Қаржылық есептің аудиті
Кіріспе
1.Бөлім. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1. Қаржының мәні, функциялары және рөлі.
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
1.2 Жалпы қоғамдық қаржылық катынастар
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну
2.Бөлім. ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АУДИТІ
2.1. Қаржылық бақылау және оның мәні мен маңызы
2.2 Қаржылық бақылаудың сыныптамасы
2.3 Аудиторлық бақылау (аудит)
2.4 Аудиттің түрлері
2.5 Қаржылық бақылаудың әдістері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Бөлім. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1. Қаржының мәні, функциялары және рөлі.
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
1.2 Жалпы қоғамдық қаржылық катынастар
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну
2.Бөлім. ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АУДИТІ
2.1. Қаржылық бақылау және оның мәні мен маңызы
2.2 Қаржылық бақылаудың сыныптамасы
2.3 Аудиторлық бақылау (аудит)
2.4 Аудиттің түрлері
2.5 Қаржылық бақылаудың әдістері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы: Қазақстан, 2000-96 бет.
2. Қазақстан Республикасын Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Қазақстан Республикасының Кодексі, Егемен Қазастан 6 мамыр, 2004 жыл.
4. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ.: «Қаржы менеджменті»- оқу құралы, Алматы: 1999ж.-188-бет.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. Алматы,2005жыл – 6-бет.
6. Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие-Петербург:2000г.-192 стр.
7. Балабанов И.Т. основы финансового менеджмента. Учебное пособие. М.:1999г-512 стр.
8. Берлин С.И. Теория финансов, учебное пособие – М.:Приор, 2000-256стр.
9. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық - Алматы, Экономика, 2005ж-52-бет.
10. Дүйсенбаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие-Алматы, Экономика,1998-184-бет.
11. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. – Москва, 2001-760-стр.
2. Қазақстан Республикасын Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Қазақстан Республикасының Кодексі, Егемен Қазастан 6 мамыр, 2004 жыл.
4. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ.: «Қаржы менеджменті»- оқу құралы, Алматы: 1999ж.-188-бет.
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. Алматы,2005жыл – 6-бет.
6. Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие-Петербург:2000г.-192 стр.
7. Балабанов И.Т. основы финансового менеджмента. Учебное пособие. М.:1999г-512 стр.
8. Берлин С.И. Теория финансов, учебное пособие – М.:Приор, 2000-256стр.
9. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық - Алматы, Экономика, 2005ж-52-бет.
10. Дүйсенбаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие-Алматы, Экономика,1998-184-бет.
11. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. – Москва, 2001-760-стр.
ЖОСПАР:
Кіріспе
1-Бөлім. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1. Қаржының мәні, функциялары және рөлі.
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
1.2 Жалпы қоғамдық қаржылық катынастар
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну
2-Бөлім. Қаржылық есептің аудиті
2.1. Қаржылық бақылау және оның мәні мен маңызы
2.2 Қаржылық бақылаудың сыныптамасы
2.3 Аудиторлық бақылау (аудит)
2.4 Аудиттің түрлері
2.5 Қаржылық бақылаудың әдістері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың
құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет
етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Нарықтық экокномика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып
жататын ақша айналымын, ақша ағымын бейнелеп көрсетеді. Экономиканың жұмыс
істеуінің нарық жағдайында мемлекет, тауар, ақша қатынастарын әлде қайда аз
дәрежеде реттейді, негізгі реттеуші тауарлардың, жұмыстардың, қызмет
көрсетулер, мәліметтер жүйесінің сұранымы мен ұысынымы болып табылады.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырамас бөлігі, ол әлде
қашан экономикалық жүйе шеңберіндегі ұдайы өндірістің түрлі субъектілері
арасындағы бүкіл ақша қатынастары емес тек айрықша ақша қатынастарын
білдіреді. Қаржының басты белгілерінің бірі оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақты қозғалысы мен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Қаржының
ақшадан мазмұны жағынан, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Қаржы
экономикалық категория ретінде экономикалық заңдардың іс-әрекетіне
негізделеді. Қаржыны құндық-экономикалық категориялардың бүкіл жалпы
жиынтығынан ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше
белгілерді біліп алған жөн. Экономикалық категория ретіндегі қаржының
мазмұнын құрайтын қатынастардың өзгешелігін олардың көрінісінің әрқашан
ақша нысаны болатынында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі
қоғамдық ұдайы өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек
ақша қатынастарын білдіреді.
Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады. Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары
құрылып, пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды
ұйымдастыратын органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде
тар мағынада, тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық
тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты
қаржы қатынастарының жиынтығы екенін естен шығармаған жөн.
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен – мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрайды. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Бұл курстық жұмысты жазу барысында көтерген өзекті мәселелер
қаржының мәні мен функциялары және рөлі, оның жалпы қоғамдық қаржылық
катынастардағы ролі, қаржылық есеп беруді жасау және ұйымдастыру ұсыну,
қаржылық бақылау және оның мәні мен маңызы, қаржылық бақылаудың
сыныптамасы, аудиторлық бақылау, аудиттің түрлері, қаржылық бақылаудың
әдістері т.б. болып отыр. Осы жұмысты жаза отыра айтылған барлық мәселелер
бойынша теориялық және практикалық дәлелдемелер келтіріліп, анықталды.
1-Бөлім. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕПЗДЕРІ
1. Қаржының мәні, функциялары және рөлі
1.1. Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы ("қолмақол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finanсе сөзінен шыққан)
қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып
көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына
көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
"Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму зандылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдықэкономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
- әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
- кез келген қоғамдықэкономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүдделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
- өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатыңастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбінесе натуралдық сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашылығы болып табылады.
Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады;
- егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өңдірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне қызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады. Қаржының құндық бөлу стадиясында жұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан кредиттен, жалақыдан және бағадан айтарлықтай
айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдықзаттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күшжігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тутыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өвдірілген өнімдер сатып
алусатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын
айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, әр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өндірілген еңбек өнімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен күндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен
жалпыға ортак, балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдык емес игіліктер, қызметтердің өндірілген
массасы қоғамдық өнімніц натуралдық заттай кәрінісімен бірге оның ақшалай
кәрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдықзаттай нысандағы
өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын тудырады.
Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті ақша қорларын
жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда болатын ақша,
экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрыды. Қаржы тауар қатынастарынан
тыс өмір сүре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар ақша,
бага, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
бірбірімен қолмақол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолмақол ақшасыз немесе қолмақол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
"Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық енімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтыды. Ұғым қатынастарының
жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында
қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын ақша ағынын
бейнелеп көрсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұрынымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын бідіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепетеңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша — бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында — бөлуде және айырбастауда болады. Екінші стадияда ақша
нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың қозғалысынан оқшауланады және оның
шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа иеленушілерге өтуімен) немесе құнның
әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен (бір иеленушінің шеңберінде)
сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн (ақша нысанындағы) тауар нысанына
айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы
өндірістің екінші стадиясында құнның ақша нысанының бір жақты қозғалысының
орны болады, ал үшінші стадияда құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның
бірі ақша нысанында, ал басқасы тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тутыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда басқа
экономикалық категорияның механизмі баға жұмыс істейді. Қаржының іс-
әрекет'етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында асқан дәрежеде
көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады. Сонымен қаржы
мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет ететін орны ақшаның нақтылы
қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы болып табылады.
Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі ұлттық табыс
алгашқы бөлу (Алгашқы бөлу– деп өткізілген құнды бөлшектеу процесі мен
тауар бағасының элементтеріне (жалақыға, пайдаға, табысқа т.с.с.) сәйкес
келетін оның құрымындағы бастапқы табыстарды мүшелеуді айтады; ал
бөлінгенді одан әрі бөлумен байланыстының барлығы қайта бөлуге жатады)
процесіне ұшырап, мақсатгы арналым мен субъектілер бойынша бөлінеді. Бұл
процестің нәтижесінде құн оны құрыйтын микроэлементтерге — с, v, және т*ге
ыдырайды: өндіріске жұмсалынған өндіріс құрылдары құнының (с) орны
толтырылады, қызметкерлердің жалақысы (v) төленеді және қосымша өнім (т)
алынады. Қаржы қатынастарының қаржы талшығы мен басы өндіріс сферасында
қосымша өнімді жасау мен оны кейінгі бөлу болып табылады. Тап осы қосымша
өнім немесе қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша
қорларьін) құрыйтын қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы
қатынастарының мәнін және қаржы функцияларының бастауын құрайды. Сөйтіп,
өңдірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде сатылатын өнімді "с", "v"
және "т"ге сәйкес элементгерге бөлудің үйлесімдері қалыптасады және оларға
сәйкес ақшалай табыстар мен ақша қорланымдары жасалынады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілер арасында құнды одан әрі бөлу және оны мақсатты
пайдалануды нақтыландыру да қаржының негізінде жүзеге асырылады.
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір бөлігі
тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар мен
субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі өзінің
үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің жеке бөліктерге
бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоеамдық өнімді жасау мен пайдалану арасындагы
байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына,
қоғамдықәлеуметтік процестерге әсерін зерделеуге ғылыми көзқарасты талап
етеді.
** с — өндірістің материалдық шығындары; v — қажетті онімнің құны; т —
қосымша өнімнің құны. Шет елдің оқулық әдебиеттерінде экономиканың даму
ауқымының өлшем көрсеткіші — кірістер мен шығыстар бойынша анықталатын
жалпы ұлттық онім пайдаланылады. Кірістер бойынша ЖҮӨ мына элементтерді
жинақтаумен жасалынады: тұтынылған капиталдың колемі (амортизациялық
аударымдар); бизнеске салынатын жанама салықтар; жалдамалы қызметкердің
жалақысы; ренталық толемдер; пайыздар; меншіктен түсетін табыстар;
корпорациялардың пайдасы. Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл жиынтығы
бойынша) ЖҮӨ мыналарды қамтиды: үй шаруашылығының, яғни елдің бүкіл
халқының тұтыну шығыстарының көлемі — С; жалпы жекеше ішкі инвестициялар —
Іg; тауарлар мен қызметтер корсетуді үкіметтің сатып алуы — G; Хn — таза
экспорт (экспорт көлемінің импорттан асып түсуі немесе керісінше минус
белгісімен). ЖҰӨ (GNР) сомасы = С+Іg+ G +Хn. Бұл корсеткіш қоғамдық
ондірістің ақырғы нәтижесін сипаттайды, ол айналым қорларының (капиталының)
(бұл қорлардың қалыптасуы мен қозғалысында қаржы зор рөл атқарады) елеулі
белігі болып келетін аралық өнімнің құнын қамтымайды. Сондыктан бұл
оқулықта жалпықоғамдық өнімнің Р=с+ү+m дәстүрлі формуласы алынды және
үлкейтілген түрде экономикадағы құнның қозғалысын оның осы негізгі
элементтері бойынша бақылап отыруға болады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі өндірістік қатынастарға кіреді (1.2
сызбаны қараңыз). Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір
бөлігі, яғни олар базистікәрі негізгі қатынастар болып табылады деуге
болады.
Экономикалық зандармен анықталатын қоғамдағы өңцірістік қатынастар
категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар — бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде көрінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т,б, жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұрыным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
1.2. Жалпы қоғамдық қаржылық катынастар
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан —
жекеге" қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.б.)
Әр түрлі қоғамдық саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде қаржымен
қатар басқа экономикалық категориялар да ақша, табыс (пайда термині
Қазақстанда таза табысқа ауыстырылған), өзіндік құн және басқалары
пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын (тауардың құнын немесе
бағасын білдіру, айналыс құрылы, еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін анықтау,
өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің нәтижелерін бағалау)
орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың мәні мен маңызы
көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты белгілері бойынша
айырмашылығы бар.
Өндірістік қатынастар
Ақша қатынастары
Қаржы қатынастары
Бюджет Ме
мл
ек
ет
ті
к
кр
ед
ит
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен,
тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық
категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты — қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиістілігін (жататынын) баса
көрсетеді.
Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн бола бастайды. Сөйтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде (материалдық
өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық жүргізудің түрлі
деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан алуан процестері жүзеге
асады. Бөлу процесі натуралдықзаттай нысанда да — өндіріс құрылдары мен
тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де, сондай-ақ ақша нысанында да
еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақша қорларының қозғалысы
арқылы да болып жатады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік сыпаты экономикалық
категория ретінде олардың айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, өйткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозгалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық өдістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы ісқимылдың амалдары ретінде директиваяық, ягни
қажетті, сәзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалық категориялардың — бағаның,
еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұрытын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құннық бір жақты қозгалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкішаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мұлтіксіз бөліп алуға мүмкіндік
береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді. Басқа бірде
бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі — қаржы қатынастарының
ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының өрісін тежеп
отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты, біржақты
тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық категория
ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы — бұл шаруашыяық жургізуші субъектілерде және
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның олеуметтік және басқа
қажеттіліктерін қанагаттандыруга пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан жөне қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдердің әр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді және т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы-өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы — табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрымы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары —
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық
өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық
құрылымын реттеу, ғылымитехникалық жетістіктерді тезірек енгізуді
ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін-
өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылып, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр, Тек бұл ресурстар орталықтың,
аймақтардың, шаруашылық
1.3. Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын
қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Заңға, 24 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің
стандартына сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге
міндетті.
Есептік кезеңдегі түгендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның
әрбіреуін тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейді. Субъект түгендеуді
жүргізу міндетті мына жағдайларда қалыс қалады:
жылдық бухгалтерлік есеп беруді жасау алдында, алайда есептік жылдың
қараша айынан бұрын бастамауы керек;
субъект мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектінің қайта құрылуына тапсырғанда;
материалды-жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдаутапсыру күні);
халантараж және қаскүнемдік фактілерін белгілегенде, сондай-ақ
құндылықтар бүлдірілгенде мұндай фактілерде дереу түгендеу;
төтенше жағдайдан болатын өрт немесе стихиялық (дүлей) апат кезінде, бұл
апаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу;
тарату (бөліністік) балансы жасалмастан бұрын субъектіні таратуда
(қайта ұйымдастыруда);
негізгі құралды және тауарлыматериалдық қорларын қайта бағалауда
субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде жэне
Қазақстан Республикасы заңында қарастырылған басқа жағдайлар.
Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оның бар-жоқтығын (его
наличие) және заттай көлемі тексеріледі, сонымен бірге оның құрымына құрал-
сайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе
кірмейтінін анықтау; құрылыс-монтаж жұмыстарының құрамында жоспарсыз
жұмыстың бар-жоғы анықталуы керек; тоқтатылған жэне уақытша тоқтатылған
құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды.
Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай
жұмысын, оның көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.
Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен
және қатаң есеп берумен бланктерді полистік (сақтандыру куәлігі) қайта
есептеумен түгендейді. Түгендеу нәтижесін жеке Қолда бар ақшаны түгендеу
актісімен ресімдейді. Кассаны түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің
басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу
Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Кассаны тугендеу, қатаң есеп берумен
құжаттар жэне бланкілерді (әуе және теміржол билеттері, жанар-жағар май
(бензин) талондарын жэне т.б.) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің
қатысумен кенеттен болады, Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік кайта
есептеліп, кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Тугендеу
басталғанша (бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир
түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек жэне кассалық кітапша
бойынша акша қаражатының қалдығын шығаруы керек. Кассирден барлық кіріс
және шығыс құжаттары есеп беруге кіреді және кассада кірістелінбеген,
есептен шығарылмаған сома қалған жоқ, деген қолхат алынады. Ақша қайта
есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады.
Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен
салыстырылады. Актіге анықталган жолсыздықтар туралы кассирдің
түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект
басшысының қарары жазылады.
Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық
материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талапқа
сай жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты (көшірме нұсқасы) қайда
сақталады.
Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шықты. Мұндай
жағдайда кассалық кіріс ордері жазылып, мына жазулар бойынша
ресімделетін субъект қызметінің нәтижесіне кірістеледі
(жаткызылады);
451 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолмақол ақшалар шот дебеті;
727 Негізгі емес кызметтен алынған басқадай табыс шот кредиті 150
теңге;
Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шықса, мұндай жағдайда:
- анықталған кем сомаға кассалық шығыс ордері жазылады:
334 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот дебеті
451 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолмақол ақшалар шот кредиті
5000 теңге;
кассирдің мойнына ақша салу:
333 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу шот дебеті
334 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот кредиті 5000 теңге;
* кассирмен кем шығуды жабу (кассалық кіріс ордері жазылады): 451
Кассадаш ұлттык валюта түріндегі колмакол ақшалар шот дебеті
333 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу шот
кредиті 5000 теңге.
Банктегі шот, несие бойынша, салық бойынша банкпен есеп
айырысу – бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылармен,
мердігерлермен және басқадай кредит берушілермен бастапқы құжаттардың
негізінде түгенделеді, мұнда қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотка
жататын соманы мұқият тексереді. Берешектің пайда болған мерзімін, оның
нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды. Барлық
дебиторлармен жэне кредиторлармен кәсіпорын қағаздық шоттан үзінді көшірме
алмасуы керек жэне оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.
Баланстан берешектің есептеп шығаруын тексеріп, 3 жылдың ішінде өндіріп
алу мүмкіндігін бақылауды жүзеге асыру аса қажет.
Егер айырысуларды түгендеу дебиторлық жэне кредиторлық берешектер
сомасын негіздеу жэне қысқарту, айьшпұл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне
(айыбы) жэне күмэнді карыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін
төлем тәртібінің сақталуын қадагалау, бекітілген келісімшарт бойынша өзара
есеп айырысу, төлем мерзімін нақтылау мақсатында жүргізіледі. Тексеруге
жататындар:
есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу Қазақстан Республикасы заңында
белгіленген іссапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру нормасына,
субъектінің кассалық операцияларды жүргізу ережесіне сәйкес шаруашылық,
өкілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты беру
негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты беру және
шағын кәсіпорындардағы 24 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі
және есеп беруі Стандартына сәйкес тексеріледі;
кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу тексеру
барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларға
тіркелген қосымша ақтау құжаттарына қатысты банк жазулары салыстырылады.
Ақшалай кредит сомасының есептелу мерзіміне және процент төлеміне
(кредиттік келісімшартпен анықталады) сәйкес тексеріледі;
сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар және
мердігерлермен есеп айырысу – субъект таңдаған есептік саясатқа сәйкес
тексереді.
Мынаны есте ұстау керек: талап қою мерзімі 3 жылды құрайды (Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 178бабы, Салық кодексінің 219бабы,
1тармағы, 1тармақшасы).
Талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды кешіктіру (қарызды
төлеу мерзімін өткізіп алу) сәтінен басталады. Талап қою мерзімі біткен
(өтіп кеткен) дебиторлық берешек субъект басшысының шешімі бойынша резерв
есебінен есептен гаығарылады (БЕС 5 Табыс және оған әдістемелік ұсыныс
больш табьшатын Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв) немесе
резерв құрылмаған болса, онда шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылып,
салық салғанда түзетуге кіреді (Салық кодексінің 219бабы);
• еңбекақы бойынша субъектінің қызметкерге берешегі комиссия
істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы тексереді (Салық
кодексінің 149бабы, 2тармағы);
• есептеудің дұрыстығы, мөлшерлеме көлемі және салық төлеу мерзімдері
жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-ақ бұлардың бухгалтерлік
есеп шоттарында көрініс табуы;
• алдағы кезең шығындары құжат бойынша шотта көрініс табатын сома,
сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді;
• жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жолдағы тауарлар
сомасының бір бөлігі және фактурасы жоқ жеткізілім бойынша.
Инвестицияны түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынды растайтьш
құжаттар? олардың дұрыс ресімделуі, құнды қағаз балансында ескерілген қршың
нақтылығы, уақтылығы және құнды қағаз бойьгаша алынған табыстардың
бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.
Материалдық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-Бөлім. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1. Қаржының мәні, функциялары және рөлі.
1.1 Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
1.2 Жалпы қоғамдық қаржылық катынастар
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну
2-Бөлім. Қаржылық есептің аудиті
2.1. Қаржылық бақылау және оның мәні мен маңызы
2.2 Қаржылық бақылаудың сыныптамасы
2.3 Аудиторлық бақылау (аудит)
2.4 Аудиттің түрлері
2.5 Қаржылық бақылаудың әдістері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың
құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет
етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Нарықтық экокномика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып
жататын ақша айналымын, ақша ағымын бейнелеп көрсетеді. Экономиканың жұмыс
істеуінің нарық жағдайында мемлекет, тауар, ақша қатынастарын әлде қайда аз
дәрежеде реттейді, негізгі реттеуші тауарлардың, жұмыстардың, қызмет
көрсетулер, мәліметтер жүйесінің сұранымы мен ұысынымы болып табылады.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырамас бөлігі, ол әлде
қашан экономикалық жүйе шеңберіндегі ұдайы өндірістің түрлі субъектілері
арасындағы бүкіл ақша қатынастары емес тек айрықша ақша қатынастарын
білдіреді. Қаржының басты белгілерінің бірі оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақты қозғалысы мен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Қаржының
ақшадан мазмұны жағынан, функциялары жағынан да айырмашылығы бар. Қаржы
экономикалық категория ретінде экономикалық заңдардың іс-әрекетіне
негізделеді. Қаржыны құндық-экономикалық категориялардың бүкіл жалпы
жиынтығынан ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше
белгілерді біліп алған жөн. Экономикалық категория ретіндегі қаржының
мазмұнын құрайтын қатынастардың өзгешелігін олардың көрінісінің әрқашан
ақша нысаны болатынында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі
қоғамдық ұдайы өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек
ақша қатынастарын білдіреді.
Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады. Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары
құрылып, пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды
ұйымдастыратын органдардың жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде
тар мағынада, тек мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық
тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты
қаржы қатынастарының жиынтығы екенін естен шығармаған жөн.
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен – мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың көптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бұрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрайды. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Бұл курстық жұмысты жазу барысында көтерген өзекті мәселелер
қаржының мәні мен функциялары және рөлі, оның жалпы қоғамдық қаржылық
катынастардағы ролі, қаржылық есеп беруді жасау және ұйымдастыру ұсыну,
қаржылық бақылау және оның мәні мен маңызы, қаржылық бақылаудың
сыныптамасы, аудиторлық бақылау, аудиттің түрлері, қаржылық бақылаудың
әдістері т.б. болып отыр. Осы жұмысты жаза отыра айтылған барлық мәселелер
бойынша теориялық және практикалық дәлелдемелер келтіріліп, анықталды.
1-Бөлім. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕПЗДЕРІ
1. Қаржының мәні, функциялары және рөлі
1.1. Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
Қаржы ("қолмақол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finanсе сөзінен шыққан)
қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып
көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына
көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржы туралы жұмыстың ("Афин республикасының кірістері туралы") алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
"Афиннің мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму зандылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдықэкономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
- әр түрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын есепке алады;
- кез келген қоғамдықэкономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүдделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
- өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатыңастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбінесе натуралдық сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашылығы болып табылады.
Тиісінше мемлекеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады;
- егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өңдірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне қызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады. Қаржының құндық бөлу стадиясында жұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан кредиттен, жалақыдан және бағадан айтарлықтай
айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдықзаттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күшжігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тутыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өвдірілген өнімдер сатып
алусатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын
айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, әр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өндірілген еңбек өнімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен күндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен
жалпыға ортак, балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдык емес игіліктер, қызметтердің өндірілген
массасы қоғамдық өнімніц натуралдық заттай кәрінісімен бірге оның ақшалай
кәрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдықзаттай нысандағы
өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын тудырады.
Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті ақша қорларын
жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда болатын ақша,
экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрыды. Қаржы тауар қатынастарынан
тыс өмір сүре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар ақша,
бага, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
бірбірімен қолмақол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолмақол ақшасыз немесе қолмақол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
"Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық енімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтыды. Ұғым қатынастарының
жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында
қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын ақша ағынын
бейнелеп көрсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұрынымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын бідіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепетеңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша — бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында — бөлуде және айырбастауда болады. Екінші стадияда ақша
нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың қозғалысынан оқшауланады және оның
шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа иеленушілерге өтуімен) немесе құнның
әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен (бір иеленушінің шеңберінде)
сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн (ақша нысанындағы) тауар нысанына
айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы
өндірістің екінші стадиясында құнның ақша нысанының бір жақты қозғалысының
орны болады, ал үшінші стадияда құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның
бірі ақша нысанында, ал басқасы тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тутыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда басқа
экономикалық категорияның механизмі баға жұмыс істейді. Қаржының іс-
әрекет'етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында асқан дәрежеде
көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады. Сонымен қаржы
мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет ететін орны ақшаның нақтылы
қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы болып табылады.
Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі ұлттық табыс
алгашқы бөлу (Алгашқы бөлу– деп өткізілген құнды бөлшектеу процесі мен
тауар бағасының элементтеріне (жалақыға, пайдаға, табысқа т.с.с.) сәйкес
келетін оның құрымындағы бастапқы табыстарды мүшелеуді айтады; ал
бөлінгенді одан әрі бөлумен байланыстының барлығы қайта бөлуге жатады)
процесіне ұшырап, мақсатгы арналым мен субъектілер бойынша бөлінеді. Бұл
процестің нәтижесінде құн оны құрыйтын микроэлементтерге — с, v, және т*ге
ыдырайды: өндіріске жұмсалынған өндіріс құрылдары құнының (с) орны
толтырылады, қызметкерлердің жалақысы (v) төленеді және қосымша өнім (т)
алынады. Қаржы қатынастарының қаржы талшығы мен басы өндіріс сферасында
қосымша өнімді жасау мен оны кейінгі бөлу болып табылады. Тап осы қосымша
өнім немесе қоғамның таза табысын (табыстарды, қорланымдарды, ақша
қорларьін) құрыйтын қайта жасалынған қоғамдық өнімнің бұл бөлігі қаржы
қатынастарының мәнін және қаржы функцияларының бастауын құрайды. Сөйтіп,
өңдірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде сатылатын өнімді "с", "v"
және "т"ге сәйкес элементгерге бөлудің үйлесімдері қалыптасады және оларға
сәйкес ақшалай табыстар мен ақша қорланымдары жасалынады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілер арасында құнды одан әрі бөлу және оны мақсатты
пайдалануды нақтыландыру да қаржының негізінде жүзеге асырылады.
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір бөлігі
тұтынылады. Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар мен
субъектілер бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі өзінің
үлесін алуы тиіс. Қаржының қатысуынсыз қоғамдық өнімнің жеке бөліктерге
бөлінуі мүмкін емес. Қаржы қоеамдық өнімді жасау мен пайдалану арасындагы
байланыстырушы буын болып табылады.
Қарастырылған процестер қаржы қатынастарының күрделі тоқайласуын,
олардың басқа экономикалық қатынастармен өзара іс-әрекетін шарттастырады
және олардың экономиканың тиімділігіне, оның үдемелі дамуына,
қоғамдықәлеуметтік процестерге әсерін зерделеуге ғылыми көзқарасты талап
етеді.
** с — өндірістің материалдық шығындары; v — қажетті онімнің құны; т —
қосымша өнімнің құны. Шет елдің оқулық әдебиеттерінде экономиканың даму
ауқымының өлшем көрсеткіші — кірістер мен шығыстар бойынша анықталатын
жалпы ұлттық онім пайдаланылады. Кірістер бойынша ЖҮӨ мына элементтерді
жинақтаумен жасалынады: тұтынылған капиталдың колемі (амортизациялық
аударымдар); бизнеске салынатын жанама салықтар; жалдамалы қызметкердің
жалақысы; ренталық толемдер; пайыздар; меншіктен түсетін табыстар;
корпорациялардың пайдасы. Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл жиынтығы
бойынша) ЖҮӨ мыналарды қамтиды: үй шаруашылығының, яғни елдің бүкіл
халқының тұтыну шығыстарының көлемі — С; жалпы жекеше ішкі инвестициялар —
Іg; тауарлар мен қызметтер корсетуді үкіметтің сатып алуы — G; Хn — таза
экспорт (экспорт көлемінің импорттан асып түсуі немесе керісінше минус
белгісімен). ЖҰӨ (GNР) сомасы = С+Іg+ G +Хn. Бұл корсеткіш қоғамдық
ондірістің ақырғы нәтижесін сипаттайды, ол айналым қорларының (капиталының)
(бұл қорлардың қалыптасуы мен қозғалысында қаржы зор рөл атқарады) елеулі
белігі болып келетін аралық өнімнің құнын қамтымайды. Сондыктан бұл
оқулықта жалпықоғамдық өнімнің Р=с+ү+m дәстүрлі формуласы алынды және
үлкейтілген түрде экономикадағы құнның қозғалысын оның осы негізгі
элементтері бойынша бақылап отыруға болады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақша қатынастары экономикалық
қатынастарға жатады, ал экономикалық қатынастар өз кезегінде қоғамдық
қатынастар жүйесінің айқындаушы бөлігі өндірістік қатынастарға кіреді (1.2
сызбаны қараңыз). Бұдан қаржы қатынастарын өндірістік қатынастардың бір
бөлігі, яғни олар базистікәрі негізгі қатынастар болып табылады деуге
болады.
Экономикалық зандармен анықталатын қоғамдағы өңцірістік қатынастар
категориялар арқылы көрінеді. Экономикалық категориялар — бұл біркелкі
экономикалық қатынастардың көрінісі, бұл қатынастар экономикалық өмірдің
бір жағын сипаттайды және абстрактты, қорытынды түрде көрінеді; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, кредит, табыс (пайда) және т,б, жатады.
Қаржы, экономикалық категория ретінде, экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұрыным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарлау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
1.2. Жалпы қоғамдық қаржылық катынастар
Қатынастардың иерархиялық субординациясын ескере отырып, "жалпыдан —
жекеге" қағидаты бойынша олардың мынадай дәйекті қатарын жасауға болады:
жалпы қоғамдық қатынастар, өндірістік қатынастар, ақша қатынастары және
қаржы қатынастары (салық, бюджет, мемлекеттік кредит, сыртқы экономикалық
қатынастар және т.б.)
Әр түрлі қоғамдық саяси құрылымы бар осы заманғы мемлекеттерде қаржымен
қатар басқа экономикалық категориялар да ақша, табыс (пайда термині
Қазақстанда таза табысқа ауыстырылған), өзіндік құн және басқалары
пайдаланылады. Олардың әрқайсысы өзінің функцияларын (тауардың құнын немесе
бағасын білдіру, айналыс құрылы, еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемін анықтау,
өндірісті ынталандыру, кәсіпорындар қызметінің нәтижелерін бағалау)
орындайды, оларда қоғам дамуындағы бұл категориялардың мәні мен маңызы
көрінеді. Қаржының олардың барлығынан өзінің айрықшалықты белгілері бойынша
айырмашылығы бар.
Өндірістік қатынастар
Ақша қатынастары
Қаржы қатынастары
Бюджет Ме
мл
ек
ет
ті
к
кр
ед
ит
Қаржыны құндық экономикалық категориялардың бүкіл жалпы жиынтығынан
ажыратып алу үшін бұл экономикалық категорияға тән өзгеше белгілерді біліп
алған жөн. Сонымен бірге, құбылыстың мәнін, өзгешелігін бір ғана белгімен,
тіпті ол елеулі болғанның өзінде де сипаттау мүмкін емес. Құндық
категориялардың барлығының да толып жатқан ортақ белгілері болады.
Сондықтан қайсы бір құндық категориялардың, соның ішінде қаржының да
өзгешелігін тек бірнеше сипатты белгілердің жиынтығы ғана кез келген құндық
экономикалық категорияның, соның ішінде қаржының да мағынасы мен
өзгешеліктерін ашып бере алады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты — қаржының
маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және
қаржының құндық экономикалық категорияларға тиістілігін (жататынын) баса
көрсетеді.
Ақша қаржының іс-әрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орындай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) әкелетін құн бола бастайды. Сөйтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып табылады.
Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде (материалдық
өндіріс пен өндірістік емес салаларда) және шаруашылық жүргізудің түрлі
деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан алуан процестері жүзеге
асады. Бөлу процесі натуралдықзаттай нысанда да — өндіріс құрылдары мен
тұтыну предметтерінің қорларын жасаумен де, сондай-ақ ақша нысанында да
еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақша қорларының қозғалысы
арқылы да болып жатады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік сыпаты экономикалық
категория ретінде олардың айрықша белгісі болып табылады.
Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржының аса
маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері емес, өйткені
бұл белгілер бағаға да, еңбекке ақы төлеуге де, кредитке де ортақ.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақша қорларының
қозгалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақша
қорлары, істің шын мәнінде, қаржы қатынастарының объектілері болып
табылады.
Ақша-қаржы қорлары қоғамдық өндіріс қатысушыларының барлығында,
өндірістік емес сферада қаржылық өдістердің көмегімен жасалады. Әдістер,
қаржы қатынастарындағы ісқимылдың амалдары ретінде директиваяық, ягни
қажетті, сәзсіз болатын, міндетті сипатты игеріп алады, мұның өзі
экономиканы реттеудің қажеттігімен және қоғамдық дамудың мақсаттарына ақша
ресурстарының көлемі мен оның бағыттарын алдын ала қарастыру қажеттігімен
байланысты болады.
Ақша экономикалық өмірде, әдеттегідей, баламалы, яғни тауар және ақша
нысандарындағы құнның тең (бірдей) қозғалысы негізінде пайдаланылады.
Баламалылық белгісі басқа экономикалық категориялардың — бағаның,
еңбекақының, кредиттің іс-әрекетіне тән. Ақша қорларының бүкіл ақша
қаражаттарынан бөлініп тұрытын ерекшелігі сол, олар экономиканы басқарудың
барлық деңгейлерінде ақша нысанындағы құннық бір жақты қозгалысының
негізінде жасалады. Кез келген қаржы операциясы осындай ерекшелікпен
(салықтар, табыстан (пайдадан) аударылатын аударымдар, шығыстарды
қаржыландыру, субвенциялар және т.б.), яғни баламасыздықпен сипатталады.
Салалық қаржыларда қорлардағы ақшаның ішкішаруашылықтық мақсатты
оқшаулануының ұқсас қағидаты қолданылады.
Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше белгілері бұл экономикалық категорияны
ақша қатынастарының бүкіл жиынтығынан мұлтіксіз бөліп алуға мүмкіндік
береді, әрі қаржының өзгешелігін, ерекшелігін атап көрсетеді. Басқа бірде
бір құндық экономикалық категория белгілердің жоғарыда аталған жиынтығын
иемдене алмайды. Егер белгілердің алғашқы екеуі — қаржы қатынастарының
ақшалай сипаты мен бөлгіштік сипаты қаржы қатынастарының өрісін тежеп
отыратын болса, қаржыға тән қор нысаны, міндетті сипаты, біржақты
тәртіптегі құн қозғалысының баламасыздық сипаты экономикалық категория
ретіндегі қаржының айрықша ерекшеліктерін баса көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы — бұл шаруашыяық жургізуші субъектілерде және
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның олеуметтік және басқа
қажеттіліктерін қанагаттандыруга пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан жөне қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдердің әр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының нысандарын өзгертеді және т.б. Шаруашылық
жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы-өндірістік қажетіліктерді
қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың қажеттеріне
бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның ақша
қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы — табыстар мен
ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін қанағаттандырып
отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау. Қоғамдық
қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында
жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрымы мен құрылымының өзгеруіне
жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары —
мемлекеттік бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және
жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы (Қазақстан бойынша) бөлінеді.
Мемлекет қаржысының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық
өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа қоғамдық қажеттіліктер
қанағаттандырылады.
Қаржысыз кеңейтілген негізде өндірістік капиталдардың жеке және
қоғамдық толық айналымын қамтамасыз ету, экономиканың салалық және аумақтық
құрылымын реттеу, ғылымитехникалық жетістіктерді тезірек енгізуді
ынталандыру, басқа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкін емес.
Елде жергілікті мәні бар міндеттерді шешуге бейімделген жергілікті өзін-
өзі басқарудың дамуы да тиісті қаржымен қамтамасыз етуді, муниципалдық
құрылымдар қаржысының жұмыс істеуін талап етеді.
Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен
аймақтарға ерекше көңіл аударылып, оларға қаржы ресурстарын қалыптастыруда
үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр, Тек бұл ресурстар орталықтың,
аймақтардың, шаруашылық
1.3. Қаржылық есеп беруді жасау және ұсыну
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын
қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Заңға, 24 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің
стандартына сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге
міндетті.
Есептік кезеңдегі түгендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның
әрбіреуін тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейді. Субъект түгендеуді
жүргізу міндетті мына жағдайларда қалыс қалады:
жылдық бухгалтерлік есеп беруді жасау алдында, алайда есептік жылдың
қараша айынан бұрын бастамауы керек;
субъект мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектінің қайта құрылуына тапсырғанда;
материалды-жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдаутапсыру күні);
халантараж және қаскүнемдік фактілерін белгілегенде, сондай-ақ
құндылықтар бүлдірілгенде мұндай фактілерде дереу түгендеу;
төтенше жағдайдан болатын өрт немесе стихиялық (дүлей) апат кезінде, бұл
апаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу;
тарату (бөліністік) балансы жасалмастан бұрын субъектіні таратуда
(қайта ұйымдастыруда);
негізгі құралды және тауарлыматериалдық қорларын қайта бағалауда
субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде жэне
Қазақстан Республикасы заңында қарастырылған басқа жағдайлар.
Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оның бар-жоқтығын (его
наличие) және заттай көлемі тексеріледі, сонымен бірге оның құрымына құрал-
сайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе
кірмейтінін анықтау; құрылыс-монтаж жұмыстарының құрамында жоспарсыз
жұмыстың бар-жоғы анықталуы керек; тоқтатылған жэне уақытша тоқтатылған
құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды.
Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай
жұмысын, оның көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.
Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен
және қатаң есеп берумен бланктерді полистік (сақтандыру куәлігі) қайта
есептеумен түгендейді. Түгендеу нәтижесін жеке Қолда бар ақшаны түгендеу
актісімен ресімдейді. Кассаны түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің
басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу
Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Кассаны тугендеу, қатаң есеп берумен
құжаттар жэне бланкілерді (әуе және теміржол билеттері, жанар-жағар май
(бензин) талондарын жэне т.б.) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің
қатысумен кенеттен болады, Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік кайта
есептеліп, кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Тугендеу
басталғанша (бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир
түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек жэне кассалық кітапша
бойынша акша қаражатының қалдығын шығаруы керек. Кассирден барлық кіріс
және шығыс құжаттары есеп беруге кіреді және кассада кірістелінбеген,
есептен шығарылмаған сома қалған жоқ, деген қолхат алынады. Ақша қайта
есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады.
Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен
салыстырылады. Актіге анықталган жолсыздықтар туралы кассирдің
түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект
басшысының қарары жазылады.
Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық
материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талапқа
сай жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты (көшірме нұсқасы) қайда
сақталады.
Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шықты. Мұндай
жағдайда кассалық кіріс ордері жазылып, мына жазулар бойынша
ресімделетін субъект қызметінің нәтижесіне кірістеледі
(жаткызылады);
451 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолмақол ақшалар шот дебеті;
727 Негізгі емес кызметтен алынған басқадай табыс шот кредиті 150
теңге;
Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шықса, мұндай жағдайда:
- анықталған кем сомаға кассалық шығыс ордері жазылады:
334 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот дебеті
451 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолмақол ақшалар шот кредиті
5000 теңге;
кассирдің мойнына ақша салу:
333 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу шот дебеті
334 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот кредиті 5000 теңге;
* кассирмен кем шығуды жабу (кассалық кіріс ордері жазылады): 451
Кассадаш ұлттык валюта түріндегі колмакол ақшалар шот дебеті
333 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу шот
кредиті 5000 теңге.
Банктегі шот, несие бойынша, салық бойынша банкпен есеп
айырысу – бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушылармен,
мердігерлермен және басқадай кредит берушілермен бастапқы құжаттардың
негізінде түгенделеді, мұнда қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотка
жататын соманы мұқият тексереді. Берешектің пайда болған мерзімін, оның
нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды. Барлық
дебиторлармен жэне кредиторлармен кәсіпорын қағаздық шоттан үзінді көшірме
алмасуы керек жэне оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.
Баланстан берешектің есептеп шығаруын тексеріп, 3 жылдың ішінде өндіріп
алу мүмкіндігін бақылауды жүзеге асыру аса қажет.
Егер айырысуларды түгендеу дебиторлық жэне кредиторлық берешектер
сомасын негіздеу жэне қысқарту, айьшпұл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне
(айыбы) жэне күмэнді карыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін
төлем тәртібінің сақталуын қадагалау, бекітілген келісімшарт бойынша өзара
есеп айырысу, төлем мерзімін нақтылау мақсатында жүргізіледі. Тексеруге
жататындар:
есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу Қазақстан Республикасы заңында
белгіленген іссапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру нормасына,
субъектінің кассалық операцияларды жүргізу ережесіне сәйкес шаруашылық,
өкілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты беру
негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты беру және
шағын кәсіпорындардағы 24 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі
және есеп беруі Стандартына сәйкес тексеріледі;
кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу тексеру
барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларға
тіркелген қосымша ақтау құжаттарына қатысты банк жазулары салыстырылады.
Ақшалай кредит сомасының есептелу мерзіміне және процент төлеміне
(кредиттік келісімшартпен анықталады) сәйкес тексеріледі;
сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар және
мердігерлермен есеп айырысу – субъект таңдаған есептік саясатқа сәйкес
тексереді.
Мынаны есте ұстау керек: талап қою мерзімі 3 жылды құрайды (Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 178бабы, Салық кодексінің 219бабы,
1тармағы, 1тармақшасы).
Талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды кешіктіру (қарызды
төлеу мерзімін өткізіп алу) сәтінен басталады. Талап қою мерзімі біткен
(өтіп кеткен) дебиторлық берешек субъект басшысының шешімі бойынша резерв
есебінен есептен гаығарылады (БЕС 5 Табыс және оған әдістемелік ұсыныс
больш табьшатын Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв) немесе
резерв құрылмаған болса, онда шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылып,
салық салғанда түзетуге кіреді (Салық кодексінің 219бабы);
• еңбекақы бойынша субъектінің қызметкерге берешегі комиссия
істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы тексереді (Салық
кодексінің 149бабы, 2тармағы);
• есептеудің дұрыстығы, мөлшерлеме көлемі және салық төлеу мерзімдері
жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-ақ бұлардың бухгалтерлік
есеп шоттарында көрініс табуы;
• алдағы кезең шығындары құжат бойынша шотта көрініс табатын сома,
сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді;
• жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жолдағы тауарлар
сомасының бір бөлігі және фактурасы жоқ жеткізілім бойынша.
Инвестицияны түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынды растайтьш
құжаттар? олардың дұрыс ресімделуі, құнды қағаз балансында ескерілген қршың
нақтылығы, уақтылығы және құнды қағаз бойьгаша алынған табыстардың
бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.
Материалдық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz