Өндірісті экономикалық ұйымдастыру
Өндірісті экономикалық ұйымдастыру негіздері
Өндірісті экономикалық ұйымдастырудың алғы себептері мен мәні
Ресурстардың шектеулілігі
Таңдау құралдары шектеулі мөлшерде
Шектеулі пайдалылық
Шекті шығындар
Баламалы құн
Басқа да шектеулі мөлшерлер
Шектеулі мөлшер тіліндегі "алтын" ереже
2.Бөлім. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
2.2. Элементтер бойынша және калькуляция баптары бойынша шығындарды топтастыру
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың өндірістік шығын есебі
Ақау, ысырап және тауарлы.материалдық қор қалдықтарының есебі
Басқарушылық шешімді және бақылауды негіздеу шығындары туралы ақпарат
Шығынды бюджеттеу және бақылау
Өндірісті экономикалық ұйымдастырудың алғы себептері мен мәні
Ресурстардың шектеулілігі
Таңдау құралдары шектеулі мөлшерде
Шектеулі пайдалылық
Шекті шығындар
Баламалы құн
Басқа да шектеулі мөлшерлер
Шектеулі мөлшер тіліндегі "алтын" ереже
2.Бөлім. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
2.1. Шығындардың жіктелуі (классификация) және тәртібі
2.2. Элементтер бойынша және калькуляция баптары бойынша шығындарды топтастыру
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың өндірістік шығын есебі
Ақау, ысырап және тауарлы.материалдық қор қалдықтарының есебі
Басқарушылық шешімді және бақылауды негіздеу шығындары туралы ақпарат
Шығынды бюджеттеу және бақылау
Әлем тарихының соңғы екі жүз жылдығында өндірісті ұйымдасытрудың билік құрушы үлгісі ретінде бекітіліп отырған қоғамдық өндірістің негізгі прогресіне көп жағдайда экономикалық қатынастар арқасында қол жеткізіліп отыр. Бұл қатынастың потенциялы маңызды. Ол әлі таусыла қойған жоқ.
Қоғам дамуындағы экономикалық қатынастың мұндай міндеті өндірісті ұйымдастыру үшін табиғи әдіс деп түсіну керек.
Қоғам дамуындағы экономикалық қатынастың мұндай міндеті өндірісті ұйымдастыру үшін табиғи әдіс деп түсіну керек.
Өндірісті экономикалық ұйымдастыру негіздері
Әлем тарихының соңғы екі жүз жылдығында өндірісті ұйымдасытрудың билік
құрушы үлгісі ретінде бекітіліп отырған қоғамдық өндірістің негізгі
прогресіне көп жағдайда экономикалық қатынастар арқасында қол жеткізіліп
отыр. Бұл қатынастың потенциялы маңызды. Ол әлі таусыла қойған жоқ.
Қоғам дамуындағы экономикалық қатынастың мұндай міндеті өндірісті
ұйымдастыру үшін табиғи әдіс деп түсіну керек. Экономикалық қатынастар
кедергілерге қарамастан (экономикадан тыс тәуелділіктің әртүрлі үлгілерінің
билік құруы, адамдардың жағрапиялық шарттары, әртүрлі елдер мен халықтардың
хұқықтық және мәдени ерекшеліктері түрінде) қызмет нәтижелері қарапайым
актілердің алмастырудан бүкіл әлемді қамтыған, былайша айтқанда, қоғамның
экономикалық жүйесі немесе "экономика" болып отырған қатынас жүйесіне
айналып отыр.
Өндірісті экономикалық ұйымдастырудың алғы себептері мен мәні
Экономикалық ұйымдастырылған қоғамдық өндіріс алдында да өндірісті
ұйымдастырудың басқа кез - келген үлгісі алдында да проблемалар тұр. Олар -
"не өндіру керек?", "қалай өндіру керек?" және "кім үшін өндіру керек?"
деген мәселелермен байланысты. Әйтсе де экономикалық жағдайда бұл
проблемалар негізінде шығындар мен өндіріс нәтижелерін салыстыру ерекше
механизмі жәрдемімен шешіледі. Осынау салыстыруда өндірісті экономикалық
ұйымдастырудың мәні жатыр.
Шығын мен өндіріс нәтижелерін салыстыру қажеттігі экономикалық
қызметпен айналысатын (үй шаруасындағы әйелден ірі кәсіпкерге дейін) барлық
адамның қол жететін және баршаға міндетті экономиканың "дұрыстығын"
бейнелейді. Алғашында экономиканың "дұрыстығын" басшылыққа алғанда не
теорияда, не тәжірибеде ешқандай проблемалар жоқ сияқты. Әйтсе де бұл
жаңылыс.
Өндірісті экономикалық ұйымдасытырудың екі негізгі алғы шарттары бар:
Ресурстардың шектеулілігі.
Жеке бостандығы бар дара адамдар (индивид). Ресурстардың шектеулігін
белгілі бір мөлшерде – табиғи алғы шарттар деп есептеуге және оны түзетуге
болмайтын айқын факті ретінде қарап отыру керек. Ресурстар сан жағынан да,
сапа жағынан да немесе екі жағдайда да шектеулі болуы мүмкін.
Екінші алғышарттың "әлеуметтік" маңызы бар. Ол қоғам дамуының белгілі
бір сатысында ғана толық мөлшерде қалыптасады. Біріншіден, бұл өз күшінің
қабілеті мен іскерлігінің даралығын қолдану еркі. Былайша айтқанда қоғамның
әрбір мүшесі өз ісімен айналыса білу керек. Екіншіден, оған тиісті өндіріс
факторларына өзі еркін иелік ету. Ал, мұндай еркіндікті жекеменшік
қамтамасыз ете алатындықтан жекеменшік өндірісті экономикалық
ұйымдастырудың маңызды шарты болады.
"Жеке меншік" пайда болуының жеке дара бостандығында біздің баршамызға
"көрініс" бермейтін, өз иелігін пайдалану үшін міндетті жауапкершілік
жүктейтін басқа да жағы бар. Жеке даралық, экономикалық қатынастың
субьектісі ретінде, оның мүлкі болып табылатын өз қызметінің нәтижесі үшін
жеке пайда табуға, табыс алуға ұмтылу тән, бұл оның тұрмыс жағдайы
деңгейінде байланысты екенін ерекше айтуымыз керек.
Таңдау - экономиканың бастапқы шарты
Ресурстардың шектеулігі қоғамдағы барлық қажеттілікті толық мөлшерде
қанағаттандыратын тауарлар өндіруге және қызмет көрсетуге мүмкіндік
бермейді. Дәл осы жерде таңдау мәселесі туындайды. Таңдау дегеніміз -
өндірістің ең жоғарғы экономикалық нәтижесіне жеткізетін соңғы ресурстарды
(өндіріс факторларын) пайдаланудың бірден -бір тиімді жолдарын анықтау.
Таңдау жағдайында қадам сайын барлық қоғам толығымен және де өндіріске
қатысушы әрбір адам көрініс береді. Оған өмірдің өзінен - ақ қарапайым
мысалы жетіп жатыр: бір отбасы тоңазытқыш алуға қор жинаған еді, табан
астында телевизоры бұзылып қалды. Жиналған қаржы бірдей тоңазытқыш және
телевизор алуға жетпейтіндіктен таңдау қиындығы міндеттеді (қашып құтыла
алмайсыз).
Осылайша ресурстар шектеулілігі таңдаудың міндетті шарттарын
туындатады. Бірақ, еркіндіктің қажетті мүмкіндігіне ие адамдардың жақсы
таңдау мүмкіндіктері бар. Таңдаудың жергілікті шарттары осында жатыр.
Таңдаудың міндеттері және жергілікті шарттарына орай шындыққа айналады.
Таңдау қайшылықтары
Экономикалық теорияда "қисық сызық өндірістік мүмкіндіктер" болып
көрінетін. (3 тақырыпқа арналған. 1 графикті қараңыз) таңдаудың қарапайым
үлгісін алып көрейік. Қолда бар ресурстардың белгіленген мөлшерінде қисық
сызық графикке әртүрлі екі тауарды өндіру мөлшері арасындағы байланысты
көрсетеді.
Айталық таңдау "А" және "В" деген екі тауар арасында болып отыр. "А"
тауары тұтынуға, "В" тауары өндіріске арналған. Таңдаудың көптеген түрлері
арасында "ең негізгі" екеуі бар:
1. Барлық ресурс "А" тауарын өндіруге жұмсалады.
2.Барлық ресурс "В" тауарын өндіруге жұмсалады. Әдетте бұл қаралған
жағдайда бір тауардың жоғары мөлшерде өндірілуі екіншісінің түк
өндірілмеуіне әкеліп соғады.
Осы қисық сызықтың өзі - ақ соңғы мүмкіндікті жоюшы болып табылады.
Оның әр нүктесі "В" тауарын өндірудің берілген мөлшерінде "А" тауарын
өндірудің барынша мүмкін мөлшерін көрсетеді және керісінше график (кесте)
ішіндегі кез - келген нүкте (мәселен "С" нүктесі) нақты ресурстар толық
пайдаланылмайтынын көрсетеді.
Қисық сызықтың "керісінше бағыттылығы" (былай айтқанда) оның оң жаққа
иілуі бір тауарды өндіруден екіншісіне ауысатын ресурстар шығынын
бинелейді. Бұл дегеніміз "А" тауарынан және оны "В" тауарымен айырбастаудан
бас тарту және керісінше. Ресурстарды толық пайдалану кезінде бір мезгілде
екі тауарды да өндіруді арттыру мүмкін емес. Олардың бірі өндіруді арттыру
міндетті түрде екіншісін өндіруді азайтады. Мәселен "В" тауарын өндіруді
азайту "А" тауарын өндіруді арттыруға төленетін өзіне тән "баға" болып
табылады. Өндірістік мүмкіндіктің қисық сызықтағы әр нүктесі таңдаудың
қарама - қайшылығына көрсететін қарама - қарсы орналасуды жалғайды. Ал,
қисық сызықтың өзі қоғамның тауар өндіру мен қызмет көрсетудегі баламалы
мүмкіндігінің әділетті көлемін көрсетеді.
Шығынды көтеру және кеміген өнімділік
Өндірістік мүмкіндіктің қисық сызығында тағы бір ерекшелік бар: оның
дөңес формасы үнемі өсіп отыратын түсу бұрышымен болады. Бұл үлгі тауарды
өндіру арттыру кезінде екінші бір тауарды кемітудің "бағасы" арқылы көбейту
деген сөз. Басқалай айтар болсақ, қосымша өндірілген "А" тауар мөлшері "В"
тауарын азайтуды талап етеді және керісінше. Бұл ретте "А" тауарының әрбір
Қосымша бөліктері қайталама шығындар арқасында Қымбаттай түседі. Өсіп
отыратын шығындарды экономистер "азайған өнімділік" деп атайтын
құбылыспен тығыз байланыстырады.
Азайған өнімділік өндірістің қолданылып отырған факторлары
көлемінің өсуіне қарай өндірілген нәтиженің көбею шегін кеміту болып
табылады.
Мәселе мынаны, жұмыс істеп отырған өндірістің шығын факторлары
әдеттегідей тең емес мөлшерде өсіп отырады. Сонда кейбір факторлардың жаңа
"мөлшері" сол сәтте белгіленген басқасының кем санына қатысып қосылады.
Мысалы, уақыттың қысқа бір аралығында капиталдым материалдық элементтері
(үйлер, машиналар, құрал жабдықтар) өзгермейтін болып қалатыны айқын. Одан
гөрі пайдаланылған еңбек саны мүмкін. Бірақ ерте ме, кеш пе өндіріске жаңа
еңбек ресурстарын тарту әрбір мөлшерінің азаюына әкеледі. Соның салдарынан
жаңа жұмысшы қамтамасыз ететін өнімнің өсуі оның "байырғы" жұмысшы
өндіргендегі көлемінен кем болады.
Баламалы шығындар
Өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтарына тағы да назар аударайық. Онда
көрсетілген "А" және "В" тауарларын өндірудің өсуі екі әдісте болады.
Бірінші барлық ресурстарды барынша пайдалану әдісі. Басқа графикада өндіру
үшін өндіруден бас тартуға тура келетін тауардың өндірістің шығынның әр
нүктесін көрсетіп тұрғаны қисық сызықтың өзі. Бірінші әдіс "тиімді өндіріс"
әдісі деп аталады. Тиімді өндіріс дегеніміз, ресурстарды барынша пайдалану
арқылы қол жеткен нәтижесінде басқа тауар өндіру немесе қызмет көрсетуді
қысқартпай белгілі бір тауар өндіруді немесе қызмет көрсетуді қысқартпай
белгілі бір тауар өндіруді, немесе қызмет көрсетуді арттыру мүмкін
еместігі. Екінші әдіс, "А" және "В" тауарларын өндіруде ресурстарды толық
пайдаланбайтын әдіс. Графикте оны шектерінен кординат пен қисық сызықты
жазықта көрінген нүктелей бейнелейді. Егерде өндіріс бұл әдісте жұмыс
істесе бір тауарды тоқтатып, екінші бір тауардың шығаруын көбейтуі қажеті
болмайды. Бұл өндірістің тиімсіз әдісі. Бірақ оның таңдау мүмкіндігін,
сонымен бірге ресурстарды баламалы пайдалануды жоққа шығармайды. Мұндайда
пайда болған шығын "өндірістің баламалы шығыны" деп аталады. Біздің
мысалымызда "А" тауарын өндіруді арттырудың "СЕ" кесіндісі мөлшеріне тең
баламалы шығыны "СД" кесіндісі мөлшеріне тең "В" тауарын өндіруді арттыру
болып табылады.
"Баламалы шығын" - дегеніміз болу мүмкін, бірақ, әлі жасалынбаған
талдау ортасы. Сондықтан баламалы шығындар деңгейінде әңгіме әрқашан
шамаланған, мүмкіндікке сай нәтижесі туралы ғана болмақ, Экономистер оны
"қолдан шығып кеткен табыс" деп атайды және оған қатысты мәселелерді
әрқашан ықыласпен талдайды.
Экономиканың "алтын" ережесі
Өндірістік мүмкіндіктерінің қисық сызығын қарау таңдау механизмін
жалпылама білуге ғана мүмкіндік туғызады. Барлық жалпылама білу анық
болмағандықтан ақсап жатады. Бұл қисық сызық технологиялық тиімділік
өндірісінің барлық түрлерін қамтиды. (қисық сызықтағы нүктелердің
жиынтығы), Оның анық еместігі сонда бірден -бір экономикалық тиімділік
жөніндегі сұраққа жауап бере алмайды. Бұл кемшілік осы үлгіде ең басты
жағдай "А" және "В" тауарларына тұтыну мөлшері ескерілмеуінен туындайды.
Белгісізі - қоғамға осындай тұтыну игілігі мен осындай өндіріс заттары
керек пе? Керек болған жағдайда қанша керек?
Осындай анықтылықтың жоқтығы тиімді өндірістің толық мәнді экономикалық
мағынасы түсінігінен айырады. Өйткені ол тиісті деңгейде өндіруші мен
тұтынушы арасындағы қатынасты түсіндіре алмайды. Бұл түсінік мәні: А және В
тауарларының шығарылған мөлшерімен оларға деген қажеттілік ескерілетін
болса, соған сәйкес олардың қайсысы пайдалы екендігі мәселесі де шешіледі.
Онда өндірістік мүмкіндіктер қисық сызыгында тек қана бір нүкте ең жоғары
экономикалық өндіріс тиімділігіне сәйкес келеді. Онда шығарылған "А" және
"В" тауарларының адамдар қажеттілігіне жақсы жауап бере алатын өзара сандық
қатынасына қол жетеді. Бұл нүктенің "ең жоғары" принципі өндіріс
факторларының ең төменгі шығынында қажеттілікті қанағаттандырудың ең
жоғары нәтижесі жүзеге асырылады.
Өндіріс шығыны мен нәтижесінің мұндайын "өте жақсылық" деп айтуға
болады. Өмірге олар қол жеткізудің қиындығынан сирек болады. Қоғамда әрбір
нақты жағдайда оның жоғары принципінің жүзеге асуына мүмкіндік жасайтын
өндіріс шығыны мен нәтижесін салыстырудың осыншалық жетілген механизмі,
экономиканы ұйымдастырудың мұндай деңгейі болған емес.
Орынды жұмсауды экономиканың "алтын" ережесі аталған
таңдау ережесі тәжірибеде танымал. Ол өндіріс нәтижесін
шығындардан асыруды талап етеді. Басқаша айтқанда экономиканың
"алтын" ережесі шығарар шығын мен қажеттілікті қанағаттандырудың өзара
қатаң мөлшерін, бірақ соңғысының пайдасына шамалайтын болады.
Орынды жұмсау тәртібі
Бүл ережені басшылыққа алу - "экономикалық субъект" болу деген сөз.
Экономикалық субъектінің ерекшелігі шығын мен пайданың
есебін жақсы біліп, өз дәрежесіне жұмсауда. Егер мұндай ерекшеліктер адам
мінезінде болмаса, ол жақсы маман, үлгілі отбасшысы болуы мүмкін,
тек ол экономикалық субъект бола алмайды.
Орынды жұмсау тәртібі әрбір нақты экономикалық жағдайда осы үшін
келтірілген "зиянды" қажеттілікті қанағаттандыру деңгейімен салыстырумен
шектелмейді. Экономикалық субъект қазіргі және болашақ қажеттік арасын,
қажеттілік пен қор жинау арасын, қор жинау мен кәсіпорынынына капитал салу
арасын таңдайды.
Орынды жұмсау тәртібі экономикалық процессте қозғалысына елеулі түрде
ықпал жасайтын ерекше психологиямен айқындалатынын атап өту маңызды. Ол
әліптің артын бағу, тәуекелге ұмтылу және басқа да жайдайларға ие.
Тандау, үнемді жұмсау тәртібі өндірісті экономикалық ұйымдастырудың
қажетті де маңызды сәттері болып табылады. Олар бұл ұйымдастыру адамға
бағытталумен айқындалады және оның белсенді қатысуымен жүзеге асырылады.
Таңдау құралдары шектеулі мөлшерде
Өндіріс шығындары мен нәтижелерін салыстыру механизмінде нарықтың
дамыған үлгісінде болатын екі сатыны бөлуге болады, олар - "тандау" және
айырбас". Бұл шектеу шартты болып келеді, қанша дегенмен айырбас арасында
айқын шекара жоқ. Таңдау экономикалық ұйымдастырудың басы ретінде айырбас
кезінде жалғасып жатады. Айырбас таңдаудың жаңа жақтарын пайда жасайды да
шындыққа әкеледі. Бұл жағдай көрсетілген шектеуді ақтайды.
Таңдау - күрделі процесс. Бұған оның қарапайым үлгісі - өндірістік
мүмкіндіктер қисық сызығын қарау кезінде көз жеткізуге болады. Естеріңізге
салайық, таңдау мәнісі өндіріс ресурстарын (факторларын) орналастырудың ең
жақсы жолдарын анықтауда жатыр. "Ең жақсы" дегеніміз - былайша алып
қарағанда ең жоғары мүмкін нәтижеге қол жеткізу. Өндірісті экономикалық
ұйымдастыру мағынасын түсіну үшін таңдаудың не екенін білу маңызды. Бірақ
оның қалай жүзеге асырылатынын білу одан да маңыздырақ.
"Қалай" деген сұрақ тандаудың басында-ақ туындайды. Өндірістік
мүмкіндіктер қисық сызығын еске алайықшы. "А" және "В" тауарларын өндіруге
ресурстарды бөлуді түпкі тиімді жолын анықтау үшін бірінші кезекте олардың
қайсысы пайдалы екенін, яғни тауарлардың қайсысы көп жағдайда қоғам
қажеттілігіне сай келетінін анықтап алу міндетті болды. Бұл үшін олардың
пайдалылығын салыстыру керек. Пайдалылығын салыстыру - демек оларды өлшеу,
яғни бағалау, игілікті құнын анықтау.
Шектеулі пайдалылық
Қазіргі экономикалық ғылымның ең беделді бағыттарының басында жатқан
шектеулі пайдалылық теориясы бойынша игілік бағасы, оның шекті ("соңғы")
мөлшерінің бағасымен анықталады. Игіліктің соңғы бағасы "шектеулі
пайдалылықтың" мөлшерін де анықтайды.
Осыған орай шектеулі (соңғы) пайдалылық дегеніміз - игіліктің соңғы -
"бірлігіне" - ие болып отырған пайдалылық.
Игілік бағасын анықтау негізінде қолда бар игілік саны .мөлшері) мен
пайдалылық арасындағы қатынастылық принципі қойылған. Бұл принцип адамдар
қажеттілігі әр түрлі үдемелі деңгейге ие екендігіне негізделген. Және
қажеттіліктің өсімталды бағасы субъективті іс болғанымен, маңыздылығы
қажеттіліктің шын мәніндегі объективті түрде қалыптасқаны да бар. Егер
мысалға онда азық-түлік қажеттілігі алдыңғы орындардың бірін алса, шашылу
жөнінен соңғы орындардың бірінде болатыны түсінікті.
Дегенмен, кез келген жеке қажеттілік өзгермей қалмайды: ол
қанағаттандыру деңгейіне орай азайып та отырады. Өз кезегінде қажеттілікті
қанағаттандыру мөлшерінің толықтығы қолда бар игілік мөлшеріне байланысты.
Ендеше игілік пайдалылығы оның қажеттілікті қанағаттандыру қабілеті болса,
онда бұл осы игілік мөлшері өзгеруін көрсететін әсерлі қабілет.
"Өте жоғары" қажеттіліктен оның толық қанағаттандырылуына өту
бірте-бірте болады, яғни тездету түрлерін кеміту жолдары арқылы. Егер
игілікті белгілі бір бөлшектерге бөліп, оның әрбірінің өзінше бірлік деп
қарар болсақ, онда бірінші бөлік қажеттіліктің бірінші сатысын ең жоғары
түрде қанағаттандыратын болады. Екінші бөлігіне одан төмендеу, одан әрі де
тағы төмен, тағы солай кете береді. Пайдалылықтан кемуінің қарапайым
көрінісі - аш адамның алдында тұрган бір табақ көже. Алғашқы ұрттаган қасық
- ол үшін ең үлкен пайдалылық, әрі қарай қарынының тоюына қарай әр ұрттаган
қасықтың пайдалылығы кеми түспек. Пайдалылық нөлдік деңгейде, тіпті кереғар
болуы да мүмкін. (Аталмыш мысалда шектен аса, көкірек ата тою).
Әр тауардың шектеулі пайдалылығы оның мөлшеріне, ғана емес, сол сияқты
осы қажеттілікті қанағаттандыра алатын да тауарлардың мөлшеріне де қатысты.
Бірін-бірі айырбастай беретін мұндай тауарлар - "субституттар" деп аталады.
Нан мен картоп субституттар. Жеке адамның қажеттілігін қанағаттандыратын
тамағындағы нанның шектеулі пайдалылығы мен мөлшеріне ғана емес, ондағы бар
картоп мөлшеріне де қатысты.
Шекті шығындар
Таңдау құралдары ең соңғы пайдалылықпен] шектелмейді. Оған өндіріс
нәтижесінің ерекше түрі сияқты шығынның да ерекше түрі - "ең соңғы
шығындар" сәйкес келеді.
Ең соңғы шығындар дегеніміз игіліктің қосымша
бірліктерін өндіруге күтілген шығындар.
Ең соңғы мөлшер - бұл жалпы қосымша мөлшер. Тандау кезінде олардың
мәні бар. Мысалы, өндірісті ұлғайтуды шешуде "қайтарылмайтын
шығындар" деп аталатын игеріліп ғамдандыру емес, тек жаңа, алда тұрған
(қосымша, ең соңғы) шығындар назарға алынады.
Ең соңғы (шектеулі) шығындарды "орташа шығындардан" ажырата білу керек.
Олардың арасындағы айырмашылықтарды түсінуге келесі мысал көмектесе
алады : А" тауарды өндірісінің көлемі Өндірушінің шығындары
а) 35 бірлік 3500 теңге
б) 36 бірлік 3564 теңге
в) 37 бірлік 3626 теңге
Көріп отырсыздар, бірінші жағдайда барлық 35 бірлік тауардың әр
бірлігіне орташа 100 теңге шығын жұмсау арқылы өндіріліп отыр. 36 бірліктің
әрбіріне орташа шығын 99 теңге. 37 бірлікке 98 теңгеден. Естеріңізге
салайық, орташа шығындар шығын мөлшерінің өндіріс көлеміне қатынасымен
анықталады. Онда бұрынғы және қосымша шығындар ең соңғы (қосымша)
шығындармен салыстырылады. Мысалы, 36-шы бірлікті өндіруге жұмсалған шығын
64 теңге (3564-3500), ал 37-шісіне жұмсалғаны 62 теңге (3626-3564).
Ең соңғы шығынның орташа шығынынан елеулі айырмашылығы бар. Бірақ
өндірісті дамыту, қандай бір болмасын тауарды өндіруді арттыру немесе
азайту мәселесін шешу жолын тандай отырып өнім өндіруші ең алдымен ең соңғы
шығындарды ұстанады. Бұл жағдайда ол ең соңғы (шектеулі) шығындар өндіріс
факторлары өнімділігінің азаюы салдарынан өсетінін ескеру керек. Соңдықтан
тауарлардың қосымша мөлшерін өндіру өз кезегінде ресурстардың көп бөлігін
қосуды талап етеді.
Баламалы құн
Ең соңғы (шектеулі) шығындар дегеніміздің өзі "баламалы шығындар",
немесе жұмсалған шығындар баламасы. Тағы да өндірістік мүмкіндіктер қисық
сызығын еске алайық, "А" тауарын өндіруші үшін шығындар аса қажетті
ресурстарды алуға жұмсалғанымен тең болады. Бірақ ресурстарды пайдаланудың
басқа да мүмкіндігі "В" тауарын басқа да көптеген тауарларды, әрине қисық
сызықтың сыртында қалған шығару бар. Қанша дегенмен мүмкін баламалар
арасында жақсылары бар. Ол "А" тауарының баламалы құны бола отырып, оның
өндірістік шығындарын анықтайды. Сонда аталмыш тауардың шектеулі (ең соңғы)
шығыны, былайша айтқанда қосымша бірлігін шығаруға жұмсалған шығын, осы
бірлікті алу үшін бас тартуға тура келетін құнға тең.
Басқа да шектеулі мөлшерлер
Шектеулі мөлшерлер экономикалық қызметтің барлық саласында бар. Өнім
өндірішінің жаңадан қаржы жұмсауға шешім жасауы, өткен жолғы инвестициядан
түскен кіріспен емес, жаңасынан шамамен күтілген пайдамен анықталуда.
Кәсіпорында еңбек етушілер санының артуы туралы да осыны айтуға болады.
Жұмысқа жаңа адамды тарту бұрыннан жұмыс істеп жатқандардың қанша өнім
өндіргендеріне емес, жаңа қызметкердің кәсіпорынға не беретініне қатысты.
Қызметтің тиімді жолын таңдау үшін "шектеулі кіріс", "шектеулі өнімділік"
және "шектеулі өнім" дегендердің мәні жоғары. Шектеулі мөлшердің
тәжірибелік мәні осында, өйткені олар өндіріс өсуінің экономикалық
тиімділігін болжайды. Олай болса, шектеулі кіріс - тауардың қосымша
бірлігін өндіруден алынған кіріс, шектеулі өнімділік - өндіріс факторлары
қосымша шығынның нәтижелілігі, ал шектеулі өнім - жаңа қызметкер өндірген
қосымша өнім.
Шектеулі мөлшер тіліндегі "алтын" ереже
Таңдау экономикалық субъект екендігінен ғана емес, оның
жауапкершілігінің пайда болуынан туындайды. Әңгіме орынды тандау, яғни
"алтын" ережені сақтау шеңберіндегі таңдау үшін жауапкершілік жайында болып
отыр. "Шектеулі мөлшерлер" осы ережені нақтылау ғана.
Қандай бір болмасын тауар өндіру немесе қызмет көрсету шектеулі
шығындар шектеулі кіріске теңелгенге дейін мақсатты. Бұл пайдалынылатын
ресурстар мөлшерін "соңғы" бірлік ресурсына жұмсалған қаржы тиімділіп
кайтарымға (3-ші тақырыпқа арналған 2-ші графикті қараныз) теңелгенге дейін
арттыруға бару деген сөз. Графикте көрініп тұрғандай "К" нүктесінде азаюші
шектеулі кірістер өсіп отырған шектеулі шығындарға теңесуде. Бұл жағдайда
"ОКІ" кесіндісінде көрсетілген мөлшерде өндірілген игіліктің ең жоғары
пайдалалылығына қол жеткізіледі. Осы нүктеге дейін өндірістер, сондай-ақ
ресурстар жұмсауды арттырып отыру керек, одан кейін қысқарту керек.
Егер тауардың бірнеше түрі шығарылса, таудау күрделене түседі. Онымен
бірге ресурстарды бөлу тапсырмасы да күрделіленеді. Ол, оны шешу бұрынғыша
шектеулі мөлшерлерге негізделетін болады. Жалпы жоғары нәтижеге жету үшін
шығарылған тауарлар әрбірінің шектеулі пайдалылықтан бірдей болуы керек.
Б а ға л ау
Өндіріс шығындары мен нәтижелерін салыстырудағы таңдау барысында
шектеулі мөлшерлер көмегімен "баға үшін" қалыптасады.
Бағалау - өңдірілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтің құнын
көрсететін шартты үлгі.
Бағалаудың шарттылығы оның кез-келген шартты бірліктер бола алатын
субъективтілігін көрсетеді.
Ең бастысы бағалаудың сыртында адамның өндіргіштік қызметінің
пайдалылық нәтижесі тұрғанымен, ол өндіріс шығындарында көрсететінін есте
ұстау керек. Өйткені пайдалылық әрқашан шығындарды іске асыру ғой.
Сондықтан да іс барасында бағалау өндіріс шығындарды мен нәтижелерінің
бірлігін көрсетеді.
Егер бір субъектінің өндірген әртүрлі игіліктерінің
бағалауы өзара бірдей болса, онда әртүрлі адамдардың жасаған
игіліктерінің бағаларын теңдестіруге көбейеді. Өндіріске
қатысушылардың еңбек шығындары нәтижелерін алыстырудың әмбебап
механизмінсіз өндірісті экономикалық ұйымдастыру еш мүмкін емес
екені белгілі.
Сондықтан жекелеген экономикалық субъектілердің таңдауы
қоғамдық таңдау ретінде жалғасын табуы керек. Оның қарапайым үлгісі -
өндіріс нәтижелерімен айырбас.
А й ы р б а с
Егер айырбас өндіріске әлеуметтік ұйымшылдық адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасты көрсетсе, онда оның нәтижелерімөн айырбас өндірісті
экономикалық ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Еңбекті бөлісу жағдайында,
яғни адамдар бір-біріне жұмыс істегенде айырбас өзара қатынас ретінде
болады. Таңдаудың өзара қатыстылығы, оның қоғамдық мәнін қамтамасыз етеді.
Еңбекті бөлісу жағдайында, яғни адамдар бір-біріне жұмыс істегенде айырбас
өзара таңдау қатынасы ретінде болады. Тандаудың өзара қатыстылығы, оның
қоғамдық мәнін қамтамасыз етеді.
Айырбаста өнім өндіруші қызметінің тиімділігін тұтынушы бағалайды, ал
субъективті бағалары бір-біріне бейімделеді. Егер айырбас жеткілікті дамып,
оған көп адамдар қатынасса, ол әртүрлі даралықтың тең бағалары принципі
бойынша объективті қоғамдық "бағалар" қалыптастырады.
Жеке-дара адам үшін айырбарыс - ерікті іс. Адамдар оған экономикалық
ынталандыру әсерімен, яғни барынша көп пайда табу үшін барады. Бұл жағдайда
пайда жеке тұлға үшін пайдалылығы жоғары игілік алу деп ұғынуы керек.
Айырбас та экономиканың "алтын" ережесіне бағынады. Өйткені оның өзі де
жалпылама экономикалық қатынасқа жатады.
А қ ш а
Бір тауарды екіншісімен айырбастаудың "табиғи" мәні бар. Оны бартерлік
айырбас (немесе бартер) деп атайды. Бұл түрінде өндірісті экономикалық
ұйымдастыруда ол өз ролін толық орындай алмайды. Өнім өндірушілердің
тікелей зат алмасуына олардың араларындағы кездейсоқ немесе қалыпты емес
қатынастары тән. Міндетті түрде айырбас жасау үшін жағдай керек. Бір-біріне
қажет адамдар бір жерде белгілі бір уақытта кездесулері керек. Бұл
тәжірибеде орындалуы қиындау шарт. Бұл өнім өндірушілерді олардың еріктерін
шектеп, демек таңдау мүмкуіндігін де, бір-бірлерін байлап-матап қояды.
Таңдау сонда таңдаудан айыру болып шығады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық ұйымдастырылуының алғашқы даму
сатысында заттай айырбас орын алған. Көп жағдайда экономикалық қатынастар
прогресі бартерлік айырбас қайшылықтарын шешуге және оны түпкілікті
қоғамдық таңдауға айналдыруға байланысты болды.
Бұл жолдағы шешуші оқиға - ақшаның пайда болуы. Ақшаның пайда болуымен
мәніне арналған біздің оқулығымызда арнайы тақырып бар. Бірақ осы жерде
шартты еркін таңдау ретінде ақшаның ролін айта кетуіміз керек.
Ақша қоғамда жасалынған игілік атаулының бағасының әмбебап өлшем
міндетін атқаратын ерекше тауар. Осының арқасында ақша шығындары мен
нәтижелерін салыстырудың басты құралына айналады.
Ерекше тауар ретінде ақшанаң жан-жақты қасиеті, оның ерекше пайдалылығы
тауарлардың, көрсетілген қызметтің кез-келгені мен айырбастала
беретіндігінде. Нәтижесінде олардың арасында айырбас ретінде жүреді. Ақша
арқылы болатын осындай ара қатынас айырбасты "сатып алушылар" мен
сатушыларға айналдырады. Барлық сатып алушылар сатушыларға тәуелді, немесе
керісінше болуы мүмкін. Мұндай өзара тәуелділік өзгертуге жатпайды. Бірақ
ақшаның пайда болуына орай ол тәуелділіктің мәні өзгеше: оның әрбірі
міндетті тәуелділіктен, яғни дәл сол экономикалық субъектімен міндетті
түрде істес болудан босайды. Қоғамдық өндірістің әр қатысушысы үшін оның
аумағымен шектелген таңдау еркін болады.
Б а ға
Кез-келген игілік құн бағалығының әмбебап өлшемі ретінде ақшаның пайда
болуы соңғысын "бағаға" айналдырады. Баға - тауарлар мен қызметтің ақшалай
түрі, яғни өндіріс
шығындары (қаражаттары) мен нәтижелерінің пайдалығының ақшалай
өлшемі.
Нарық - ақшаның пайда болуына орай айырбасты дамыту үшін
ішкі кедергілерді жою айырбасты нарыққа айналдырады. Нарықтың
бірталай анықтамалары бар. Онымен алда танысамыз. Оқулықта алған
білімге сүйене отырып, нарықты өндіріс шығындары мен нәтижелерін
салыстыру арқасында болатын қоғамдық таңдау үлгісі ретінде
анықтауға болады. Өндірісті экономикалық ұйымдастырудағы нарықтық
маңызын бағалау қиын. Өйткені ол қанша дегенмен "нарық". Қазіргі
экономика тек қана "нарықты" болатыны кездейсоқ емес.
Сипаттық белгілері:
аса көп ассортиментінде өнім шығарылымының көлемі
айтарлықтай (значительно) болады; жабдықтардың жоғары деңгейде
мамандандырьшуы; өндіріс ырғақтығының жоғары болуы.
Жаппай өндіру машина жасауда қолданылады (аспаптар, жабдықтар
өндіреді); прибор жасауда, кондитерлік өнеркәсіпте және басқа өндірістерде
қолданылады. Жаппай өндірісте шығын есебінің мөлшерлік әдісі және оның
элементі қолданылады.
Ірі сериялы және жаппай өндірісте талдамалы есеп ауысым үшін өнімділік
туралы рапорт ұштастырылған бағыттық құжатта жүргізіледі, ал жеке және ұсақ
сериялыда кесімді жұмысқа жүктеліммен (наряд) жүргізіледі.
2-Бөлім. Шығындар есебі
2.1. Шығындардың жіктелуі (классификация)
және тәртібі
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты.
Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен
байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қор
есебі стандартына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет;
өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша - оның өзіндік құндарын есептеу
үшін керек;
шығын түрлері бойьшша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша - экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау баптарымен.
Сонымен бірге:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. БЕС 7-ге сәйкес мына экономикалық элементтер
анықталады:
материалдық шығындар;
еңбекақы шығындары; — аударым;
құралдың тозуы;
басқадай шығындар;
э) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін пайдаланылады.
БЕС 7-ге сәйкес оған жататындар:
материалдар; - еңбекақы;
аударым;
үстеме шығындар.
2.2. Элементтер бойынша және калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру
(мың, теңгемен)
Экономикалык элементтер Сома Калькуляция баптары Сома
1 . Материалдық шығындар 78000 1 . Материалдар 25200
2. Еңбекақыға кететін шығындар 17000 2. Сатып алынатын 41000
жартылай өнімдер
(полуфабрикаты),
жиынтық-таушы бұйым және
т.б.
3. Аударым 3980 3. Қайтарылатын (2400)
қалдықтар (ұс-талым)
4. Құралдың тозуы 6300 4. Технологиялық мақсатқа 9100
арнал-ған отын және
энергия
5. Басқадай шығындар 11720 5. Еңбекақы 10000
Барлығы: 117000 6. Аударым 2340
Өндірістік емес шотқа есептен (3600) 7. Әзірлік және 4060
шығарылады (-) (кайтарылған өндірісті игеру
қалдықтар кұны, ақауға шығындары
кінэліден шығынның орны
толтырылды)
Аяқталмаған өндіріс қалдығының 600 8. Үстеме шығындар 9. 17500
өзгеруі (+) Басқадай шығындар 7200
Барлығы: 114000 Барлығы: 114000
Экономикалық шығындар бойынша шығын (117000 теңге) және калькуляция
баптары бойынша шығын (114000 теңге) өндірістік емес шотқа есептен шығару
бөлігінде корректив элементі бойынша қорытындыға салғанға дейін аяқталған
өндіріс қалдығының өзгеруі сан жағынан бірдей емес. Шығындардағы
айырмашылық, сонымен қатар, ұқсас (аналогичных) атауда элемент және
калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, Еңбекақыға кететін шығын
экономикалық элемент бойьшша 17000 теңге, ал Еңбекақы калькуляция бабы
бойынша 10000 теңге көрініс тапты. Айырмашылық құрал-сайманды күтумен
(уход) шұғылданатын қызметкерлердің еңбекақысына кететін шығындарда, яғни
үстеме шығынадарында ескеріледі.
Алайда, экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте топтастыру
өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты тағайындауы
(калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын сипаттайтынын
айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші субъектінің
тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша, калькуляциялау
баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп (детализировать),
элементтік қимада (поэлементном разрезе) қалыптастыруға мүмкіндік тудырады,
өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс есептелуіне және кәсіпорын
шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін.
№ рс Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл • негізгі •
бойынша үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша• тікелей •
жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элементті •
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша • өзгермелі •
тұракты
5 Пайда болу кезеңі бойынша • ағымдық •
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша • өндірістік •
(басқару кызметі бойынша) әкімшіліктік •
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша • өндірілетін •
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша • реттелетін •
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша • жалпы •
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне • өнімге •
шығынды рет- ретімен көшіру кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар, аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементті шығындар).
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады (авто-механиктың еңбекақысы бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болып табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны — сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын - бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы – бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қабылданған әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын
өндіруде – барлық шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пронорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке
артатын болса, онда жалпы өзгермелі шығын да 10%-ке өседі. Өзгермелі шығын
сомасы, теңгеме.
1-суретте көріп отырғанымыздай, жалпы өзгермелі шығын өндіріс көлеміне
үйлесімді (пропорционально) өседі. Өндіріс көлемі 100-ден 200-ге дейінгі
бірлікке артқанда, жалпы өзгермелі шығын 1000-нан 2000 теңгеге дейін өсті.
Алайда өзгермелі шығын өнім бірлігіндегі есеп айырысуда көлем өзгерсе де,
мейлі бүл қандай бірлік болса да - бірінші ме, екінші ме, үшінші ме, оған
қарамай тұрақты боп қалады. Сондықтан өзгермелі және түрақты шығындарды
шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп атау эдетке айналған, өйткені
олар әр түрлі нүктелерден екі түрлі рөл ойнайды.
Көлем, бірлікте. Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаккандағы жалпы
өзгермелі шығын өзгермелі шығындар,
теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тэуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтандыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.)-
Егер колем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке үдайы кеміп отырады.
Өндіріс көлемі өзгерсе де тұрақты шығын өзгеріссіз болады. Егер өндіріс
көлемі 10%-ке кемісе, онда жалпы тұрақты Шығын өзгеріссіз қалады. Егер
өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты шығын 300 теңгеге тең
болады, бірақ тұрақты шығын өндіріс көлемінің артуы кезінде бір бірлікке
ұдайы кеміп отырады, Осыған орай өнімнің өзіндік құны кемиді.
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақтыБірлікке кететін жалпы
шығын, теңгемен тұрақты шығын, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс *берушінің материалымен де шығарылатын дайьш бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз ендірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
куны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
экімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұгымды технология мен ендірісгі
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) - технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын пшкізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге — кезең шығындары: жалпы және экімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, эко-номикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топ тастыру:
негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік
қріына тікелей қосылады;
жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
(шартты) бөлінеді;
кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда
барболуы);
біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі - оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально)
өзгереді;
тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тэуелді емес;
қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (вмененные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мумкіндігін сипаттайды;
айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша
пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына
байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін
жүзеге асыру үшін шығындарды топтастыру:
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни (производительные);
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың
өндірістік шығын есебі
Өндіріске кететін шығын есебіне 90 Негізгі өндіріс, 920 Қосалқы
өндіріс, 93 Үстеме шығындар шоттары пайдаланылады.
№ рс Шаруашылық операциялардың Дебет Кредит Сома
мазмұны
1 2 3 4 5
Негізгі өндірістің шығын есебі
1 Негізгі өндіріске материал 901 201-206, 208 524000
босатылады МатериалдарМатериалдар
2 Негізгі өндіріс жұмысшыларына 902 Өндіріс681 Еңбекақы 200000
еңбекақы есептелді жұмысшыларыныбойынша
ң еңбекақысыкызметкерлермен
есеп айырысу
3 Өндірістік жұмысшылардың 903 635 Әлеуметтік 37800
еңбек-ақысы қорынан аударым Еңбекақыдан салық
жүзеге асырылады аудару
4 Негізгі өндіріс шыгынына 904 Үстеме 930 Үстеме 32700
үстеме шығындар қосылды шығындар шығындар
Үстеме шығындар есебі
5 Материалдар бойынша 93 1 201-206, 208 263800
Материал- Материал-
дар дар
6 Негізгі өндіріс жұмысшыларына 932 681 Еңбекақы 150000
еңбекақы есептелді. Қызметкер-лербойынша
дің қызметкерлермен
еңбекакы-сы есеп айырысу
7 Өндіріс жұмысшыларына еңбекақы 933 635 Әлеуметтік 28350
қорынан аударым жүзеге асырылдыЕңбекақыдан салық
аудару
8 Негізгі құралдың есебінен 934 Негізгі 687 Жөндеу 76000
жөндеу шығыны құралдарды қоры, 201-206,
жөндеу 208
Материалдар,
681 Еңбекакы
бойынша
қызметкерлермен
есеп айырысу,
635 Әлеу-меттік
салық
9 Материалдық емес активтердің 935 Негізгі 111-116 12300
амортизациясы мен негізгі құралдың Материалдық
кұралдың тозуы есептеледі тозуы және емес активтердің
материалдық аморти-зациясы,
емес 131-134 Негізгі
активтердің құралдың тозуы
амор-тизациясы
10 Коммуналдық қызмет көрсету 936 671 Төленуге 9360
сомасына Коммунал-дық тиісті шоттар
қызмет
көрсетулер
11 Жалдың (аренда) төлемақысы 937 Жалдың 687 Басқадай 32400
есептелді тө-лемақысы кредиторлық
берешектер
12 Басқадай үстеме шығындар жүзеге938 Басқадайәр түрлі 27600
асырылды
13 Үстеме шығындардың өзіндік кұны930 Үстеме 931-938 Үстеме 599810
есептелді шы-ғындар шығындар
Қосалқы өндірістің шығын есебі
14 Материалдар босатылды 921 201-206, 208 300000
Материалдар Материалдар
15 Негізгі өндірістің 922 681 Еңбекақы 100000
жұмысшыларына еңбекақы Өндіріс бойынша
есептелді жұмысшыларының қызметкерлермен
еңбекақысы есеп айырысу
соңы
1 т 3 4 5
16 Өндіріс жұмысшыларының 923 Аударым635 18900
еңбекақы қорынан аударым Әлеуметтік салық
жүзеге асырылды
17 Үстеме шығындардың сомасына924 Үстеме 930 272810
шы-ғындар Үстеме шығындар
18 Қосалқы өндіріспен 920 Қосалқы 921-924 691710
орындалған жұмыстың өзіндікөн-діріс Қосалқы өндіріс
құны есептелді
19 Негізгі өндіріс шығындарына900 Негізгі 920 545855
қосалқы өндірістің қызметі өндіріс Қосалқы өндіріс
(қызмет көрсетуі) қосылды
20 Тараптарға қосалқы 801 Сатылған920 145855
өндіріс орындаған қызмет өнімдердің Қосалқы өндіріс
көрсету босатылды (тауарлар,
жұмыс,
қыз-мет)
өзіндік құны
17.8. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калъкуляциялау - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік кұнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатың озық (прогрессивті)
нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға
тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық шығындау
бойьшша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем орындалуы) және
тәуелді болмайтын
(материалдар құнын, амортизациялық аударымдардың нормасын, электр
энергиясына, жылуға, газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер
бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
нормативті калъкуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлем тарихының соңғы екі жүз жылдығында өндірісті ұйымдасытрудың билік
құрушы үлгісі ретінде бекітіліп отырған қоғамдық өндірістің негізгі
прогресіне көп жағдайда экономикалық қатынастар арқасында қол жеткізіліп
отыр. Бұл қатынастың потенциялы маңызды. Ол әлі таусыла қойған жоқ.
Қоғам дамуындағы экономикалық қатынастың мұндай міндеті өндірісті
ұйымдастыру үшін табиғи әдіс деп түсіну керек. Экономикалық қатынастар
кедергілерге қарамастан (экономикадан тыс тәуелділіктің әртүрлі үлгілерінің
билік құруы, адамдардың жағрапиялық шарттары, әртүрлі елдер мен халықтардың
хұқықтық және мәдени ерекшеліктері түрінде) қызмет нәтижелері қарапайым
актілердің алмастырудан бүкіл әлемді қамтыған, былайша айтқанда, қоғамның
экономикалық жүйесі немесе "экономика" болып отырған қатынас жүйесіне
айналып отыр.
Өндірісті экономикалық ұйымдастырудың алғы себептері мен мәні
Экономикалық ұйымдастырылған қоғамдық өндіріс алдында да өндірісті
ұйымдастырудың басқа кез - келген үлгісі алдында да проблемалар тұр. Олар -
"не өндіру керек?", "қалай өндіру керек?" және "кім үшін өндіру керек?"
деген мәселелермен байланысты. Әйтсе де экономикалық жағдайда бұл
проблемалар негізінде шығындар мен өндіріс нәтижелерін салыстыру ерекше
механизмі жәрдемімен шешіледі. Осынау салыстыруда өндірісті экономикалық
ұйымдастырудың мәні жатыр.
Шығын мен өндіріс нәтижелерін салыстыру қажеттігі экономикалық
қызметпен айналысатын (үй шаруасындағы әйелден ірі кәсіпкерге дейін) барлық
адамның қол жететін және баршаға міндетті экономиканың "дұрыстығын"
бейнелейді. Алғашында экономиканың "дұрыстығын" басшылыққа алғанда не
теорияда, не тәжірибеде ешқандай проблемалар жоқ сияқты. Әйтсе де бұл
жаңылыс.
Өндірісті экономикалық ұйымдасытырудың екі негізгі алғы шарттары бар:
Ресурстардың шектеулілігі.
Жеке бостандығы бар дара адамдар (индивид). Ресурстардың шектеулігін
белгілі бір мөлшерде – табиғи алғы шарттар деп есептеуге және оны түзетуге
болмайтын айқын факті ретінде қарап отыру керек. Ресурстар сан жағынан да,
сапа жағынан да немесе екі жағдайда да шектеулі болуы мүмкін.
Екінші алғышарттың "әлеуметтік" маңызы бар. Ол қоғам дамуының белгілі
бір сатысында ғана толық мөлшерде қалыптасады. Біріншіден, бұл өз күшінің
қабілеті мен іскерлігінің даралығын қолдану еркі. Былайша айтқанда қоғамның
әрбір мүшесі өз ісімен айналыса білу керек. Екіншіден, оған тиісті өндіріс
факторларына өзі еркін иелік ету. Ал, мұндай еркіндікті жекеменшік
қамтамасыз ете алатындықтан жекеменшік өндірісті экономикалық
ұйымдастырудың маңызды шарты болады.
"Жеке меншік" пайда болуының жеке дара бостандығында біздің баршамызға
"көрініс" бермейтін, өз иелігін пайдалану үшін міндетті жауапкершілік
жүктейтін басқа да жағы бар. Жеке даралық, экономикалық қатынастың
субьектісі ретінде, оның мүлкі болып табылатын өз қызметінің нәтижесі үшін
жеке пайда табуға, табыс алуға ұмтылу тән, бұл оның тұрмыс жағдайы
деңгейінде байланысты екенін ерекше айтуымыз керек.
Таңдау - экономиканың бастапқы шарты
Ресурстардың шектеулігі қоғамдағы барлық қажеттілікті толық мөлшерде
қанағаттандыратын тауарлар өндіруге және қызмет көрсетуге мүмкіндік
бермейді. Дәл осы жерде таңдау мәселесі туындайды. Таңдау дегеніміз -
өндірістің ең жоғарғы экономикалық нәтижесіне жеткізетін соңғы ресурстарды
(өндіріс факторларын) пайдаланудың бірден -бір тиімді жолдарын анықтау.
Таңдау жағдайында қадам сайын барлық қоғам толығымен және де өндіріске
қатысушы әрбір адам көрініс береді. Оған өмірдің өзінен - ақ қарапайым
мысалы жетіп жатыр: бір отбасы тоңазытқыш алуға қор жинаған еді, табан
астында телевизоры бұзылып қалды. Жиналған қаржы бірдей тоңазытқыш және
телевизор алуға жетпейтіндіктен таңдау қиындығы міндеттеді (қашып құтыла
алмайсыз).
Осылайша ресурстар шектеулілігі таңдаудың міндетті шарттарын
туындатады. Бірақ, еркіндіктің қажетті мүмкіндігіне ие адамдардың жақсы
таңдау мүмкіндіктері бар. Таңдаудың жергілікті шарттары осында жатыр.
Таңдаудың міндеттері және жергілікті шарттарына орай шындыққа айналады.
Таңдау қайшылықтары
Экономикалық теорияда "қисық сызық өндірістік мүмкіндіктер" болып
көрінетін. (3 тақырыпқа арналған. 1 графикті қараңыз) таңдаудың қарапайым
үлгісін алып көрейік. Қолда бар ресурстардың белгіленген мөлшерінде қисық
сызық графикке әртүрлі екі тауарды өндіру мөлшері арасындағы байланысты
көрсетеді.
Айталық таңдау "А" және "В" деген екі тауар арасында болып отыр. "А"
тауары тұтынуға, "В" тауары өндіріске арналған. Таңдаудың көптеген түрлері
арасында "ең негізгі" екеуі бар:
1. Барлық ресурс "А" тауарын өндіруге жұмсалады.
2.Барлық ресурс "В" тауарын өндіруге жұмсалады. Әдетте бұл қаралған
жағдайда бір тауардың жоғары мөлшерде өндірілуі екіншісінің түк
өндірілмеуіне әкеліп соғады.
Осы қисық сызықтың өзі - ақ соңғы мүмкіндікті жоюшы болып табылады.
Оның әр нүктесі "В" тауарын өндірудің берілген мөлшерінде "А" тауарын
өндірудің барынша мүмкін мөлшерін көрсетеді және керісінше график (кесте)
ішіндегі кез - келген нүкте (мәселен "С" нүктесі) нақты ресурстар толық
пайдаланылмайтынын көрсетеді.
Қисық сызықтың "керісінше бағыттылығы" (былай айтқанда) оның оң жаққа
иілуі бір тауарды өндіруден екіншісіне ауысатын ресурстар шығынын
бинелейді. Бұл дегеніміз "А" тауарынан және оны "В" тауарымен айырбастаудан
бас тарту және керісінше. Ресурстарды толық пайдалану кезінде бір мезгілде
екі тауарды да өндіруді арттыру мүмкін емес. Олардың бірі өндіруді арттыру
міндетті түрде екіншісін өндіруді азайтады. Мәселен "В" тауарын өндіруді
азайту "А" тауарын өндіруді арттыруға төленетін өзіне тән "баға" болып
табылады. Өндірістік мүмкіндіктің қисық сызықтағы әр нүктесі таңдаудың
қарама - қайшылығына көрсететін қарама - қарсы орналасуды жалғайды. Ал,
қисық сызықтың өзі қоғамның тауар өндіру мен қызмет көрсетудегі баламалы
мүмкіндігінің әділетті көлемін көрсетеді.
Шығынды көтеру және кеміген өнімділік
Өндірістік мүмкіндіктің қисық сызығында тағы бір ерекшелік бар: оның
дөңес формасы үнемі өсіп отыратын түсу бұрышымен болады. Бұл үлгі тауарды
өндіру арттыру кезінде екінші бір тауарды кемітудің "бағасы" арқылы көбейту
деген сөз. Басқалай айтар болсақ, қосымша өндірілген "А" тауар мөлшері "В"
тауарын азайтуды талап етеді және керісінше. Бұл ретте "А" тауарының әрбір
Қосымша бөліктері қайталама шығындар арқасында Қымбаттай түседі. Өсіп
отыратын шығындарды экономистер "азайған өнімділік" деп атайтын
құбылыспен тығыз байланыстырады.
Азайған өнімділік өндірістің қолданылып отырған факторлары
көлемінің өсуіне қарай өндірілген нәтиженің көбею шегін кеміту болып
табылады.
Мәселе мынаны, жұмыс істеп отырған өндірістің шығын факторлары
әдеттегідей тең емес мөлшерде өсіп отырады. Сонда кейбір факторлардың жаңа
"мөлшері" сол сәтте белгіленген басқасының кем санына қатысып қосылады.
Мысалы, уақыттың қысқа бір аралығында капиталдым материалдық элементтері
(үйлер, машиналар, құрал жабдықтар) өзгермейтін болып қалатыны айқын. Одан
гөрі пайдаланылған еңбек саны мүмкін. Бірақ ерте ме, кеш пе өндіріске жаңа
еңбек ресурстарын тарту әрбір мөлшерінің азаюына әкеледі. Соның салдарынан
жаңа жұмысшы қамтамасыз ететін өнімнің өсуі оның "байырғы" жұмысшы
өндіргендегі көлемінен кем болады.
Баламалы шығындар
Өндірістік мүмкіндіктер қисық сызықтарына тағы да назар аударайық. Онда
көрсетілген "А" және "В" тауарларын өндірудің өсуі екі әдісте болады.
Бірінші барлық ресурстарды барынша пайдалану әдісі. Басқа графикада өндіру
үшін өндіруден бас тартуға тура келетін тауардың өндірістің шығынның әр
нүктесін көрсетіп тұрғаны қисық сызықтың өзі. Бірінші әдіс "тиімді өндіріс"
әдісі деп аталады. Тиімді өндіріс дегеніміз, ресурстарды барынша пайдалану
арқылы қол жеткен нәтижесінде басқа тауар өндіру немесе қызмет көрсетуді
қысқартпай белгілі бір тауар өндіруді немесе қызмет көрсетуді қысқартпай
белгілі бір тауар өндіруді, немесе қызмет көрсетуді арттыру мүмкін
еместігі. Екінші әдіс, "А" және "В" тауарларын өндіруде ресурстарды толық
пайдаланбайтын әдіс. Графикте оны шектерінен кординат пен қисық сызықты
жазықта көрінген нүктелей бейнелейді. Егерде өндіріс бұл әдісте жұмыс
істесе бір тауарды тоқтатып, екінші бір тауардың шығаруын көбейтуі қажеті
болмайды. Бұл өндірістің тиімсіз әдісі. Бірақ оның таңдау мүмкіндігін,
сонымен бірге ресурстарды баламалы пайдалануды жоққа шығармайды. Мұндайда
пайда болған шығын "өндірістің баламалы шығыны" деп аталады. Біздің
мысалымызда "А" тауарын өндіруді арттырудың "СЕ" кесіндісі мөлшеріне тең
баламалы шығыны "СД" кесіндісі мөлшеріне тең "В" тауарын өндіруді арттыру
болып табылады.
"Баламалы шығын" - дегеніміз болу мүмкін, бірақ, әлі жасалынбаған
талдау ортасы. Сондықтан баламалы шығындар деңгейінде әңгіме әрқашан
шамаланған, мүмкіндікке сай нәтижесі туралы ғана болмақ, Экономистер оны
"қолдан шығып кеткен табыс" деп атайды және оған қатысты мәселелерді
әрқашан ықыласпен талдайды.
Экономиканың "алтын" ережесі
Өндірістік мүмкіндіктерінің қисық сызығын қарау таңдау механизмін
жалпылама білуге ғана мүмкіндік туғызады. Барлық жалпылама білу анық
болмағандықтан ақсап жатады. Бұл қисық сызық технологиялық тиімділік
өндірісінің барлық түрлерін қамтиды. (қисық сызықтағы нүктелердің
жиынтығы), Оның анық еместігі сонда бірден -бір экономикалық тиімділік
жөніндегі сұраққа жауап бере алмайды. Бұл кемшілік осы үлгіде ең басты
жағдай "А" және "В" тауарларына тұтыну мөлшері ескерілмеуінен туындайды.
Белгісізі - қоғамға осындай тұтыну игілігі мен осындай өндіріс заттары
керек пе? Керек болған жағдайда қанша керек?
Осындай анықтылықтың жоқтығы тиімді өндірістің толық мәнді экономикалық
мағынасы түсінігінен айырады. Өйткені ол тиісті деңгейде өндіруші мен
тұтынушы арасындағы қатынасты түсіндіре алмайды. Бұл түсінік мәні: А және В
тауарларының шығарылған мөлшерімен оларға деген қажеттілік ескерілетін
болса, соған сәйкес олардың қайсысы пайдалы екендігі мәселесі де шешіледі.
Онда өндірістік мүмкіндіктер қисық сызыгында тек қана бір нүкте ең жоғары
экономикалық өндіріс тиімділігіне сәйкес келеді. Онда шығарылған "А" және
"В" тауарларының адамдар қажеттілігіне жақсы жауап бере алатын өзара сандық
қатынасына қол жетеді. Бұл нүктенің "ең жоғары" принципі өндіріс
факторларының ең төменгі шығынында қажеттілікті қанағаттандырудың ең
жоғары нәтижесі жүзеге асырылады.
Өндіріс шығыны мен нәтижесінің мұндайын "өте жақсылық" деп айтуға
болады. Өмірге олар қол жеткізудің қиындығынан сирек болады. Қоғамда әрбір
нақты жағдайда оның жоғары принципінің жүзеге асуына мүмкіндік жасайтын
өндіріс шығыны мен нәтижесін салыстырудың осыншалық жетілген механизмі,
экономиканы ұйымдастырудың мұндай деңгейі болған емес.
Орынды жұмсауды экономиканың "алтын" ережесі аталған
таңдау ережесі тәжірибеде танымал. Ол өндіріс нәтижесін
шығындардан асыруды талап етеді. Басқаша айтқанда экономиканың
"алтын" ережесі шығарар шығын мен қажеттілікті қанағаттандырудың өзара
қатаң мөлшерін, бірақ соңғысының пайдасына шамалайтын болады.
Орынды жұмсау тәртібі
Бүл ережені басшылыққа алу - "экономикалық субъект" болу деген сөз.
Экономикалық субъектінің ерекшелігі шығын мен пайданың
есебін жақсы біліп, өз дәрежесіне жұмсауда. Егер мұндай ерекшеліктер адам
мінезінде болмаса, ол жақсы маман, үлгілі отбасшысы болуы мүмкін,
тек ол экономикалық субъект бола алмайды.
Орынды жұмсау тәртібі әрбір нақты экономикалық жағдайда осы үшін
келтірілген "зиянды" қажеттілікті қанағаттандыру деңгейімен салыстырумен
шектелмейді. Экономикалық субъект қазіргі және болашақ қажеттік арасын,
қажеттілік пен қор жинау арасын, қор жинау мен кәсіпорынынына капитал салу
арасын таңдайды.
Орынды жұмсау тәртібі экономикалық процессте қозғалысына елеулі түрде
ықпал жасайтын ерекше психологиямен айқындалатынын атап өту маңызды. Ол
әліптің артын бағу, тәуекелге ұмтылу және басқа да жайдайларға ие.
Тандау, үнемді жұмсау тәртібі өндірісті экономикалық ұйымдастырудың
қажетті де маңызды сәттері болып табылады. Олар бұл ұйымдастыру адамға
бағытталумен айқындалады және оның белсенді қатысуымен жүзеге асырылады.
Таңдау құралдары шектеулі мөлшерде
Өндіріс шығындары мен нәтижелерін салыстыру механизмінде нарықтың
дамыған үлгісінде болатын екі сатыны бөлуге болады, олар - "тандау" және
айырбас". Бұл шектеу шартты болып келеді, қанша дегенмен айырбас арасында
айқын шекара жоқ. Таңдау экономикалық ұйымдастырудың басы ретінде айырбас
кезінде жалғасып жатады. Айырбас таңдаудың жаңа жақтарын пайда жасайды да
шындыққа әкеледі. Бұл жағдай көрсетілген шектеуді ақтайды.
Таңдау - күрделі процесс. Бұған оның қарапайым үлгісі - өндірістік
мүмкіндіктер қисық сызығын қарау кезінде көз жеткізуге болады. Естеріңізге
салайық, таңдау мәнісі өндіріс ресурстарын (факторларын) орналастырудың ең
жақсы жолдарын анықтауда жатыр. "Ең жақсы" дегеніміз - былайша алып
қарағанда ең жоғары мүмкін нәтижеге қол жеткізу. Өндірісті экономикалық
ұйымдастыру мағынасын түсіну үшін таңдаудың не екенін білу маңызды. Бірақ
оның қалай жүзеге асырылатынын білу одан да маңыздырақ.
"Қалай" деген сұрақ тандаудың басында-ақ туындайды. Өндірістік
мүмкіндіктер қисық сызығын еске алайықшы. "А" және "В" тауарларын өндіруге
ресурстарды бөлуді түпкі тиімді жолын анықтау үшін бірінші кезекте олардың
қайсысы пайдалы екенін, яғни тауарлардың қайсысы көп жағдайда қоғам
қажеттілігіне сай келетінін анықтап алу міндетті болды. Бұл үшін олардың
пайдалылығын салыстыру керек. Пайдалылығын салыстыру - демек оларды өлшеу,
яғни бағалау, игілікті құнын анықтау.
Шектеулі пайдалылық
Қазіргі экономикалық ғылымның ең беделді бағыттарының басында жатқан
шектеулі пайдалылық теориясы бойынша игілік бағасы, оның шекті ("соңғы")
мөлшерінің бағасымен анықталады. Игіліктің соңғы бағасы "шектеулі
пайдалылықтың" мөлшерін де анықтайды.
Осыған орай шектеулі (соңғы) пайдалылық дегеніміз - игіліктің соңғы -
"бірлігіне" - ие болып отырған пайдалылық.
Игілік бағасын анықтау негізінде қолда бар игілік саны .мөлшері) мен
пайдалылық арасындағы қатынастылық принципі қойылған. Бұл принцип адамдар
қажеттілігі әр түрлі үдемелі деңгейге ие екендігіне негізделген. Және
қажеттіліктің өсімталды бағасы субъективті іс болғанымен, маңыздылығы
қажеттіліктің шын мәніндегі объективті түрде қалыптасқаны да бар. Егер
мысалға онда азық-түлік қажеттілігі алдыңғы орындардың бірін алса, шашылу
жөнінен соңғы орындардың бірінде болатыны түсінікті.
Дегенмен, кез келген жеке қажеттілік өзгермей қалмайды: ол
қанағаттандыру деңгейіне орай азайып та отырады. Өз кезегінде қажеттілікті
қанағаттандыру мөлшерінің толықтығы қолда бар игілік мөлшеріне байланысты.
Ендеше игілік пайдалылығы оның қажеттілікті қанағаттандыру қабілеті болса,
онда бұл осы игілік мөлшері өзгеруін көрсететін әсерлі қабілет.
"Өте жоғары" қажеттіліктен оның толық қанағаттандырылуына өту
бірте-бірте болады, яғни тездету түрлерін кеміту жолдары арқылы. Егер
игілікті белгілі бір бөлшектерге бөліп, оның әрбірінің өзінше бірлік деп
қарар болсақ, онда бірінші бөлік қажеттіліктің бірінші сатысын ең жоғары
түрде қанағаттандыратын болады. Екінші бөлігіне одан төмендеу, одан әрі де
тағы төмен, тағы солай кете береді. Пайдалылықтан кемуінің қарапайым
көрінісі - аш адамның алдында тұрган бір табақ көже. Алғашқы ұрттаган қасық
- ол үшін ең үлкен пайдалылық, әрі қарай қарынының тоюына қарай әр ұрттаган
қасықтың пайдалылығы кеми түспек. Пайдалылық нөлдік деңгейде, тіпті кереғар
болуы да мүмкін. (Аталмыш мысалда шектен аса, көкірек ата тою).
Әр тауардың шектеулі пайдалылығы оның мөлшеріне, ғана емес, сол сияқты
осы қажеттілікті қанағаттандыра алатын да тауарлардың мөлшеріне де қатысты.
Бірін-бірі айырбастай беретін мұндай тауарлар - "субституттар" деп аталады.
Нан мен картоп субституттар. Жеке адамның қажеттілігін қанағаттандыратын
тамағындағы нанның шектеулі пайдалылығы мен мөлшеріне ғана емес, ондағы бар
картоп мөлшеріне де қатысты.
Шекті шығындар
Таңдау құралдары ең соңғы пайдалылықпен] шектелмейді. Оған өндіріс
нәтижесінің ерекше түрі сияқты шығынның да ерекше түрі - "ең соңғы
шығындар" сәйкес келеді.
Ең соңғы шығындар дегеніміз игіліктің қосымша
бірліктерін өндіруге күтілген шығындар.
Ең соңғы мөлшер - бұл жалпы қосымша мөлшер. Тандау кезінде олардың
мәні бар. Мысалы, өндірісті ұлғайтуды шешуде "қайтарылмайтын
шығындар" деп аталатын игеріліп ғамдандыру емес, тек жаңа, алда тұрған
(қосымша, ең соңғы) шығындар назарға алынады.
Ең соңғы (шектеулі) шығындарды "орташа шығындардан" ажырата білу керек.
Олардың арасындағы айырмашылықтарды түсінуге келесі мысал көмектесе
алады : А" тауарды өндірісінің көлемі Өндірушінің шығындары
а) 35 бірлік 3500 теңге
б) 36 бірлік 3564 теңге
в) 37 бірлік 3626 теңге
Көріп отырсыздар, бірінші жағдайда барлық 35 бірлік тауардың әр
бірлігіне орташа 100 теңге шығын жұмсау арқылы өндіріліп отыр. 36 бірліктің
әрбіріне орташа шығын 99 теңге. 37 бірлікке 98 теңгеден. Естеріңізге
салайық, орташа шығындар шығын мөлшерінің өндіріс көлеміне қатынасымен
анықталады. Онда бұрынғы және қосымша шығындар ең соңғы (қосымша)
шығындармен салыстырылады. Мысалы, 36-шы бірлікті өндіруге жұмсалған шығын
64 теңге (3564-3500), ал 37-шісіне жұмсалғаны 62 теңге (3626-3564).
Ең соңғы шығынның орташа шығынынан елеулі айырмашылығы бар. Бірақ
өндірісті дамыту, қандай бір болмасын тауарды өндіруді арттыру немесе
азайту мәселесін шешу жолын тандай отырып өнім өндіруші ең алдымен ең соңғы
шығындарды ұстанады. Бұл жағдайда ол ең соңғы (шектеулі) шығындар өндіріс
факторлары өнімділігінің азаюы салдарынан өсетінін ескеру керек. Соңдықтан
тауарлардың қосымша мөлшерін өндіру өз кезегінде ресурстардың көп бөлігін
қосуды талап етеді.
Баламалы құн
Ең соңғы (шектеулі) шығындар дегеніміздің өзі "баламалы шығындар",
немесе жұмсалған шығындар баламасы. Тағы да өндірістік мүмкіндіктер қисық
сызығын еске алайық, "А" тауарын өндіруші үшін шығындар аса қажетті
ресурстарды алуға жұмсалғанымен тең болады. Бірақ ресурстарды пайдаланудың
басқа да мүмкіндігі "В" тауарын басқа да көптеген тауарларды, әрине қисық
сызықтың сыртында қалған шығару бар. Қанша дегенмен мүмкін баламалар
арасында жақсылары бар. Ол "А" тауарының баламалы құны бола отырып, оның
өндірістік шығындарын анықтайды. Сонда аталмыш тауардың шектеулі (ең соңғы)
шығыны, былайша айтқанда қосымша бірлігін шығаруға жұмсалған шығын, осы
бірлікті алу үшін бас тартуға тура келетін құнға тең.
Басқа да шектеулі мөлшерлер
Шектеулі мөлшерлер экономикалық қызметтің барлық саласында бар. Өнім
өндірішінің жаңадан қаржы жұмсауға шешім жасауы, өткен жолғы инвестициядан
түскен кіріспен емес, жаңасынан шамамен күтілген пайдамен анықталуда.
Кәсіпорында еңбек етушілер санының артуы туралы да осыны айтуға болады.
Жұмысқа жаңа адамды тарту бұрыннан жұмыс істеп жатқандардың қанша өнім
өндіргендеріне емес, жаңа қызметкердің кәсіпорынға не беретініне қатысты.
Қызметтің тиімді жолын таңдау үшін "шектеулі кіріс", "шектеулі өнімділік"
және "шектеулі өнім" дегендердің мәні жоғары. Шектеулі мөлшердің
тәжірибелік мәні осында, өйткені олар өндіріс өсуінің экономикалық
тиімділігін болжайды. Олай болса, шектеулі кіріс - тауардың қосымша
бірлігін өндіруден алынған кіріс, шектеулі өнімділік - өндіріс факторлары
қосымша шығынның нәтижелілігі, ал шектеулі өнім - жаңа қызметкер өндірген
қосымша өнім.
Шектеулі мөлшер тіліндегі "алтын" ереже
Таңдау экономикалық субъект екендігінен ғана емес, оның
жауапкершілігінің пайда болуынан туындайды. Әңгіме орынды тандау, яғни
"алтын" ережені сақтау шеңберіндегі таңдау үшін жауапкершілік жайында болып
отыр. "Шектеулі мөлшерлер" осы ережені нақтылау ғана.
Қандай бір болмасын тауар өндіру немесе қызмет көрсету шектеулі
шығындар шектеулі кіріске теңелгенге дейін мақсатты. Бұл пайдалынылатын
ресурстар мөлшерін "соңғы" бірлік ресурсына жұмсалған қаржы тиімділіп
кайтарымға (3-ші тақырыпқа арналған 2-ші графикті қараныз) теңелгенге дейін
арттыруға бару деген сөз. Графикте көрініп тұрғандай "К" нүктесінде азаюші
шектеулі кірістер өсіп отырған шектеулі шығындарға теңесуде. Бұл жағдайда
"ОКІ" кесіндісінде көрсетілген мөлшерде өндірілген игіліктің ең жоғары
пайдалалылығына қол жеткізіледі. Осы нүктеге дейін өндірістер, сондай-ақ
ресурстар жұмсауды арттырып отыру керек, одан кейін қысқарту керек.
Егер тауардың бірнеше түрі шығарылса, таудау күрделене түседі. Онымен
бірге ресурстарды бөлу тапсырмасы да күрделіленеді. Ол, оны шешу бұрынғыша
шектеулі мөлшерлерге негізделетін болады. Жалпы жоғары нәтижеге жету үшін
шығарылған тауарлар әрбірінің шектеулі пайдалылықтан бірдей болуы керек.
Б а ға л ау
Өндіріс шығындары мен нәтижелерін салыстырудағы таңдау барысында
шектеулі мөлшерлер көмегімен "баға үшін" қалыптасады.
Бағалау - өңдірілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтің құнын
көрсететін шартты үлгі.
Бағалаудың шарттылығы оның кез-келген шартты бірліктер бола алатын
субъективтілігін көрсетеді.
Ең бастысы бағалаудың сыртында адамның өндіргіштік қызметінің
пайдалылық нәтижесі тұрғанымен, ол өндіріс шығындарында көрсететінін есте
ұстау керек. Өйткені пайдалылық әрқашан шығындарды іске асыру ғой.
Сондықтан да іс барасында бағалау өндіріс шығындарды мен нәтижелерінің
бірлігін көрсетеді.
Егер бір субъектінің өндірген әртүрлі игіліктерінің
бағалауы өзара бірдей болса, онда әртүрлі адамдардың жасаған
игіліктерінің бағаларын теңдестіруге көбейеді. Өндіріске
қатысушылардың еңбек шығындары нәтижелерін алыстырудың әмбебап
механизмінсіз өндірісті экономикалық ұйымдастыру еш мүмкін емес
екені белгілі.
Сондықтан жекелеген экономикалық субъектілердің таңдауы
қоғамдық таңдау ретінде жалғасын табуы керек. Оның қарапайым үлгісі -
өндіріс нәтижелерімен айырбас.
А й ы р б а с
Егер айырбас өндіріске әлеуметтік ұйымшылдық адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасты көрсетсе, онда оның нәтижелерімөн айырбас өндірісті
экономикалық ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Еңбекті бөлісу жағдайында,
яғни адамдар бір-біріне жұмыс істегенде айырбас өзара қатынас ретінде
болады. Таңдаудың өзара қатыстылығы, оның қоғамдық мәнін қамтамасыз етеді.
Еңбекті бөлісу жағдайында, яғни адамдар бір-біріне жұмыс істегенде айырбас
өзара таңдау қатынасы ретінде болады. Тандаудың өзара қатыстылығы, оның
қоғамдық мәнін қамтамасыз етеді.
Айырбаста өнім өндіруші қызметінің тиімділігін тұтынушы бағалайды, ал
субъективті бағалары бір-біріне бейімделеді. Егер айырбас жеткілікті дамып,
оған көп адамдар қатынасса, ол әртүрлі даралықтың тең бағалары принципі
бойынша объективті қоғамдық "бағалар" қалыптастырады.
Жеке-дара адам үшін айырбарыс - ерікті іс. Адамдар оған экономикалық
ынталандыру әсерімен, яғни барынша көп пайда табу үшін барады. Бұл жағдайда
пайда жеке тұлға үшін пайдалылығы жоғары игілік алу деп ұғынуы керек.
Айырбас та экономиканың "алтын" ережесіне бағынады. Өйткені оның өзі де
жалпылама экономикалық қатынасқа жатады.
А қ ш а
Бір тауарды екіншісімен айырбастаудың "табиғи" мәні бар. Оны бартерлік
айырбас (немесе бартер) деп атайды. Бұл түрінде өндірісті экономикалық
ұйымдастыруда ол өз ролін толық орындай алмайды. Өнім өндірушілердің
тікелей зат алмасуына олардың араларындағы кездейсоқ немесе қалыпты емес
қатынастары тән. Міндетті түрде айырбас жасау үшін жағдай керек. Бір-біріне
қажет адамдар бір жерде белгілі бір уақытта кездесулері керек. Бұл
тәжірибеде орындалуы қиындау шарт. Бұл өнім өндірушілерді олардың еріктерін
шектеп, демек таңдау мүмкуіндігін де, бір-бірлерін байлап-матап қояды.
Таңдау сонда таңдаудан айыру болып шығады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық ұйымдастырылуының алғашқы даму
сатысында заттай айырбас орын алған. Көп жағдайда экономикалық қатынастар
прогресі бартерлік айырбас қайшылықтарын шешуге және оны түпкілікті
қоғамдық таңдауға айналдыруға байланысты болды.
Бұл жолдағы шешуші оқиға - ақшаның пайда болуы. Ақшаның пайда болуымен
мәніне арналған біздің оқулығымызда арнайы тақырып бар. Бірақ осы жерде
шартты еркін таңдау ретінде ақшаның ролін айта кетуіміз керек.
Ақша қоғамда жасалынған игілік атаулының бағасының әмбебап өлшем
міндетін атқаратын ерекше тауар. Осының арқасында ақша шығындары мен
нәтижелерін салыстырудың басты құралына айналады.
Ерекше тауар ретінде ақшанаң жан-жақты қасиеті, оның ерекше пайдалылығы
тауарлардың, көрсетілген қызметтің кез-келгені мен айырбастала
беретіндігінде. Нәтижесінде олардың арасында айырбас ретінде жүреді. Ақша
арқылы болатын осындай ара қатынас айырбасты "сатып алушылар" мен
сатушыларға айналдырады. Барлық сатып алушылар сатушыларға тәуелді, немесе
керісінше болуы мүмкін. Мұндай өзара тәуелділік өзгертуге жатпайды. Бірақ
ақшаның пайда болуына орай ол тәуелділіктің мәні өзгеше: оның әрбірі
міндетті тәуелділіктен, яғни дәл сол экономикалық субъектімен міндетті
түрде істес болудан босайды. Қоғамдық өндірістің әр қатысушысы үшін оның
аумағымен шектелген таңдау еркін болады.
Б а ға
Кез-келген игілік құн бағалығының әмбебап өлшемі ретінде ақшаның пайда
болуы соңғысын "бағаға" айналдырады. Баға - тауарлар мен қызметтің ақшалай
түрі, яғни өндіріс
шығындары (қаражаттары) мен нәтижелерінің пайдалығының ақшалай
өлшемі.
Нарық - ақшаның пайда болуына орай айырбасты дамыту үшін
ішкі кедергілерді жою айырбасты нарыққа айналдырады. Нарықтың
бірталай анықтамалары бар. Онымен алда танысамыз. Оқулықта алған
білімге сүйене отырып, нарықты өндіріс шығындары мен нәтижелерін
салыстыру арқасында болатын қоғамдық таңдау үлгісі ретінде
анықтауға болады. Өндірісті экономикалық ұйымдастырудағы нарықтық
маңызын бағалау қиын. Өйткені ол қанша дегенмен "нарық". Қазіргі
экономика тек қана "нарықты" болатыны кездейсоқ емес.
Сипаттық белгілері:
аса көп ассортиментінде өнім шығарылымының көлемі
айтарлықтай (значительно) болады; жабдықтардың жоғары деңгейде
мамандандырьшуы; өндіріс ырғақтығының жоғары болуы.
Жаппай өндіру машина жасауда қолданылады (аспаптар, жабдықтар
өндіреді); прибор жасауда, кондитерлік өнеркәсіпте және басқа өндірістерде
қолданылады. Жаппай өндірісте шығын есебінің мөлшерлік әдісі және оның
элементі қолданылады.
Ірі сериялы және жаппай өндірісте талдамалы есеп ауысым үшін өнімділік
туралы рапорт ұштастырылған бағыттық құжатта жүргізіледі, ал жеке және ұсақ
сериялыда кесімді жұмысқа жүктеліммен (наряд) жүргізіледі.
2-Бөлім. Шығындар есебі
2.1. Шығындардың жіктелуі (классификация)
және тәртібі
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты.
Шығындар - активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен
байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген
жіктелімі аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қор
есебі стандартына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет;
өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша - оның өзіндік құндарын есептеу
үшін керек;
шығын түрлері бойьшша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша - экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау баптарымен.
Сонымен бірге:
а) экономикалық элемент бойынша - өнім өндіру үшін қандай шығын
кеткенін көрсетеді. БЕС 7-ге сәйкес мына экономикалық элементтер
анықталады:
материалдық шығындар;
еңбекақы шығындары; — аударым;
құралдың тозуы;
басқадай шығындар;
э) калькуляция баптары бойынша - өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін пайдаланылады.
БЕС 7-ге сәйкес оған жататындар:
материалдар; - еңбекақы;
аударым;
үстеме шығындар.
2.2. Элементтер бойынша және калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру
(мың, теңгемен)
Экономикалык элементтер Сома Калькуляция баптары Сома
1 . Материалдық шығындар 78000 1 . Материалдар 25200
2. Еңбекақыға кететін шығындар 17000 2. Сатып алынатын 41000
жартылай өнімдер
(полуфабрикаты),
жиынтық-таушы бұйым және
т.б.
3. Аударым 3980 3. Қайтарылатын (2400)
қалдықтар (ұс-талым)
4. Құралдың тозуы 6300 4. Технологиялық мақсатқа 9100
арнал-ған отын және
энергия
5. Басқадай шығындар 11720 5. Еңбекақы 10000
Барлығы: 117000 6. Аударым 2340
Өндірістік емес шотқа есептен (3600) 7. Әзірлік және 4060
шығарылады (-) (кайтарылған өндірісті игеру
қалдықтар кұны, ақауға шығындары
кінэліден шығынның орны
толтырылды)
Аяқталмаған өндіріс қалдығының 600 8. Үстеме шығындар 9. 17500
өзгеруі (+) Басқадай шығындар 7200
Барлығы: 114000 Барлығы: 114000
Экономикалық шығындар бойынша шығын (117000 теңге) және калькуляция
баптары бойынша шығын (114000 теңге) өндірістік емес шотқа есептен шығару
бөлігінде корректив элементі бойынша қорытындыға салғанға дейін аяқталған
өндіріс қалдығының өзгеруі сан жағынан бірдей емес. Шығындардағы
айырмашылық, сонымен қатар, ұқсас (аналогичных) атауда элемент және
калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, Еңбекақыға кететін шығын
экономикалық элемент бойьшша 17000 теңге, ал Еңбекақы калькуляция бабы
бойынша 10000 теңге көрініс тапты. Айырмашылық құрал-сайманды күтумен
(уход) шұғылданатын қызметкерлердің еңбекақысына кететін шығындарда, яғни
үстеме шығынадарында ескеріледі.
Алайда, экономикалық элемент және бап бойынша шығынды есепте топтастыру
өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты тағайындауы
(калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын сипаттайтынын
айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші субъектінің
тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша, калькуляциялау
баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай бөлшектеп (детализировать),
элементтік қимада (поэлементном разрезе) қалыптастыруға мүмкіндік тудырады,
өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс есептелуіне және кәсіпорын
шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі
мүмкін.
№ рс Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл • негізгі •
бойынша үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша• тікелей •
жанама
3 Құрамы бойынша (біртектілік) • бір элементті •
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша • өзгермелі •
тұракты
5 Пайда болу кезеңі бойынша • ағымдық •
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша • өндірістік •
(басқару кызметі бойынша) әкімшіліктік •
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша • өндірілетін •
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша • реттелетін •
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша • жалпы •
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне • өнімге •
шығынды рет- ретімен көшіру кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті - бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар, аударым).
Кешенді - бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір
элементті шығындар).
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп
аталады (авто-механиктың еңбекақысы бұл автосервис бөлімшесінің тікелей
шығыны болып табылады; цехтағы автомобильдердегі сырлауда пайдаланылатын
сырдың құны — сырлау цехының тікелей шығыны болып табылады).
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады (жарнамаға жұмсалатын шығын - бұл
субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін (зауыт менеджерінің еңбекақысы – бұл жеке бөлімшелердің жанама
шығыны, тұтас зауыттың тікелей шығыны болып табылады).
Өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қабылданған әдісіне байланысты (көмір өнеркәсібінде, энергия қуатын
өндіруде – барлық шығындар тікелей болып табылады).
Өзгермелі - оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей
үйлесімді (пронорционально) болады (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын
үйлесімді (пропорционально) бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке
артатын болса, онда жалпы өзгермелі шығын да 10%-ке өседі. Өзгермелі шығын
сомасы, теңгеме.
1-суретте көріп отырғанымыздай, жалпы өзгермелі шығын өндіріс көлеміне
үйлесімді (пропорционально) өседі. Өндіріс көлемі 100-ден 200-ге дейінгі
бірлікке артқанда, жалпы өзгермелі шығын 1000-нан 2000 теңгеге дейін өсті.
Алайда өзгермелі шығын өнім бірлігіндегі есеп айырысуда көлем өзгерсе де,
мейлі бүл қандай бірлік болса да - бірінші ме, екінші ме, үшінші ме, оған
қарамай тұрақты боп қалады. Сондықтан өзгермелі және түрақты шығындарды
шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп атау эдетке айналған, өйткені
олар әр түрлі нүктелерден екі түрлі рөл ойнайды.
Көлем, бірлікте. Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаккандағы жалпы
өзгермелі шығын өзгермелі шығындар,
теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000
Тұрақты өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тэуелді емес (жылу, өндіріс
ғимаратын жарықтандыру, амортизация, жал (аренда), жарнама шығыны және
т.б.)-
Егер колем 10%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке үдайы кеміп отырады.
Өндіріс көлемі өзгерсе де тұрақты шығын өзгеріссіз болады. Егер өндіріс
көлемі 10%-ке кемісе, онда жалпы тұрақты Шығын өзгеріссіз қалады. Егер
өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты шығын 300 теңгеге тең
болады, бірақ тұрақты шығын өндіріс көлемінің артуы кезінде бір бірлікке
ұдайы кеміп отырады, Осыған орай өнімнің өзіндік құны кемиді.
Көлем, бірлікте Бірлікке кететін тұрақтыБірлікке кететін жалпы
шығын, теңгемен тұрақты шығын, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
Ағымдағы - жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы - демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз
материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген
тапсырыс *берушінің материалымен де шығарылатын дайьш бұйымдардың құны;
тараптарға босатылған өз ендірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік
куны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім).
Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық,
экімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік (жоспарланған) - ұгымды технология мен ендірісгі
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) - технологияның жетіспеушілігінен
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын
(жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы).
Реттелетін - атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі ықпал
ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын пшкізат шығыны, оны цех бақылаушысы
реттейді).
Реттелмейтін - қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын
(дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің
еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды).
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды білдіреді.
Орташа - есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге — кезең шығындары: жалпы және экімшілік шығындары, тауарды сату
шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, эко-номикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топ тастыру:
негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік
қріына тікелей қосылады;
жанама - жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама
(шартты) бөлінеді;
кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда
барболуы);
біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:
өзгермелі - оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді
(пропорционально)
өзгереді;
тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тэуелді емес;
қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
міндеттік (вмененные) - ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады
және оны болашақта пайдалану мумкіндігін сипаттайды;
айыптық (өсетін) - қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша
пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлықақы төлеу);
маржиналдық (шектеулі) - қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне
келеді;
релеванттық - тапсырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына
байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін
жүзеге асыру үшін шығындарды топтастыру:
реттелетін;
реттелмейтін;
тиімді (өндірмелі, яғни (производительные);
тиімсіз (өндірілмейтін);
бақыланатын;
бақыланбайтын.
Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалаудың және пайданы анықтаудың
өндірістік шығын есебі
Өндіріске кететін шығын есебіне 90 Негізгі өндіріс, 920 Қосалқы
өндіріс, 93 Үстеме шығындар шоттары пайдаланылады.
№ рс Шаруашылық операциялардың Дебет Кредит Сома
мазмұны
1 2 3 4 5
Негізгі өндірістің шығын есебі
1 Негізгі өндіріске материал 901 201-206, 208 524000
босатылады МатериалдарМатериалдар
2 Негізгі өндіріс жұмысшыларына 902 Өндіріс681 Еңбекақы 200000
еңбекақы есептелді жұмысшыларыныбойынша
ң еңбекақысыкызметкерлермен
есеп айырысу
3 Өндірістік жұмысшылардың 903 635 Әлеуметтік 37800
еңбек-ақысы қорынан аударым Еңбекақыдан салық
жүзеге асырылады аудару
4 Негізгі өндіріс шыгынына 904 Үстеме 930 Үстеме 32700
үстеме шығындар қосылды шығындар шығындар
Үстеме шығындар есебі
5 Материалдар бойынша 93 1 201-206, 208 263800
Материал- Материал-
дар дар
6 Негізгі өндіріс жұмысшыларына 932 681 Еңбекақы 150000
еңбекақы есептелді. Қызметкер-лербойынша
дің қызметкерлермен
еңбекакы-сы есеп айырысу
7 Өндіріс жұмысшыларына еңбекақы 933 635 Әлеуметтік 28350
қорынан аударым жүзеге асырылдыЕңбекақыдан салық
аудару
8 Негізгі құралдың есебінен 934 Негізгі 687 Жөндеу 76000
жөндеу шығыны құралдарды қоры, 201-206,
жөндеу 208
Материалдар,
681 Еңбекакы
бойынша
қызметкерлермен
есеп айырысу,
635 Әлеу-меттік
салық
9 Материалдық емес активтердің 935 Негізгі 111-116 12300
амортизациясы мен негізгі құралдың Материалдық
кұралдың тозуы есептеледі тозуы және емес активтердің
материалдық аморти-зациясы,
емес 131-134 Негізгі
активтердің құралдың тозуы
амор-тизациясы
10 Коммуналдық қызмет көрсету 936 671 Төленуге 9360
сомасына Коммунал-дық тиісті шоттар
қызмет
көрсетулер
11 Жалдың (аренда) төлемақысы 937 Жалдың 687 Басқадай 32400
есептелді тө-лемақысы кредиторлық
берешектер
12 Басқадай үстеме шығындар жүзеге938 Басқадайәр түрлі 27600
асырылды
13 Үстеме шығындардың өзіндік кұны930 Үстеме 931-938 Үстеме 599810
есептелді шы-ғындар шығындар
Қосалқы өндірістің шығын есебі
14 Материалдар босатылды 921 201-206, 208 300000
Материалдар Материалдар
15 Негізгі өндірістің 922 681 Еңбекақы 100000
жұмысшыларына еңбекақы Өндіріс бойынша
есептелді жұмысшыларының қызметкерлермен
еңбекақысы есеп айырысу
соңы
1 т 3 4 5
16 Өндіріс жұмысшыларының 923 Аударым635 18900
еңбекақы қорынан аударым Әлеуметтік салық
жүзеге асырылды
17 Үстеме шығындардың сомасына924 Үстеме 930 272810
шы-ғындар Үстеме шығындар
18 Қосалқы өндіріспен 920 Қосалқы 921-924 691710
орындалған жұмыстың өзіндікөн-діріс Қосалқы өндіріс
құны есептелді
19 Негізгі өндіріс шығындарына900 Негізгі 920 545855
қосалқы өндірістің қызметі өндіріс Қосалқы өндіріс
(қызмет көрсетуі) қосылды
20 Тараптарға қосалқы 801 Сатылған920 145855
өндіріс орындаған қызмет өнімдердің Қосалқы өндіріс
көрсету босатылды (тауарлар,
жұмыс,
қыз-мет)
өзіндік құны
17.8. Өндірістік шығын есебінің әдістері және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шығындар.
Калъкуляциялау - бұл барлық тауарлық өнімдердің де әрі бір бірліктің де
өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды
орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уақтылы) ашуға мүмкіндік
беріп, оны өнімнің өзіндік кұнын төмендетуге және бәсекеге жарамдылығын
арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға
және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын
белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатың озық (прогрессивті)
нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
есеп берушілік (нақты) калъкуляция - өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға
тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық шығындау
бойьшша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем орындалуы) және
тәуелді болмайтын
(материалдар құнын, амортизациялық аударымдардың нормасын, электр
энергиясына, жылуға, газға, суға және т.б. тарифін өзгерту) себептер
бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады;
нормативті калъкуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр
түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің нормативті әдісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz