Кәсіпкерлік тәуекел
КІРІСПЕ
І.БӨЛІМ. ТӘУЕКЕЛДІЛІК ЕТУ. БАҒАЛАУ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МӘНІ.
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
1.2. Бағалау әдісін талдау.
ІІ.БӨЛІМ. КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІ ТАЛДАУ.
2.1. Кірістердің маңызы.
2.2. Шығындарға жалпы шолу.
2.3. Тәуекел көрсеткішін бағалау және бағалау әдістері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
І.БӨЛІМ. ТӘУЕКЕЛДІЛІК ЕТУ. БАҒАЛАУ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МӘНІ.
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
1.2. Бағалау әдісін талдау.
ІІ.БӨЛІМ. КӘСІПКЕРЛІК ТӘУЕКЕЛДІ ТАЛДАУ.
2.1. Кірістердің маңызы.
2.2. Шығындарға жалпы шолу.
2.3. Тәуекел көрсеткішін бағалау және бағалау әдістері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кәсіпкерлікті жүргізу, оның қай саласының болмасын, шаруашылық немесе өндірістік, тәуекел етумен байланысты. Осы тәуекел етудің шығу көздерін және себептерін анықтап, оны ары қарай қандай әдіспен бағалау және қалай әдістерін анықтаймыз.
Нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты кәсіпкерлік істі біздің елімізде, экономикалық ортаның тез өзгеру және анықталмаған жағдайында жүргізуге тура келеді. Яғни, алынатын нәтиженің белгісіздігі және анықталмағандығы пайда болады. Соған сәйкес қауіптілік, тәуекел ету деңгейі өседі. Әсіресе, бұл кәсіпкерлікті бастаудың алғашқы кезеңдеріне тән.
Біздің шаруашылық адамдары үшін мұндай жағдай түсініксіздеу.
Нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты кәсіпкерлік істі біздің елімізде, экономикалық ортаның тез өзгеру және анықталмаған жағдайында жүргізуге тура келеді. Яғни, алынатын нәтиженің белгісіздігі және анықталмағандығы пайда болады. Соған сәйкес қауіптілік, тәуекел ету деңгейі өседі. Әсіресе, бұл кәсіпкерлікті бастаудың алғашқы кезеңдеріне тән.
Біздің шаруашылық адамдары үшін мұндай жағдай түсініксіздеу.
1. Котлер Ф. Основы маркетинга. М: прогресс, 1992
2. Черников Г.П. Предприниматель – кто он? М: международные отношения, 1992.
3. Хоскинг А. Курс предпринимательства. М:1993.
4. Хизрич Р., Питерс М: Предпринимательство, или как завести собственное дело или добиться успехом. М:1991.
5. Қ.Н. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайберенов, А.Ә. Жантаева, « Қаржылық есеп» Алматы, 2000ж.
6. К.Ш. Дүйсенбаев, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика»,2001
7. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
8. Русак Н.А. Анализ финансого положения предприятия. Минск: Вышейшая школа, 1995.
9. К.Ш.Дүйсенбаев, В.Я. горфинкеля « Экономика предприятий»
Алматы « экономика», 2003ж.
10. Баканов М.И, Шеремет А.Д. Теория экономического анализация. М: Финансы и статистика, 1997
11. Жолдасбаева Г.Д. Кәсіпорын экономикасы. Алматы:Экономика, 2002ж.
12. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжімбаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001 ж.
2. Черников Г.П. Предприниматель – кто он? М: международные отношения, 1992.
3. Хоскинг А. Курс предпринимательства. М:1993.
4. Хизрич Р., Питерс М: Предпринимательство, или как завести собственное дело или добиться успехом. М:1991.
5. Қ.Н. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А. Құдайберенов, А.Ә. Жантаева, « Қаржылық есеп» Алматы, 2000ж.
6. К.Ш. Дүйсенбаев, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика»,2001
7. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
8. Русак Н.А. Анализ финансого положения предприятия. Минск: Вышейшая школа, 1995.
9. К.Ш.Дүйсенбаев, В.Я. горфинкеля « Экономика предприятий»
Алматы « экономика», 2003ж.
10. Баканов М.И, Шеремет А.Д. Теория экономического анализация. М: Финансы и статистика, 1997
11. Жолдасбаева Г.Д. Кәсіпорын экономикасы. Алматы:Экономика, 2002ж.
12. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжімбаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001 ж.
Жоспар
Кіріспе
І-БӨЛІМ. Тәуекелділік ету. Бағалау маңыздылығы және мәні.
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
1.2. Бағалау әдісін талдау.
ІІ-БӨЛІМ. Кәсіпкерлік тәуекелді талдау.
2.1. Кірістердің маңызы.
2.2. Шығындарға жалпы шолу.
2.3. Тәуекел көрсеткішін бағалау және бағалау әдістері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Кәсіпкерлікті жүргізу, оның қай саласының болмасын, шаруашылық немесе
өндірістік, тәуекел етумен байланысты. Осы тәуекел етудің шығу көздерін
және себептерін анықтап, оны ары қарай қандай әдіспен бағалау және қалай
әдістерін анықтаймыз.
Нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты кәсіпкерлік істі біздің
елімізде, экономикалық ортаның тез өзгеру және анықталмаған жағдайында
жүргізуге тура келеді. Яғни, алынатын нәтиженің белгісіздігі және
анықталмағандығы пайда болады. Соған сәйкес қауіптілік, тәуекел ету деңгейі
өседі. Әсіресе, бұл кәсіпкерлікті бастаудың алғашқы кезеңдеріне тән.
Біздің шаруашылық адамдары үшін мұндай жағдай түсініксіздеу.
Командалық - әкімшілік экономика кезінде біз экономикалқ жағдайдың
жоғарыдан бұйрықты түрде пайда болатынына үйреніп кеттік. Жасалған
жоспарлар, қаулылар, әдістемелер, мемлекеттік бағалар, қорлар, лимттер,
бұның бәріне сәйкес кәсіпорындар мен адамда жұмыс істеп отырды.
Әрине орталықтандырылған қатаң жүйе қызуғышылықты және творчестволық
бастауларға қысым көрсетті.
Толық болмасада, келешектегі өндіріс көлемін анықтауға болатын.
Нарық дегеніміз, біріншіден экономикалық еркіндік. Кәсіпкерге тек заң
және белгіленген шектеулер әсер етеді. Ал қалғандарын өндіруші өзі
анықтайды. Бірақта экономикалық еркіндік қаражатты қажет етеді. Яғни басқа
кәсіпкерлер бұл кәсіпкердің товарын сатып алса да, алмаса да, оған өз
бағасын қоюға еркіндігі бар. Сондықтан кәсіпкерлер арасында бәсекелестік
туындаса, онда біреуі пайдаға батса, қалғаны зиянға ұшырауы мүмкін.
Сондықтан олар анықталмаған тәуелсіздікпен немесе оның өсуіне кездеседі.
Сондықтан кәсіпкер алдағы нәтижелерді болжау арқылы тәуелсізділікті азайта
алады.
І. Тәуекел ету. Бағалау маңыздылығы және мәні.
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
Жоғарыда айтқанымыздай, кәсіпкер тәуекел етуден қашпай, алдымен
келешектегі нәтижені болжап, тәуекелділікті төмендету керек.
Өкінішке орай, біздің экономикалық ғылымда және шаруашылық практикада,
шаруашылық тәуекел ету туралы жалпы теориялық мағлұматтар жоқ. Тәуекел
етуді бағалау әдістемелік күші әлсіз, әрі тәуекел етуді азайту немесе
төмендету туралы әдістемелік нұсқаулар жоқ.
Кәсіпкерлік тәуелділік теориясы, нарықты экономикалы елдерде біртіндеп
пайда болды. Бірақ онда тәуелділікті кәсіпкерліктің тәжірибелері бар.
Яғни нарықтың орта бұл өмір, өндіріс проценттері, тарату, айырбастау,
өнімді пайдалану ережелерін үйретеді, тәуекел етудің анықталмағандығына
дайындайды, егер де ол туралы білмесең, қатып жазалайды.
Кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне тәуекелділікті есептеуге, бағалауға
және оның деңгейін анықтауға болады. Бұл ең алдымен, мүлікті сақтандыру,
денсаулықты және өмірді сақтандыру.
Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау кезінде біздегі объектің тағдыры
қызықтырмайды, оның қауіпсіздігі және нақты келісім кезіндегі зиян мөлшерін
білу керек. Мысалға кәсіпорын үйді өрттен сақтандырған кезде, сақтандыру
агенттігі объектің жанып кеткен жағдайдағы шығындарын қалпына келтіріп
береді. Ал кәсіпкер өндіріс, өнімді сатып алу, сату кезіндегі
тәуекелділікті зерттеуге міндетті. Себебі оның мақсаты тәуелділікті қалпына
келтіру емес, оны жою.
Біздің экономикадағы жетекшілерге тәуекел ету жағдайына ұшырамады деп
айта алмаймыз. Әрине олар бұл жағдайда болды. Барлық салдағы шаруашылық
жетекшілері жоспарлы экономикадағы өндірістік, сату, жабдықтау
тәуелділіктері туралы жақсы біледі. Бірақ бұл нарықтық экономика түріндегі
тәуекелділікке ұқсамайды.
Директивті экономикада мемлекеттік жоспарларда орындамаумен, келісім
шарттарын бұзумен, өнімдермен толық жабдықтамаумен байланысқан
тәуелділікпен кездесеміз. Бұның бәрі шаруашылық әрекеті жүргізу шаралары
және ережелерін дұрыс орындалмағанға байланысты. Нарықтық экономикада
тәуелділіктің алғашқы элементі нарық конкютурасын, баға сұранысын,
тұтынушылар мінез құлқын болжай алмау.
Соған сәйкес, біздің шаруашылық тәуелділіктеріне және орталықтан
басқарылатын экономикаға тән тәуелсіздіктерге байлагысты білетін
тәжірибелеріміз нарықтық экономикадағы қауіптен сақтауға көмегін бермейді.
Бұдан басқа нарықтық және нарықтық емес сипаттағы факторлардың әсеріне тап
келеміз.
1.2. Бағалау әдісін талдау.
Шаруашылық тәуекелділікті, ең бастысы өндірістік кәсіпкерлік
тәуекелділігінің бағалау әдістемесінің негізінде нарық экономикадағы
тәуелсіздіктерді бағалауға болады.
Алдымен кәсіпкерлік тәуекелділіктің терминологиялық негізін
қалыптастырып және нақтылап алайық. Бұның себебі тұрмыста және бизнесте,
менеджменте пайдаланылатын түсініктер әр түрлі және дұрыс анықталып,
нақтыланбаған.
Алдымен, Тәуекелділіктің негізгі түсінігін анықтайық, бұл дегеніміз
зиянның шығынның пайда болуының қауіпсізділігі.
Шаруашылық (кәсіпкерлік) тәуекелділік дегеніміз - өнім, товар, қызмет
өндірісімен және оны сатумен, тауарлы ақшалы және қаржылы операциялармен,
коммерциямен, әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық жобаны
асырумен байланысқан тәукелділіктер.
Қарастырылған жұмыс түрлерінде материалды, еңбек, қаржы, ресурстарын
пайдалану және айналдырумен байланысты жағдайлармен кездесеміз. Соған
байланысты тәукелділік осы ресурстарды толығымен немесе бөлшектей нығайту
қаупіне байланысты.
Қорытып айтқанда, кәсіпкерлік тәуелділік осы кәсіпкерлік кезінде
жоспарланған, ресурстарда тиімді пайдалануға бағытталған варианттармен
салыстырғанда, мүмкін болатын ресурс шығындарының және кірістерді толығымен
алмау қаупі.
Басқаша айтқанда, тәуелділік дегеніміз – кәсіпкердің қарастырылған
болжамдардан, бағдарламадан жоғары шығындарға ұшырау немесе жоспарланған
кіріс көлемнен төмен кіріске ие болу қаупі.
Жоғарыда айтылғандар тәуелділік категориясының салалы жағын
сипаттайды, бірақ шаруашылық тәуекелділік түсінігінің санды сипатқа
айналуына негізі болады. Шындығында, егер тәуекелділік, ресурстармен
кірісті жоғалту қаупі боса, онда оның сандық көлемі болады, оны абсолютті
немесе салыстырмалы деңгеймен өлшейміз.
Абсолюттік сипатта тәуекелділік, материалды-заттың (функциясы) немесе
құндық (ақшалай) түрдегі шамамен өлшенеді.
Салыстырмалы сипатта тәуекелділік, кәсіпкердің мүліктік жағдайына,
ресурстардың мүмкін болатын шығындар шамасы.
Кәсіпорындарға тәуекелділіктің салыстырмалы шамасын анықтау үшін негіз
ретінде кәсіпорынның негізгі және айналмалы қорларының құнын осы
кәсіпкерлерікке байланысты күтілетін шығындар сомасын алуға болады.
Келешекте, салыстыру үшін қолданылатын базалық көрсеткіштерді есептік
немесе күтілетін, пайда және шығын көрсеткіштері деп атаймыз. Бұл
көрсеткіштердің мәндері бизнес-жоспарды, кәсіпкершілік жобаның технико-
эеономикалық негізін жасау кезінде пайдаланамыз.
Соған сәйкес шығындар деп пайданың немесе кірістің күтілетін көлемінен
төмендеуін есептейміз. Кәсіпкерлік шығындар, бұл ең алдымен – кәсіпкерлік
пайданы кездейсоқ төмендеуі. Дәл шығындардың мөлшері тәуекелділік дәрежесін
сипаттайды. Яғни тәуекелділікті талдау шығындарды зерттеумен байланысқан.
ІІ. Кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау.
2.1. Кірістердің маңызы.
Жоғарыда айтылғандай, кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау кезде басты
орындары – кәсіпкерлік жұмысты жүргізу кезіндегі мүмкін болатын ресурс
шығындарын талдау немесе болжау.
Тағы да ескертерлік жағдай, бұл жерде кәсіпкерлік іс масштабымен немесе
сипатымен байланысқан ресурстар шығындары туралы айтылмайды, нақты
кәсіпкерлік жұмыс нәтижелерінің жоспарлынған көрсеткіштен ауытқу
нәтижесінде болатын кездейсоқ, күтілмеген шығындар.
Күтілмеген жағдайда пайда болатын шығындардың ынтымалдығын бағалау
кезінде кәсіпкерлікпен байланысқан барлық шығындарды ескеру керек және
олардың мүмкін болатын көлемін болжай және есептей білу керек. Бұл кезде,
әрине, бұл шығындардың сандық мөлшерінің әрбірін есептеу әрқашанда мүмкін
болмайды.
Болжау кезіндегі мүмкін шығындарды есептеу туралы айтқанымызда бір
маңызды жағдайда ескеру қажет. Жағдайлардың кездейсоқ пайда болуынан барлық
шығындар ұлғайып, соңғы нәтиженің төмендеуімен қатар, басқа жағдай болады,
бұл уақытта ресурстардың бір түрінің шығындары көбейтсе, бір түрінің
шығындары азаяды, яғни ол түрі үнемделеді.
Яғни, егер кездейсоқ жағдай, кәсіпкерліктің соңғы нәтижесіне екі есе
әсер етсе, оны және теріс әсері болады. Бағалау кезінде осы екеуінде тек
түрде ескеру қажет.
Кәсіпкерлік іс кезінде болатын шығындарды материалды еңбек, қаржылық,
уақыт шығындары, арнайы шығындар деп бөлеміз. Материалдық шығындар
кәсіпкерлік жобада қарастырылмаған қосымша шығындар немесе құрал-жабдықтар,
мүлік, өнім, шикізат, энергия шығындары. Аталған әрбір шығын түрлеріне
сәйкес өз өлшем бірліктері қолданылады.
Материалдық шығындарды, осы матераилдық ресурстардың мөлшерімен
есептейді, яғни салмақ, көлем, аудан өлшемдері.
Бірақта әртүрлі бірлікте өлшенетін шығындарды бір өлшемге біріктіру
мүмкін емесе. Килограмм мен метрлерді қосуға болмайды. Сондықтан шығындар
құндық және ақша түрінде есептей алмаймыз. Ол үшін физикалық өлшемдегі
шығындар құндық өлшемге ауыстырылады, яғни оны сәйкес материалдық ресурс
бірлігінің бағасына көбейтеміз.
Әрбір материалдық ресурстардың құндық сипаттағы мүмкін шығындарын біле
отырып, оларды бір-біріне қосамыз.
Еңбек шығындары дегеніміз – кездейсоқ жағдайда пайда болатын жұмыс
уақытының шығындары. Еңбек шығындар адам-сағ, адам-құн, немесе сағат
бірлігінде өлшенеді.
Еңбек шығындарын құндық түрге айналдыру үшін еңбек сағатты бір сағат
құнына көбейтеміз.
Қаржы шығындары – қарастырылмаған көлемдермен, аймалы қосымша салықтар,
ақша қаражаттары және бағалы қағаздармен байланысқан шығындар. Сонымен
қатар, қаржы шығындары қарастырылған ақша көздерінен ақшаны толық алмау
кезінде де болады, яғни қарыздардың қайтарылмауы, сатушының өлшемге ақша
төлемеуі, құнды төмендету арқылы шығынның азаюы.
Ақша шығындарының басты түрлері инфляциямен валюта курсының өзгеруімен,
заңдастырылған алымдармен байланысқан.
Қайтарымсыз шығындамен қатар, шоттарды тоқтату, қаражатты уақытылы
бермеу, қарыздарды кешіктірумен байланысқан уақытша қаржы шығындар бар.
Уақыт шығындары, кәсіпкерлік іс процесі жай жүрген кезде болады. Бұл
шығындарды сағатпен, күнмен, аптамен және аймен есептейді. Уақыт шығындарын
құндық өлшемге аудару үшін, уақытты кездейсоқ шығындары, кәсіпкерлік
әрекетсіз қандай шығындарынан алып келетінін білу керек.
Арнайы шығындар, адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға кәсіпкер
шаруашылығына зиян келген кезде және басқа да әлеуметтік және әдеп-
психологиялық нәтижелердің әсерінен пайда болады. Көбінесе арнайы
шығындарды ақшалай және сандық түрде анықтау мүмкін емес.
Аталған шығындардың әрбір түрінің пайда болу мүмкінділік анықтау үшін
негізгі мәлімет ретін уақытты (айда, жылды) белгілеу керек.
Жоғарыдағы шығындарды талдай отырып, мүмкін шығындарды анықталған және
кері жер беретін деп бөледі.
Егер осы шығындарды қарастыру кезінде, бір шығын түрі басқаларынан
ерекшеленсе, яғни сандық жағынан көп болса, онда тәуекелділікті сандық
бағалау кезінде есепке осы шығын түрін алады.
Айталық, алдын-ала талдау арқылы біршама шығындарды болдырмауға
мүмкіндік алдық. Ары қарай кездейсоқ құралды шығындарға қысым көрсетіп,
олардың қайталануына жол бермеу керек.
Негізінде тікілей есептелінбейтін, болжанбайтын және кәсіпкерлік жобада
қарастырылмаған шығындарды ескеру қажет. Ал егер шығындар алдын-ала
болжамаса, олар күнделікті ағымдағы шығын ретінде есептеу керек. Мысалға
бағаның өзгеруін, салықтардың өзгеруін білсе, кәсіпкер оны бизнес жоспарда
белгілейді.
Егер кәсіпкер, кәсіпкершілік іс-әрекетті есептеу әдістерінің
жетілмегендігінен немесе, бизнес-жоспарды толық құрмаса, онда пайда болатын
жүйелік шығындарды, оны күтілетін нәтиженің жаман жаққа өзгертеді деп
қарастыру керек.
Соған сәйкес, кездейсоқ факторлардың әсер етуіне байланысты болған
шығындарды бағалау үшін, жүйелік шығындарда кездейсоқ шығыннан ажыратып алу
керек.
Енді шығындардың құрылымын кәсіпкерлік жұмыс түріне байланысты
талдайтын, яғни өндірістік, коммерциялық және қаржылық кәсіпкерлік
шығындарын осы уақытта, тәуелділікті тудыратын маңызды факторларды атап
өтетін және оның пайда болуының негізі не де екенін білмеймін.
Кездейсоқ шығындардың пайда болуын талдау үшін, алдымен олардың шығу
көздерін анықтайық.
Оларға жататындар – күтілмеген саяси факторлардың әсері. Бұл факторлар
саяси тәуелділікті тудырады. Олар күтілмеген саяси жағдайлар түрінде пайда
болады және кәсіпкер үшін қолайсыз жағдай туғызып, көптеген шығындарға
ұшыратады.
Мұндай тәуелділіктің тағы басқа көздері – салық ставкаларының өзгеруі,
салымдар салғызу, келісім-шарттардың өзгеруі, саяси себеп бойынша мүлікті
және ақша қаражаттарын жоғалту.
Сонымен қатар, кедейшіліктен, ұрланудан және тонаудан болған шығындар
да тәуекелділікті қажет етеді.
Кейде бизнес жастар құрған тұлғалардың ұқыпсыздығынан жіберілген
қателік күтілетін нәтиженің төмен болуына әкелсе, онда бұл айырмашылық
шығындар болып есептеледі.
Серіктес болып жатқан кәсіпкер арсыз немесе материалдық жағдайы төмен
болса, оның төлем төлей алмау және қарызды қайтара алмау жағдайында
шығындар пайда болады. Әрине бұл жағдайда көптеп кезігеді. Себебі кәсіпкер
алданып қалады.
Енді шығындардың қауіптілігн қарастырайық. Тағы да айтарымыз
тәуелділіктен толығымен қашып құтылуға болмайды. Кәсіпкерлік тәуекелділік
тудыратын шығындарды қарастырайық.
1. Өндірістік кәсіпкерліктегі шығындар. Еңбек өнімділігінің төмендеуінен,
құрал-жабдықтардың тұрып қалуынан, өндірістік қуаттарды толық
пайдаланбаудан негізгі материалдардың жетіспеушілігінен, ақаулардың
көбеюінен болған жағдайдың әсерінен өндіріс және өнімді сату көлемі
төмендесе, бұл жоспарланған түсімнің толығы мен алынбауына әкеліп
соғады. Мүмкін болатын шығындар (∆Д) бұл жағдайды құндық сипатта
келесі формуламен есептеледі.
∆Д - өнім шығындық ықтималды мүмкін төмендеу сомасы.
Қ - өнім бірлігін сату бағасы.
2. Сапалық нашар болуына байланысты, нарықтық коньюрктураның өзгеруіне
байланысты және сұраныстың төмендеуіне байланысты бағаның төмендеуі
келесі формуламен есептелетін шығындарды болдырады. ∆Д = ∆ЦхО мұнда ∆Ц
- өнім бірлігі бағасының өзгеру ықтималдығы. О- жоспарланған өнімнің
сатылу көлемі.
3. Материалдарды, жылуды, шикізатты, энергияны артық пайдалану
нәтижесінде болған материалдық шығындар келесі формуламен есептеледі.
∆Д = ∆М1 х Ц1 + ∆М 2 х Ц2 +..., мұнда ∆М – материалдық ресурсты артық
пайдалану ықтималдығы. Ц – ресурс бірлігінің бағасы.
4. Жоғары транспорттық шығындар, сауда шығындары, басқа шығындардың
нәтижесінен болатын әсерден шығындардың өсуі.
5. Есептік санды жоғарылату немесе жалақыны жоспардағыдан көп төлеу
нәтижесінде болатын төлем төлеу қорының артық жұмсалу шығындары.
6. Егер бизнес – жоспарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-БӨЛІМ. Тәуекелділік ету. Бағалау маңыздылығы және мәні.
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
1.2. Бағалау әдісін талдау.
ІІ-БӨЛІМ. Кәсіпкерлік тәуекелді талдау.
2.1. Кірістердің маңызы.
2.2. Шығындарға жалпы шолу.
2.3. Тәуекел көрсеткішін бағалау және бағалау әдістері.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Кәсіпкерлікті жүргізу, оның қай саласының болмасын, шаруашылық немесе
өндірістік, тәуекел етумен байланысты. Осы тәуекел етудің шығу көздерін
және себептерін анықтап, оны ары қарай қандай әдіспен бағалау және қалай
әдістерін анықтаймыз.
Нарықтық қатынсатардың дамуына байланысты кәсіпкерлік істі біздің
елімізде, экономикалық ортаның тез өзгеру және анықталмаған жағдайында
жүргізуге тура келеді. Яғни, алынатын нәтиженің белгісіздігі және
анықталмағандығы пайда болады. Соған сәйкес қауіптілік, тәуекел ету деңгейі
өседі. Әсіресе, бұл кәсіпкерлікті бастаудың алғашқы кезеңдеріне тән.
Біздің шаруашылық адамдары үшін мұндай жағдай түсініксіздеу.
Командалық - әкімшілік экономика кезінде біз экономикалқ жағдайдың
жоғарыдан бұйрықты түрде пайда болатынына үйреніп кеттік. Жасалған
жоспарлар, қаулылар, әдістемелер, мемлекеттік бағалар, қорлар, лимттер,
бұның бәріне сәйкес кәсіпорындар мен адамда жұмыс істеп отырды.
Әрине орталықтандырылған қатаң жүйе қызуғышылықты және творчестволық
бастауларға қысым көрсетті.
Толық болмасада, келешектегі өндіріс көлемін анықтауға болатын.
Нарық дегеніміз, біріншіден экономикалық еркіндік. Кәсіпкерге тек заң
және белгіленген шектеулер әсер етеді. Ал қалғандарын өндіруші өзі
анықтайды. Бірақта экономикалық еркіндік қаражатты қажет етеді. Яғни басқа
кәсіпкерлер бұл кәсіпкердің товарын сатып алса да, алмаса да, оған өз
бағасын қоюға еркіндігі бар. Сондықтан кәсіпкерлер арасында бәсекелестік
туындаса, онда біреуі пайдаға батса, қалғаны зиянға ұшырауы мүмкін.
Сондықтан олар анықталмаған тәуелсіздікпен немесе оның өсуіне кездеседі.
Сондықтан кәсіпкер алдағы нәтижелерді болжау арқылы тәуелсізділікті азайта
алады.
І. Тәуекел ету. Бағалау маңыздылығы және мәні.
1.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
Жоғарыда айтқанымыздай, кәсіпкер тәуекел етуден қашпай, алдымен
келешектегі нәтижені болжап, тәуекелділікті төмендету керек.
Өкінішке орай, біздің экономикалық ғылымда және шаруашылық практикада,
шаруашылық тәуекел ету туралы жалпы теориялық мағлұматтар жоқ. Тәуекел
етуді бағалау әдістемелік күші әлсіз, әрі тәуекел етуді азайту немесе
төмендету туралы әдістемелік нұсқаулар жоқ.
Кәсіпкерлік тәуелділік теориясы, нарықты экономикалы елдерде біртіндеп
пайда болды. Бірақ онда тәуелділікті кәсіпкерліктің тәжірибелері бар.
Яғни нарықтың орта бұл өмір, өндіріс проценттері, тарату, айырбастау,
өнімді пайдалану ережелерін үйретеді, тәуекел етудің анықталмағандығына
дайындайды, егер де ол туралы білмесең, қатып жазалайды.
Кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне тәуекелділікті есептеуге, бағалауға
және оның деңгейін анықтауға болады. Бұл ең алдымен, мүлікті сақтандыру,
денсаулықты және өмірді сақтандыру.
Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау кезінде біздегі объектің тағдыры
қызықтырмайды, оның қауіпсіздігі және нақты келісім кезіндегі зиян мөлшерін
білу керек. Мысалға кәсіпорын үйді өрттен сақтандырған кезде, сақтандыру
агенттігі объектің жанып кеткен жағдайдағы шығындарын қалпына келтіріп
береді. Ал кәсіпкер өндіріс, өнімді сатып алу, сату кезіндегі
тәуекелділікті зерттеуге міндетті. Себебі оның мақсаты тәуелділікті қалпына
келтіру емес, оны жою.
Біздің экономикадағы жетекшілерге тәуекел ету жағдайына ұшырамады деп
айта алмаймыз. Әрине олар бұл жағдайда болды. Барлық салдағы шаруашылық
жетекшілері жоспарлы экономикадағы өндірістік, сату, жабдықтау
тәуелділіктері туралы жақсы біледі. Бірақ бұл нарықтық экономика түріндегі
тәуекелділікке ұқсамайды.
Директивті экономикада мемлекеттік жоспарларда орындамаумен, келісім
шарттарын бұзумен, өнімдермен толық жабдықтамаумен байланысқан
тәуелділікпен кездесеміз. Бұның бәрі шаруашылық әрекеті жүргізу шаралары
және ережелерін дұрыс орындалмағанға байланысты. Нарықтық экономикада
тәуелділіктің алғашқы элементі нарық конкютурасын, баға сұранысын,
тұтынушылар мінез құлқын болжай алмау.
Соған сәйкес, біздің шаруашылық тәуелділіктеріне және орталықтан
басқарылатын экономикаға тән тәуелсіздіктерге байлагысты білетін
тәжірибелеріміз нарықтық экономикадағы қауіптен сақтауға көмегін бермейді.
Бұдан басқа нарықтық және нарықтық емес сипаттағы факторлардың әсеріне тап
келеміз.
1.2. Бағалау әдісін талдау.
Шаруашылық тәуекелділікті, ең бастысы өндірістік кәсіпкерлік
тәуекелділігінің бағалау әдістемесінің негізінде нарық экономикадағы
тәуелсіздіктерді бағалауға болады.
Алдымен кәсіпкерлік тәуекелділіктің терминологиялық негізін
қалыптастырып және нақтылап алайық. Бұның себебі тұрмыста және бизнесте,
менеджменте пайдаланылатын түсініктер әр түрлі және дұрыс анықталып,
нақтыланбаған.
Алдымен, Тәуекелділіктің негізгі түсінігін анықтайық, бұл дегеніміз
зиянның шығынның пайда болуының қауіпсізділігі.
Шаруашылық (кәсіпкерлік) тәуекелділік дегеніміз - өнім, товар, қызмет
өндірісімен және оны сатумен, тауарлы ақшалы және қаржылы операциялармен,
коммерциямен, әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық жобаны
асырумен байланысқан тәукелділіктер.
Қарастырылған жұмыс түрлерінде материалды, еңбек, қаржы, ресурстарын
пайдалану және айналдырумен байланысты жағдайлармен кездесеміз. Соған
байланысты тәукелділік осы ресурстарды толығымен немесе бөлшектей нығайту
қаупіне байланысты.
Қорытып айтқанда, кәсіпкерлік тәуелділік осы кәсіпкерлік кезінде
жоспарланған, ресурстарда тиімді пайдалануға бағытталған варианттармен
салыстырғанда, мүмкін болатын ресурс шығындарының және кірістерді толығымен
алмау қаупі.
Басқаша айтқанда, тәуелділік дегеніміз – кәсіпкердің қарастырылған
болжамдардан, бағдарламадан жоғары шығындарға ұшырау немесе жоспарланған
кіріс көлемнен төмен кіріске ие болу қаупі.
Жоғарыда айтылғандар тәуелділік категориясының салалы жағын
сипаттайды, бірақ шаруашылық тәуекелділік түсінігінің санды сипатқа
айналуына негізі болады. Шындығында, егер тәуекелділік, ресурстармен
кірісті жоғалту қаупі боса, онда оның сандық көлемі болады, оны абсолютті
немесе салыстырмалы деңгеймен өлшейміз.
Абсолюттік сипатта тәуекелділік, материалды-заттың (функциясы) немесе
құндық (ақшалай) түрдегі шамамен өлшенеді.
Салыстырмалы сипатта тәуекелділік, кәсіпкердің мүліктік жағдайына,
ресурстардың мүмкін болатын шығындар шамасы.
Кәсіпорындарға тәуекелділіктің салыстырмалы шамасын анықтау үшін негіз
ретінде кәсіпорынның негізгі және айналмалы қорларының құнын осы
кәсіпкерлерікке байланысты күтілетін шығындар сомасын алуға болады.
Келешекте, салыстыру үшін қолданылатын базалық көрсеткіштерді есептік
немесе күтілетін, пайда және шығын көрсеткіштері деп атаймыз. Бұл
көрсеткіштердің мәндері бизнес-жоспарды, кәсіпкершілік жобаның технико-
эеономикалық негізін жасау кезінде пайдаланамыз.
Соған сәйкес шығындар деп пайданың немесе кірістің күтілетін көлемінен
төмендеуін есептейміз. Кәсіпкерлік шығындар, бұл ең алдымен – кәсіпкерлік
пайданы кездейсоқ төмендеуі. Дәл шығындардың мөлшері тәуекелділік дәрежесін
сипаттайды. Яғни тәуекелділікті талдау шығындарды зерттеумен байланысқан.
ІІ. Кәсіпкерлік тәуекелділікті талдау.
2.1. Кірістердің маңызы.
Жоғарыда айтылғандай, кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау кезде басты
орындары – кәсіпкерлік жұмысты жүргізу кезіндегі мүмкін болатын ресурс
шығындарын талдау немесе болжау.
Тағы да ескертерлік жағдай, бұл жерде кәсіпкерлік іс масштабымен немесе
сипатымен байланысқан ресурстар шығындары туралы айтылмайды, нақты
кәсіпкерлік жұмыс нәтижелерінің жоспарлынған көрсеткіштен ауытқу
нәтижесінде болатын кездейсоқ, күтілмеген шығындар.
Күтілмеген жағдайда пайда болатын шығындардың ынтымалдығын бағалау
кезінде кәсіпкерлікпен байланысқан барлық шығындарды ескеру керек және
олардың мүмкін болатын көлемін болжай және есептей білу керек. Бұл кезде,
әрине, бұл шығындардың сандық мөлшерінің әрбірін есептеу әрқашанда мүмкін
болмайды.
Болжау кезіндегі мүмкін шығындарды есептеу туралы айтқанымызда бір
маңызды жағдайда ескеру қажет. Жағдайлардың кездейсоқ пайда болуынан барлық
шығындар ұлғайып, соңғы нәтиженің төмендеуімен қатар, басқа жағдай болады,
бұл уақытта ресурстардың бір түрінің шығындары көбейтсе, бір түрінің
шығындары азаяды, яғни ол түрі үнемделеді.
Яғни, егер кездейсоқ жағдай, кәсіпкерліктің соңғы нәтижесіне екі есе
әсер етсе, оны және теріс әсері болады. Бағалау кезінде осы екеуінде тек
түрде ескеру қажет.
Кәсіпкерлік іс кезінде болатын шығындарды материалды еңбек, қаржылық,
уақыт шығындары, арнайы шығындар деп бөлеміз. Материалдық шығындар
кәсіпкерлік жобада қарастырылмаған қосымша шығындар немесе құрал-жабдықтар,
мүлік, өнім, шикізат, энергия шығындары. Аталған әрбір шығын түрлеріне
сәйкес өз өлшем бірліктері қолданылады.
Материалдық шығындарды, осы матераилдық ресурстардың мөлшерімен
есептейді, яғни салмақ, көлем, аудан өлшемдері.
Бірақта әртүрлі бірлікте өлшенетін шығындарды бір өлшемге біріктіру
мүмкін емесе. Килограмм мен метрлерді қосуға болмайды. Сондықтан шығындар
құндық және ақша түрінде есептей алмаймыз. Ол үшін физикалық өлшемдегі
шығындар құндық өлшемге ауыстырылады, яғни оны сәйкес материалдық ресурс
бірлігінің бағасына көбейтеміз.
Әрбір материалдық ресурстардың құндық сипаттағы мүмкін шығындарын біле
отырып, оларды бір-біріне қосамыз.
Еңбек шығындары дегеніміз – кездейсоқ жағдайда пайда болатын жұмыс
уақытының шығындары. Еңбек шығындар адам-сағ, адам-құн, немесе сағат
бірлігінде өлшенеді.
Еңбек шығындарын құндық түрге айналдыру үшін еңбек сағатты бір сағат
құнына көбейтеміз.
Қаржы шығындары – қарастырылмаған көлемдермен, аймалы қосымша салықтар,
ақша қаражаттары және бағалы қағаздармен байланысқан шығындар. Сонымен
қатар, қаржы шығындары қарастырылған ақша көздерінен ақшаны толық алмау
кезінде де болады, яғни қарыздардың қайтарылмауы, сатушының өлшемге ақша
төлемеуі, құнды төмендету арқылы шығынның азаюы.
Ақша шығындарының басты түрлері инфляциямен валюта курсының өзгеруімен,
заңдастырылған алымдармен байланысқан.
Қайтарымсыз шығындамен қатар, шоттарды тоқтату, қаражатты уақытылы
бермеу, қарыздарды кешіктірумен байланысқан уақытша қаржы шығындар бар.
Уақыт шығындары, кәсіпкерлік іс процесі жай жүрген кезде болады. Бұл
шығындарды сағатпен, күнмен, аптамен және аймен есептейді. Уақыт шығындарын
құндық өлшемге аудару үшін, уақытты кездейсоқ шығындары, кәсіпкерлік
әрекетсіз қандай шығындарынан алып келетінін білу керек.
Арнайы шығындар, адамдардың денсаулығына, қоршаған ортаға кәсіпкер
шаруашылығына зиян келген кезде және басқа да әлеуметтік және әдеп-
психологиялық нәтижелердің әсерінен пайда болады. Көбінесе арнайы
шығындарды ақшалай және сандық түрде анықтау мүмкін емес.
Аталған шығындардың әрбір түрінің пайда болу мүмкінділік анықтау үшін
негізгі мәлімет ретін уақытты (айда, жылды) белгілеу керек.
Жоғарыдағы шығындарды талдай отырып, мүмкін шығындарды анықталған және
кері жер беретін деп бөледі.
Егер осы шығындарды қарастыру кезінде, бір шығын түрі басқаларынан
ерекшеленсе, яғни сандық жағынан көп болса, онда тәуекелділікті сандық
бағалау кезінде есепке осы шығын түрін алады.
Айталық, алдын-ала талдау арқылы біршама шығындарды болдырмауға
мүмкіндік алдық. Ары қарай кездейсоқ құралды шығындарға қысым көрсетіп,
олардың қайталануына жол бермеу керек.
Негізінде тікілей есептелінбейтін, болжанбайтын және кәсіпкерлік жобада
қарастырылмаған шығындарды ескеру қажет. Ал егер шығындар алдын-ала
болжамаса, олар күнделікті ағымдағы шығын ретінде есептеу керек. Мысалға
бағаның өзгеруін, салықтардың өзгеруін білсе, кәсіпкер оны бизнес жоспарда
белгілейді.
Егер кәсіпкер, кәсіпкершілік іс-әрекетті есептеу әдістерінің
жетілмегендігінен немесе, бизнес-жоспарды толық құрмаса, онда пайда болатын
жүйелік шығындарды, оны күтілетін нәтиженің жаман жаққа өзгертеді деп
қарастыру керек.
Соған сәйкес, кездейсоқ факторлардың әсер етуіне байланысты болған
шығындарды бағалау үшін, жүйелік шығындарда кездейсоқ шығыннан ажыратып алу
керек.
Енді шығындардың құрылымын кәсіпкерлік жұмыс түріне байланысты
талдайтын, яғни өндірістік, коммерциялық және қаржылық кәсіпкерлік
шығындарын осы уақытта, тәуелділікті тудыратын маңызды факторларды атап
өтетін және оның пайда болуының негізі не де екенін білмеймін.
Кездейсоқ шығындардың пайда болуын талдау үшін, алдымен олардың шығу
көздерін анықтайық.
Оларға жататындар – күтілмеген саяси факторлардың әсері. Бұл факторлар
саяси тәуелділікті тудырады. Олар күтілмеген саяси жағдайлар түрінде пайда
болады және кәсіпкер үшін қолайсыз жағдай туғызып, көптеген шығындарға
ұшыратады.
Мұндай тәуелділіктің тағы басқа көздері – салық ставкаларының өзгеруі,
салымдар салғызу, келісім-шарттардың өзгеруі, саяси себеп бойынша мүлікті
және ақша қаражаттарын жоғалту.
Сонымен қатар, кедейшіліктен, ұрланудан және тонаудан болған шығындар
да тәуекелділікті қажет етеді.
Кейде бизнес жастар құрған тұлғалардың ұқыпсыздығынан жіберілген
қателік күтілетін нәтиженің төмен болуына әкелсе, онда бұл айырмашылық
шығындар болып есептеледі.
Серіктес болып жатқан кәсіпкер арсыз немесе материалдық жағдайы төмен
болса, оның төлем төлей алмау және қарызды қайтара алмау жағдайында
шығындар пайда болады. Әрине бұл жағдайда көптеп кезігеді. Себебі кәсіпкер
алданып қалады.
Енді шығындардың қауіптілігн қарастырайық. Тағы да айтарымыз
тәуелділіктен толығымен қашып құтылуға болмайды. Кәсіпкерлік тәуекелділік
тудыратын шығындарды қарастырайық.
1. Өндірістік кәсіпкерліктегі шығындар. Еңбек өнімділігінің төмендеуінен,
құрал-жабдықтардың тұрып қалуынан, өндірістік қуаттарды толық
пайдаланбаудан негізгі материалдардың жетіспеушілігінен, ақаулардың
көбеюінен болған жағдайдың әсерінен өндіріс және өнімді сату көлемі
төмендесе, бұл жоспарланған түсімнің толығы мен алынбауына әкеліп
соғады. Мүмкін болатын шығындар (∆Д) бұл жағдайды құндық сипатта
келесі формуламен есептеледі.
∆Д - өнім шығындық ықтималды мүмкін төмендеу сомасы.
Қ - өнім бірлігін сату бағасы.
2. Сапалық нашар болуына байланысты, нарықтық коньюрктураның өзгеруіне
байланысты және сұраныстың төмендеуіне байланысты бағаның төмендеуі
келесі формуламен есептелетін шығындарды болдырады. ∆Д = ∆ЦхО мұнда ∆Ц
- өнім бірлігі бағасының өзгеру ықтималдығы. О- жоспарланған өнімнің
сатылу көлемі.
3. Материалдарды, жылуды, шикізатты, энергияны артық пайдалану
нәтижесінде болған материалдық шығындар келесі формуламен есептеледі.
∆Д = ∆М1 х Ц1 + ∆М 2 х Ц2 +..., мұнда ∆М – материалдық ресурсты артық
пайдалану ықтималдығы. Ц – ресурс бірлігінің бағасы.
4. Жоғары транспорттық шығындар, сауда шығындары, басқа шығындардың
нәтижесінен болатын әсерден шығындардың өсуі.
5. Есептік санды жоғарылату немесе жалақыны жоспардағыдан көп төлеу
нәтижесінде болатын төлем төлеу қорының артық жұмсалу шығындары.
6. Егер бизнес – жоспарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz