған және дамушы елдер арасында.
2.2 Дүниежүзілік шаруашылықтың интеграциялануы
Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі — дүние жүзі елдері ұлттық шаруашылықтарының
жиынтығы. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі сыртқы сауда, капиталды сыртқа
шығару, жұмыс күшінің көші-қоны, экономикалық келісімшарт тар жасау,
халықаралық экономикалық ұйымдарды құру, ғылыми-техникалық ақпарат алмасу
сияқты өзара экономикалық байланыстар мен өзара қарым-қатынастардан тұрады.
▪ Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі, негізінен, 19 ғасырдың аяғы мен 20
ғасырдың басында ірі машиналық индустрияның, көліктің және әлемдік
рыноктың дамуы нәтижесінде қалыптасты. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің
негізгі саласы — өнеркәсіптердің Дүниежүзілік өнеркәсіпте 20 ғасырдың
аяғында шамамен 350 миллионға жуық адам жұмыс істеді. Соңғы жүз жыл
ішінде өнеркәсіп өндірісі 50 есе өсті, бұл өсімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І Халықаралық қатынастардың экономикадағы объективті мазмұны
1.1 Халықаралық қатынастардың негізгі нысандары
1.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеудің мәні
ІІ Халықаралық экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың формалары
2.1 Халықаралық еңбек бөлінісінің экономикадағы көрінісі
2.2 Дүниежүзілік шаруашылықтың интеграциялануы
2.3. Халықаралық қаржы – экономикалық қатынастардың маңызды буыны
ІІІ Қазақстан Республикасының экономикалық қатыснастардың дамуы
3.1
3.2
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Бүгінде еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа таныла бастауы Қазақстан Республикасы
тарих ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді. Оның
бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты
айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегізінен өткізіп, шынайы бағасын
беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда ұлттық сананың қайта жаңғырған
тұсында, Еліміздің зор мүмкіншіліктерін пайдалана отырып, дамыған елу
елдің қатарына қосылуға барша Қазақстан азаматтары атсалысып келе жатқаны
баршамызға белгілі.
XX ғacыр соңғы он жылдығында халықаралық қатынастардағы жағдай түбегейлі
өзгерді. 1980-ші жылдардың соңына дейін олардың басты сипатына әлемдік
қауымдастықтың екі қарама-қарсы одаққа жіктелуі тән болды. Халықаралық
қатынастар эволюциясы екі өзара байланысты процесcтердің елеулі әсеріне
ұшырады − капиталистік сипаттағы әлеуметтік қатынастарға негізделген
әлемдік нарықтың бірлігін қалпына келтіру және жаһандану процесінің
қарқынды дамуы. Нәтижесінде елдер мен халықтардың өзара тәуелділігі артуда,
шешімін табу үшін халықаралық әріптестікті дамытуды талап ететін жалпы
әлемдік, ғаламдық сипаттағы мәселелердің көбеюі орын алып отыр. Қазіргі
халықаралық қатынастардың экономикалық негізі − әлемнің материалдық
базасындағы елеулі өзгерістердің негізінде қалыптасушы жаңа әлемдік еңбек
бөлінісі. Жаһандану нәтижесінде өнеркәсібі дамыған елдер өздерінің
экономикалық орталық ұстанымын нығайтуда, ал дамушы елдер одан тәуелді шет
аймақ күйіне түсуде. Өнеркәсібі қарқынды дамыған елдер арасында АҚШ басым
орын алуда, алайда Еуропалық Одақ онымен иық теңестіріп, кей жағдайларда
одан басым түсіп отыр. Жапония бұрынғыдай үшінші келеді. 20-25 жылдан кейін
Қытай әлемдік экономиканың бас алпауытына айналуы мүмкін. Үндістан да одан
қалыспауда. Осы кезде аймақтандырудың қарқынды процессі жүріп жатыр −
Еуропада (Еуропалық Одақ), Азияда (АСЕАН және өзге де тар шеңбердегі
қүрылымдар), Африкада (Африкалық одақ), Солтүстік Америкада (НАФТА), Латын
Америкасында (МЕРКОСУР, Анд тобы). Бұл аймақтық ұйымдар өз кезегінде
халықаралық қатынастар сахнасының белсенді әрі ықпалды ойыншыларына
айналуда. Қалыптасып келе жатқан әлемдік азаматтық қоғамның ұстанымдарын
білдіретін үкіметтік емес ұйымдар халықаралық қатынастар саласында елеулі
ықпалды рөл атқаруда.[1]
ХХІ ғасырда әлемдік экономикада АҚШпен қатар жаһандануға, өңірленуге,
сауданы ырықтандыруға белсене қосылған Азия елдері әлеует кіндіктеріне
айналады деп болжануда. Олардың маңызы артуын аса ірі шетелдік
компаниялардың өндірістік қуаттарын осы құрлыққа ауыстыруы, инвестициялау
көлемінің ұлғаю, ұлттық экономикаларда жеткілікті дамымаған салалар мен
өндірістерде бірлескен кәсіпорынрдың құрылуы көрсетіп отыр.
Қол жеткізілген даму қарқынына негізделген болжамдар бойынша, 2050
жылға қарай алты әлемдік жетекші экономикалар клубына АҚШ және Жапониямен
қатар Қытай, Үндістан, Ресей және Бразилия кіреді. ХВҚ, Бүкіл әлемдік
банк,Орталық барлау басқармасының мәліметтері бойынша Қазақстан ішкі ұлттық
өнімнің,ішкі жалпы өнімнің көлемі жөнінен 2004 жылы әлемде 55-ші орында
болды.2007 жылы шешуші макроэкономикалық көрсеткіш 11 трлн 880 млрд.теңге
(99 млрд) деңгейінде болжанып отыр.Бұл көрсеткіш 2015 жылы 3,5 есе
ұлғайып,республиканың санаттар туралы әлемдік табельдегі рейтингіне 27-ші
орынды қамтамасыз етеді.
Сарапшыларының пікірі бойынша, алдағы 15 жылда жаһандық экономикалық
өсудің негізгі факторы еңбек өнімділігінің артуы болады.
1.1 Халықаралық қатынастардың негізгі нысандары
Халықаралық экономикалық қатынастар – әлем елдерінің арасындағы
шаруашылық байланыстар жүйесі. Экономикалық қатынастардың аса маңызды
нысандары – халықаралық сауда, жұмыс күшінің көші-қоны, капитал әкетілімі
мен халықаралық несие, халықаралық валюталық (есеп айырысу) қатынастары,
халықаралық ғылыми-техникалық және өндірістік ынтымақтастық. Бұл нысандар
бір-бірімен тығыз байланысты және өзара іс-қимылда болады. Халықаралық
сауда экономикалық қатынастардың жетекші нысаны болып табылады.
Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарының
арасында жүретін тауар мен қызмет айырбасы. Халықаралық сауданың негізі –
халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің
мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын
белгілі түрге мамандандырады, өндіріс нәтижесін, ғылыми-техникалық
қызметтерді тауарлармен айырбастау жағдайын туғызып, халықаралық сауда дами
түседі.
Халықаралық сауданың тиімділігін бағалау мынадай теориялар арқылы
жүргізіледі:
1. Абсолюттік артықшылық теориясы – басқа мемлекетпен салыстырғанда
климаттық, жағрапиялық, техникалық жоғары деңгейде болуымен өндіріс
шығындары кем болады.
2. Салыстыру артықшылық теориясы (Д.Рикардо ХІХ ғ.)- мамандандырылған
өндіріс пен сауданы басқа мемлекетпен салыстырғанда альтернативтік
шығындар аз болуы қажет сонда жалпы өнім көлеміде жоғары деңгейде болады.
Халықаралық қатынастардың басты формаларына жататындар:
– халықаралық еңбек бөлінісі;
– тауарлар мен қызмет көрсетудегі дүниежүзілік сауда;
– халықаралық несие;
– өндірістік факторлардың (еңбек, капитал) халықаралық ауысуы;
– халықаралық валюта-қаржы қатынастары;
– халықаралық ғылыми-техникалық байланыстар;
– экономикалық интеграция.
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің тауар өндіруге қалыптасқан дұрыс
жағдайларымен түсіндіріледі. Халықаралық еңбек бөлінісімен тауар айырбасын
ынталандыратын төрт негізгі факторларды атап өтуге болады.
1. Әлеуметтік жағрапиялық факторлар – жағрапиялық орналасу, халықтың
құрылымы саны, және де олардың шаруашылық тәжірибесі, білімі, әдет-ғұрпы
бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи экономикалық факторлар – табиғи климаттық жағдайлар, жер
шаруашылығы құралдары, табиғи кен байлықтары, су және басқа да
ресурстармен қамтамасыз етілу жағынан жеке елдердің арасындағы
айырмашылық.
3. Техникалық экономикалық факторлар – жеке елдердің экономикалық және
ғылыми техникалық даму деңгейі әр түрлі болуымен анықталады.
4. Ғылыми техникалық процесс. Халықаралық еңбек бөлінісі өнімдердің тұрақты
түрде жаңаруына, тауарлар ассортиментінің және олардың техникалық
күрделілігінің шапшаң өсуіне әкеледі.
Халықаралық еңбек бөлінісі мен өнеркәсібі дамыған елдерді нығайту
өнеркәсіп өнімдерін айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық саудада
шикізат тауарларының үлес салмағының кемуі қазіргі өндірісте шикізат ролі
кемуінің тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға
әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің мөлшеріне энергияны қысқарта
ҒТР сауданың қалыптасқан түрлерінен басқа түрлерін де тудырады. Оларға:
техникалық білім техникалық іс-тәжірибе, техникалық процесс пен лицензия
патенттер жатады.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыстарын сипаттауға төлем балансы
қолданылады. Төлем балансы дегеніміз белгілі бір кезендік статистикалық
есеп беру және келесі құбылыстарды көрсетеді:
- белгілі бір елдің басқа елдер арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық
операциялар;
- меншіктегі өзгерістер және сол елдің қаржылық талаптар мен
міндеттемелеріндегі өзгерістер;
- бір жақты аудармалар.
Төлем балансына сыртқы саудадан, тасымал құралдары төлемінен, шетелге
капитал шығарудан, шетел туризмінен және валюталық несиелік операциялардан
және т.б. түскен табыстар кіргізіледі. Дәл осындай баптар төлем балансының
шығын бөлімінде көрсетіледі. Төлем балансының көрсеткіштері сол елдің
белгілі бір кездегі экономикалық жағдайы туралы мәлімет береді. Егер төлем
балансында теріс сальдо болса, онда сол ел дүниежүзілік нарықта
сенімсіздікке ұшырайды, мұның өзі ұлттық валютаның басқа елдердің ұлттық
валютасымен салыстырғанда, төмендеуіне әкеліп соғады.
Дүниежүзілік шаруашылықтың интернациалануының тереңдеуі жағдайында
капитал экспортының мәні өсуде. Капиталдың миграциясы – бұл белгілі бір
ұлттың айналымында жүрген капитал бөлігін басқа елдің экономикасына тауар
немесе ақша формасында енгізу процесі. Оның басты себебі: бір елде капитал
мөлшерінің салыстырмалы түрде көр болуы, яғни оның шектен тыс көп
жинақталуы. Капитал миграциясының түрлері көп:
– жеке меншік және мемлекеттік капитал миграциясы;
– ақша және тауар капитал миграциясы;
– қысқа және ұзақ мерзімдегі миграциясы;
– қарыз және кәсіпкерлік капитал миграциясы.
Қарыз капиталы сақтаудағы ақшадан, несиеден түсетін процент көлемінде
табыс әкеледі. Кәсіпкерлік капиталды шетке шығару – басқа елдердің
территориясында өзінің өндірісін салу үшін қаржы жұмсау. Кәсіпкерлік
капитал екі түрге бөлінеді:
– тікелей инвестиция - өнеркәсіп, сауда т.б. салаларға бағытталған;
– портфельдік инвестиция – шетелдік облигация, акция мен басқа да құнды
қағаздарға бағытталған.
Соңғы уақытта әлемдік шаруашылықта күрделі өзгерістер байқалады.
Олардың ішінде ең маңыздысы – ұлттық шаруашылықтың жақындасуы мен өзара
тығыз байланысуы негізінде мемлекетаралық экономикалық бірлестіктердің
құрылуы. Елдің мұндай жақындасуы мен бірлесуін экономикалық интеграция деп
атайды.
Еркін экономикалық зона (ЕЭЗ) - кейбір аймақтағы аудандарға
экономикалық-әлеуметтік ғылыми техникалық дамуын және сыртқы экономикалық
байланыстар ұйымдастыруды өздері шешуге берілген еркіндік. Осы мәселелерді
қолайлы, жайлы жағдайлармен қамтамасыз ету үшін арнайы кеден және сауда
тәртібі, тауарлар, еңбек ресурстары, капитал мен пайданың ауысуы, салық
жеңілдіктері, инвестицияны қолдау шаралары қолданылады.
ЕЭЗ-ның негізгі мақсаттары:
– осы аймақты дамыту;
– әлемдік тәжірибе алу;
– сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту;
– экономикалық, ғылыми-техникалық жаңалықтар енгізу.
Мақсаттың нақты түріне байланысты ЕЭЗ-ның әртүрлі түрлері болуы мүмкін:
еркін кедендік зона; еркін сауда зонасы; өндіріс экспорты зонасы; ғылыми-
техникалық зона (технопарк, технополис т.б.); ашық аудандар мен қалалар.
Халықаралық несие – бұл қайтарымдылық, жеделдік, процент төлеу шарты
бойынша валюталық және тауар ресурстарының берілуі, яғни мемлекеттердің бір
- біріне ақша немесе тауар ресурстарын қарызға беруі. Бұл жағдайда қарыз
беруші мен қарыз алушы рөлінде жеке фирмалар, компаниялар, мемлекеттің
үкіметі, аймақ, облыс, қала әкімшіліктері мен халықаралық мекемелер болады.
Халықаралық несие әр түрлі формада болады:
1. Өзінің мақсатты пайдаланылуына байланысты халықаралық несие байланысқан
және қаржылық деп бөлінеді.
- байланысқан несие несиелік келісімде бекітілген қатаң түрдегі мақсатты
сипаты болады (коммерциялық, инвестициялық несиелер);
- қаржылық несиелер қарыз алушының кез келген мақсатына сәйкес беріледі.
2. Ұсынылу формасы бойынша тауарлық және валюталық деп бөлінеді.
3. Берілу мерземі бойынша қысқамерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді,
онкольдік деп бөлуге болады.
4. Несие берушінің кім екендігіне байланысты жекеше, үкіметтік, халықаралық
ұйымдар несиелерді ажыратады.
5. Валюталық несиелер берілу валюта бойынша бөлінеді.
Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің сырттан келуімен
(эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады, яғни ұлттық
шаруашылықтар арасындағы жалдамалы еңбектің ауысуы (миграция) Оның пайда
болуы өмір сүру деңгейінің төмендегі мен даму қарқыны төмен елдерде
тұрғындардың салыстырмалы елдердің дәрежесінің жоғары болуымен
түсіндіріледі. Сол себептен қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті
дамыған елдерге ауысып отырады.
Дүниежүзілік шаруашылық нарықтық экономиканың заңдарына негізделген, өзара
байланысты және бір біріне тәуелді ұлттық экономикалардың жиынтық
әрекеттерін көрсететін экономикалық организм. Яғни бұл ұлттық шаруашылықтар
бір бірімен халықаралық еңбек бөлінісі, өндіргіш күштер, өндірістік
қатынастар арқылы әр түрлі деңгейде және әр түрлі сипатта көрінетін
өндірістік, ғылыми-техникалық, ғылымдық, т.б. байланыстар арқылы біріккен
ғаламдық экономика.
Дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің бірі тұйықталған ұлттық
шаруашылықтың жүргізу тәжірибесінің бірте-бірте сыртқы нарыққа бағытталып,
ашық экономикаға көшу. Көптеген саяси және әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер нәтижесінде дүниежүзілік шаруашылықта өзгерістер боды. Соған
байланысты бүкіл дүниежүзілік шаруашылық бір тұтас жүйе ретінде қалыптаса
бастады. Бірақ елдердің даму деңгейлері бірдей емес.
Дүниежүзілік шаруашылықтың болашағына және оның дамуына әсер ететін
себептер:
- ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдадауы, жаңа технологияның тарауы;
- қоршаған ортаның проблемаларындағы ғаламдық өзгерістер;
- халықаралық өсу мен қоныстаудың қозғалысы;
- бай және кедей елдердің арасындағы алшақтықтың өсуі.
1.2 Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарын реттеудің мәні
Әрбір елдің сыртқы сауда нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер
шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса – онда оны сауда
балансы деп атайды. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын
құрайды.
Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты екі типте жүргізіледі:
1. Протекционизм - жергілікті тауар өндірушілерді шетелдік бәсекелестерден
қорғау саясаты. Импортты шектеу негізінде үш негізгі шаралар қолданылады:
- кеден, баж салығы немесе тарифтік кедергілер жүргізу. Шетел тауарларына
салық арқылы олардың бағасын көтеріп, сұранысты азайту;
- тарифтік емес кедергілер (импортқа тыйым салу немесе шектеу қою: квота,
лицензия және т.б. шаралар арқылы);
- экспортты қолдау. Артықшылықтары: Төлем балансын теңдес-тіреді,
демпингтен қор-ғайды. Жаңа салаларды қорғайды, өндіріс көле-мінің өсуін
ынталан-дырады;
2. Фритредерство немесе еркін сауда саясаты, яғни ішкі нарықта шетел
капиталы мен қызметтерді енгізуді қолдау. Артықшылықтары: Бәсекені
ынталандырады, монополияны шектейді, өндіріс тиімділігі өседі, бағалар
төмендейді. Тауарларды таңдау мүмкіндігі еді, мемлекет арасында жақындасу,
бірігу процесі өседі.
Мемлекет даму үшін оның сыртқы экономикалық қатынастарының жан-жақты
болуы маңызды. Ал оларды реттеу әр түрлі нысандар мен әдістерді қамтиды.
Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
– сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
– салық салу;
– инвестициялау;
– сыртқы қарыз алу;
– сырткы берешек;
– экспортты қаражаттандыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ
жанама әдістерді кірістіреді.
Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар
жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізат ресурстары
мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі нарықты толтырып,
тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ
сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияларға және
басқаларға) мемлекеттік монополия қойылуы мүмкін.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және
дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға
салымдар, соның ішінде кеден баждары, валюта бағамы, дүниежүзілік баға,
сыртқы кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, баска
бағалы қағаздар мен төлем каражаттарының бағамы жатады.
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының, ақша бірлігінде тұлғаланатын
ұлттық ақша бірлігінін бағасы барлық ішкі бағаларды басқа елдің бағаларымен
байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық тұтынушылар ішін басқа
елдің тауарларының бағасын өзгертеді және, керісінше, отандық тауарлардың
бағасы басқа елдің тұтынушылары ішін өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер
экспорт пен импорттық тартымдылығына әсер етеді; ұлттық валюта бағамының
басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы жағдайында экспорт дами
бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені бірінші жағдайда отандық
тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл тауарларға олардың тарапынан
сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда импорттық, тауарлар арзандайды және
өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным ұлгая түседі; екінші жағдайда
импорттық − тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға
сұраным артады. Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді немесе
тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен ұсынымы
негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде ұлттық
валютаның алтынға немесе басқа тұрлаулы валютаға белгілі бір қатынасы
белгілінеді; екінші жағдайда мемлекет бұл ара қатынасты реттеп отырады,
сөйтіп елдің балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта нарығының
қызметіне араласады.
Импорт кезінде шетел валютасы бағамының жергілікті валютаға салыстырмалы
тґмендеуі жергілікті нарықта мүмкіндіктердің кезегендігін білдіреді және
керісінше, бұл бағамның артуы импортталатын тауарларға бағаның өсуіне
байланысты нарықтың тұқыруына ұрындырады.
Отандық импортшылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын сатып алу
жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол өз
кезегінде, қаржы құралдары − экспорт мен импортқа салынатын салықтар, кеден
баждары аркылы алынатын және бөлінген қаржы ресурстарының мөлшеріне және
мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды, қызметтерді
өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржы жағдайына ықпал
жасайды.
Дағдарысты ахуалдар кезінде: өндірістің едәуір құлдырауы мен
қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидалар бұзылады,
әрі бұрмаланады. Бұл тұтыншыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен,
импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның жетіспеушілігімен,
ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден құнсыздануымен
қосарлана жүреді. Орталық банк валюта резервтерінен айырыла отырып немесе
халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып, өзінің ақша бірлігінің
бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар жүргізуге мүдделі
болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің өмірлік тіршілігіне
сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбір етеді, өйткені оны
төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып отырған елдерде
ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі болып отырған табиғи
ресурстардың сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси тәуелсіздікті болуы
мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде жалпымемлекеттік салықтар, сондай-ақ арнаулы
бірлескен кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары
(экспорт пен импортқа салынатын салықтар) жөнінде болыл отыр.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының
бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаларының (яғни тауарлар мен өзге де
заттардың кеден шекарасы арқылы ұту тәртібін, кеден салығын салуды,
ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын)
белгілейді.
Кеден тарифі ішкі нарықтағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифі
кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар
республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін
тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кеден төлемдеріні
басты түрлерінің бірі кеден баждары − ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кеден тарифінде қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет
алатын салықтар. Отандық тәжірибеде баж салығының, айрықшалықты және
құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық − салық салынатын
тауарлардың құнына пайызбен, айрықшалықты − белгіленген мґлшерде салық
салынатын тауарлардың немесе заттардың өлшеміне, ал құрамдыстырылған
мөлшерлемелер − салық салудың екі түрінің ұштасуы жолымен есептелінетін
мөлшерлемелер. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы, демпингке
қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықты
(преференциалдық) кеден баждары болып ажыратылады. Қазақстанда импорттық
(әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады.
Қазақстанның кеден шекарасы арқылы тауарлар алып өткен кезде және оның
кеден заңнамасында белгіленген басқа да жағдайларда кеден баждарынан басқа
кеден төлемдерінің мынадай түрлері төленеді:
1) кеден ресімдеуі үшін кеден алымы;
2) тауарларды сақтау үшін кеден алымы;
3) кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымы;
Қазқстан Республикасы кеден органдарының лицензия беру алымы; кеден
ресімдеуі женіндегі маманның біліктілік аттестатын беру алымы; алдын − ала
шешім үшін төлемдер және т.б.
Қаржы министрлігі мен оның Кедендік бақылау комитеті - кеден
төлемдерін алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары кедендік мағлұматқа
сәйкес тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде төлемдерді төлеуді
тексереді.
ТМД мемлекетінде өнім жеткізілімі үшін кеден баждарын төлеу
қолданыстағы заңнамаға және осы елдермен жасасқан үкіметаралық келісімдерге
сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың формалары
2.1 Халықаралық еңбек бөлінісінің экономикадағы көрінісі
Халықаралық экономикалық қатынастардың мәнін және мазмұнын анықтайтын
категориялардың бірі – халықаралық еңбек бөлінісі. Қазіргі уақытта
халықаралық еңбек бөлінісіне тартылмаған елдер жоқтың қасы. Өндіргіш
күштердің ғылыми – техникалық прогресс әсерімен жедел дамуы халықаралық
еңбек бөлінісі тереңдеуінің негізгі кепілі.
Халықаралық еңбек бөлінісі қатысушы елдер мен аймақтарға қосымша
экономикалық тиімділік келтіріп, олардың өз қажеттіліктерін неғұрлым аз
шығындармен қамтамасыз етуге жол ашады.
Халықаралық еңбек бөлінісі – ел ішіндегі және еларалық бөлінісінің
қорытындысы. Халықаралық еңбек бөлінісінің мәні өндіріс процесін бөлшектеу
мен біріктірудің диалектикалық бірлігінен көрінеді.
Өндірістік процестің ойдағыдай жүруі ондағы атқарылатын әртүрлі еңбек
процестерінің бөлшектеніп мамандануына, содан соң кооперацияланып, өзара
жарасымды іс-қимылдарға көшуіне байланысты.
Еңбек бөлінісі – бұл қоғамдық еңбектің тарихи анықталған жүйесі. Ол
қоғамның даму процесінде іс-әрекеттің сапалық дифференциация нәтижесінде
қалыптасады.
Еңбек бөлінісі тек қана бөлектену процесі емес, сонымен қатар еңбекті
біріктіру әдісі. Мұндай диалектикалық бірлік халықаралық деңгейде ерекше
көрінеді.
Қоғамдық еңбек бөлінісі өндірістік әрекет түрлеріне байланысты мынадай
нысандарға бөлінеді:
1) қоғамдық еңбек бөлінісінің жалпы түрі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
көлік, байланыс, құрылыс, денсаулық сақтау, білім беру, қызмет көрсету
т.б.);
2) қоғамдық еңбек бөлінісінің дербес түрі (сала ішіндегі еңбек
бөлінісі);
3) қоғамдық еңбек бөлінісінің жеке-дара түрі (кәсіпорын ішіндегі еңбек
бөлінісі).
Еңбектің аймақтық бөлінісі ел ішіндегі бөлініс және еларалық бөлініс
болып келеді.
Халықаралық еңбек бөлінісі дегеніміз - қоғамдық еңбектің аларалық
бөлінісінің жоғарғы сатысы. Ол жекелеген елдердің эконономикалық пайдалы
өндіріске тұрақты түрде маманданып, белгілі сандық және сапалық
арақатынастар арқылы басқа елдермен өндіріс өнімдерімен алмасуы.
Халықаралық еңбек бөлінісінің қазіргі кездегі мәні бөліністің
диалектикалық бірлігінен және өндіріс процесінің бірігуінен көрінеді.
Өндірістік процесс әртүрлі еңбек қызмет түрлерінің мамандануы мен
жекеленуін, сонымен қатар олармен айырбасын, олардың өзара әрекеттесуін
болжайды. Еңбек бөлінісі тек қана бөліну процесі емес, еңбектің бірігу
тәсілі ретінде де шығады, әсіресе әлемдік масштабта.
Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысатын көптеген елдердің кәсіпорындары
ішкі тұтынушылық немесе өндірістік сұранысты қанағаттандыруға қажетті
өнімді мөлшерінен тыс анағұрлым көп өндіреді. Әр елдің шаруашылық
субъектілері саналы түрде артық өнім өндіре және өзіне қажетті басқа
елдердегі артық өнімді иелене отырып, оны әлемдік нарыққа өткізеді. Әрбір
ел өндірісте белгілі бір тауар топтарына мамандануды жетілдіре, нығайта
отырып, халықаралық нарықта басқа маманданған елдермен өздеріне қажетті
тауарларды басқа тауар топтарына айырбас жасау арқылы алады. Нәтижесінде
халықаралық еңбек бөлінісі әлемдік экономиканы ұйымдастырудың тәсілі
ретінде көрінеді, яғни әрбір елдің кәсіпорындары белгілі бір тауарлар мен
қызметтер өндіруге маманданады, одан кейін олармен айырбас жасайды.
Дүниежүзілік шаруашылықтағы үдемелі өндіріс процестерін жүзеге асыруда
халықаралық еңбек бөлінісінің рөлі зор. Ол, біріншіден, осы процестерінің
өзара байланысын қамтамасыз етеді, екіншіден, салалық, аймақтық және
еларалық қажетті пропорцияларды қалыптастырады.
Халықаралық еңбек бөлінісі ғылыми теориясы классиктерінің басты еңбегі
– “Өндірістік шығындардың салыстырмалы теориясы”. Бұл теориясының негізінде
әр түрлі елдердің өндіріс жағдайларындағы айырмашылықтар, олардың өнім
өндіру шығындарын да әркелкі етеді деген идея жатыр. Осы идеяға сәйкес,
қандай бір ел болмасын оның табиғат жағдайына қарамастан кез келген тауар
өндірісін қалыптастыруға болады.
Өндірістік шығындардың салыстырмалы теориясы бойынша өндірілетін
өнімнің бір түріне маманданудың, басқа бір елдегі сол өнімді өндірудің
басым артықшылықтарына қарамастан, пайдалы екендігі дәлелденеді.
Өндірістік шығындардың салыстырмалы теориясы. Халықаралық еңбек
бөлінісі ғылыми теориясындағы классиктердің басты жетістігі халықаралық
сауда туралы экономикалық ілімнің негізгі өндірістік шығындардың
“салыстырмалы теориясы” болып есептелінеді.
Салыстырмалы артықшылықтар теориясының негізіне әртүрлі жағрафиялық
және табиғи ортада өмір сүретін елдер экономикаларының арасындағы табиғи
өзгешеліктер идеясы қойылған. Бір елдер өнеркәсіпті дамыту, басқа бір елдер
ауылшаруашылық өнімдерін, шикізатты өндіру керек. Өнімдермен өзара айырбас
жалпы тұрмыстың жақсаруына әкеледі. Осы шарттардың бұзылуы ұлттық өндіріс
шығындардың елеулі өсуін білдіретін болады. Мысалыға: Шотландияда жүзім
өсіруге болады, бірақ оның құны айтарлықтай жоғары, ал одан алынған шарап
сирек қолданылатын болар еді. Осы және басқа тауарларды өндіруге кететін
шығындарды салыстыру мынадай қорытындыға әкеледі: сұранс бар барлық
тауарларды өндірудің орнына, шығындарды аз қажет ететін белгілі бір
тауарларды өндірудің пайдалы екендігі. Өндірістің осы тауарға мамандануы
айырбас арқылы сыртқы нарықта басқа барлық тауарларды иемденуге мүмкіндік
береді.
Салыстырмалы шығындар теориясымен белгілі бір тауарды өндіруде
маманданудың бір елдің екінші бір ел алдында тек қана абсолютті артықшылық
шарттарында ғана емес, бұл шарттар болмаған жағдайда да пайдалы екендігі
дәлелденеді.
Егер де халықаралық деңгейден төмен шығындармен бір де бір тауар
өндіріле алмайтын болса, онда тауарларды өндіру кезінде біреуінің осы орта
деңгейден асуы ең аз болады. Дәл осы тауарды өндіру шығындарын басқа
тауарларды өндіру шығындарымен салыстыра отырып, мамандану керек. Осы
жағдайдың өзінде де мамандану экономикалық әсер бере алады. Басқа да жағдай
ескеріледі: оған жоғарғы артықшылық әкелетін тауарларды шығаруға мамандану
керек.
Еркін бәсекенің капитализмі үшін салыстырмалы артықшылық теориясының
мәнді, ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы бар. Мемлекеттерге басқа
бұйымдарға қарағанда ұлттық өндіріс шығындары салыстырмалы төмен тауарларды
сату, ал өз бетімен, бірақ басқа елдерге қарағанда жоғарғы шығындармен
өндірілетін тауарларды сатып алу пайдалы болды.
Сонымен бірге салыстырмалы артықшылықтар теориясы өзінің тууы кезінде
шектеулі сипатта болды: оның принциптері тек қана тәуелсіз мемлекеттермен
жүзеге асырыла алатын болды. Колониялы және тәуелді мемлекеттер
экономикалық қысымға ұшырады, сондықтан олар үшін салыстырмалы
артықшылықтар принципі негізінен тиімсіз болды. Өзінің кейінгі
зерттеулерінде салыстырмалы артықшылықтар теориясы халықаралық еңбек
бөлінісінің нақты процестерінің алаңдатылған едәуір абстрактылы модель
түрінде көрінеді.
Осы модельдің жетілмеуі мынадан тұрады:
* ол еркін бәсеке принципін абсолюттейді;
* ол тек қана белгілі бір тауарлар мен елдерді қарастырумен
шектеледі;
* онда тауардың тауарға тікелей айырбасталуы болжамдалады;
* өндіріс және көлік шығындар масштабтарына әсер етуі ескерілмейді.
Бұдан басқа халықаралық экономикалық қатынастардың мәнді белгілеріне
көңіл бөлінбейді: еңбек және капиталдың трансшекаралық ауысуы, өндірістің
мамандануына мемлекеттің және халықаралық корпорациялардың араласуы және
басқа да факторлар.
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуына әсер етуші факторлар. Бұл
факторларға:
1. Елдің ішкі нарығының көлемі.
Нарығы дамыған ірі елдерде қажетті өндіріс факторлары мен тұтынушы
тауарларын табуға мүмкіндік жоғары. Сондықтан елдің халықаралық мамандану
мен тауар айырбасына қатысу қажеттілігі төмен болады. Сол кезде елдегі
жетілген нарықтық сұранс экспорттық мамандануды кеңейтумен орнын толтыра
отырып, импорттық сатып алуды кеңейтуге ынталандырады.
2. Ел экономикасының даму деңгейі.
Елдің экономикалық потенциалы неғұрлым төмен болса, соғұрлым елдің
халықарлық еңбек бөлінісіне қатысу қажеттілігі жоғары болады.
3. Елдің табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуі.
Елдің моноресурстармен (мысалы, мұнаймен) жоғарғы дәрежеде қамтамасыз
етілуі елдің халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді түрде қатысуына
қажеттілік тудырады.
4. Ел экономикасы құрылымындағы негізгі өнеркәсіп салаларының (энергетика,
металлургия, қағаз шығаратын сала) үлес салмағы.
Негізгі салалардың үлес салмағы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым елдің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу қажеттілігі төмен болады.
Осы аталған факторлар өзінің көрінуінде абсолютті емес екенін ескеру
керек. Олардың әсері мынадай жағдайда төмендеуі мүмкін, мысалы, жергілікті
өнімнің халықаралық бәсекелестік қабілеттілігінің өзгеруімен, экспорттық
шектелуімен.
Халықаралық еңбек бөлінісінің даму процесінде бастығы – бұл әрбір
қатысушының өзінің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуынан экономикалық
қызығушылық пен пайда іздеуі және табуы.
Халықаралық еңбек бөлінісінің артықшылықтарына экспортталатын
тауарлардың халықаралық және ішкі бағалары айырмашылығынан және тиімді
импортты ынталандырудан түсетін пайдаларды да қосуға болады.
Дүниежүзілік еңбек бөлінісіне белсенді түрде қатысу барлық мемлекеттер
үшін пайдалы. Себебі, олар өндіріс құнының ұлттық және интерұлттық
айырмашылықтарынан табысты болады. Сонымен, құн заңы дүниежүзілік еңбек
бөлінісінің қозғаушы күші.
Дүниежүзілік еңбек бөлінісіне қатысу адамзаттың бүкіл әлемдік
проблемалары - қоршаған ортаны қорғау, азық-түлікпен қамтамасыз ету,
ғарышты, мұхиттарды игеру т.с.с. жобаларды шешуге көмектеседі.
Мамандардың болжауы бойынша болашақта өнеркәсібі дамыған елдердің
өндірісі сыртқы тұтынушыға қарай бейімделеді де ішкі сұраныс импорт арқылы
қанағаттандырылатын болады.
Үстіміздегі ғасырдың соңғы онжылдығы дүние жүзіне орасан зор саяси
экономикалық, әлеуметтік өзгерістер әкелді. Олар халықаралық еңбек
бөлінісіне елеулі әсер етті. Бұл әсерлер халықаралық еңбек бөлінісінің
интеграциялық қуатын бұрынғыдан да арттырып отыр.
Халықаралық еңбек бөлінісі дамуының көрсеткіштері. Халықаралық еңбек
бөлінісінің даму процесі оның өзгеруінің қажеттілік мәселелерін алға қояды.
Халықаралық еңбек бөлінісін өлшеу үшін экономистер бірқатар
коэффициенттерді ұсынады. Олардың ішінде:
* өндірілген өнімнің жалпы көлеміндегі экспорттық үлес салмағы;
* экспорттың жалпы құнындағы саланың үлес салмағы;
* мемлекеттің барлық өнеркәсібінің өсу қарқынымен салыстырғанда
экспорттық мамандану саласының өсу қарқыны.
Аймақтық деңгейде халықаралық еңбек бөлінісінің даму көрсеткіштері
мыналар:
* әрекеттесуші елдердің қоғамдық өндірісінің өсуімен салыстырғанда
өзара тауар айналым өсуінің өзу коэффициенті;
* осы елдердің қоғамдық өндірісте өзара тауар айналымының үлесі;
* жалпы сыртқы сауда айналымының өсуімен салыстырғанда өзара тауар
айналым өсуінің озу коэффициенті.
Кейбір экономистердің ойынша халықаралық еңбек бөлінісінің негізгі
көрсеткіштерін мыналар деп санайды: экспорттық, импорттық, және осыған
сәйкес сыртқы сауда квоталары, әр тауар бойынша елдің халықаралық саудадағы
үлес салмағы және т.б.
Халықаралық мамандану және өндірісті кооперациялау. Халықаралық еңбек
бөлінісінің ішкі құрылымы және оған сәйкес даму бағыттары бар. Өндірістің
халықаралық мамандануы және халықаралық кооперациялануы халықаралық еңбек
бөлінісінің ажыратылмайтын белгілері болып табылады.
Өндірістің халықаралық мамандануы екі бағытта, өндірістік және
территориялық болып өрбиді. Өз кезегінде өндірістік бағыт:
* салааралық;
* салалық;
* маманданған жеке кәсіпорындар болып үшке бөлінеді.
Өндірістік территориялық мамандануына:
* жеке елдердің;
* бірнеше елдер тобының;
* аймақтардың, дүниежүзілік нарық үшін белгілі тауарлар өндірісін
ұйымдастыруы жатады.
Өндірістің халықаралық мамандануы түрлеріне заттық (дайын өнім
өндіру), бөлшектік (өнімнің бір бөлігін жасау), технологиялық, яғни
технологиялық тізбектің жекелеген процестерін жүзеге асыру түрлері жатады.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыста заттық мамандану түрлері ішінен ең
кең тарағаны – дайын өнім өндіруге мамандану. Дайын өнім өндіру бойынша
халықаралық мамандану – халықаралық еңбек бөлінісінің динамикалық нысаны.
50-60ж.ж. жетекші орында бастапқы сала деңгейінде (машина жасау, ұшақ
жасау, пластмасса өндіру, радиоаппараттар, подшипниктер және т.б. өндіру)
өндірістің халықаралық мамандануы алды. 70-80 ж.ж. ішкі салалық өндірістің
халықаралық мамандануы және әртүрлі тұтынушылық сипатқа ұқсас тауарлармен
айырбасы көзге түседі. ( мысалы, тері және резина аяқ киімі және т.б.)
Соңғы жылдары жекелеген өнімдерді өндіру бойынша мамандану дамуда.
Кәсіпорындардың жекелеген өнімдерді өндіруге мамандануы қазіргі ғылыми-
техникалық прогреске тікелей байланысты. Өндірістің технологиялық
құрылымының күрделенуі өнім өндіру үшін пайдаланатын бөлшектер мен
тетіктердің сандық мөлшерін көбейтіп жібереді. Мысалы: жеңіл автомобиль
шығаруға қажет бөлшектер мен тетіктердің саны 20 мыңға, прокат станында –
100 мыңға, электровозда – 250 мыңға жуықтады. “Вольво” шведтік автомобилін
шығаруға мамандану осыған мысал бола алады. Ресей тұтынушысы осы
автомобильді ала отырып, шын мәнінде шведтік таза өнімнің 13-н ғана
иемдене алады. Өнімнің 60% -ы Швециямен импортталған.
Технологиялық мамандану елдердің дайын өнімді бөлек операциялар
орындау арқылы шығаруы (яғни жеке технологиялық процестерде жүзеге асыру,
мысалы, құрастыру, пісіру, сырлау, бояу, құйма өндіру және т.с.с.), мысалы,
шетелден глинозем (топырақта болатын алюминий тотығы) және оның қорытпасын
жеткізу.
Өндірістің халықаралық мамандануы қоғамдық байланыстарды есепке ала
отырып даму керек. Бірақ та өндіріс тиімділігін жоғарылату және өндірістің
халықаралық мамандануының экономикалық пайдалылығын жүзеге асыру үшін,
экономикалық мақсаттардың жүзеге асырылуына жету үшін, оны өндірістің
халықаралық кооперациялануымен толықтыру керек. Оның объективті негізіне
өндіргіш күштердің қарқынды дамуы арқылы мүмкін болатын ел ішіндегі, немесе
халықаралық деңгейдегі дербес кәсіпорындардың өзара тұрақты өндірістік
байланыстары жатады. Өндірістің халықаралық кооперациялануы фирмаларға,
өндіріске және айналымға кететін шығындарды азайтуға көмектеседі, яғни
өнімнің бәсекелестік қабілеттігінің жоғарлауы.
Өндірістің халықаралық кооперациялануы, өзінің жетілген формаларында
кооперациялаудың әртүрлі сфераларын қамтиды:
1. Халықаралық өндірістік-технологиялық кооперациялау.
Бұл сфераның құрамына:
* меншік құқығын пайдалану және лицензиялар беру сұрақтары;
* жобалау-конструкторлық сызбаларды жасау, технологиялық процестер
жөнінде алдын-ала келісу, өнімнің сапасы мен техникалық деңгейін
анықтау, құрылыс-монтаждау жұмыстарының көлемін белгілеу,
кооперацияланатын кәсіпорындарды қайта жарақтандыру іс-қимылдары;
* өндірісті басқаруды жетілдіру, стандартизация, сертификация,
унификация жұмыстары кіреді.
Кооперант-елдер бірлескен бағдарламаларын жүзеге асырудың
ұйымдастырушы формасы қымбат және күрделі жобаларды жүзеге асыруды
жоспарлайтын халықаралық консорциумдар болып табылады. Бірақ-та бұл
жоспарларды бір елдің компаниялары үкіметтің қолдауымен де жүзеге асыруға
шамалары келмейді. Халықаралық консорциумдар авиациялық, ғарыштық
өнеркәсіпте, энергетикада, халықаралық еркін экономикалық аймақтар құруда
және кейбір басқа да қызмет сферасы мен салаларында құрылады.
2. Кооперацияланған өнімді өткізумен байланысты сауда-экономикалық
процестер.
3. Техниканы сатудан кейінгі қызмет көрсету. Мысалы, А300 аэробусының
бас фирмасы “Эрбас индастри” болып табылады. Онда бірқатар еуропалық елдер
ұлттық компанияларының (Франция, Алмания, Ұлыбритания, Испания, Нидерланды,
Бельгия) акция үлестері бар. Бас мердігер бола тұрып, “Эрбас индастри”
әуекомпаниялармен, басқа қызығушылық білдіретін ел үкіметтерімен өз
байланыстарын жүзеге асырады, сату сферасында саясатты анықтайды, сатудан
кейін қызмет көрсетеді және ұшу техникалық персонал клиенттерін оқытады.
Кооперациялық байланыстарды қалыптастыру барысында негізінен үш түрлі
әдіс қолданылады, олар:
1) бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру;
1) келісім шартқа сәйкес мамандану;
1) бірлескен кәсіпорындар құру.
Бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыру өз кезегінде өндірісті
кооперациялардың мердігерлік нысаны мен бірлескен кәсіпорын құру нысанынан
тұрады.
Өндірісті кооперациялаудың мердігерлік нысаны бойынша жұмыс атқарушы
тапсырыс берушінің талабын орындайды. Мердігерлік келісім талаптарды
жұмыстың аяқталу мерзімі, көлемі, сапасы, т.т. туралы мәмілеге келтіреді.
Бірлескен өндірістік кәсіпорын құрудағы басты мәселелерге фирманың
мүдделеріне сай әріптестерді таңдау, олармен бірлескен кәсіпорын туралы
келісім-шарт жасау және кәсіпорын-корпорацияның ұйымдық нысаны жөніндегі
шешімдер қабылдау жатады. ТМД елдерінде бірлескен кәсіпорындардың
акционерлік қоғам, толық жауапкершілікті қоғам, жауапкершілігі шектеулі
серіктестік сияқты түрлері кеңінен тараған.
Сонымен, бірлескен кәсіпорын деп қатысушылардың жинақталған
капиталдарын пайдалану арқылы, өзара келісілген мақсаттарды жүзеге асыруды
айтамыз.
Халықаралық өндіріс. ХІХғ. Соңында өндірістің және капиталдың
интернационализациялануы, дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың ғаламдануы
процестерінің барысында халықаралық өндірістің үдемелі дамуы байқалады.
ХХІғ. Басынан халықаралық өндіріс қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтың
маңызды, ерекше белгісі болды. Халықаралық өндіріс ондық және жүз мыңдық
жұмысшыларды қамтитын, бірқатар ел мен аймақтарда жүзеге асырылатын бір
орталықтан кооперациялық өндірістік процесті ұйымдастырушы болып табылады.
Халықаралық өнімнің жоғарғы дәрежелі стандартизация, унификация,
сапалы және бәсекеге қабілетті болуы, бұл процестің нәтижесі болып
табылады.
Халықаралық өндіріс “ескі” дәстүрлі халықаралық еңбек бөлінісіне,
сонымен қатар өндірістік қатынастарда жаңа функциялары бар дамушы елдерді
қатыстыра отырып, жаңа халықаралық еңбек бөлінісіне негізделеді. Мұндағы
мәселе, бұл елдерде ең ірі халықаралық корпорациялармен тығыз өндірістік-
кооперациялық қатынас жүйесімен байланысқан жаңа өнеркәсіп салаларының
(электрондық, электротехникалық, тігін) бірқатар өндірістері мен
кәсіпорындарын құру. Халықаралық корпорациялар өз филиалдарын шетелге
шығарады, онда жартылай фабрикаттар, бөлшектер, компоненттер жасалады.
Құрастыру халықаралық корпорациялар шоғырланған елде жүзеге асырылады, сол
құрастырылатын өндіріс дамушы елдерге тасымалданады. Бұл бірқатар
артықшылықтар береді. Машиналар мен құралдарды бөлшектенген күйінде
тасымалдау арзан болғандықтан, көлік шығындарын үнемдеуге мүмкіндік туады.
Халықаралық корпорациялар өз экспортының бәсекелестік қабілеттілігін
құрастырылған машиналарға және осындай машинаның құрамдас бөліктерінің
жиынтығына импорттық баж айырмасы есебінен жоғарылатады. Дамушы елдердегі
халықаралық корпорация бақылауында істейтін жұмысшылардың еңбек ақысы
халықаралық корпорация шоғырланған елдегі жұмысшылардың еңбек ақысына
қарағанда әлеқайда төмен.
Халықаралық корпорациялар шоғырланған елінен тыс өзінің өндірістік
қызметін жетілдіре отырып, өндірістің заттық, бөлшектік, технологиялық
мамандануын тереңдетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл мамандану
халықаралық өндірістің ең ірі дүниежүзілік корпорациялары шеңберінде
топталады. Нәтижесінде халықаралық еңбек бөлінісі формасы жағынан
интернационалды бола тұрып, фирма ішілік сипат алуда. Бірақ-та бұл
халықаралық еңбек бөлінісінің фирма ішілік сипат алуы шектеулілікті
білдірмейді. Халықаралық еңбек бөлінісі мазмұны жағынан - ғаламдық
Дамушы елдерде өнеркәсібі дамыған елдердегі сияқты халықаралық
корпорациялар өз қызметіне көптеген кіші және орта компанияларды тартады,
шағын бизнесті тәуелді жағдайға әкеледі. Тәуелділік тікелей функционалды
байланыс негізінде қалыптасады, яғни өндіріс технологиясының, маманданудың,
кооперациялаудың дамуы, өнімді өткізуді ұйымдастыруы, “ноу-хау” тапсыруы
негізінде және т.с.с.
Халықаралық корпорациялармен қалыптасатын халықаралық өндіріс олардың
дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының, сыртқы сауданың, капиталдар,
инвестициялар жылжыуының, технологияларды тапсырудың негізі және ажырамас
бөлігі болып табылады.
Халықаралық өндіріске халықаралық қызметінен басқа, шаруашылық
субъектілер арасында фирмааралық өндірістік кооперациялануы формасында
пайда болатын біріккен халықаралық өндіріс жатады.
Ағылшын экономистердің айтуы бойынша халықаралық өндірістің көлемі
1970 ж. 4,5 %-н 1990 жылға дейін 7 %-ке дейін өсті. Өнеркәсіп өндірісінде
халықаралық өндірістің көлемі 15 %-ке жетті. ХХІ ғ. Басында халықаралық
өндірістің мәні айтарлықтай өсті. Мүмкін, келесі ғасырда оның көлемі әлі де
болса өседі. Бірақ оның ұлттық өндірістен артықшылығын айту әлі ерте.
Өйткені өнімнің негізгі көлемі ұлттық өндірушілермен өндіріледі.
ХХ ғ. Ортасында өрістеген халықаралық экономикалық қатынастарды
мемлекетаралық реттеу процесі халықаралық еңбек бөлінісін қозғай бастады.
Халықаралық еңбек бөлінісі жоспарланатын, басқарылатын процеске ауыса
бастады.
Халықаралық еңбек бөлінісі жоспарланатын, басқарылатын процеске ауыса
бастады. Халықаралық еңбек бөлінісінің теориясы және тәжірибесі 80 жылдан
бастап жетіле бастады, әсіресе дамыған және дамушы елдер арасында.
2.2 Дүниежүзілік шаруашылықтың интеграциялануы
Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі — дүние жүзі елдері ұлттық шаруашылықтарының
жиынтығы. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі сыртқы сауда, капиталды сыртқа
шығару, жұмыс күшінің көші-қоны, экономикалық келісімшарт тар жасау,
халықаралық экономикалық ұйымдарды құру, ғылыми-техникалық ақпарат алмасу
сияқты өзара экономикалық байланыстар мен өзара қарым-қатынастардан тұрады.
▪ Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі, негізінен, 19 ғасырдың аяғы мен 20
ғасырдың басында ірі машиналық индустрияның, көліктің және әлемдік
рыноктың дамуы нәтижесінде қалыптасты. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің
негізгі саласы — өнеркәсіптердің Дүниежүзілік өнеркәсіпте 20 ғасырдың
аяғында шамамен 350 миллионға жуық адам жұмыс істеді. Соңғы жүз жыл
ішінде өнеркәсіп өндірісі 50 есе өсті, бұл өсімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz