Өнеркәсіптік революция және индустриялық дамудың басы
Капиталистік құрылыстың пайда болуы мен қалыптасуы - бұл XVI ғасырдан бастау алатын тұтас тарихи дәуір. Кез келген өндіріс тәсілі пайда болуы үшін белгілі алғышарттар қажет. Капиталистік өндіріс тәсілі пайда болуының материалдық негізі - қоғамның материалдық-техникалық базасының ірі машина өндірісі негізінде өзгеруін білдіретін (танытатын) өнеркәсіптік төңкеріс болды. К. Маркс мануфактурадан ірі машиналық индустрияға көшудің белгісі болған өнеркәсіптік революцияны феодализмнен капитализмге өту ретінде қарастырған.
Капитализм пайда болуының әлеуметтік-экономикалық негізі - жұмыс күшінің тауарға айналуы еді, ал оған екі тарихи процесс ықпал етті:
а) еңбек адамдарының құлдық және басыбайлылық
тәуелдіктен босануы;
ә) олардың өндіріс құралдарына меншіктен "босануы".
Өндірушіні өндіріс құралдарынан күшпен айыру, оларды азғантай адамдардың қосына шоғырландырып, капиталға айналдыру процесі капиталдың бастапқы қорлануы деп аталады.
Бастапқы қорланымның экономикалық негізі жіктелу, біреулердің кедейленіп, басқалардың баюы болды, Тауар өндірісінің жоғары өнімі ретінде ақша капитал пайда болуының бастапқы нүктесі ретінде қызмет атқарды. Ақшаның капиталға айналуының басты шарты - ақша иесінің нарықта өз құнынан әлдеқайда жоғары жаңа баға қалыптастыра алатын тауар табу мүмкіндігі еді. Мұндай тауар - адамның жұмыс күші болып табылады.
Өндірістік күштер дамуы тұрғысынан қарағанда, капитализм өз дамуында үш кезеңнен өтті:
1)қарапайым кооперация;
2)мануфактура;
3)ірі машина ендірісі.
Эволюция процесінде қарапайым құралдардан машиналарға, одан кейін машиналар жүйесіне көшу жүзеге асырылады, яғни өндірісті индустрияландыру жүреді.
Индустрияландыру ірі машина өндірісінің жасалуын, машиналар жүйесі негізінде қоғамның материалдық-техникалық базасы өзгеруін білдіреді. Мануфактураның орнын ірі машиналы индустрия басты. Ірі машиналы индустрияның пайда болуына Ұлыбританиядағы алдымен тоқыма өндірісіндегі, кейін басқа салалардағы өнеркәсіп төңкерісі ықпал етті. Ірі машиналы өнеркөсіп машиналардың экономиканың барлық салаларына енгізілуіне мүмкіндік берді. Капиталистік индустрияландыру жеңіл өнеркәсіптің машиналық базаға көшірілуінен басталды.
КСРО-дағы индустрияландыру машиналық техниканы енгізу ауыр өнеркәсіптен басталғандығымен ерекшеленеді.
Осыған байланысты екі түсінікті: сөздің кең және тар мағынасындағы индустрияландыруды ажырату керек. Сөздің тар мағынасындағы
Капитализм пайда болуының әлеуметтік-экономикалық негізі - жұмыс күшінің тауарға айналуы еді, ал оған екі тарихи процесс ықпал етті:
а) еңбек адамдарының құлдық және басыбайлылық
тәуелдіктен босануы;
ә) олардың өндіріс құралдарына меншіктен "босануы".
Өндірушіні өндіріс құралдарынан күшпен айыру, оларды азғантай адамдардың қосына шоғырландырып, капиталға айналдыру процесі капиталдың бастапқы қорлануы деп аталады.
Бастапқы қорланымның экономикалық негізі жіктелу, біреулердің кедейленіп, басқалардың баюы болды, Тауар өндірісінің жоғары өнімі ретінде ақша капитал пайда болуының бастапқы нүктесі ретінде қызмет атқарды. Ақшаның капиталға айналуының басты шарты - ақша иесінің нарықта өз құнынан әлдеқайда жоғары жаңа баға қалыптастыра алатын тауар табу мүмкіндігі еді. Мұндай тауар - адамның жұмыс күші болып табылады.
Өндірістік күштер дамуы тұрғысынан қарағанда, капитализм өз дамуында үш кезеңнен өтті:
1)қарапайым кооперация;
2)мануфактура;
3)ірі машина ендірісі.
Эволюция процесінде қарапайым құралдардан машиналарға, одан кейін машиналар жүйесіне көшу жүзеге асырылады, яғни өндірісті индустрияландыру жүреді.
Индустрияландыру ірі машина өндірісінің жасалуын, машиналар жүйесі негізінде қоғамның материалдық-техникалық базасы өзгеруін білдіреді. Мануфактураның орнын ірі машиналы индустрия басты. Ірі машиналы индустрияның пайда болуына Ұлыбританиядағы алдымен тоқыма өндірісіндегі, кейін басқа салалардағы өнеркәсіп төңкерісі ықпал етті. Ірі машиналы өнеркөсіп машиналардың экономиканың барлық салаларына енгізілуіне мүмкіндік берді. Капиталистік индустрияландыру жеңіл өнеркәсіптің машиналық базаға көшірілуінен басталды.
КСРО-дағы индустрияландыру машиналық техниканы енгізу ауыр өнеркәсіптен басталғандығымен ерекшеленеді.
Осыған байланысты екі түсінікті: сөздің кең және тар мағынасындағы индустрияландыруды ажырату керек. Сөздің тар мағынасындағы
1. ӨНЕРКӘСІПТІК РЕВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ ИНДУСТРИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ БАСЫ
Капиталистік құрылыстың пайда болуы мен қалыптасуы - бұл XVI ғасырдан
бастау алатын тұтас тарихи дәуір. Кез келген өндіріс тәсілі пайда болуы
үшін белгілі алғышарттар қажет. Капиталистік өндіріс тәсілі пайда болуының
материалдық негізі - қоғамның материалдық-техникалық базасының ірі машина
өндірісі негізінде өзгеруін білдіретін (танытатын) өнеркәсіптік төңкеріс
болды. К. Маркс мануфактурадан ірі машиналық индустрияға көшудің белгісі
болған өнеркәсіптік революцияны феодализмнен капитализмге өту ретінде
қарастырған.
Капитализм пайда болуының әлеуметтік-экономикалық негізі - жұмыс
күшінің тауарға айналуы еді, ал оған екі тарихи процесс ықпал етті:
а) еңбек адамдарының құлдық және басыбайлылық
тәуелдіктен босануы;
ә) олардың өндіріс құралдарына меншіктен "босануы".
Өндірушіні өндіріс құралдарынан күшпен айыру, оларды азғантай
адамдардың қосына шоғырландырып, капиталға айналдыру процесі капиталдың
бастапқы қорлануы деп аталады.
Бастапқы қорланымның экономикалық негізі жіктелу, біреулердің кедейленіп,
басқалардың баюы болды, Тауар өндірісінің жоғары өнімі ретінде ақша капитал
пайда болуының бастапқы нүктесі ретінде қызмет атқарды. Ақшаның капиталға
айналуының басты шарты - ақша иесінің нарықта өз құнынан әлдеқайда жоғары
жаңа баға қалыптастыра алатын тауар табу мүмкіндігі еді. Мұндай тауар -
адамның жұмыс күші болып табылады.
Өндірістік күштер дамуы тұрғысынан қарағанда, капитализм өз дамуында
үш кезеңнен өтті:
1)қарапайым кооперация;
2)мануфактура;
3)ірі машина ендірісі.
Эволюция процесінде қарапайым құралдардан машиналарға, одан кейін
машиналар жүйесіне көшу жүзеге асырылады, яғни өндірісті индустрияландыру
жүреді.
Индустрияландыру ірі машина өндірісінің жасалуын, машиналар жүйесі
негізінде қоғамның материалдық-техникалық базасы өзгеруін білдіреді.
Мануфактураның орнын ірі машиналы индустрия басты. Ірі машиналы
индустрияның пайда болуына Ұлыбританиядағы алдымен тоқыма өндірісіндегі,
кейін басқа салалардағы өнеркәсіп төңкерісі ықпал етті. Ірі машиналы
өнеркөсіп машиналардың экономиканың барлық салаларына енгізілуіне мүмкіндік
берді. Капиталистік индустрияландыру жеңіл өнеркәсіптің машиналық базаға
көшірілуінен басталды.
КСРО-дағы индустрияландыру машиналық техниканы енгізу ауыр
өнеркәсіптен басталғандығымен ерекшеленеді.
Осыған байланысты екі түсінікті: сөздің кең және тар мағынасындағы
индустрияландыруды ажырату керек. Сөздің тар мағынасындағы индустриялардыру
өнеркәсіп өндірісінің материалдық-техникалық базасының кемелденуін
білдіреді. Сонымен қатар, революцияға дейінгі Ресей өнеркәсіптік өндіріс
көлемі бойынша әлемде бесінші орында иелененгенін, бірақ, өндіріс
құралдарын өндіру ("А" тобының салалары) 1913 жылы барлық өнеркәсіптік
өнімнің 35,1%-ін құрағандықтан, ел шетелдік жабдықтарды әкелуге мәжбүр
болғанын назардан тыс қалдырмау керек. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
бүкіл халық шаруашылығын жаңа техникалық негізде, электрификация негізінде
қайта құрудың кешендік бағдарламасынан тұратын ГОЭРЛО жоспары жасалған
болатын. Кең мағынадағы индустрияландыру кешенді механикаландыру, машиналар
жүйесін ендіру, экономиканың барлық салаларындағы қол еңбегінің үлес
салмағын азайтуды білдіреді.
КСРО-дағы индустрияландырудың тағы бір ерекшелігі - оның жеделдетілген
қарқыны еді. Индустрияландыру қарқынын жеделдету мақсатымен ауыр
индустрияны алғашқы кезекте әрі жеделдете дамытуға және тек оның жасалуына
қарай ғана экономиканың басқа да салаларындағы өндірісті біртіндеп
кеңейтуге бағыт алынған болатын.
Қазақстанда индустрияландыру кең көлемде Ұлы Отан соғысы жылдарында
Москвадан, Ленинградтан және басқа өнеркәсіп орталықтарынан машина жасау
кәсіпорындарын көшіру нәтижесінде жүзеге асырылды.
КАПИТАЛИСТІК ӨНДІРІСТІҢ МӘНІ
Капитализм - "экономикалық" деп сипаттауға лайық тарихтағы жалғыз
қоғам, өйткені ол "экономикалық мәж-бүрлеу" принципіне құрылған.
"Классикалық" капитализм деп әкономикалық мәжбүрлеу принципінің
абсолютті үстемдік құру дәуірі түсіндіріледі.
Экономикалық мәжбүрлеу - шығу тегі мен мазмұны бойынша таза "қоғамдық"
күш: экономиканың қоғамдық құрылысына бір мезгілде оның "тежегіші" әрі
"жылжытушысы" бола отырып айналады.
Тек капитализмнің қатал "экономизмі" ғана "дәстүрлі" қоғамды (қатар
өмір сүретін қауымдар бірлестігі) нағыз қоғамға - экономикалық
субъектілердің өзара байланысты қызметінің күрделі жүйесіне айналдыру
қабілетіне ие еді. Бұндай айналудың экономикалық механизмі капитализмнің
бір-бірінен ажыратылған жеке өндірістерді - біртұтас қоғамдық өндіріске,
жеке тұлғалардың өндірістік қабілеттерін - қоғамдық өндірістік күштерге,
жеке еңбек нәтижесін - қоғамдық жиынтық өнім элементіне, жеке жұмысшыларды
- қоғамдық жиынтық жұмысшыға, жеке байлықтарды қоғамдық жиынтық байлыққа
айналдыруында.
Капитализмнің бұдан бұрын бір-бірінен бөлектенген өндіріс актілерін
интеграциялық түрлендіру бұрынғы әлеуметтік байланыс нысандарын (етжақын-
туыстық, тектік, идеократиялық) жойып, оларды жалғыз - нарықтық нысанмен
алмастырады.
Осы нарықтық байланыс - капитализм, адамды бұғаудан босататын және
адам алғаш рет барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде көрінетін
бастауыш тарихи нысан болып табылады.
Нырақтық өндіріс пайда болуы және әлеуметтік байланыстардың нарықтық
нысанының үстемдік құруы капитализмнің тарихи (оның әлемдік өркениеттің
дамуына қосқан өзгермейтін үлесін құрайтын) миссиясы - қоғамның тіршілік
әрекетін экономикалық қоғамдастыру және оның әлеуметтік қоғамдастыруына
алғышарттар жасау.
Капитализмнің экономикалық моделін оқып-үйрену неліктен маңызды?
Капитализм - бүгінгі таңдағы өркениеттің негізгі; көптеген елдер үшін
капитализм әлі де алыс болашақ болып келеді; қазіргі экономика өндірісті
ұйымдастырудың капиталистік нысандарының мүмкіншіліктерін кеңінен
қолдануда. "Классикалық" капитализмнің экономикалық моделін білу тұлғаның
экономикалық мәдениетілігінің басты шарты болып табылады. Ал біз, қоғамның
көшігіп жеткен "капиталдандырылу" кезеңінде өмір сүріп отырғандар үшін, бұл
білім қолданбалы мағынаға да ие болып отыр.
Кең мағынаданы капитализм - баршаға ортақ бизнес (коммерция) қоғамы,
ал тар (саяси экономикалық) мағынада - жалдамалы еңбекті қанау қоғамы.
Бұл екі сипаттама капитализм аясында ажырамас бірлік құрайды, әйтсе де
оларды бір-біріне ұқсатуға болмайды, өйткені бұл жағдайда капитализмнің
ұлылығы мен кемшіліктері туралы басқаша түсінік қалыптасуы мүмкін. Алғашқы
жабайы қоғам өмірі - мамонт аулау, құлдық -спартак көтерілісі, орта ғасырды
- инквизиция оттары деп қана қарастыруға болмайтыны сияқты, капитализмді де
тек жалдамалы еңбекті қанау деп түсінбеу керек.
Капитализм - шын мәнінде жалдамалы еңбекті қанау қоғамы, капитализмнің
пайда болуы шынында да зорлық-зомбылықпен байланысты, буржуазияның
үстемдігі шынымен-ақ өндірістегі жұмысшылардың тері мен олардың саясаттағы
қаны арқасында ғана ұсталып тұрды. Алайда мемлекеттік экономиканың алпауыт
секторы, шағын, кооперативтік және корпоративтік бизнестің дамыған аясы бар
қазіргі қоғам жалдамалы еңбекті қанауды шеткері аймақтық укладқа айналдырып
жіберді.
Классикалық капитализмнің ғылыми теориясының негізін қалаушы - К.
Маркс. Іргелілігі жөнінен өте толық әрі әдемілігі жөнінен таңқаларлық
капитализмнің экономикалық концепциясы үшін адамзат соған қарыздар.
"Менің шығармамның түпкі мақсаты - қазіргі қоғамның экономикалық
қозғалысы заңдылығын ашу болып табылады", - деп жазған еді К.Маркс
"Капиталдың" алғы сөзінде. Бүгінгі таңда қаншама күмән тудырып отырғанымен,
К.Маркс осы мақсатына жетті.
Калитализмге Маркс көзқарасының принциптік ерекшелігі - оны өндірістік
қатынастардың айрықша жүйесі ретінде түсіндіру. Осының өзі Маркс
сараптамасына "таза әлеуметтік" (саяси-экономикалық) сипат берді.
Буржуаздық өндірістік қатынастардың пайда болуы, дамуы және құлдырауы -
капитализмнің К.Маркс жасаған теориясының мазмұны осындай. Сондықтан да осы
теориямен таныстық саяси-экономикалық зерттеудің жоғары әдістемесіне
араластырады.
Капиталистік қоғамда ерекше, теңдессіз тауар - адамның жұмыс күшін
пайдалану үстемдік құрып тұрған. Міне, Маркстің капитализді талдауы
түгелдей осы ерекше тауарға арнауы да осыған байланысты.
Капиталистік өндіріс құрылысы механизмін түсіндіруге көптеген ғалымдар
талпыныс білдірген болатын, бірақ капитализмнің экономикалық құпиясын Маркс
қана аша алды. Капитализмнің жалдамалы жұмысшыны талауға, есептен жеуге
негізделгені Маркске дейін-ақ белгілі болған. Бірақ Маркстің ұлылығы - ол
қалайша капиталист жұмысшыға өзінше адал ақы төлеп отырып, бәрібір ұтып
кететінін түсіндіріп берді.
Қарапайым тауар өндіруші өз тауарын (Т1) басқа тау-арды (Т2) сатып алу
үшін сатады:
Түсімнің бастапқы шығындардан артықтығы бағалардың кездейсоқ (немесе
спекулятивті) ауытқуына байланысты нарықтағы күнделікті құбылыс. Алайда,
жеке сатушы үшін нақты жағдайлармен түсіндірілуі мүмкін нәрсе бұндай
артылып қалудың жаппай және ұдайы қалыптасып отыруын түсіндіру үшін
жарамайды. Барлық сатушылар ақша артығын баға ауытқуының есебінен ала
отырып, олар сатып алушы ретінде тура сонша жоғалтар еді.
Маркс өз талдауын "капиталист", язни жалдамалы жумысшылар еңбегін
пайдаланатын, өндіріс факторларын меншіктеуші алатын артық табысқа аударды.
Тек капиталист алатын ақша артығын К.Маркс "қосымша құн" ("m") ретінде
көрсетеді.
Әрине, қатаң ғылыми мағынада өз-өзінен ақша - әлі де капитал емес.
Капитал деген бұл артық табыс (дәлірек - қосымша құн) алу үшін
пайдаланылатын ақша. Сондықтан да, капитизм - ақша капитал ретінде
қолданылатын тауар өндірісінің сатысы.
Қосымша құнның пайда болуы ұзақ уақыт бойы жұмбақ болып келген,
өйткені бір-бірін жоққа шығаратын екі тезисті табыстыру қажет еді.
Бір жағынан, қосымша құн тауар айналымында пайда бола алмайды, өйткені
"сатып алу-сату" барысында тек эквиваленттер, яғни тең құндар алмасуы ғана
жүреді:
100долл.=100долл.=100дол. (100=100).
Екінші жақтан, қосымша құн дәл тауар айналымында пайда болуы керек,
себебі тек "сатып алу-сату" арқылы ғана капиталист өзіне ақшасын, оның
үстіне артығымен қайтарып алады:
А—Т—А2
100долл. = 100долл, = 120долл. (100 = 120).
Бұнда А (100долл.) = А1 (120долл.) бірақ бұл сияқты "теңдік"
түсініксіз болып көрінеді.
Бұл жұмбақтың шешілуі тек мынадай болжам жасау кезінде ғана мүмкін:
капиталист тек капиталист меншігінде болып, өз құнын жоғарылататын тауар
сатып алғанда ғана қосымша кұн ала алады. Осындай жағдайда ғана қымбаттаған
тауарды сату недәуір өскен ақша сомасын әкеледі. Сонда: тауардың капиталист
қолында болған кезін нүктемен белгілеп, нақтыланған сызба аламыз:
А-Т1...Т2-А1
100долл. = 100долл...120= 120долл.
Бірақ, пайдалануына қарай қымбаттайтын тауар бар ма? Иә, ол - адамның
жұмыс күші: жұмыс күшін пайдалану деген - еңбек, ал еңбөк - қүн тудырады.
Жұмысшыны жалдай отырып, капиталист оның жұмыс күшін, яғни, әлеуметтік
еңбекке қабілеттілігін сатып алады, Алайда, сырт көзге жұмысшыны жалдау
болып көрінгенмен, оның артында ғажайып феноменді - тірі, шынымен жүзеге
асырылатын еңбекті сатып алу жасырынып тұр.
Басқа кез келген тауар сияқты, "жұмыс күші" тауарының бағасы да оның
өндірілуіне қоғамдық қажетті уақыт өлшемімен, яғни жұмысшы мен оның
отбасының тіршілік құрал-жабдықтарының құнымен анықталады.
Сейтіп, капиталист жұмысшыға оның еңбек күшінің құнын адал төлеуге,
сөйте отырып ұтыста болуға мүмкіндігі бар.
Неліктен? Өйткені, жұмыс күшін сатып алғаннан кейін, оның уақытша
иеленушісі әрі өндіріс құралдарын меншіктенуші ретінде жұмысшыдан оның
өзіне жұмыс күшін өндіру үшін қажетті еңбектің недәуір үлкен көлемін талап
етуге хақылы.
Осылайша, жұмысшы өзіне жеткілікті "қажетті өнімдіруге" қажетті жұмыс
уақытына капиталист оған көрсетпестен "қосымша жұмыс уақытын" қосады, оның
барысында жұмысшы капиталист өтемейтін "қосымша өнім" өндіреді, Жұмысшының
қажетті және қосымша еңбегінен тұратын тауарды сату кезінде капиталист
өзіне соншалық қажетті қосымша құнды алады.
Сонымен, капиталист деген - қосымша құнды алу үшін пайдаланылатын жай
ақша ғана емес, оның алунуын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қоғамдық
құрылғы. Міне сондықтан да капитал - тарихи пайда болатын, сол себептен
тарихи ауыспалы қоғамдық құрылғы.
Капиталист қосылған құн түсірмей өмір сүре алмайды, оның өндірілуі -
капитализмнің негізгі экономикалық заңы, ал аясында қосымша өнімнің
қосымша кұнға айналуы жүретін экономикалық қатынас классикалық капитализм
жүйесінде негізгі өндірістік қатынасқа айналды.
Капитал үш жағдайда пайда болады:
- дамыған тауар өндірісінің болуы;
- потенциалды капиталистер, яғни көп ақша жинап, оларды капиталистік
жолмен қолданысқа көшетін адамдардың пайда болуы;
- өз жұмыс күшін сату орны мен саласын таңдауда дербес өндіріс
құралдарынан "азат" жұмысшының пайда болуы. Бұндай жағдайда ол
жұмыс күшін сатуға мәжбүр.
Екінші және үшінші жағдайлар "капиталдың бастапқы қорлануы"
шаруалырдың жерден айрылуы және сауда-гершіліктің дамуы деп аталатын тұтас
бір тарихи дәуірдің жемісі болып табылады.
Капиталист үшін капитал ретіндегі ақша екі бөлімнен тұрады:
а) өндіріс құралдарын сатып алуға жұмсалатын және сондық өзгеріссіз
жасалған тауардың құнына кіретін "тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Капиталистік құрылыстың пайда болуы мен қалыптасуы - бұл XVI ғасырдан
бастау алатын тұтас тарихи дәуір. Кез келген өндіріс тәсілі пайда болуы
үшін белгілі алғышарттар қажет. Капиталистік өндіріс тәсілі пайда болуының
материалдық негізі - қоғамның материалдық-техникалық базасының ірі машина
өндірісі негізінде өзгеруін білдіретін (танытатын) өнеркәсіптік төңкеріс
болды. К. Маркс мануфактурадан ірі машиналық индустрияға көшудің белгісі
болған өнеркәсіптік революцияны феодализмнен капитализмге өту ретінде
қарастырған.
Капитализм пайда болуының әлеуметтік-экономикалық негізі - жұмыс
күшінің тауарға айналуы еді, ал оған екі тарихи процесс ықпал етті:
а) еңбек адамдарының құлдық және басыбайлылық
тәуелдіктен босануы;
ә) олардың өндіріс құралдарына меншіктен "босануы".
Өндірушіні өндіріс құралдарынан күшпен айыру, оларды азғантай
адамдардың қосына шоғырландырып, капиталға айналдыру процесі капиталдың
бастапқы қорлануы деп аталады.
Бастапқы қорланымның экономикалық негізі жіктелу, біреулердің кедейленіп,
басқалардың баюы болды, Тауар өндірісінің жоғары өнімі ретінде ақша капитал
пайда болуының бастапқы нүктесі ретінде қызмет атқарды. Ақшаның капиталға
айналуының басты шарты - ақша иесінің нарықта өз құнынан әлдеқайда жоғары
жаңа баға қалыптастыра алатын тауар табу мүмкіндігі еді. Мұндай тауар -
адамның жұмыс күші болып табылады.
Өндірістік күштер дамуы тұрғысынан қарағанда, капитализм өз дамуында
үш кезеңнен өтті:
1)қарапайым кооперация;
2)мануфактура;
3)ірі машина ендірісі.
Эволюция процесінде қарапайым құралдардан машиналарға, одан кейін
машиналар жүйесіне көшу жүзеге асырылады, яғни өндірісті индустрияландыру
жүреді.
Индустрияландыру ірі машина өндірісінің жасалуын, машиналар жүйесі
негізінде қоғамның материалдық-техникалық базасы өзгеруін білдіреді.
Мануфактураның орнын ірі машиналы индустрия басты. Ірі машиналы
индустрияның пайда болуына Ұлыбританиядағы алдымен тоқыма өндірісіндегі,
кейін басқа салалардағы өнеркәсіп төңкерісі ықпал етті. Ірі машиналы
өнеркөсіп машиналардың экономиканың барлық салаларына енгізілуіне мүмкіндік
берді. Капиталистік индустрияландыру жеңіл өнеркәсіптің машиналық базаға
көшірілуінен басталды.
КСРО-дағы индустрияландыру машиналық техниканы енгізу ауыр
өнеркәсіптен басталғандығымен ерекшеленеді.
Осыған байланысты екі түсінікті: сөздің кең және тар мағынасындағы
индустрияландыруды ажырату керек. Сөздің тар мағынасындағы индустриялардыру
өнеркәсіп өндірісінің материалдық-техникалық базасының кемелденуін
білдіреді. Сонымен қатар, революцияға дейінгі Ресей өнеркәсіптік өндіріс
көлемі бойынша әлемде бесінші орында иелененгенін, бірақ, өндіріс
құралдарын өндіру ("А" тобының салалары) 1913 жылы барлық өнеркәсіптік
өнімнің 35,1%-ін құрағандықтан, ел шетелдік жабдықтарды әкелуге мәжбүр
болғанын назардан тыс қалдырмау керек. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
бүкіл халық шаруашылығын жаңа техникалық негізде, электрификация негізінде
қайта құрудың кешендік бағдарламасынан тұратын ГОЭРЛО жоспары жасалған
болатын. Кең мағынадағы индустрияландыру кешенді механикаландыру, машиналар
жүйесін ендіру, экономиканың барлық салаларындағы қол еңбегінің үлес
салмағын азайтуды білдіреді.
КСРО-дағы индустрияландырудың тағы бір ерекшелігі - оның жеделдетілген
қарқыны еді. Индустрияландыру қарқынын жеделдету мақсатымен ауыр
индустрияны алғашқы кезекте әрі жеделдете дамытуға және тек оның жасалуына
қарай ғана экономиканың басқа да салаларындағы өндірісті біртіндеп
кеңейтуге бағыт алынған болатын.
Қазақстанда индустрияландыру кең көлемде Ұлы Отан соғысы жылдарында
Москвадан, Ленинградтан және басқа өнеркәсіп орталықтарынан машина жасау
кәсіпорындарын көшіру нәтижесінде жүзеге асырылды.
КАПИТАЛИСТІК ӨНДІРІСТІҢ МӘНІ
Капитализм - "экономикалық" деп сипаттауға лайық тарихтағы жалғыз
қоғам, өйткені ол "экономикалық мәж-бүрлеу" принципіне құрылған.
"Классикалық" капитализм деп әкономикалық мәжбүрлеу принципінің
абсолютті үстемдік құру дәуірі түсіндіріледі.
Экономикалық мәжбүрлеу - шығу тегі мен мазмұны бойынша таза "қоғамдық"
күш: экономиканың қоғамдық құрылысына бір мезгілде оның "тежегіші" әрі
"жылжытушысы" бола отырып айналады.
Тек капитализмнің қатал "экономизмі" ғана "дәстүрлі" қоғамды (қатар
өмір сүретін қауымдар бірлестігі) нағыз қоғамға - экономикалық
субъектілердің өзара байланысты қызметінің күрделі жүйесіне айналдыру
қабілетіне ие еді. Бұндай айналудың экономикалық механизмі капитализмнің
бір-бірінен ажыратылған жеке өндірістерді - біртұтас қоғамдық өндіріске,
жеке тұлғалардың өндірістік қабілеттерін - қоғамдық өндірістік күштерге,
жеке еңбек нәтижесін - қоғамдық жиынтық өнім элементіне, жеке жұмысшыларды
- қоғамдық жиынтық жұмысшыға, жеке байлықтарды қоғамдық жиынтық байлыққа
айналдыруында.
Капитализмнің бұдан бұрын бір-бірінен бөлектенген өндіріс актілерін
интеграциялық түрлендіру бұрынғы әлеуметтік байланыс нысандарын (етжақын-
туыстық, тектік, идеократиялық) жойып, оларды жалғыз - нарықтық нысанмен
алмастырады.
Осы нарықтық байланыс - капитализм, адамды бұғаудан босататын және
адам алғаш рет барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде көрінетін
бастауыш тарихи нысан болып табылады.
Нырақтық өндіріс пайда болуы және әлеуметтік байланыстардың нарықтық
нысанының үстемдік құруы капитализмнің тарихи (оның әлемдік өркениеттің
дамуына қосқан өзгермейтін үлесін құрайтын) миссиясы - қоғамның тіршілік
әрекетін экономикалық қоғамдастыру және оның әлеуметтік қоғамдастыруына
алғышарттар жасау.
Капитализмнің экономикалық моделін оқып-үйрену неліктен маңызды?
Капитализм - бүгінгі таңдағы өркениеттің негізгі; көптеген елдер үшін
капитализм әлі де алыс болашақ болып келеді; қазіргі экономика өндірісті
ұйымдастырудың капиталистік нысандарының мүмкіншіліктерін кеңінен
қолдануда. "Классикалық" капитализмнің экономикалық моделін білу тұлғаның
экономикалық мәдениетілігінің басты шарты болып табылады. Ал біз, қоғамның
көшігіп жеткен "капиталдандырылу" кезеңінде өмір сүріп отырғандар үшін, бұл
білім қолданбалы мағынаға да ие болып отыр.
Кең мағынаданы капитализм - баршаға ортақ бизнес (коммерция) қоғамы,
ал тар (саяси экономикалық) мағынада - жалдамалы еңбекті қанау қоғамы.
Бұл екі сипаттама капитализм аясында ажырамас бірлік құрайды, әйтсе де
оларды бір-біріне ұқсатуға болмайды, өйткені бұл жағдайда капитализмнің
ұлылығы мен кемшіліктері туралы басқаша түсінік қалыптасуы мүмкін. Алғашқы
жабайы қоғам өмірі - мамонт аулау, құлдық -спартак көтерілісі, орта ғасырды
- инквизиция оттары деп қана қарастыруға болмайтыны сияқты, капитализмді де
тек жалдамалы еңбекті қанау деп түсінбеу керек.
Капитализм - шын мәнінде жалдамалы еңбекті қанау қоғамы, капитализмнің
пайда болуы шынында да зорлық-зомбылықпен байланысты, буржуазияның
үстемдігі шынымен-ақ өндірістегі жұмысшылардың тері мен олардың саясаттағы
қаны арқасында ғана ұсталып тұрды. Алайда мемлекеттік экономиканың алпауыт
секторы, шағын, кооперативтік және корпоративтік бизнестің дамыған аясы бар
қазіргі қоғам жалдамалы еңбекті қанауды шеткері аймақтық укладқа айналдырып
жіберді.
Классикалық капитализмнің ғылыми теориясының негізін қалаушы - К.
Маркс. Іргелілігі жөнінен өте толық әрі әдемілігі жөнінен таңқаларлық
капитализмнің экономикалық концепциясы үшін адамзат соған қарыздар.
"Менің шығармамның түпкі мақсаты - қазіргі қоғамның экономикалық
қозғалысы заңдылығын ашу болып табылады", - деп жазған еді К.Маркс
"Капиталдың" алғы сөзінде. Бүгінгі таңда қаншама күмән тудырып отырғанымен,
К.Маркс осы мақсатына жетті.
Калитализмге Маркс көзқарасының принциптік ерекшелігі - оны өндірістік
қатынастардың айрықша жүйесі ретінде түсіндіру. Осының өзі Маркс
сараптамасына "таза әлеуметтік" (саяси-экономикалық) сипат берді.
Буржуаздық өндірістік қатынастардың пайда болуы, дамуы және құлдырауы -
капитализмнің К.Маркс жасаған теориясының мазмұны осындай. Сондықтан да осы
теориямен таныстық саяси-экономикалық зерттеудің жоғары әдістемесіне
араластырады.
Капиталистік қоғамда ерекше, теңдессіз тауар - адамның жұмыс күшін
пайдалану үстемдік құрып тұрған. Міне, Маркстің капитализді талдауы
түгелдей осы ерекше тауарға арнауы да осыған байланысты.
Капиталистік өндіріс құрылысы механизмін түсіндіруге көптеген ғалымдар
талпыныс білдірген болатын, бірақ капитализмнің экономикалық құпиясын Маркс
қана аша алды. Капитализмнің жалдамалы жұмысшыны талауға, есептен жеуге
негізделгені Маркске дейін-ақ белгілі болған. Бірақ Маркстің ұлылығы - ол
қалайша капиталист жұмысшыға өзінше адал ақы төлеп отырып, бәрібір ұтып
кететінін түсіндіріп берді.
Қарапайым тауар өндіруші өз тауарын (Т1) басқа тау-арды (Т2) сатып алу
үшін сатады:
Түсімнің бастапқы шығындардан артықтығы бағалардың кездейсоқ (немесе
спекулятивті) ауытқуына байланысты нарықтағы күнделікті құбылыс. Алайда,
жеке сатушы үшін нақты жағдайлармен түсіндірілуі мүмкін нәрсе бұндай
артылып қалудың жаппай және ұдайы қалыптасып отыруын түсіндіру үшін
жарамайды. Барлық сатушылар ақша артығын баға ауытқуының есебінен ала
отырып, олар сатып алушы ретінде тура сонша жоғалтар еді.
Маркс өз талдауын "капиталист", язни жалдамалы жумысшылар еңбегін
пайдаланатын, өндіріс факторларын меншіктеуші алатын артық табысқа аударды.
Тек капиталист алатын ақша артығын К.Маркс "қосымша құн" ("m") ретінде
көрсетеді.
Әрине, қатаң ғылыми мағынада өз-өзінен ақша - әлі де капитал емес.
Капитал деген бұл артық табыс (дәлірек - қосымша құн) алу үшін
пайдаланылатын ақша. Сондықтан да, капитизм - ақша капитал ретінде
қолданылатын тауар өндірісінің сатысы.
Қосымша құнның пайда болуы ұзақ уақыт бойы жұмбақ болып келген,
өйткені бір-бірін жоққа шығаратын екі тезисті табыстыру қажет еді.
Бір жағынан, қосымша құн тауар айналымында пайда бола алмайды, өйткені
"сатып алу-сату" барысында тек эквиваленттер, яғни тең құндар алмасуы ғана
жүреді:
100долл.=100долл.=100дол. (100=100).
Екінші жақтан, қосымша құн дәл тауар айналымында пайда болуы керек,
себебі тек "сатып алу-сату" арқылы ғана капиталист өзіне ақшасын, оның
үстіне артығымен қайтарып алады:
А—Т—А2
100долл. = 100долл, = 120долл. (100 = 120).
Бұнда А (100долл.) = А1 (120долл.) бірақ бұл сияқты "теңдік"
түсініксіз болып көрінеді.
Бұл жұмбақтың шешілуі тек мынадай болжам жасау кезінде ғана мүмкін:
капиталист тек капиталист меншігінде болып, өз құнын жоғарылататын тауар
сатып алғанда ғана қосымша кұн ала алады. Осындай жағдайда ғана қымбаттаған
тауарды сату недәуір өскен ақша сомасын әкеледі. Сонда: тауардың капиталист
қолында болған кезін нүктемен белгілеп, нақтыланған сызба аламыз:
А-Т1...Т2-А1
100долл. = 100долл...120= 120долл.
Бірақ, пайдалануына қарай қымбаттайтын тауар бар ма? Иә, ол - адамның
жұмыс күші: жұмыс күшін пайдалану деген - еңбек, ал еңбөк - қүн тудырады.
Жұмысшыны жалдай отырып, капиталист оның жұмыс күшін, яғни, әлеуметтік
еңбекке қабілеттілігін сатып алады, Алайда, сырт көзге жұмысшыны жалдау
болып көрінгенмен, оның артында ғажайып феноменді - тірі, шынымен жүзеге
асырылатын еңбекті сатып алу жасырынып тұр.
Басқа кез келген тауар сияқты, "жұмыс күші" тауарының бағасы да оның
өндірілуіне қоғамдық қажетті уақыт өлшемімен, яғни жұмысшы мен оның
отбасының тіршілік құрал-жабдықтарының құнымен анықталады.
Сейтіп, капиталист жұмысшыға оның еңбек күшінің құнын адал төлеуге,
сөйте отырып ұтыста болуға мүмкіндігі бар.
Неліктен? Өйткені, жұмыс күшін сатып алғаннан кейін, оның уақытша
иеленушісі әрі өндіріс құралдарын меншіктенуші ретінде жұмысшыдан оның
өзіне жұмыс күшін өндіру үшін қажетті еңбектің недәуір үлкен көлемін талап
етуге хақылы.
Осылайша, жұмысшы өзіне жеткілікті "қажетті өнімдіруге" қажетті жұмыс
уақытына капиталист оған көрсетпестен "қосымша жұмыс уақытын" қосады, оның
барысында жұмысшы капиталист өтемейтін "қосымша өнім" өндіреді, Жұмысшының
қажетті және қосымша еңбегінен тұратын тауарды сату кезінде капиталист
өзіне соншалық қажетті қосымша құнды алады.
Сонымен, капиталист деген - қосымша құнды алу үшін пайдаланылатын жай
ақша ғана емес, оның алунуын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қоғамдық
құрылғы. Міне сондықтан да капитал - тарихи пайда болатын, сол себептен
тарихи ауыспалы қоғамдық құрылғы.
Капиталист қосылған құн түсірмей өмір сүре алмайды, оның өндірілуі -
капитализмнің негізгі экономикалық заңы, ал аясында қосымша өнімнің
қосымша кұнға айналуы жүретін экономикалық қатынас классикалық капитализм
жүйесінде негізгі өндірістік қатынасқа айналды.
Капитал үш жағдайда пайда болады:
- дамыған тауар өндірісінің болуы;
- потенциалды капиталистер, яғни көп ақша жинап, оларды капиталистік
жолмен қолданысқа көшетін адамдардың пайда болуы;
- өз жұмыс күшін сату орны мен саласын таңдауда дербес өндіріс
құралдарынан "азат" жұмысшының пайда болуы. Бұндай жағдайда ол
жұмыс күшін сатуға мәжбүр.
Екінші және үшінші жағдайлар "капиталдың бастапқы қорлануы"
шаруалырдың жерден айрылуы және сауда-гершіліктің дамуы деп аталатын тұтас
бір тарихи дәуірдің жемісі болып табылады.
Капиталист үшін капитал ретіндегі ақша екі бөлімнен тұрады:
а) өндіріс құралдарын сатып алуға жұмсалатын және сондық өзгеріссіз
жасалған тауардың құнына кіретін "тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz