Кәсіпорын шығындарының есебі
Кіріспе
І.Бөлім. КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығыны теориялары
1.2 Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
1.3 Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың өндірістік шығын есебі
ІІ.Бөлім. КӘСІПОРЫН ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БӨЛУ.
2.1 Пайда теориясы және оның эволюциясы
2.2 Табысты анықтау және оны талдау
2.3. Салааралық бәсеке теориясы, орташа пайданың және өндіріс бағасының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
І.Бөлім. КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ.
1.1 Өндіріс шығыны теориялары
1.2 Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
1.3 Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың өндірістік шығын есебі
ІІ.Бөлім. КӘСІПОРЫН ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БӨЛУ.
2.1 Пайда теориясы және оның эволюциясы
2.2 Табысты анықтау және оны талдау
2.3. Салааралық бәсеке теориясы, орташа пайданың және өндіріс бағасының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Экономикалық ұйымдастырылған қоғамдық өндіріс алдында да өндірісті ұйымдастырудың басқа кез - келген үлгісі алдында да проблемалар тұр. Олар - "не өндіру керек?", "қалай өндіру керек?" және "кім үшін өндіру керек?" деген мәселелермен байланысты. Әйтсе де экономикалық жағдайда бұл проблемалар негізінде шығындар мен өндіріс нәтижелерін салыстыру ерекше механизмі жәрдемімен шешіледі. Осынау салыстыруда өндірісті экономикалық ұйымдастырудың мәні жатыр.
Шығын мен өндіріс нәтижелерін салыстыру қажеттігі экономикалық қызметпен айналысатын (үй шаруасындағы әйелден ірі кәсіпкерге дейін) барлық адамның қол жететін және баршаға міндетті экономиканың "дұрыстығын" бейнелейді. Алғашында экономиканың "дұрыстығын" басшылыққа алғанда не теорияда, не тәжірибеде ешқандай проблемалар жоқ сияқты. Әйтсе де бұл жаңылыс.
Шығын мен өндіріс нәтижелерін салыстыру қажеттігі экономикалық қызметпен айналысатын (үй шаруасындағы әйелден ірі кәсіпкерге дейін) барлық адамның қол жететін және баршаға міндетті экономиканың "дұрыстығын" бейнелейді. Алғашында экономиканың "дұрыстығын" басшылыққа алғанда не теорияда, не тәжірибеде ешқандай проблемалар жоқ сияқты. Әйтсе де бұл жаңылыс.
1. Қазақстан республикасының Конституциясы. Алматы,1995.
2. Қазақ ССР-нің экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы, Алматы, 1991.
3. Н.Назарбаев "Қазақстан Егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы, 1992.
4. Н. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, Қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Алматы 1997.
5. В.К. Радостовец., Т.Ғ. Ғабдуллин., В.В. Радостовец.,О.И.Шмидт., Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы. 2003ж.
6. Е. Борисов. Основы экономической теории. М.: новая волна, 1996.
7. Т.Қожаниязов, О.Мамедов. Экономикалық теория және тәжірибе негіздері, екі бөлімді оқулық. Жамбыл, 1996ж.
8. Шеденов Ө.Қ.., Сағындықов Ғ.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория., Ақтөбе 2004ж.
9. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы. (Жоғары оқу орындарына арналған оқулық) Алматы. 2005ж.
2. Қазақ ССР-нің экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы, Алматы, 1991.
3. Н.Назарбаев "Қазақстан Егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы, 1992.
4. Н. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, Қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Алматы 1997.
5. В.К. Радостовец., Т.Ғ. Ғабдуллин., В.В. Радостовец.,О.И.Шмидт., Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы. 2003ж.
6. Е. Борисов. Основы экономической теории. М.: новая волна, 1996.
7. Т.Қожаниязов, О.Мамедов. Экономикалық теория және тәжірибе негіздері, екі бөлімді оқулық. Жамбыл, 1996ж.
8. Шеденов Ө.Қ.., Сағындықов Ғ.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория., Ақтөбе 2004ж.
9. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы. (Жоғары оқу орындарына арналған оқулық) Алматы. 2005ж.
ЖОСПАР:
Кіріспе
І-Бөлім. Кәсіпорын шығындарының есебІ.
1.1 Өндіріс шығыны теориялары
1.2 Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
1.3 Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың
өндірістік шығын есебі
ІІ-Бөлім. КӘСІПОРЫН ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БӨЛУ.
2.1 Пайда теориясы және оның эволюциясы
2.2 Табысты анықтау және оны талдау
2.3. Салааралық бәсеке теориясы, орташа пайданың және өндіріс бағасының
құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Экономикалық ұйымдастырылған қоғамдық өндіріс алдында да өндірісті
ұйымдастырудың басқа кез - келген үлгісі алдында да проблемалар тұр. Олар -
"не өндіру керек?", "қалай өндіру керек?" және "кім үшін өндіру керек?"
деген мәселелермен байланысты. Әйтсе де экономикалық жағдайда бұл
проблемалар негізінде шығындар мен өндіріс нәтижелерін салыстыру ерекше
механизмі жәрдемімен шешіледі. Осынау салыстыруда өндірісті экономикалық
ұйымдастырудың мәні жатыр.
Шығын мен өндіріс нәтижелерін салыстыру қажеттігі экономикалық
қызметпен айналысатын (үй шаруасындағы әйелден ірі кәсіпкерге дейін) барлық
адамның қол жететін және баршаға міндетті экономиканың "дұрыстығын"
бейнелейді. Алғашында экономиканың "дұрыстығын" басшылыққа алғанда не
теорияда, не тәжірибеде ешқандай проблемалар жоқ сияқты. Әйтсе де бұл
жаңылыс.
Әлем тарихының соңғы екі жүз жылдығында өндірісті ұйымдасытрудың билік
құрушы үлгісі ретінде бекітіліп отырған қоғамдық өндірістің негізгі
прогресіне көп жағдайда экономикалық қатынастар арқасында қол жеткізіліп
отыр. Бұл қатынастың потенциялы маңызды. Ол әлі таусыла қойған жоқ.
Қоғам дамуындағы экономикалық қатынастың мұндай міндеті өндірісті
ұйымдастыру үшін табиғи әдіс деп түсіну керек. Экономикалық қатынастар
кедергілерге қарамастан (экономикадан тыс тәуелділіктің әртүрлі үлгілерінің
билік құруы, адамдардың жағрапиялық шарттары, әртүрлі елдер мен халықтардың
хұқықтық және мәдени ерекшеліктері түрінде) қызмет нәтижелері қарапайым
актілердің алмастырудан бүкіл әлемді қамтыған, былайша айтқанда, қоғамның
экономикалық жүйесі немесе "экономика" болып отырған қатынас жүйесіне
айналып отыр.
І-Бөлім. Кәсіпорын шығындарының есебі
1.1. Өндіріс шығыны теориялары
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл,
Д.Милль, Д.Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты. Шығынның
маркстік тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен басталады: өндіріс шығыны және
айналым шығыны.
Өндіріс шығыны өзіне шикізат, материал, жанармай, 1 электроэнергия,
тұрақты капиталдың өткізілген бөлігі (амортизациялық) мен жұмыс күшін сатып
алуға кететін шығындарды енгізеді. Тауарды дайындауға кәсіпорының жұмсаған
шығындары тұрақты және өзгермелі капитал сомасына (C+V) тең. Айналым
шығындар категориясы тауарды өткізу және сатып алумен байланысты. Бұл
жағдайда К. Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесінен қараған. Ол өз ойын
мынаған негіздеді: тауар бірлігінің құнын-өндіріс шығыны мен айналым шығыны
құрайды. Айналым шығындары өндіріс процесінің айналым саласында
жалғасатындығын көрсетеді, сөйтіп тауардың өлшем-орауын, сорттауын,
тасымалдануын және сақталуын енгізеді.
Батыс елдері ғалым-экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі
тұжырымдамасы бұл ұғымды тіпті басқаша түсіндіреді. Олар экономикалық
ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен және оларды баламалы қолдану
мүмкіндіктерін ескереді.
Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тарту қажеттілігін
туғызады. Сондықтан да барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама
өндіріс шығындары басты кедергі болып табылады жөне олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды.
Батыс мектебі өкілдерінің есептеуінше, өндіріс шығындары екіге
бөлінеді: тұрақты және өзгермелі.
Тұрақты шығындар (ТFС) — бұл сыртқы өндіріс факторын тікелей қолданумен
байланысты шығындар. Бұған жалгерлік ақы, жабдықтар үшін шығын, қызметкер
жалақысы, салық төлеу, амортизациялык төлемдер, займ бойынша пайыз және
т.б. жатады. Тұрақгы шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес.
Өзгермелі шығындар (ТVС) – бұл ішкі ресурстарды қолданумен байланысты
шығындар. Олар шикізатты, материал мен жұмыс күшін және т.б. сатып алуға
кеткен шығындардан тұрады. Өзгермелі шығындар өндіріс мөлшеріне тікелей
байланыста өзгереді.
Тұрақты және өзгермелі шығындар сомасы өндірістің жалпы шығынын құрайды
(ТС).
ТС = ТFС + ТVС
Жалпы шығьшдар тауар санымен (0) орташа шығындардын (АС) көбейтіндісіне
тең:
ТС = Q х АС
Тұрақты және өзгермелі шығындардың өндірісті үлғайткандағы ара-қатынасы
графикалық түрде 8-1 суретге былай бейнеленеді.
Өнімнің бірлігіне қарай шығындары өлшеу үшін орташа шығындар
қолданылады. Ол жиынтық (жалпы) шығындарды (ТС) өнімнің көлеміне бөлумен
анықталады:
АС = АС Q
Орташа өндіріс шығындары қисығы 2.2.- суретте бейнеленген.
Сурет 2-2. Шығындар қисығы.
Сондай-ақ орташа тұрақты (AFC) және орташа өзгермелі (АVС) шығындар
анықталады.
AFC=ТFСQ
AVC =TVCQ
Орташа шығындар ұғымы К.Маркстың Капиталында баяндалған. Маркс
шығындар түрінің негізінде капиталға келетін өндіріс бағасы мен пайданың
орташа мөлшері тұжырымдамасын жасаған.
Пайданы көп алу үшін өндіріс келемін есептеу қажет, ол өз кезегінде
шекті шығындарды анықтау қажетгілігін тудырады. Шекті шығындар әрбір
өндіріс бірлігін қосымша өндіру үшін қосымша шығындарды жұмсауды көрсетеді.
Шекті шығындар өндіріс шығындарын n бірлігімен (ТСn) және өндіріс шығындар
n-1 бірлігі (ТСn-1) арасындағы айырмамен анықталады:
МС = ∆ТС∆Q немесе МС = ТСп - ТСп-1;
Кәсіпкерлік кызметте мынадай міндеттерге жиірек жолығуға болады: өндірісті
қандай көлемге дейін дамытуға болады? Осының барлығы да көптеген шығындарды
талап етеді. Осы шығындар өзін ақтай ма? Олар белгілі табыс әкеле ме? Егер
өндіріс өссе, шекті шығындар алғашқыда кемиді, кейін ұлғаяды. Осы процес
фирманың максималды тиімділік нүктесі өнім шығарудың максималды және
минималды денгейінің арасында болған жағдайда ғана жүзеге асады. Егер
шығарылған өнім ұлғайып, бірақ сол нүктеге жетпесе, әрбір қосымша өнім
бірлігін (шекті шығындар) өндіру шығындары төмендетеді. Максималды
тиімділік нүктесіне жеткеннен соң, табыстың төмендеу заңы күшіне енеді және
шекті шығындар өседі.
Мысал келтірейік. Айталық, 300 мын долл. шығынданғанда 1 млн. долл. табыс
табуға болады, ал басқа тауарға бағыт бұрғанда, сол 1 млн. долл. табысты
табу үшін шығындар 200 мың. долл. өседі. Мұндай талдау ең дұрыс тиімді
шешімді таңдау үшін қажет.
Фирманың пайдасы максималды болғаңда, өндіріс көлемін анықтау үшін екі
әдісті қолданады:
1. Жалпы өндіріс шығындары (ТС) абсолюттік мөлшері мен
жалпы өткерілген өнімнен (жалпы табыстың ТК) түскен түсімді
салыстыру үшін пайда мына формуламен анықталады:
Рr=ТR- ТС
2. Шекті шығындар (МС) мен шекті табысты (МR) салыстыру.
ТМД елдері мен Казақстанда дәстүрлі бірінші әдіс қолданылады.
Кесте 1.1.
Буйым- Баға Р1, Жиынтық Жиынтық Пайда Шекті
дар саны тенге шығындар табыс Рr, шығын-
Q түрінде ТС, тенге ТR,
түріңде теңге
түрінде
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тэуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтандыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.)-
Егер колем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке үдайы кеміп отырады.
Өндіріс көлемі өзгерсе де тұрақты шығын өзгеріссіз болады. Егер өндіріс
көлемі 10%-ке кемісе, онда жалпы тұрақты Шығын өзгеріссіз қалады. Егер
өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты шығын 300 теңгеге тең
болады, бірақ тұрақты шығын өндіріс көлемінің артуы кезінде бір бірлікке
ұдайы кеміп отырады, Осыған орай өнімнің өзіндік құны кемиді.
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақтыБірлікке кететін жалпы
шығын, теңгемен тұрақты шығын, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс *берушінің материалымен де шығарылатын дайьш бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз ендірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
куны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
экімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұгымды технология мен ендірісгі
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) - технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын пшкізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге — кезең шығындары: жалпы және экімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, эко-номикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топ тастыру:
негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік
қріына тікелей қосылады;
жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
(шартты) бөлінеді;
кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда
барболуы);
біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі - оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально)
өзгереді;
тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тэуелді емес;
қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (вмененные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мумкіндігін сипаттайды;
айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша
пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына
байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін
жүзеге асыру үшін шығындарды топтастыру:
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни (производительные);
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
1.3. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың
өндірістік шығын есебі
Өндіріске кететін шығын есебіне 90 Негізгі өндіріс, 920 Қосалқы
өндіріс, 93 Үстеме шығындар шоттары пайдаланылады.
17.8. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калъкуляциялау - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік кұнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатың озық (прогрессивті)
нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға
тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық шығындау
бойьшша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем орындалуы) және
тәуелді болмайтын
(материалдар құнын, амортизациялық аударымдардың нормасын, электр
энергиясына, жылуға, газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер
бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
нормативті калъкуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін қолданатын
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның
негізінде көбінесе қол жеткізген
шығын деңгейін сипаттайтын ағымдығы әрекет ететін нормалар жатады.
Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда есептік кезеңдегі өнім
өндіруге кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты көрсетеді;
жобалық калъкуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның (капитальных
вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады;
• алдын ала жүргізілетін калъкуляция — нақты шығын негізінде және он
айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжалдық
(ожидаемому) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезеңінде
алынатын нақты өнім (табыс)
негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның мәліметтері өнім өндірудің ағымдық
жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады. Мұндай калькуляциялар,
негізінде, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қолданылады.
Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау объектісін дұрыс анықтау қажет.
Шыгын есебінің объектісі – кәсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым
(сырт және іш киімдер) жатады.
Калъкуляциялау объектісі — кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің
біреуімен анықталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құнынан
жоспарлы өзіндік құн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды,
ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады.
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше түрін өндіретін өндірістік кешенде колданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементгері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер: кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін оның
бір бөлігі шығарылады;
шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді;
тиісті өнімдердің өзіндік кұнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік
әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс,
әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өн-дірістік ұйымдағы кәсіпорындарда,
құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған
бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп
дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес,
дараланған өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр
жасау, полиграфия, жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау,
құрастырушылық, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес беру қызметтері
және т.б. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұймдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау);
тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;
тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама
шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
900 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар саны кәсіпорынға
орналастырылған тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс саласында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалып аяқталған өнім
жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді
алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.
Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта жасаудан әр түрлі өнім түрлерін
алуға болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағымдағы есепте тікелей
шығындар көрініс табады.
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
жекелеген тапсырыстарға қатыссыз қайта жасау бойынша шығынды жалпылау,
күнтізбелік кезең үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 900
Негізгі өндіріс синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын
есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.
Жаппай өндіріс жағдайында бір текті өнімдер жай калькуляцияларда
пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен шартты
дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция
жасалады. Бұл арада 900 Негізгі өндіріс шотында жасалған шығындар есептік
кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты
бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің бірлігін өндіруде
негізгі материалдың бір шартты бірлігі және үстемеленген шығынның бір
шартты бірлігі керек болады.
Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық
аяқталмай өңделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезеңде
және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.
Шығындарды калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға болады: ФИФО -
өнім бірлігін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады;
кезең барысында өнім бірлігінің орташалау-қоры есептік кезеңнің шегінде
басталып аяқталды.
Шығынның жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаумен жүзеге асырылады:
• жартылай өңделген өнімсіз (бесполуфабрикатный) - оны бір құрылымдық
бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құны бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі.
Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында (в
натуральном выражении) оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін
шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау
бойынша көрініс табады, ал шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік
құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі
өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта
жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
жартылай өңделген өнімдік (полуфабрикатный)— бухгалтерлік есеп
жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс
шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша
анықталады, сонымен бірге, келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұгас
ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде
калькуляцияланады.
Жартылай дайындалған өнімдік нұсқада есептік жазбалар қосымшадағы
кестеде көрсетілген (қосымшаны қараңыз).
Өзіндік құнды калькуляциялаудьщ процестік әдісі бір текті немесе
шамамен бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз
өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның
процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің
жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу
дәрежесіне қарай өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын
субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім
қоймасына тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада тапсырысты
орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған
уақытқа қатыссыз өндірістік бөлімшелер бойынаша қорытындыланады. Әрбір
бөлімшеге Аяқталмаған өндіріс жеке шот ашылады. Мұнда есептік кезеңнің
басында және соңында аяқталмаған өндіріс шарннтты түрде дайын өнім ретінде
саналады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістін
өзіндік құнын осы кезеңде шығарылған бұйым саньша бөлу арқылы есептеледі.
Мұндай өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары жатады.
Мұнда шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және калькуляциялаудың
объектісі больш табылады.
Шығындардьщ толық қосылуьюа қарай толық шығын және өзгермелі (тікелей)
шығын есеп әдістері айрықшаланады.Толық шығын есебінің ерекшелігі мьшада:
тікелей шығын бірлікке тікелей қатысты немесе нормаға сай әзірленіп,
қолданынатын өнімнің басқа өлшеміне қатысты болады. Мұлда жанама шығын өнім
бірлігіне қатыстылығы үстеме шығын коэффициенттерінің көмегімен қандай да
бір базаға үйлесімді (пропорционально) болады. Шығын есебін калькуляциялау
бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:
пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және жанама
шығындарды бөлімшелерге бөлу;
шығынды негізгі өнімді (конечный продукт) шығармайтын бөлімшелерге
бөлу, негізгі өнімді шығаратын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді
(пропорционально) қайта бөлу;
үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік және қайта
бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді
(пропорционально) қайта бөлу.
Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда бұл әдістің мынадай кемшіліктері
бар: математикалық қатенің пайда болу ықтималдығы жоғары; қосымша
тапсырыстардың бағасын тиімді анықтау мүмкін емес, өйткені мұндағы әдісте
барлық жанама шығын өзгермелі болады; ұйым қызметінің қандай сәтте пайда
ала бастайтынын анықтаудың мүмкін еместігі; басқарушылық шешімді
қабылдаудағы әр түрлі баламаларды қарастыру барысында шығынның мінез-құлқы
туралы аса қажетті мәліметтерді алудың қиындығы.
Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны
арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп
айырысуы (есебі) жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең
шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол
жеткізуге дейін өзіне тұрақты шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін -
салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен
жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.
ІІ-Бөлім. КӘСІПОРЫН ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БӨЛУ
2.1. Пайда теориясы және оның эволюциясы
Әрбір дәуірдің есті өкілдерін пайда теориясы толғандырды және әр дәуір
оны өзінше анықтады, сөйтіп осы теорияға өз көзкарастарын білдірш
толыкгырды. Пайданың кдйнар көзін түсіндіру талпынысының алғашқылары болып
ХУ-ХУІІ ғасырларда мерканталистер жасаған. Олардың пайымдауынша, пайда
сыртқы саудада туындаған. Тауарды шет елде жоғарғы бағамен сату арқылы,
адамдар пайла табады.
Пайда теориясына экономикалық теория классиктері А. Смит пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-Бөлім. Кәсіпорын шығындарының есебІ.
1.1 Өндіріс шығыны теориялары
1.2 Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
1.3 Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың
өндірістік шығын есебі
ІІ-Бөлім. КӘСІПОРЫН ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БӨЛУ.
2.1 Пайда теориясы және оның эволюциясы
2.2 Табысты анықтау және оны талдау
2.3. Салааралық бәсеке теориясы, орташа пайданың және өндіріс бағасының
құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Экономикалық ұйымдастырылған қоғамдық өндіріс алдында да өндірісті
ұйымдастырудың басқа кез - келген үлгісі алдында да проблемалар тұр. Олар -
"не өндіру керек?", "қалай өндіру керек?" және "кім үшін өндіру керек?"
деген мәселелермен байланысты. Әйтсе де экономикалық жағдайда бұл
проблемалар негізінде шығындар мен өндіріс нәтижелерін салыстыру ерекше
механизмі жәрдемімен шешіледі. Осынау салыстыруда өндірісті экономикалық
ұйымдастырудың мәні жатыр.
Шығын мен өндіріс нәтижелерін салыстыру қажеттігі экономикалық
қызметпен айналысатын (үй шаруасындағы әйелден ірі кәсіпкерге дейін) барлық
адамның қол жететін және баршаға міндетті экономиканың "дұрыстығын"
бейнелейді. Алғашында экономиканың "дұрыстығын" басшылыққа алғанда не
теорияда, не тәжірибеде ешқандай проблемалар жоқ сияқты. Әйтсе де бұл
жаңылыс.
Әлем тарихының соңғы екі жүз жылдығында өндірісті ұйымдасытрудың билік
құрушы үлгісі ретінде бекітіліп отырған қоғамдық өндірістің негізгі
прогресіне көп жағдайда экономикалық қатынастар арқасында қол жеткізіліп
отыр. Бұл қатынастың потенциялы маңызды. Ол әлі таусыла қойған жоқ.
Қоғам дамуындағы экономикалық қатынастың мұндай міндеті өндірісті
ұйымдастыру үшін табиғи әдіс деп түсіну керек. Экономикалық қатынастар
кедергілерге қарамастан (экономикадан тыс тәуелділіктің әртүрлі үлгілерінің
билік құруы, адамдардың жағрапиялық шарттары, әртүрлі елдер мен халықтардың
хұқықтық және мәдени ерекшеліктері түрінде) қызмет нәтижелері қарапайым
актілердің алмастырудан бүкіл әлемді қамтыған, былайша айтқанда, қоғамның
экономикалық жүйесі немесе "экономика" болып отырған қатынас жүйесіне
айналып отыр.
І-Бөлім. Кәсіпорын шығындарының есебі
1.1. Өндіріс шығыны теориялары
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл,
Д.Милль, Д.Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты. Шығынның
маркстік тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен басталады: өндіріс шығыны және
айналым шығыны.
Өндіріс шығыны өзіне шикізат, материал, жанармай, 1 электроэнергия,
тұрақты капиталдың өткізілген бөлігі (амортизациялық) мен жұмыс күшін сатып
алуға кететін шығындарды енгізеді. Тауарды дайындауға кәсіпорының жұмсаған
шығындары тұрақты және өзгермелі капитал сомасына (C+V) тең. Айналым
шығындар категориясы тауарды өткізу және сатып алумен байланысты. Бұл
жағдайда К. Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесінен қараған. Ол өз ойын
мынаған негіздеді: тауар бірлігінің құнын-өндіріс шығыны мен айналым шығыны
құрайды. Айналым шығындары өндіріс процесінің айналым саласында
жалғасатындығын көрсетеді, сөйтіп тауардың өлшем-орауын, сорттауын,
тасымалдануын және сақталуын енгізеді.
Батыс елдері ғалым-экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі
тұжырымдамасы бұл ұғымды тіпті басқаша түсіндіреді. Олар экономикалық
ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен және оларды баламалы қолдану
мүмкіндіктерін ескереді.
Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тарту қажеттілігін
туғызады. Сондықтан да барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама
өндіріс шығындары басты кедергі болып табылады жөне олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды.
Батыс мектебі өкілдерінің есептеуінше, өндіріс шығындары екіге
бөлінеді: тұрақты және өзгермелі.
Тұрақты шығындар (ТFС) — бұл сыртқы өндіріс факторын тікелей қолданумен
байланысты шығындар. Бұған жалгерлік ақы, жабдықтар үшін шығын, қызметкер
жалақысы, салық төлеу, амортизациялык төлемдер, займ бойынша пайыз және
т.б. жатады. Тұрақгы шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес.
Өзгермелі шығындар (ТVС) – бұл ішкі ресурстарды қолданумен байланысты
шығындар. Олар шикізатты, материал мен жұмыс күшін және т.б. сатып алуға
кеткен шығындардан тұрады. Өзгермелі шығындар өндіріс мөлшеріне тікелей
байланыста өзгереді.
Тұрақты және өзгермелі шығындар сомасы өндірістің жалпы шығынын құрайды
(ТС).
ТС = ТFС + ТVС
Жалпы шығьшдар тауар санымен (0) орташа шығындардын (АС) көбейтіндісіне
тең:
ТС = Q х АС
Тұрақты және өзгермелі шығындардың өндірісті үлғайткандағы ара-қатынасы
графикалық түрде 8-1 суретге былай бейнеленеді.
Өнімнің бірлігіне қарай шығындары өлшеу үшін орташа шығындар
қолданылады. Ол жиынтық (жалпы) шығындарды (ТС) өнімнің көлеміне бөлумен
анықталады:
АС = АС Q
Орташа өндіріс шығындары қисығы 2.2.- суретте бейнеленген.
Сурет 2-2. Шығындар қисығы.
Сондай-ақ орташа тұрақты (AFC) және орташа өзгермелі (АVС) шығындар
анықталады.
AFC=ТFСQ
AVC =TVCQ
Орташа шығындар ұғымы К.Маркстың Капиталында баяндалған. Маркс
шығындар түрінің негізінде капиталға келетін өндіріс бағасы мен пайданың
орташа мөлшері тұжырымдамасын жасаған.
Пайданы көп алу үшін өндіріс келемін есептеу қажет, ол өз кезегінде
шекті шығындарды анықтау қажетгілігін тудырады. Шекті шығындар әрбір
өндіріс бірлігін қосымша өндіру үшін қосымша шығындарды жұмсауды көрсетеді.
Шекті шығындар өндіріс шығындарын n бірлігімен (ТСn) және өндіріс шығындар
n-1 бірлігі (ТСn-1) арасындағы айырмамен анықталады:
МС = ∆ТС∆Q немесе МС = ТСп - ТСп-1;
Кәсіпкерлік кызметте мынадай міндеттерге жиірек жолығуға болады: өндірісті
қандай көлемге дейін дамытуға болады? Осының барлығы да көптеген шығындарды
талап етеді. Осы шығындар өзін ақтай ма? Олар белгілі табыс әкеле ме? Егер
өндіріс өссе, шекті шығындар алғашқыда кемиді, кейін ұлғаяды. Осы процес
фирманың максималды тиімділік нүктесі өнім шығарудың максималды және
минималды денгейінің арасында болған жағдайда ғана жүзеге асады. Егер
шығарылған өнім ұлғайып, бірақ сол нүктеге жетпесе, әрбір қосымша өнім
бірлігін (шекті шығындар) өндіру шығындары төмендетеді. Максималды
тиімділік нүктесіне жеткеннен соң, табыстың төмендеу заңы күшіне енеді және
шекті шығындар өседі.
Мысал келтірейік. Айталық, 300 мын долл. шығынданғанда 1 млн. долл. табыс
табуға болады, ал басқа тауарға бағыт бұрғанда, сол 1 млн. долл. табысты
табу үшін шығындар 200 мың. долл. өседі. Мұндай талдау ең дұрыс тиімді
шешімді таңдау үшін қажет.
Фирманың пайдасы максималды болғаңда, өндіріс көлемін анықтау үшін екі
әдісті қолданады:
1. Жалпы өндіріс шығындары (ТС) абсолюттік мөлшері мен
жалпы өткерілген өнімнен (жалпы табыстың ТК) түскен түсімді
салыстыру үшін пайда мына формуламен анықталады:
Рr=ТR- ТС
2. Шекті шығындар (МС) мен шекті табысты (МR) салыстыру.
ТМД елдері мен Казақстанда дәстүрлі бірінші әдіс қолданылады.
Кесте 1.1.
Буйым- Баға Р1, Жиынтық Жиынтық Пайда Шекті
дар саны тенге шығындар табыс Рr, шығын-
Q түрінде ТС, тенге ТR,
түріңде теңге
түрінде
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тэуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтандыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.)-
Егер колем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке үдайы кеміп отырады.
Өндіріс көлемі өзгерсе де тұрақты шығын өзгеріссіз болады. Егер өндіріс
көлемі 10%-ке кемісе, онда жалпы тұрақты Шығын өзгеріссіз қалады. Егер
өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты шығын 300 теңгеге тең
болады, бірақ тұрақты шығын өндіріс көлемінің артуы кезінде бір бірлікке
ұдайы кеміп отырады, Осыған орай өнімнің өзіндік құны кемиді.
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақтыБірлікке кететін жалпы
шығын, теңгемен тұрақты шығын, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс *берушінің материалымен де шығарылатын дайьш бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз ендірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
куны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
экімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұгымды технология мен ендірісгі
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) - технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын пшкізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге — кезең шығындары: жалпы және экімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, эко-номикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топ тастыру:
негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік
қріына тікелей қосылады;
жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
(шартты) бөлінеді;
кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда
барболуы);
біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі - оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально)
өзгереді;
тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тэуелді емес;
қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (вмененные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мумкіндігін сипаттайды;
айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша
пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына
байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін
жүзеге асыру үшін шығындарды топтастыру:
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни (производительные);
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
1.3. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың
өндірістік шығын есебі
Өндіріске кететін шығын есебіне 90 Негізгі өндіріс, 920 Қосалқы
өндіріс, 93 Үстеме шығындар шоттары пайдаланылады.
17.8. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калъкуляциялау - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік кұнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатың озық (прогрессивті)
нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға
тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық шығындау
бойьшша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем орындалуы) және
тәуелді болмайтын
(материалдар құнын, амортизациялық аударымдардың нормасын, электр
энергиясына, жылуға, газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер
бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
нормативті калъкуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін қолданатын
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның
негізінде көбінесе қол жеткізген
шығын деңгейін сипаттайтын ағымдығы әрекет ететін нормалар жатады.
Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда есептік кезеңдегі өнім
өндіруге кететін шығын деңгейін әлдеқайда нақты көрсетеді;
жобалық калъкуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның (капитальных
вложений), жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады;
• алдын ала жүргізілетін калъкуляция — нақты шығын негізінде және он
айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжалдық
(ожидаемому) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезеңінде
алынатын нақты өнім (табыс)
негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның мәліметтері өнім өндірудің ағымдық
жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады. Мұндай калькуляциялар,
негізінде, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында қолданылады.
Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау объектісін дұрыс анықтау қажет.
Шыгын есебінің объектісі – кәсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркәсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дәл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым
(сырт және іш киімдер) жатады.
Калъкуляциялау объектісі — кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
қызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір
түрінен әр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына
бөліп таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік құны мына әдістердің
біреуімен анықталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік құнынан
жоспарлы өзіндік құн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік құнын шығарып тастайды,
ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады.
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше түрін өндіретін өндірістік кешенде колданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементгері ұштастырылады. Мұнда алғашқыдағы
шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сәйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер: кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін оның
бір бөлігі шығарылады;
шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес өнімдерге
бөлінеді;
тиісті өнімдердің өзіндік кұнының жалпы шамасы анықталады.
Шығын есебінің объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік
әдісі бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе қандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бұл әдіс,
әдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өн-дірістік ұйымдағы кәсіпорындарда,
құрылыста, қызмет көрсету саласында қолданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жағдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы тапсырыспен орындалған
бұйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын дайындауды бөлектеп
дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінің орташасы емес,
дараланған өзіндік құн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс, кеме жасау, құбыр
жасау, полиграфия, жиһаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу жұмысы) орындау,
құрастырушылық, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес беру қызметтері
және т.б. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Жеке тапсырыс шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұймдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшеліктер тән:
тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау);
тапсырысты орындау барысында оны есептен шығару;
тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама
шығынды жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
900 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар саны кәсіпорынға
орналастырылған тапсырыстардың санына сәйкес келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс саласында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта жасалып аяқталған өнім
жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа өткізілген жартылай дайын өнімді
алумен аяқталған технологиялық процестің бір бөлігі жатады.
Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта жасаудан әр түрлі өнім түрлерін
алуға болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағымдағы есепте тікелей
шығындар көрініс табады.
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
жекелеген тапсырыстарға қатыссыз қайта жасау бойынша шығынды жалпылау,
күнтізбелік кезең үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 900
Негізгі өндіріс синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын
есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.
Жаппай өндіріс жағдайында бір текті өнімдер жай калькуляцияларда
пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалау әдісін қолданумен шартты
дайын өнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция
жасалады. Бұл арада 900 Негізгі өндіріс шотында жасалған шығындар есептік
кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді. Шартты
бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аяқталған өнімнің бірлігін өндіруде
негізгі материалдың бір шартты бірлігі және үстемеленген шығынның бір
шартты бірлігі керек болады.
Бұл әдіс екі элементтен тұратын шартты түрде дайын болған, толық
аяқталмай өңделген өнімді қайта санауға мүмкіндік тудырады: есептік кезеңде
және сол кезеңде аяқталмаған өндірістегі шығынды көрсететін элемент.
Шығындарды калькуляциялауды әдістермен жүзеге асыруға болады: ФИФО -
өнім бірлігін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсуіне қарай жүзеге асырылады;
кезең барысында өнім бірлігінің орташалау-қоры есептік кезеңнің шегінде
басталып аяқталды.
Шығынның жиынтық есебі шығын есебінің нұсқаларының біреуімен және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаумен жүзеге асырылады:
• жартылай өңделген өнімсіз (бесполуфабрикатный) - оны бір құрылымдық
бөлімшеден екіншісіне тапсыру кезінде өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құны бухгалтерлік қайта есептеусіз жүргізіледі.
Жартылай дайындалған өнімнің бақылау қозғалысы нақты мағынасында (в
натуральном выражении) оперативті жүзеге асырылады. Дайындауға кететін
шығын шығын баптарында ескеріледі. Үстемеленген шығындар әрбір қайта жасау
бойынша көрініс табады, ал шикізат құны бірінші қайта жасаудың өзіндік
құнына қосылады. Өнім бірлігін өндіруге кететін шығынның жиынтық есебі
өндіріс процесіндегі олардың қатысу үлестерін ескеру арқылы қайта
жасаулардың шығындарын жиынтықтаумен анықталады;
жартылай өңделген өнімдік (полуфабрикатный)— бухгалтерлік есеп
жүйесінде келесі қайта жасауға тапсыруда өзіндік өндірістегі жартылай
дайындалған өнімнің өзіндік құнын қайта есептеумен жүргізіледі. Өндіріс
шығынының жиынтық есебі өнімді әрбір қайта жасаумен шығару бойынша
анықталады, сонымен бірге, келесі қайта жасауға тапсырылатын өнім тұгас
ұйым бойынша және құрылымдық бөлімше бойынша бір мезгілде
калькуляцияланады.
Жартылай дайындалған өнімдік нұсқада есептік жазбалар қосымшадағы
кестеде көрсетілген (қосымшаны қараңыз).
Өзіндік құнды калькуляциялаудьщ процестік әдісі бір текті немесе
шамамен бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, әйтпесе үздіксіз
өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның
процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің
жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу
дәрежесіне қарай өнімнің бір операциядан келесісіне жылжуын қарастыратын
субъектілер қолданады. Соңғы бөлімше өндіруді аяқтап, өнімді дайын өнім
қоймасына тапсырады. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада тапсырысты
орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде бұйым жасалған
уақытқа қатыссыз өндірістік бөлімшелер бойынаша қорытындыланады. Әрбір
бөлімшеге Аяқталмаған өндіріс жеке шот ашылады. Мұнда есептік кезеңнің
басында және соңында аяқталмаған өндіріс шарннтты түрде дайын өнім ретінде
саналады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістін
өзіндік құнын осы кезеңде шығарылған бұйым саньша бөлу арқылы есептеледі.
Мұндай өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары жатады.
Мұнда шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және калькуляциялаудың
объектісі больш табылады.
Шығындардьщ толық қосылуьюа қарай толық шығын және өзгермелі (тікелей)
шығын есеп әдістері айрықшаланады.Толық шығын есебінің ерекшелігі мьшада:
тікелей шығын бірлікке тікелей қатысты немесе нормаға сай әзірленіп,
қолданынатын өнімнің басқа өлшеміне қатысты болады. Мұлда жанама шығын өнім
бірлігіне қатыстылығы үстеме шығын коэффициенттерінің көмегімен қандай да
бір базаға үйлесімді (пропорционально) болады. Шығын есебін калькуляциялау
бірнеше кезеңмен жүзеге асырылады:
пайда болу орындары бойынша барлық шығындарды шоғырландыру және жанама
шығындарды бөлімшелерге бөлу;
шығынды негізгі өнімді (конечный продукт) шығармайтын бөлімшелерге
бөлу, негізгі өнімді шығаратын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді
(пропорционально) қайта бөлу;
үстеме шығынды негізгі өнімді шығарушы бөлімшелерге (өзіндік және қайта
бөлінген), өнім шығармайтын бөлімшелерге қандай да бір базаға үйлесімді
(пропорционально) қайта бөлу.
Бөлудің бірнеше базаларын пайдалануда бұл әдістің мынадай кемшіліктері
бар: математикалық қатенің пайда болу ықтималдығы жоғары; қосымша
тапсырыстардың бағасын тиімді анықтау мүмкін емес, өйткені мұндағы әдісте
барлық жанама шығын өзгермелі болады; ұйым қызметінің қандай сәтте пайда
ала бастайтынын анықтаудың мүмкін еместігі; басқарушылық шешімді
қабылдаудағы әр түрлі баламаларды қарастыру барысында шығынның мінез-құлқы
туралы аса қажетті мәліметтерді алудың қиындығы.
Пайда жанама салығы жоқ түсім мен өндірілген өнімнің толық өзіндік құны
арасындағы айырмашылық ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығын әдісінде толық емес өзіндік құнның есеп
айырысуы (есебі) жүргізіледі. Ағымдағы шығындардың бір бөлігі (кезең
шығындары) ескерілмейді және калькуляцияланбайды, залалсыздық нүктесіне қол
жеткізуге дейін өзіне тұрақты шығынды қосатын, қол жеткізгеннен кейін -
салық салуға дейінгі пайданы өзіне қосатын маржиналдық табыс есебінен
жабылады. Мұндай әдіс директ-костинг негізінде жатады.
ІІ-Бөлім. КӘСІПОРЫН ТАБЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БӨЛУ
2.1. Пайда теориясы және оның эволюциясы
Әрбір дәуірдің есті өкілдерін пайда теориясы толғандырды және әр дәуір
оны өзінше анықтады, сөйтіп осы теорияға өз көзкарастарын білдірш
толыкгырды. Пайданың кдйнар көзін түсіндіру талпынысының алғашқылары болып
ХУ-ХУІІ ғасырларда мерканталистер жасаған. Олардың пайымдауынша, пайда
сыртқы саудада туындаған. Тауарды шет елде жоғарғы бағамен сату арқылы,
адамдар пайла табады.
Пайда теориясына экономикалық теория классиктері А. Смит пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz