Астық дақылдарының тұқым шаруашылығы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Элита және суперэлита сорттары
1.1 Элита және суперэлита сорттарын алу
1.2 Тұқым өндірісінің негізгі технологиясы. Элита және суперэлита өндірісі
1.3 Элиталық және суперэлиталық тұқымдарды өндірудің әдістері мен схемалары
2. Астық дақылдарының тұқым шаруашылығы
2.1. Астық дақылдарының бастапқылық тұқым шаруашылығының кескіндері, әдістемелері және техникасы.
3. ҚР элиталық бидай сорттары
Қорытынды
Пайдаланылған ақпарат көздері
Негізгі бөлім
1. Элита және суперэлита сорттары
1.1 Элита және суперэлита сорттарын алу
1.2 Тұқым өндірісінің негізгі технологиясы. Элита және суперэлита өндірісі
1.3 Элиталық және суперэлиталық тұқымдарды өндірудің әдістері мен схемалары
2. Астық дақылдарының тұқым шаруашылығы
2.1. Астық дақылдарының бастапқылық тұқым шаруашылығының кескіндері, әдістемелері және техникасы.
3. ҚР элиталық бидай сорттары
Қорытынды
Пайдаланылған ақпарат көздері
Селекцияда тұқым шаруашылығы жұмыстарын табыспен жүргізу үшін және ауыл шаруашылығының өндірісінде сорттарды дұрыс пайдалану үшін сорттың не екенін, сорт топтарының өзара ұқсастығы мен олардың бір-бірінен айырмашылығын білу аса маңызды.
Өсімдіктер систематикасында «форма» және «сорт» бір ұғымды білдіреді. Алайда, сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлі өзгерістер бар.Сорт адамның өндірістік қызметі арқасында шығарылады. Ол ауыл шаруашылығы өндірісінің құралы болып табылады.
Сорт деп, селекция тәсілімен алынған морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау ерекшеліктерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктің жиынтығын айтады.
Өсімдіктер систематикасында «форма» және «сорт» бір ұғымды білдіреді. Алайда, сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлі өзгерістер бар.Сорт адамның өндірістік қызметі арқасында шығарылады. Ол ауыл шаруашылығы өндірісінің құралы болып табылады.
Сорт деп, селекция тәсілімен алынған морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау ерекшеліктерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктің жиынтығын айтады.
1. «Өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері» : оқулық / Т. Н. Нұрғасенов - Астана : Фолиант, 2007.
Кіріспе
Селекцияда тұқым шаруашылығы жұмыстарын табыспен жүргізу үшін және ауыл шаруашылығының өндірісінде сорттарды дұрыс пайдалану үшін сорттың не екенін, сорт топтарының өзара ұқсастығы мен олардың бір-бірінен айырмашылығын білу аса маңызды.
Өсімдіктер систематикасында форма және сорт бір ұғымды білдіреді. Алайда, сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлі өзгерістер бар.Сорт адамның өндірістік қызметі арқасында шығарылады. Ол ауыл шаруашылығы өндірісінің құралы болып табылады.
Сорт деп, селекция тәсілімен алынған морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау ерекшеліктерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктің жиынтығын айтады.
Мынадай негізгі шарттарды атап өту қажет:
1. Сорт құрамына кіретін өсімдік топтарының шығу тегіне жалпыламалық бар. Ол бір немесе бірнеше өсімдік тұқымынан көбейтіледі.
2. Өсімдіктің бастапқы тегін көбейте отырып, шыққан тұқым шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша сұрыптау жолымен алынады.
3. Сорт ашық бір аймақтағы табиғат жағдайында өсірілуі үшін шығарылады.Ол бір топырақ-климат аймағында жоғары өнім берсе, екінші аймақта ондай өнім бермеуі мүмкін.
4. Сорт нақты өндірістік жағдайда өсіру үшін жасалады және механикаландыруда қол жеткен деңгейге, егіншілік мәдениетіне сай болуы қажет.
5. Тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда сорт тұрақты және жоғары сапалы өнім беруді қамтамасыз етуі тиіс.
Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сорттары шығу тегі бойынша жергілікті және селекциялық болып бөлінеді.
Жергілікті сорт деп, дақылдардың нақты бір жерде өсірілуіне орай ұзақ, табиғи және жасанды сұрыптаудың қарапайым әдістерімен жасалған сорттарды айтады.Түрлі дақылдардың жергілікті сорттарының үлкен бөлігі халықтық селекция процесімен алынған.
Селекциялық сорт деп, селекциялық ғылыми әдістері негізінде ғылыми-зерттеу мекемелерінде шығарылған сорттарды айтады.Олар морфологиялық белгілер және шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша біркелкі болуымен ерекшелінеді.
Сортқа қойылатын өндірістік талаптар:
Осы заманғы ауыл шаруашылық өндірісі сортқа жоғары талаптар қояды. Олардың негізгілері мыналар:
1. Жыл сайын жоғары және тұрақты өнім беруі. Сорт жоғары өнімді болуымен қатар , тыңайтқыш ендіруге және басқа агро әдістерге кеткен шығынды өз түсімімен өтеуі қажет.
2. Даму барысында ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді болуы тиіс. Сорттар құрғақшылыққа, төмен температураға, қыстап шығу барысында қолайсыз жағдайларға (күздік және көп жылдық дақыл сорттары) төзімді болуы шарт. Бұл қасиеттер өнімнің тұрақтылығын анықтайды.
3. Аурулар мен зиянкестерді қоздырушыларға да төзімді болуы керек.
4. Өнімнің жоғары сапасы. Сорттар себілу мақсатына қарай қажетті өнімді ( ақуыз, қант, крахмал, май, талшық) мол беруі керек.
Көбісі сортты өсімдік түрі немесе түршесі деп қателеседі,бірақ жабайы далада сорттар кездеспейді, себебі сорттар адамның арқасында пайда болады. Өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарумен айналысатын адам- селекционер деп аталады.
Селекциялық жұмыстың басты мақсаты көп көлемді өнім бере алатын, сапасы жақсартылған жаңа сорттарды шығару болып табылады.
Сорттарды элиталық, репродукциялық және т.б болып бөледі.
Элиталық тұқымдар арнайы тұқымдардан алынған және мемлекеттік стандарттың талаптарына , сонымен қатар тұқым шаруашылығының басқа да нормативті құжаттарының талаптарына сай келетін ауыл шаруашылық өсімдіктер тұқымдары болып табылады.
Репродукциялық тұқымдар элиталық тұқымдардан кейінгі ауыл шаруашылық өсімдіктерінің тұқымдары.
Негізгі бөлім
1. Элита және суперэлита сорттары
Тұқым шаруашылығы ауыл шаруашылығы дақылдарының аудандастырылған сорттар мен будандарының жоғары сапалы сорттық тұқымын көбейтіп, шаруашылықтарды қамтамасыз етумен қатар, тұқымдық дәннің сорттық , биологиялық және өнім беру қасиеттерінің сақталуын қадағалап отыратын ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бір саласы.
Тұқым шаруашылығы - бұл ауылшаруашылығының мамандандырылған саласы, оның міндеті таза сорттылықты, биологиялық және өнімділік сапасын сақтап сорттық тұқымдарды көбейту. Ғылыми-зерттеу мекемелері, соның ішінде селекциялық станциялар, аудандастырылған сорттардың сорттық тұқымдарын өсіруді қамтамасыз етуге шамалары жетпейді, сондықтан олармен толықтай қамтамасыз ету үшін міндет тұқым шаруашылығы саласына жүктеледі.
Тұқым шаруашылығы бір-бірімен тығыз байланысты екі міндетті атқарады.
Біріншісі, белгілі бір аймаққа енгізілген жаңа сорттың жоғары сапалы тұқымын қажетті мөлшерге дейін көбейту. Бірақ жаопыламай көбейтудің нәтижесінде және сортты ұзақ пайдаланудың әсірінен, олардың өнімділігі азаяды.
Екінші міндеті- аудандастырылған өндірістегі сорттық тұқымның сапасын сақтау. Сондықтан тұқым шаруашылығында сорт алмастыру және сорт жаңарту қызметтері жүргізіледі.
Сорт алмастыру - мемлекеттік сынақтың қорытындысы бойынша өндірістегі ескі сортты өнімділігі мен сапасы жоғары жаңа сортпен алмастыру.
Сорт жаңарту - сорттық, биологиялық қасиеттері төмендеген тұқымдарды сол сорттың жаңа тұқымдарымен алмастыру.
Тұқым жаңарту негізі - элита болып табылады. Элита француз тілінен аударғанда- өте жақсы деген мағынаны білдіреді, яғни сорттың ең жақсы сұрыпталып алынған өсімдіктердің ұрпағы.
Элита термині таңдаулы, ең жақсы тұқым дегенді білдіреді. Ал супер жалғауының тіркесуі вирустардан тазартылған дәрежесін көрсетеді.
Элиталық тұқымдар немесе элита - сапалық көрсеткіші жағынан ең жақсы тұқымдар болып табылады. Элиталық тұқымдардың өндірісте өндірілуі белгілі бір жоспар арқылы жүзеге асады. Жоспар облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы мен ғылыми-зерттеу мекемелерімен бірігіп жасалады.
Суперэлита ғылыми-зерттеу мекемелерінде алынған, сорттың барлық қасиеттері мен белгілерін жеткізетін ең жақсы іріктелген өсімдіктер тұқымдары.
Суперэлиталық және элиталық тұқымдар деп, әдейлеп селекциялық-тұ- қымдылық және агротехникалық әдістермен, мемлекеттік стандарттың сұра- ныстарына сәйкестендіріліп өсірілген және сол сорттың ұрпақтылық қасиеттеріне және тұқымдық және егістік сапасына сай келетіндерді атайды.
Сорттың бағалық, шаруашылық және биологиялық қасиеттерінің толығымен сақталып жоғалмауы - сұрыптау кезінде жоғары өнімді, жақсы құрылған, сырт белгісі сортқа тән өсімдіктердің масақтары мен шашақ бастарын алу; жоғары агрофонда өсіру; түрлік және сорттық тазалауды жүргізу; сортқа сырт белгісі тән емес, нашар дамыған ауруға шалдыққан өсімдіктерді алып тастау арқылы жүзеге асады.
Селекция тұқым өсіру қызметімен айналысатын мемлекеттік өндіріске беретін алғашқы тұқым элиталық немесе элита деп аталады. Оның сорттық тазалығы 100 % , егістік сапасы 1 кластан төмен болмауы керек, тұқым жақсы , толықтай бірыңғай, сонымен қатар 1000 тұқымдық салмағы мен өнімі жоғары болуы керек. Жыл сайын көбейтілген элитаның ұрпағы репродукция деп аталады.
Сорт жаңартуда бес және одан төменгі репродукциялық тұқым сол сорттың элитасымен немесе бір репродукциясымен алмастырылады.
Сан ғасырлық тәжірибелердің нәтижесінде XVIII ғасырдың екінші жартысында тұқым шаруашылығының теориясы мен тәжірибесінде кең, бағалы еңбектер жинақталды.Бұл бағытта зор үлестерін орыс ғалымдары қосты. Бұндай ғалымдар қатарына А.Т.Болотовты жатқызуға болады. Ол Средство, которое можно употреблять для получения к посеву лучших семян атты еңбегінде өзіндік өсіру жүйесін, жинау, кептіру, тазарту, сақтау және тұқымдардың ұқсастығын тексеру жүйесін баяндады. Оның ойынша тұқымдардың нашарлауы олардың түрлі ауруларға төтеп бере алмауы, сол себептен де ол тұқымдарды жаңарту қажет деген тоқтамды ұстанды.Сонымен қатар И.Комов, В.А. Левшин, В.В. Беликов және А.Т.Болотовтың басқа да жақтаушылары өз еңбектерінде мәдени өсімдіктерді өсіру үшін оларға өте жақсы жағдайлар жасау қажет екендігін атап өтті. Өсімдіктердің жаңа тұқымдарын алудағы сан ғасырлық әдістер мен жұмыстар өсімдіктерді жақсартудағы сұрыптаудың рөлі ерте кездерде байқалғанын дәлелдейді. Табиғи және жасанды сұрыптау теориясының негізін салушы Ч.Дарвин өз еңбектерінде алғаш болып бөлек өсімдіктерді сұрыптап, олардың тұқымдарын бөлек құнарлы аймақтарға еккен ағылшын селекционерлерін, атап айтқанда Ле Кутерді, Ширефті және Галлетті атап өтті. Мұндай тәсілдер тұқымдық материалдарды жақсартып қана қоймай, сонымен қатар оларды жаңа сорттар ретінде шығаруға мүмкіндік берді.Бұндай тәсілдер ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Англия және Франция елдерінде кеңінен таралды. [1]
1.1 Элита және суперэлита сорттарын алу
Тұқым шаруашылығының сорт алмасу және сорт жаңарудағы барлық жұмыстарының жүйесінің негізінде жоғары сапалы элита тұқымдарын алу жатыр.
Жоспар бойынша элита тұқымын көбейту үшін тұқым шаруашылықтық мекемелерге таратып береді. Элита тұқымының өндірісі оның шығарылатын жеріне жақын қашықта болса, онда ол сорттың бағалы нышандарын және сорттық жағдайларын сақтау да жеңіл болады. Тұқым шаруашылықтық мекемелерде элитаның тұқымдарынан келісімді репродукциялық тұқымдарды шығарады. Тұқым шаруашылықтық мекемелерде көкөніс, бақша дақылдарының және мал азықтылық тамыржемістілердің сорттық тұқымдарын белгілікті репродукциялық тұқымдарға дейін өсіреді.
Элитадан алынған сорттық тұқымдар, бірінші репродукциялық тұқым деп аталанады. Тұқымдық кешендерде көбейтілген бірінші репродукциялық тұқымдар, екінші репродукциялық тұқымдарды береді. Содан кейінгі көбей-гендер үшінші репродукциялық тұқымдар деп саналынады.
Элита тұқымдарын, суперэлита тұқымдарынан өсірілген өсімдіктерден ғана алынады.
Суперэлита және элита тұқымдары келесідей сұраныстарға сай болуы керек:
ұрпақтарында сорттық нышандар мен қасиеттерді сақтай білу;
сорттық тазалығы бойынша бірінші категорияға, ал егістік сапасы бойынша - бірінші класқа сай болуы;
карантиндік аурулары жоқ егістерден, болмаса танаптардан жиналған болуы керек. Осы талаптарға сай емес суперэлита және элита тұқымдары, бірінші репродукцияға ауыстырылынады.
Негізінен суперэлита тұқымдарын өндіретіндер болып, тұқымдылық сұрыптау әдісі есептелінеді, яғни онда таңдап алынған өсімдіктерді бағалап, ескеріп және жақсы тұқымдарды таңдап алуға әбден болады.Суперэлиталық тұқымдарды өсіру үшін таңдап алынған жақсы ұрпақтарды біріктіреді. Ұрпақтылық сұрыптауда нәтижелі өсімдіктер саны дақылды көбейту коэффициентіне, суперэлита тұқымдарын өндіру жоспарына және сорттың генетикалық құрамына байланысты болады. Олар бірнеше ондықтан бірнеше жүздікке және мыңдыққа дейін болуы мүмкін.
Элита тұқымдарын сорттың шаруашылықты-бағалық нышандарын және қасиеттерін сақтауға қолайлы жағдайларда ғана өсіреді. Элита тұқымдарын өсіргенде, олардың жоғарғы сорттық сапаларын сақтау үшін қатаң түрде сорттық агротехниканы, өсімдіктерді оңтайлы және тегістелген агротехникалық әлпетте өсіріп, биологиялық және механикалық ластануға жол бермей, арақашықтылық бөлектеуді бұлжытпай сақтап, аналықтарды сақтауға оңтайлы жағдайларды жасап және егістік үшін жоғары сапалы пісіп жетілген тұқымдарды пайдаланған абзал.
Туыстық сұрыптау әдісімен суперэлитадан алынған элита тұқымдарын өсіргенде, барлық құнды өсімдіктер (жемістер, бадандар, қаудандар, тамыр-жемістілер және т.б.) қолданылады.
Элитаның сорттық тазалығын егістерді апробациялап бағалайды, оны селекционер болмаса элита шығаратын мекеменің семеновод-апробаторы бағалайды.Элиталық тұқымдардың егістік сапасын мемлекеттік тұқымдық инспекция бағалайды.[2]
1.2 Тұқым өндірісінің негізгі технологиясы. Элита және суперэлита өндірісі
Элита өндірісі келесідей кешенді селекция -- тұқымдық әдістердің орындалуларына сүйенеді:
Ең өнімді егістердің жоғарғы ұрпақтық түршелерінен нәтижелі заттарды таңдау (масақ, шашақгүл, өсімдіктер);
Тұқымдардың сорттық сапаларын, оларды екі жыл бойы қайталап себу арқылы тексеру;
Осы топырақты-климаттық аймаққа бейімделген технологиямен өсімдіктерді өсіру, олар дегеніміз, жақсы тұқымдық сапалары бар ең жоғарғы өнімділіктерді беретін: жақсы алғыегістер, тыңайтқыштардың барлық түрлерімен тыңайтылған таза сүрі жерлер болып есептелінеді;
Түрлік және сорттық отауларды жүргізу, аурулар және зиянкестермен залалданған жарамсыз өсімдіктер мен тұқымдастарды жою;
Дақылдар және сорттардың басқа сорттармен биологиялық және механикалық ластануларын болдырмау үшін сортаралық арақашықтықтарды сақтай отырып, мамандандырылған тұқымшаруашылықтық ауыспалы егістерде егу қажет;
Жоғары сапалы сорттық тазалықтарды сақтау үшін, егістер, жинап алу,тұқымдарды тазалау және сақтау кезеңдерінде, қатаң бақылау жүргізу басты шарт;
Болашақта, керекті жақсы сапалы, 1000 дәнінің салмағы жоғары, таңдаумен алынған тұқым қорымен қамтамасыздандыра алу үшін тұқымдарды міндетті түрде сорттық сұрыптаудан өткізген абзал;
Тозаңды қаракүйе кеселіне бейімді бидай мен арпаның сорттарының тұқұмдарын міндетті түрде термиялық және химиялық дәрілеулерден өткізу керек;
Тұқымдардың сақтаулылық қорларын жасау қажет.
Осы аталған, жағдайларды жасауда дұрыс ұйымдастырылған, элиталық және суперэлиталық тұқымдарды өсіру әдістері мен әдістемелерінің берері мол.
1.3 Элиталық және суперэлиталық тұқымдарды өндірудің әдістері мен схемалары
Дақылдардың ерекшеліктеріне, топырақ-климаттық жағдайларға және кейбір жеке даралық әдістерге сорттардың тәлімділігіне байланысты, элиталық тұқымдар өндірісінің әдістері мен кескіндері әртүрлі болып келеді.Ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, элитаны жасаудың әдістері қарастырылған.
Басқа әдістерге қарағанда екі жылдық ұрпағын бағалау арқылы жекелей-туысқандық сұрыптау, жоғары дәрежелі сорттық тазалықты жақсы қамтамасыздандыратын және экономикалық тиімді болып табылды. Бұл әдістің тағы да бір ерекшелігі, жеке дақылдардың көпжылдық ұрпақтары мен ата-тектілігі ескеріледі және сорттың қасиеттері мен нышандарын сақтау үшін сұрыптаулар жүргізіледі.
Элиталық тұқымдарды өндіруде жекелей сұрыптау кескіні, әрқашан, келесідей сатылардан құрастырылады:
* 1 жылғы ұрпақтық сынау питомнигі;
* 2 жылғы ұрпақтық сынау питомнигі;
* 1-4 жылдық көбейту питомнигі;
* суперэлита
* элита
Элита өндірісі үшін жоғары сапалы тұқымдарды өндірумен -- 1 және 2 жылғы ұрпақтық сынау питомнигі мен 2 жылғы көбейту питомнигі жататын тұқым шаруашылығының бастапқы бөлімі айналысады. Cондай-ақ, ластануды және биологиялық қайталама тозаңдануды болдырмау үшін керекті шаралар міндетті түрде қолданылады.
Нәтижелі материалдарды алу үшін ең жоғарғы өнімдер қалыптасқан (элита, суперэлита т.б.) егістіктер алынады. Солардан керекті сортың, сорттық тазалығы 100%-ды алғашқы өсімдіктері алынады. Таңдап алынған өсімдіктердің тұқымдары 1 жылғы сынақтау питомнигінде пайдалынылады. 2 жылғы ұрпақтық сынау питомнигінде өсімдіктер тобы немесе 1 жылғы ұрпақтық сынау питомнигінен алынып себіледі. Сондай-ақ, 1 жылғы ұрпақтық сынау питомнигінен немесе топтар мен тұқымдастардың нашарлары жарамсыз деп табылады, ал жақсыларын жинап алады, бастырылады және зертханалық бағалаудан кейін тұқымдарды біріктіріп көбейту питомнигінде пайдаланылады. Бірінші, екі питомниктерде осы аймаққа сәйкес селекциялық питомникке бейімделген әдістемелер мен агротехникалар пайдаланылады. Көбейту питомниктерде себу жұмыстары, кәдімгі қатарлап себу әдісімен дәріленген тұқымдармен жүргізіледі, сондай-ақ түрлік, сорттық және қалпына келтірулік отаулар іске асырылынады. Жинау және бастырылғаннан кейін оларды іріліктеріне байланысты жақсы жіктелген тұқымдарды келесі буындар үшін қолдаланамыз.
Көбейту питомнигінен алынған тұқыммен себілген ұрпақтарды суперэлита деп атаймыз. Бұл дегеніміз өнімділігі, сорттық және егістік кондициясына сәйкес өте жақсы тұқымдар болып саналынады.
Ескерту, элита тұқымдарын көп мөлшерде өндірген жағдайда, көбейту питомниктеріне сол сорттың тұқымдарымен 2-4 жылдар бойы қайталап себуге болады. Мұндай жағдайда тұқымдарды құжаттандырады: 1-ші қайталап себілгендер - екінші жылдық көбейту тұқымдары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Селекцияда тұқым шаруашылығы жұмыстарын табыспен жүргізу үшін және ауыл шаруашылығының өндірісінде сорттарды дұрыс пайдалану үшін сорттың не екенін, сорт топтарының өзара ұқсастығы мен олардың бір-бірінен айырмашылығын білу аса маңызды.
Өсімдіктер систематикасында форма және сорт бір ұғымды білдіреді. Алайда, сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлі өзгерістер бар.Сорт адамның өндірістік қызметі арқасында шығарылады. Ол ауыл шаруашылығы өндірісінің құралы болып табылады.
Сорт деп, селекция тәсілімен алынған морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау ерекшеліктерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктің жиынтығын айтады.
Мынадай негізгі шарттарды атап өту қажет:
1. Сорт құрамына кіретін өсімдік топтарының шығу тегіне жалпыламалық бар. Ол бір немесе бірнеше өсімдік тұқымынан көбейтіледі.
2. Өсімдіктің бастапқы тегін көбейте отырып, шыққан тұқым шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша сұрыптау жолымен алынады.
3. Сорт ашық бір аймақтағы табиғат жағдайында өсірілуі үшін шығарылады.Ол бір топырақ-климат аймағында жоғары өнім берсе, екінші аймақта ондай өнім бермеуі мүмкін.
4. Сорт нақты өндірістік жағдайда өсіру үшін жасалады және механикаландыруда қол жеткен деңгейге, егіншілік мәдениетіне сай болуы қажет.
5. Тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда сорт тұрақты және жоғары сапалы өнім беруді қамтамасыз етуі тиіс.
Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сорттары шығу тегі бойынша жергілікті және селекциялық болып бөлінеді.
Жергілікті сорт деп, дақылдардың нақты бір жерде өсірілуіне орай ұзақ, табиғи және жасанды сұрыптаудың қарапайым әдістерімен жасалған сорттарды айтады.Түрлі дақылдардың жергілікті сорттарының үлкен бөлігі халықтық селекция процесімен алынған.
Селекциялық сорт деп, селекциялық ғылыми әдістері негізінде ғылыми-зерттеу мекемелерінде шығарылған сорттарды айтады.Олар морфологиялық белгілер және шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша біркелкі болуымен ерекшелінеді.
Сортқа қойылатын өндірістік талаптар:
Осы заманғы ауыл шаруашылық өндірісі сортқа жоғары талаптар қояды. Олардың негізгілері мыналар:
1. Жыл сайын жоғары және тұрақты өнім беруі. Сорт жоғары өнімді болуымен қатар , тыңайтқыш ендіруге және басқа агро әдістерге кеткен шығынды өз түсімімен өтеуі қажет.
2. Даму барысында ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді болуы тиіс. Сорттар құрғақшылыққа, төмен температураға, қыстап шығу барысында қолайсыз жағдайларға (күздік және көп жылдық дақыл сорттары) төзімді болуы шарт. Бұл қасиеттер өнімнің тұрақтылығын анықтайды.
3. Аурулар мен зиянкестерді қоздырушыларға да төзімді болуы керек.
4. Өнімнің жоғары сапасы. Сорттар себілу мақсатына қарай қажетті өнімді ( ақуыз, қант, крахмал, май, талшық) мол беруі керек.
Көбісі сортты өсімдік түрі немесе түршесі деп қателеседі,бірақ жабайы далада сорттар кездеспейді, себебі сорттар адамның арқасында пайда болады. Өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарумен айналысатын адам- селекционер деп аталады.
Селекциялық жұмыстың басты мақсаты көп көлемді өнім бере алатын, сапасы жақсартылған жаңа сорттарды шығару болып табылады.
Сорттарды элиталық, репродукциялық және т.б болып бөледі.
Элиталық тұқымдар арнайы тұқымдардан алынған және мемлекеттік стандарттың талаптарына , сонымен қатар тұқым шаруашылығының басқа да нормативті құжаттарының талаптарына сай келетін ауыл шаруашылық өсімдіктер тұқымдары болып табылады.
Репродукциялық тұқымдар элиталық тұқымдардан кейінгі ауыл шаруашылық өсімдіктерінің тұқымдары.
Негізгі бөлім
1. Элита және суперэлита сорттары
Тұқым шаруашылығы ауыл шаруашылығы дақылдарының аудандастырылған сорттар мен будандарының жоғары сапалы сорттық тұқымын көбейтіп, шаруашылықтарды қамтамасыз етумен қатар, тұқымдық дәннің сорттық , биологиялық және өнім беру қасиеттерінің сақталуын қадағалап отыратын ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бір саласы.
Тұқым шаруашылығы - бұл ауылшаруашылығының мамандандырылған саласы, оның міндеті таза сорттылықты, биологиялық және өнімділік сапасын сақтап сорттық тұқымдарды көбейту. Ғылыми-зерттеу мекемелері, соның ішінде селекциялық станциялар, аудандастырылған сорттардың сорттық тұқымдарын өсіруді қамтамасыз етуге шамалары жетпейді, сондықтан олармен толықтай қамтамасыз ету үшін міндет тұқым шаруашылығы саласына жүктеледі.
Тұқым шаруашылығы бір-бірімен тығыз байланысты екі міндетті атқарады.
Біріншісі, белгілі бір аймаққа енгізілген жаңа сорттың жоғары сапалы тұқымын қажетті мөлшерге дейін көбейту. Бірақ жаопыламай көбейтудің нәтижесінде және сортты ұзақ пайдаланудың әсірінен, олардың өнімділігі азаяды.
Екінші міндеті- аудандастырылған өндірістегі сорттық тұқымның сапасын сақтау. Сондықтан тұқым шаруашылығында сорт алмастыру және сорт жаңарту қызметтері жүргізіледі.
Сорт алмастыру - мемлекеттік сынақтың қорытындысы бойынша өндірістегі ескі сортты өнімділігі мен сапасы жоғары жаңа сортпен алмастыру.
Сорт жаңарту - сорттық, биологиялық қасиеттері төмендеген тұқымдарды сол сорттың жаңа тұқымдарымен алмастыру.
Тұқым жаңарту негізі - элита болып табылады. Элита француз тілінен аударғанда- өте жақсы деген мағынаны білдіреді, яғни сорттың ең жақсы сұрыпталып алынған өсімдіктердің ұрпағы.
Элита термині таңдаулы, ең жақсы тұқым дегенді білдіреді. Ал супер жалғауының тіркесуі вирустардан тазартылған дәрежесін көрсетеді.
Элиталық тұқымдар немесе элита - сапалық көрсеткіші жағынан ең жақсы тұқымдар болып табылады. Элиталық тұқымдардың өндірісте өндірілуі белгілі бір жоспар арқылы жүзеге асады. Жоспар облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы мен ғылыми-зерттеу мекемелерімен бірігіп жасалады.
Суперэлита ғылыми-зерттеу мекемелерінде алынған, сорттың барлық қасиеттері мен белгілерін жеткізетін ең жақсы іріктелген өсімдіктер тұқымдары.
Суперэлиталық және элиталық тұқымдар деп, әдейлеп селекциялық-тұ- қымдылық және агротехникалық әдістермен, мемлекеттік стандарттың сұра- ныстарына сәйкестендіріліп өсірілген және сол сорттың ұрпақтылық қасиеттеріне және тұқымдық және егістік сапасына сай келетіндерді атайды.
Сорттың бағалық, шаруашылық және биологиялық қасиеттерінің толығымен сақталып жоғалмауы - сұрыптау кезінде жоғары өнімді, жақсы құрылған, сырт белгісі сортқа тән өсімдіктердің масақтары мен шашақ бастарын алу; жоғары агрофонда өсіру; түрлік және сорттық тазалауды жүргізу; сортқа сырт белгісі тән емес, нашар дамыған ауруға шалдыққан өсімдіктерді алып тастау арқылы жүзеге асады.
Селекция тұқым өсіру қызметімен айналысатын мемлекеттік өндіріске беретін алғашқы тұқым элиталық немесе элита деп аталады. Оның сорттық тазалығы 100 % , егістік сапасы 1 кластан төмен болмауы керек, тұқым жақсы , толықтай бірыңғай, сонымен қатар 1000 тұқымдық салмағы мен өнімі жоғары болуы керек. Жыл сайын көбейтілген элитаның ұрпағы репродукция деп аталады.
Сорт жаңартуда бес және одан төменгі репродукциялық тұқым сол сорттың элитасымен немесе бір репродукциясымен алмастырылады.
Сан ғасырлық тәжірибелердің нәтижесінде XVIII ғасырдың екінші жартысында тұқым шаруашылығының теориясы мен тәжірибесінде кең, бағалы еңбектер жинақталды.Бұл бағытта зор үлестерін орыс ғалымдары қосты. Бұндай ғалымдар қатарына А.Т.Болотовты жатқызуға болады. Ол Средство, которое можно употреблять для получения к посеву лучших семян атты еңбегінде өзіндік өсіру жүйесін, жинау, кептіру, тазарту, сақтау және тұқымдардың ұқсастығын тексеру жүйесін баяндады. Оның ойынша тұқымдардың нашарлауы олардың түрлі ауруларға төтеп бере алмауы, сол себептен де ол тұқымдарды жаңарту қажет деген тоқтамды ұстанды.Сонымен қатар И.Комов, В.А. Левшин, В.В. Беликов және А.Т.Болотовтың басқа да жақтаушылары өз еңбектерінде мәдени өсімдіктерді өсіру үшін оларға өте жақсы жағдайлар жасау қажет екендігін атап өтті. Өсімдіктердің жаңа тұқымдарын алудағы сан ғасырлық әдістер мен жұмыстар өсімдіктерді жақсартудағы сұрыптаудың рөлі ерте кездерде байқалғанын дәлелдейді. Табиғи және жасанды сұрыптау теориясының негізін салушы Ч.Дарвин өз еңбектерінде алғаш болып бөлек өсімдіктерді сұрыптап, олардың тұқымдарын бөлек құнарлы аймақтарға еккен ағылшын селекционерлерін, атап айтқанда Ле Кутерді, Ширефті және Галлетті атап өтті. Мұндай тәсілдер тұқымдық материалдарды жақсартып қана қоймай, сонымен қатар оларды жаңа сорттар ретінде шығаруға мүмкіндік берді.Бұндай тәсілдер ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Англия және Франция елдерінде кеңінен таралды. [1]
1.1 Элита және суперэлита сорттарын алу
Тұқым шаруашылығының сорт алмасу және сорт жаңарудағы барлық жұмыстарының жүйесінің негізінде жоғары сапалы элита тұқымдарын алу жатыр.
Жоспар бойынша элита тұқымын көбейту үшін тұқым шаруашылықтық мекемелерге таратып береді. Элита тұқымының өндірісі оның шығарылатын жеріне жақын қашықта болса, онда ол сорттың бағалы нышандарын және сорттық жағдайларын сақтау да жеңіл болады. Тұқым шаруашылықтық мекемелерде элитаның тұқымдарынан келісімді репродукциялық тұқымдарды шығарады. Тұқым шаруашылықтық мекемелерде көкөніс, бақша дақылдарының және мал азықтылық тамыржемістілердің сорттық тұқымдарын белгілікті репродукциялық тұқымдарға дейін өсіреді.
Элитадан алынған сорттық тұқымдар, бірінші репродукциялық тұқым деп аталанады. Тұқымдық кешендерде көбейтілген бірінші репродукциялық тұқымдар, екінші репродукциялық тұқымдарды береді. Содан кейінгі көбей-гендер үшінші репродукциялық тұқымдар деп саналынады.
Элита тұқымдарын, суперэлита тұқымдарынан өсірілген өсімдіктерден ғана алынады.
Суперэлита және элита тұқымдары келесідей сұраныстарға сай болуы керек:
ұрпақтарында сорттық нышандар мен қасиеттерді сақтай білу;
сорттық тазалығы бойынша бірінші категорияға, ал егістік сапасы бойынша - бірінші класқа сай болуы;
карантиндік аурулары жоқ егістерден, болмаса танаптардан жиналған болуы керек. Осы талаптарға сай емес суперэлита және элита тұқымдары, бірінші репродукцияға ауыстырылынады.
Негізінен суперэлита тұқымдарын өндіретіндер болып, тұқымдылық сұрыптау әдісі есептелінеді, яғни онда таңдап алынған өсімдіктерді бағалап, ескеріп және жақсы тұқымдарды таңдап алуға әбден болады.Суперэлиталық тұқымдарды өсіру үшін таңдап алынған жақсы ұрпақтарды біріктіреді. Ұрпақтылық сұрыптауда нәтижелі өсімдіктер саны дақылды көбейту коэффициентіне, суперэлита тұқымдарын өндіру жоспарына және сорттың генетикалық құрамына байланысты болады. Олар бірнеше ондықтан бірнеше жүздікке және мыңдыққа дейін болуы мүмкін.
Элита тұқымдарын сорттың шаруашылықты-бағалық нышандарын және қасиеттерін сақтауға қолайлы жағдайларда ғана өсіреді. Элита тұқымдарын өсіргенде, олардың жоғарғы сорттық сапаларын сақтау үшін қатаң түрде сорттық агротехниканы, өсімдіктерді оңтайлы және тегістелген агротехникалық әлпетте өсіріп, биологиялық және механикалық ластануға жол бермей, арақашықтылық бөлектеуді бұлжытпай сақтап, аналықтарды сақтауға оңтайлы жағдайларды жасап және егістік үшін жоғары сапалы пісіп жетілген тұқымдарды пайдаланған абзал.
Туыстық сұрыптау әдісімен суперэлитадан алынған элита тұқымдарын өсіргенде, барлық құнды өсімдіктер (жемістер, бадандар, қаудандар, тамыр-жемістілер және т.б.) қолданылады.
Элитаның сорттық тазалығын егістерді апробациялап бағалайды, оны селекционер болмаса элита шығаратын мекеменің семеновод-апробаторы бағалайды.Элиталық тұқымдардың егістік сапасын мемлекеттік тұқымдық инспекция бағалайды.[2]
1.2 Тұқым өндірісінің негізгі технологиясы. Элита және суперэлита өндірісі
Элита өндірісі келесідей кешенді селекция -- тұқымдық әдістердің орындалуларына сүйенеді:
Ең өнімді егістердің жоғарғы ұрпақтық түршелерінен нәтижелі заттарды таңдау (масақ, шашақгүл, өсімдіктер);
Тұқымдардың сорттық сапаларын, оларды екі жыл бойы қайталап себу арқылы тексеру;
Осы топырақты-климаттық аймаққа бейімделген технологиямен өсімдіктерді өсіру, олар дегеніміз, жақсы тұқымдық сапалары бар ең жоғарғы өнімділіктерді беретін: жақсы алғыегістер, тыңайтқыштардың барлық түрлерімен тыңайтылған таза сүрі жерлер болып есептелінеді;
Түрлік және сорттық отауларды жүргізу, аурулар және зиянкестермен залалданған жарамсыз өсімдіктер мен тұқымдастарды жою;
Дақылдар және сорттардың басқа сорттармен биологиялық және механикалық ластануларын болдырмау үшін сортаралық арақашықтықтарды сақтай отырып, мамандандырылған тұқымшаруашылықтық ауыспалы егістерде егу қажет;
Жоғары сапалы сорттық тазалықтарды сақтау үшін, егістер, жинап алу,тұқымдарды тазалау және сақтау кезеңдерінде, қатаң бақылау жүргізу басты шарт;
Болашақта, керекті жақсы сапалы, 1000 дәнінің салмағы жоғары, таңдаумен алынған тұқым қорымен қамтамасыздандыра алу үшін тұқымдарды міндетті түрде сорттық сұрыптаудан өткізген абзал;
Тозаңды қаракүйе кеселіне бейімді бидай мен арпаның сорттарының тұқұмдарын міндетті түрде термиялық және химиялық дәрілеулерден өткізу керек;
Тұқымдардың сақтаулылық қорларын жасау қажет.
Осы аталған, жағдайларды жасауда дұрыс ұйымдастырылған, элиталық және суперэлиталық тұқымдарды өсіру әдістері мен әдістемелерінің берері мол.
1.3 Элиталық және суперэлиталық тұқымдарды өндірудің әдістері мен схемалары
Дақылдардың ерекшеліктеріне, топырақ-климаттық жағдайларға және кейбір жеке даралық әдістерге сорттардың тәлімділігіне байланысты, элиталық тұқымдар өндірісінің әдістері мен кескіндері әртүрлі болып келеді.Ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, элитаны жасаудың әдістері қарастырылған.
Басқа әдістерге қарағанда екі жылдық ұрпағын бағалау арқылы жекелей-туысқандық сұрыптау, жоғары дәрежелі сорттық тазалықты жақсы қамтамасыздандыратын және экономикалық тиімді болып табылды. Бұл әдістің тағы да бір ерекшелігі, жеке дақылдардың көпжылдық ұрпақтары мен ата-тектілігі ескеріледі және сорттың қасиеттері мен нышандарын сақтау үшін сұрыптаулар жүргізіледі.
Элиталық тұқымдарды өндіруде жекелей сұрыптау кескіні, әрқашан, келесідей сатылардан құрастырылады:
* 1 жылғы ұрпақтық сынау питомнигі;
* 2 жылғы ұрпақтық сынау питомнигі;
* 1-4 жылдық көбейту питомнигі;
* суперэлита
* элита
Элита өндірісі үшін жоғары сапалы тұқымдарды өндірумен -- 1 және 2 жылғы ұрпақтық сынау питомнигі мен 2 жылғы көбейту питомнигі жататын тұқым шаруашылығының бастапқы бөлімі айналысады. Cондай-ақ, ластануды және биологиялық қайталама тозаңдануды болдырмау үшін керекті шаралар міндетті түрде қолданылады.
Нәтижелі материалдарды алу үшін ең жоғарғы өнімдер қалыптасқан (элита, суперэлита т.б.) егістіктер алынады. Солардан керекті сортың, сорттық тазалығы 100%-ды алғашқы өсімдіктері алынады. Таңдап алынған өсімдіктердің тұқымдары 1 жылғы сынақтау питомнигінде пайдалынылады. 2 жылғы ұрпақтық сынау питомнигінде өсімдіктер тобы немесе 1 жылғы ұрпақтық сынау питомнигінен алынып себіледі. Сондай-ақ, 1 жылғы ұрпақтық сынау питомнигінен немесе топтар мен тұқымдастардың нашарлары жарамсыз деп табылады, ал жақсыларын жинап алады, бастырылады және зертханалық бағалаудан кейін тұқымдарды біріктіріп көбейту питомнигінде пайдаланылады. Бірінші, екі питомниктерде осы аймаққа сәйкес селекциялық питомникке бейімделген әдістемелер мен агротехникалар пайдаланылады. Көбейту питомниктерде себу жұмыстары, кәдімгі қатарлап себу әдісімен дәріленген тұқымдармен жүргізіледі, сондай-ақ түрлік, сорттық және қалпына келтірулік отаулар іске асырылынады. Жинау және бастырылғаннан кейін оларды іріліктеріне байланысты жақсы жіктелген тұқымдарды келесі буындар үшін қолдаланамыз.
Көбейту питомнигінен алынған тұқыммен себілген ұрпақтарды суперэлита деп атаймыз. Бұл дегеніміз өнімділігі, сорттық және егістік кондициясына сәйкес өте жақсы тұқымдар болып саналынады.
Ескерту, элита тұқымдарын көп мөлшерде өндірген жағдайда, көбейту питомниктеріне сол сорттың тұқымдарымен 2-4 жылдар бойы қайталап себуге болады. Мұндай жағдайда тұқымдарды құжаттандырады: 1-ші қайталап себілгендер - екінші жылдық көбейту тұқымдары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz