Кәсіпорынның кірісі
Қысқартылған сөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I.бөлім. Кәсіпорынның кірісін қалыптастырудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кәсіпорынның жиынтық кірісі және оның экономикалық қажеттілігі...6
1.2 Өнімді, жұмысты және қызметті сатудан алынатын кіріс ... ... ... ... ... ...11
1.3 Кәсіпорынның негізгі және төтенше қызметтен алынатын кіріс ... ... ... 13
II.бөлім. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Кірістіліктің абсолютті көрсеткіштеріне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кірістіліктің қатынастық көрсеткіштерінің тиімділігін бағалау ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I.бөлім. Кәсіпорынның кірісін қалыптастырудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кәсіпорынның жиынтық кірісі және оның экономикалық қажеттілігі...6
1.2 Өнімді, жұмысты және қызметті сатудан алынатын кіріс ... ... ... ... ... ...11
1.3 Кәсіпорынның негізгі және төтенше қызметтен алынатын кіріс ... ... ... 13
II.бөлім. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Кірістіліктің абсолютті көрсеткіштеріне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кірістіліктің қатынастық көрсеткіштерінің тиімділігін бағалау ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Өзектілігі: Кәсіпорынның қаржыларының іс-әрекеті кезінде өзара тығыз байланысты екі процесс пайда болады: кәсіпорын құрылымдарының қарамағына қаржы ресрустарын жұмылдыру және қаражаттарын кәсіпорынның әртүрлі қызметіне пайдалану. Бұл процестердің алғашқысы өзінің көрінісін кәсіпорынның кірістері ұғымында, ал екіншісі кәсіпорынның шығыстарында табады.
Кәсіпорын іс-әрекетіндегі кірістің рөлі оның атқаратын функцияларына байланысты. Кірістің бірнеше функцияларының ішіндегі шаруашылықты жүргізу процесінің элементі ретіндегі оның екі негізгі - біріншіден, мемлекеттік бюджет толықтырма көзі, екіншіден, кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму көзі функцияларын айтуға болады.Сонымен бірге, кіріс функциялары бойынша мемлекеттің,әрбір жұмыскердің және жалпы кәсіпорынның экономикалық мүдделері өзара шарттасты әлпеттеледі.
Кәсіпорын іс-әрекетіндегі кірістің рөлі оның атқаратын функцияларына байланысты. Кірістің бірнеше функцияларының ішіндегі шаруашылықты жүргізу процесінің элементі ретіндегі оның екі негізгі - біріншіден, мемлекеттік бюджет толықтырма көзі, екіншіден, кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму көзі функцияларын айтуға болады.Сонымен бірге, кіріс функциялары бойынша мемлекеттің,әрбір жұмыскердің және жалпы кәсіпорынның экономикалық мүдделері өзара шарттасты әлпеттеледі.
1. Мейірбеков А.Қ.,. Әлімбетов Қ.Ә, «Кәсіпорын экономикасы», Алматы «Экономика», 2003ж.
2. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика», 2001.
3. Кеулімжаев Қ.Н., Әжібаева З.Н., Құдайберенов Н.А., Жантаева А.Ә., «Қаржылық есеп» - Алматы: 2000.
4. Дүйсенбаев К.Ш., Горфинкеля В.Я. «Экономика предприятий» Алматы «Экономика», 2003ж
5. Колчина Н.В., «Финансы предприятий», Москва, 2001г.
6. Шеремет А.Д., «Финансы предприятий», М : 1999г.
7. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
8. ҚР-ның «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» 2001 жылдың 16 қаңтардағы Заңы №142-ІІ
9. Құлпыбаев, Ілиясов «Қаржы» Алматы, 2004
10. А.Қ.Мейірбеков, Қ.О.Әлімбетов, «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика», 2003
11. К.Ш.Дүйсенбаев, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика», 2001.6. К.Ш.Дүйсенбаев, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика», 2001
12. Баймуаханов «Шаруашылық жүргізу нысандары» Алматы, 1997
13. «Кәсіпорындар мен шаруашылықтардың жұмыстарына талдау» Алматы, 1987
14. Қ.Н.Кеулімбаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева, «Қаржылық есеп» Алматы, 2000ж.
15. М.С.Абрютина, А.В.Трачев, «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия», М: «Дело и сервиз», 2001г.
16. Н.В.Колчина, «Финансы предприятий», Москва, 2001г.
17. Ниязбеков Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы/ Алматы: Экономика 2008жыл
18. Әлжанова Н.Ш. Инвестияциялық жобалау/Алматы: Заң әдебиеті 2007жыл
2. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика», 2001.
3. Кеулімжаев Қ.Н., Әжібаева З.Н., Құдайберенов Н.А., Жантаева А.Ә., «Қаржылық есеп» - Алматы: 2000.
4. Дүйсенбаев К.Ш., Горфинкеля В.Я. «Экономика предприятий» Алматы «Экономика», 2003ж
5. Колчина Н.В., «Финансы предприятий», Москва, 2001г.
6. Шеремет А.Д., «Финансы предприятий», М : 1999г.
7. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
8. ҚР-ның «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» 2001 жылдың 16 қаңтардағы Заңы №142-ІІ
9. Құлпыбаев, Ілиясов «Қаржы» Алматы, 2004
10. А.Қ.Мейірбеков, Қ.О.Әлімбетов, «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Экономика», 2003
11. К.Ш.Дүйсенбаев, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика», 2001.6. К.Ш.Дүйсенбаев, «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы, «Экономика», 2001
12. Баймуаханов «Шаруашылық жүргізу нысандары» Алматы, 1997
13. «Кәсіпорындар мен шаруашылықтардың жұмыстарына талдау» Алматы, 1987
14. Қ.Н.Кеулімбаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева, «Қаржылық есеп» Алматы, 2000ж.
15. М.С.Абрютина, А.В.Трачев, «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия», М: «Дело и сервиз», 2001г.
16. Н.В.Колчина, «Финансы предприятий», Москва, 2001г.
17. Ниязбеков Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы/ Алматы: Экономика 2008жыл
18. Әлжанова Н.Ш. Инвестияциялық жобалау/Алматы: Заң әдебиеті 2007жыл
МАЗМҰНЫ
Қысқартылған сөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I-бөлім. Кәсіпорынның кірісін қалыптастырудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кәсіпорынның жиынтық кірісі және оның экономикалық қажеттілігі...6
1.2 Өнімді, жұмысты және қызметті сатудан алынатын
кіріс ... ... ... ... ... ...11
1.3 Кәсіпорынның негізгі және төтенше қызметтен алынатын
кіріс ... ... ... 13
II-бөлім. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның кірістілік
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..16
2.1 Кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін сипаттау
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Кірістіліктің абсолютті көрсеткіштеріне талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кірістіліктің қатынастық көрсеткіштерінің тиімділігін
бағалау ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Қысқартылған сөздер тізімі
АҚ – Ақционерлік қоғам
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ҚМ – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
Кіріспе
Өзектілігі: Кәсіпорынның қаржыларының іс-әрекеті кезінде өзара тығыз
байланысты екі процесс пайда болады: кәсіпорын құрылымдарының қарамағына
қаржы ресрустарын жұмылдыру және қаражаттарын кәсіпорынның әртүрлі
қызметіне пайдалану. Бұл процестердің алғашқысы өзінің көрінісін
кәсіпорынның кірістері ұғымында, ал екіншісі кәсіпорынның шығыстарында
табады.
Кәсіпорын іс-әрекетіндегі кірістің рөлі оның атқаратын функцияларына
байланысты. Кірістің бірнеше функцияларының ішіндегі шаруашылықты жүргізу
процесінің элементі ретіндегі оның екі негізгі - біріншіден, мемлекеттік
бюджет толықтырма көзі, екіншіден, кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік
даму көзі функцияларын айтуға болады.Сонымен бірге, кіріс функциялары
бойынша мемлекеттің,әрбір жұмыскердің және жалпы кәсіпорынның экономикалық
мүдделері өзара шарттасты әлпеттеледі.
Демек,кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекетін бағалау үшін
пайдаланатын маңызды көрсеткіштердің бірі болып кірістің абсолюттік
көрсеткіші табылады. Осы көрсеткіш арқылы кәсіпорынның біскерлік
белсенділігінің дәрежесі, ресурстарының қайырым деңгейі, активтерге
жасалған салымдарының табыстылығы және жалпы қаржылық саулығы анықталады.
Кәсіпорынның кірістері -бұл кәсіпорынның жұмыс істеуімен байланысты
ақша кірістері. Экономикалық категория ретінде олар қоғамдық өндірісті
дамытып, жетілдіру, қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатындағы экономикалық қатынастарды білдіреді.
Қазіргі заманғы кәсіпорындардың дамуы сатысында кірістер қаржылық
саясаттың негізгі құралы ретінде қатысады және ол қоғамның өмір сүруінің
материалдық негізі болып табылады. Нарықтық экономиканы қалыптастыру
сатысында Қазақстан Республикасының белсенді дамуы көбіне мемлекеттің
қаржысының жағдайымен және қаржы-несие жүйесінің тұрақты функцияланымен
анықталады.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы шаруашылық қызметін таза
кірістің және қаржының жан-күйінің көрсеткіші жалпы сипаттайды. Сонымен
бірге қомақты пайда алып қана қоймай, кәсіпорынның иелігінде қалатын
пайданың бөлігін дұрыс пайдалану , яғни ғылыми-техникалық, өндірістік және
әлеуметтік ұлғаймалы ұдайы өндіріс қарқынының оңтайлы арақатынасын
қамтамасыз етуге де ерекше назар аудару қажет.
Жұмыстың негізгі мақсаты: әсіпорынның кірістерін қалыптастыру мен
бөлудің экономикалық тиімділігін ашып көрсету болып табылады.
Жұмыстың жалпы міндетіне келесілер жатады:
- кәсіпорынның кірістеріне сипаттама беру;
- кәсіпорынның кірістерін жүргізу саясатының ерекшелігіне мән беру;
- құрамы мен құрылымын талдау;
Курстық жұмыстың құрылымы: жоспар мен өзара тараушаларға бөлінген
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшадан тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімде кәсіпорынның кірістерінің мәні мен
түрлері, экономикалық жағдайы және кәсіпорынның кірістерін жүргізу саясаты
қарастырылады.
Екінші бөлімде кәсіпорынның кірістерінің кірістілік көрсеткіштерін
сипаттау, абсолютті көрсеткіштерін талдау және кірістіліктің қатынастық
көрсеткішін бағалауы қарастырылады.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кipic меншік иелерінің (акционерлер,
жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің
ұсынысы бойынша меншік иeлepi болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын
бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы,
үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан
төленетін ескерген жөн.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның
жарғысында көзделген мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке
бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын
қалдыгының мөлшері көрсетеді. Меншік иeлepiнiң шешімі бойынша кәсіпорын
иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлiнyiн болжауға болады.
Курстық жұмысты жазу барысында ҚР-ның нормативтік-құқықтық актілері,
отандық және шетелдік ғалым-экономисттердің еңбектері, мерзімді басылымдар
мен ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары пайдаланылды.
I-бөлім. Кәсіпорынның кірісін қалыптастырудың теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның жиынтық кірісі және оның экономикалық қажеттілігі
Таза пайда (кipic) – бұл салық салынғаннан кейін пайда, ол ұйымньң
(кәсіпорынның) одан әрі өсу және кәсіпорынның меншік иесі (кәсіпкер) кipic
алатын көз.
Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын
жанама әдістермен реттейді. Таза кipic кәсіпорынның иесінің толық иелігінде
болады, сонымен 6ipre инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы
нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай-ақ жеке тұлғаның мүлкіне,
кipiciнe салық салу және т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кipic меншік иелерінің (акционерлер,
жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің
ұсынысы бойынша меншік иeлepi болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын
бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы,
үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан
төленетін ескерген жөн.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның
жарғысында көзделген мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке
бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын
қалдыгының мөлшері көрсетеді. Меншік иeлepiнiң шешімі бойынша кәсіпорын
иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлiнyiн болжауға болады.
Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төленгеннен кейін бірінші
кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бұл мөлшері дивиденд шығарылғанда
жарияланған артықшылықты акция мен облигация бойынша төленетін дивиденд.
Сонымен 6ipre ационерлік қоғам мен жayaпкepшiлiгi шектеулі серктестік
қолданыстағы заңнаманы және нормативтік актілерді ескере отырып жарғыда
белгіленген мөлшерде резервтік қор кұруды қамтамасыз eтyi тиic. Сондықтан
құрылтай құжатта бекітілген сомаға қол жеткізуге дейін пайданың бөлігі ең
алдымен осы қорға бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын диведент төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде
қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және
тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның келешегі
(өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға жұмылдыруға байланысты пайданы
инвестицияға және тұтынуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа инвесторды (бұл
үшін алдағы жылы дивиденд төлеуді арттыру орынды) және жалдамалы
қызметкерлерді (пайданы әлеуметтік іс-шараларға, әлеуметтік сала
қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту
қажеттілігі жатады.
Жыл бойы пайда арнайы мақсаттағы қорға мақсатты қаржыландыруға (мектеп
жасына дейінгі балаларға арналған мекемелерді және әлеуметтік инфракұрылым
объектілерін ұстауға), тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық бойынша залалдың
орнын толтыруға, жарғылық корды толықтыруға, кысқа мерзімді несиенің
пайызын колданыстағы заңнамада көзделген деңгейден тыс өтеу, негізгі кұрал-
жабдықты ұзақ мерзімді жалға алу үшін пайыз төлеуге, үлес пен жай акцияға
дивиденд төлеуге және т.б. бағытталуы мүмкін. Пайданың бөлігі бөлінбей
калуы мүмкін.
Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның жарғысында
қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын
аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.
Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады. Жоспарлы
шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың есебінен бюджеттен
тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, жарнамаға жұмсалатын шығыс
белгіленген норма мен нормативтен асқанда кадр даярлау мен қайта даярлауға
жұмсалатын шығыс, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін
айыппұл санкциясы және т.б. төленеді.
Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы. сондай-ақ есепті жылы
пайданы пайдалану есебі жасалады, сондай -ак бөлінбеген пайданың сомасы
аныкталады.
АҚ-да аталмыш есепті (бухгалтерлік баланс сияқты) дербес аудиторлық
ұйымы тексереді және осы есеп баспасөзде жарияланады.
Меншік иелері табыс етілген есепті бекіткеннен кейін бухгалтерлік
баланс ішінара өзгертіледі, яғни есепті жылы пайдаланылған пайданын сомасы
есептен шығарылады, сонымен бірге меншік иелері бөлінбеген пайданы
пайдалану жөнінде шешім қабылдайды. Осы пайданың есебінен мүлікті ерікті
сақтандыру төлемі төленеді, резервтік қор мен арнайы тағайындалған қор
пайданы бөлу сметасы бойынша көзделген сомадан тыс толықтырылады, сондай-ақ
мақсатты қаржыландыруға аударылатын аударым ұлғайтылады.
Нарықтық қатынас жағдайында кез келген кәсіпорын негізгі
(операциялық),негізгі емес (қаржылық және инвестициялық) және төтенше
қызмет түрлерінен кіріс алуы мүмкін (Қосымша №1).
Операциялық қызмет-заңды тұлғаның кіріс алатын негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметіне жатпайтын өзге де қызметі.Аталмыш
кәсіпорын осы қызметті жүзеге асыру мақсатында құрылады.
Инвестициялық қызметі-ұзақ мерзімді актив сатып алу және сату, сондай-
ақ өтелетін қарыз беру және алу жөніндегі қызмет.
Қаржы қызметі-заңды тұлғаның нәтижесінде меншікті капиталдың және
қаржы қаражаттың мөлшері мен құрамы өзгеретін.
Кәсіпорынның өндірістік,өткізу, жабдықтау,қаржы және инвестициялық
қызметінің түрлі қырлары қаржы нәтижесі көрсеткіштері жүйесінде аяқталып
ақшалай бағаланады.Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесінің қорытындыланған
ең маңызды көрсеткіштері Кіріс және шығыс жөніндегі есеп деген жылдық
және тоқсандық есеп-қисап нысанында келтірілген.
Есеп ҚР ҚМ Бухгалтерлік есеп және есеп беру әдістемесі департаментінің
1997 жылғы 21 мамырдағы № 7 бұйрығымен ( 2003 жылғы 14 ақпандағы № 61
бұйрықтағы өзгерістермен) бекітілген Қаржылық есеп-қисапты жасау жөніндегі
әдістемелік ұсыныстарға сәйкес жасалды.
Қаржы нәтижесінің көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің
абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олар арасында ең маңыздысы нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорын экономикасының дамуының негізін қалайтын
кірістілік көрсеткіші болып табылады. Кіріс ұлғайса өзін-өзі қаржыландыру,
ұдайы өндірісті ұлғайту, еңбек ұжымының әлеуметтік және материалдық
қажеттілігінің проблемаларын шешу үшін қаржы базасын құрады. Кірістің
есебінен кәсіпорынның бюджеттің, банкінің және басқа да кәсіпорын мен
ұйымның алдындағы міндеттеменің бөлігі орындалады. Сөйтіп, кірістілік
көрсеткіші кәсіпорынның өндірістік және қаржы қызметін бағалау үшін өте
маңызды болып табылады. Кірістілік көрсеткіші кәсіпорынның іскерлік
белсендігі мен қаржылай әл-ауқатының дәрежесін көрсетеді. Авансқа алынған
қаражаттың қайтарым деңгейі және осы кәсіпорынның активіне салынған
салымның кірістілігі де кірістілік көрсеткіші бойынша анықталады.
Кәсіпорынның қызметінің түпкілікті қаржы нәтижесі – есепті кезеңдегі
қызметтен алынатын кіріс ( шегілетін залал). Аталмыш көрсеткіш өнім (
жұмыс, қызмет) сату ( негізгі қызметтің) нәтижесінің: қаржылық және
инвестициялық қызметтің нәтижесінің: төтенше қызметтен алынатын кіріс пен
жұмсалатын шығыстың алгебралық сомасын білдіреді. Жиынтық кірістің
нысандандырылған есеп-қисабы төменде келтірілген:
P = PР+ PФ+ Pи+ Pч
(1)
Мұндағы:
P – кәсіпорынның жиынтық кірісі(залалы);
PР - өнім ( жұмыс, қызмет) сатудан алынатын нәтиже (кіріс немесе
залал)
PФ – қаржылық қызметтің нәтижесі;
Pи - инвестициялық қызметтің нәтижесі;
Pч - төтенше жағдайдың нәтижесі.
Өнім ( жұмыс, қызмет) сатудан алынатын нәтиже төмендегідей анықталады:
Pр= Nр-Cпр –Cпер
(2)
Мұндағы:
Nр - өнімді ( жұмысты, қызметті) ҚҚА, акциз және басқа да жанама салық
пен жиын қоспай босату бағасымен сатудан алынған түсім;
Cпр – сатылған өнімнің өзіндік( өндірістік) құны;
Cпер - кезең шығысы ( коммерциялық және басқарушылық).
Кәсіпорынның өнім сату бойынша айналымының бастапқы сәтінде кірістілік
көрсеткіші есептеледі.Өнім ( жұмыс, қызмет) сатудан алынатын түсім
кәсіпорынның өндірістік кезеңінен аяқталғалғанын, сонымен бірге
кәсіпорынның өндіріске авансыланған қаражатының ақшалай нысанға қайтуын
және айналымдағы барлық қаражаттың жаңа айналымының басталғанын білдіреді.
Өнім сату мөлшеріндегі өзгеріс кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін
ерекше әсер етеді, сондықтан қаржы департаменті өнімді тиеу мен сату
процесін күнделікті жедел бақылауы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесін талдауға мына негізгі міндет
жүктеледі:
-кірістілік көрсеткішінің серпін, оның нақты мөлшерінің негізгі пайда
болуын және бөлінуін бағалау;
-кіріске түрлі факторлардың жасайтын әсерін анықтау және оның іс-
әрекетін өзгерту;
-өндіріс көлемін және шығынды оңтайландыру негіінде кірістіліктің одан
әрі өсуінің ықтимал резервін бағалау.
Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындарға арналған, кірісті
қалыптастыруға негізделген, сондай-ақ нарықтық қатынас жаідайындағы
кәсіпорынның шаруашылық механизмінің біріңғай моделі кәсіпорын қызметінің
қаржы нәтижесін экономикалық талдаудың теориялық базасы болып табылады
(қосымша №2). Аталмыш модель нарық жағдайында жұмыс істейтін дербес тауар
өндіруші ретіндегі барлық кәсіпорындарға тән кәсіпорын мақсатының,
қызметтің қаржы нәтижесі көрсеткіштерінің , кірісті қалыптастыру мен бөлу
процестерінің, салық салу жүйесінің біртұтастығын білдіреді.
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылық жүргізу моделінде бірқатар
қадам немесе есеп бар. Оларды толығырақ қарастырайық.
Кіріс және шығыс жөніндегі есепке келесі көрсеткіштер кіреді:
1) даяр өнімді ( тауарды, жұмысты, қызметті ) сатудан алынатын кіріс
қосылған құн салығы, акцизбен т.б. салық және міндетті төлем, сондай-
ақ қайтарылған тауардың құны, сатудан берілген жеңілдік пен сатып
алушыға берілген бағадан жеңілдік құны шегеріліп көрсетіледі.
Осы бап бойынша негізгі қызметпен алынатын кіріс көрсетіледі. Негізгі
қызметтен алынатын кіріс тауарлық-материалдық запасты сатудан, қызмет
көрсетуден, сондай-ақ негізгі қызметке байланысты сыйақы, диведент, гонорар
мен рента түрінде алынуы мүмкін.
2) сатылған даяр өнімнің ( тауардың, жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына
өнімді ( жұмыстың қызметті өндірумен тікелей байланысты нақты шығын
кіреді.Нақты шығын өзінің экономикалық маңызына сәйкес материалдық
шығын, еңбекақыға жұмсалатын шығын, сақтандырға аударым, негізгі
құрал-жабдықтың тозуы, өзге шығын сияқты элемент бойынша
топтастырылады;
3) жалпы кіріс даяр өнімді ( тауарды, жұмысты, қызметті) сатудан
алынатын қаржы нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
даяр өнімді (тауарды, жұмысты, қызметті) сатудан алынатын кіріс пен
сатылған даяр өнімнің (тауардың, жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны
арасындағы айырма ретінде анықталады;
4) кезең шығыны:
- жалпы және әкімшілік шығыс;
- сатуға жұмсалған шығыс;
- сыйақы төлеуге жұмсалған шығыс.
Кезең шығысы- бұл даяр өнімнің (тауардың, жұмыстың, қызметтің)
өндірістік өзіндік құнына енгізілмейтін шығын.
5) негізгі қызметтен алынатын кіріс ( залал) деген сальдоланған қаржы
нәтижесі және жалпы кіріс пен кезең шығыны арасындағы айырма ретінде
анықталады;
6) негізгі емес қызметтен алынатын кіріс ( залал). Осы бап бойынша
негізгі емес қызметтің сальдоланған қаржы нәтижесі ( кіріс,шығысы) кө
көрсетіледі. Негізгі емес қызметтен пайда болатын кіріс-бұл
айналымдағы емес активті беру, биржада айналыстағы бағалы қағазды
қайта бағалау және т.б;
7) дағдылы қызметтен салық салынғанға дейін алынатын кіріс
(залал).Аталмыш көрсеткіш дағдылы қызметтен салық салынғанға
дейіналынатын сальдоланған қаржы нәтижесін (кірісті, залалды)
көрсетеді. Ол 5 және 6 тармақтың көрсеткішін есептеу арқылы
анықталады:
8) табыс салығы, бухгалтерлік есептің Табыс салығы бойынша есеп деп
аталатын 11-стандартына сәйкес анықталады;
9) дағдылы қызметтен салық салынғаннан кейін алынатын кіріс (залал) 7
және 8-тармақтың көрсеткішінің деректері бойынша айырма түрінде
есептеу арқылы анықталады.
10)Төтенше жағдайдан алынатын кіріс ( залал). Аталмыш көрсеткіш
төтенше жағдайдың сальдоланған нәтижесінен табыс салығы шегеріліп
көрсетеді. Төтенше жағдайға ұйымның қалыпты қызметінен ерекшелінетін оқиға
немесе операция жатады. Осындай оқиға мен операция жиі немесе үнемі
қайталанады деп қарастырылмайды.
11) таза кіріс ( шегілетін залал) заңды тұлға есепті кезеңінде алған
сальдоланған нәтижені (таза кірісті, залалды) білдіреді.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы шаруашылық қызметін таза
пайданың ( кірістің) және қаржының жан-күйінің көрсеткіші жалпы сипаттайды.
Сонымен бірге қомақты пайда алып қана қоймай, кәсіпорынның иелігінде
қалатын пайданың бөлігін дұрыс пайдалану , яғни ғылыми-техникалық,
өндірістік және әлеуметтік ұлғаймалы ұдайы өндіріс қарқынының оңтайлы
арақатынасын қамтамасыз етуге де ерекше назар аудару қажет.
Кәсіпорынның нарықтық қатынас жағдайындағы қызметінің қаржы нәтижесін
қалыптастыру және оны бөлу қарастырылған моделі мемлекеттің және жекеленген
кәсіпорындардың ( кәсіпкерлердің) арасында қабылданған нормативтік бөлу
қатынас жүйесінің негізгі ерекшеліктерін білдіреді. Кәсіпорын үшін
корпоративтік табыс салығы кірістің белгіленген үлесін мемлекеттің
бюджетіне тегін беру жүйесі ретінде болады және осы кәсіпорынның
капиталының жұмыс істеу процессіндегі қажетті элемент болып табылады. Осы
элементтің мөлшері өндірістіішкі жоспарлауды және шығын мен инвестицияны
бақылау жүйесін жақсарту,сондай-ақ шаруашылық қызметті кешенді түрде ұтымды
ету және есептік саясатты негіздеп таңдау есебінен барынша төмендетілуі
мүмкін.
1.2 Өнімді, жұмысты және қызметті сатудан алынатын кіріс
Даяр өнім-негізгі және қосалқы цехтардың сатуға арналған өнімі.Даяр
өнімнің өндірісі аяқталуы,жинап-толықтырылуы,сонымен бірге ол стандартқа
немесе техникалық шартқа сәйкес келуі тиіс.Даяр өнімді техникалық бақылау
қызметі қабылдап алуы тиіс,сондай-ақ оның паспорты,сертификаты немесе оның
сапасы мен жинақтылығын растайтын басқа да құжаты болуы тиіс.Аталмыш өнім
қоймаға тапсырылуы,ал егер тапсырыс берушіге сол жерде табыс етілуі тиіс
болса,онда ол қабылдау актісімен немесе басқа құжаттармен ресімделуі тиіс.
Даяр өнімге бөгде тарап үшін орындалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс
пен қызмет,сондай-ақ меншік өндірістің сатуға арналған жартылай
фабрикатының құны жатады.Өнім (жұмыс,қызмет) өндірісімен оны сату жоспарын
орындау субъектінің қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект өзінің өнімін,жұмысы мен қызметін тұтынушымен жасалған
шаруашылық шартын орындау тәртібінде сатады.Ол өнімнің бөлігін өзінің
өнімін сататын сауда желісі арқылы сатуы мүмкін.Субъектінің ең маңызды
міндеті өнімнің саны,номенклатурасы,оны жеткізу мерзімі,сапасы мен басқа да
талап қойылатын шартты міндеттемелерді орындау болып табылады.Әрбір субъект
және жалпы республиканың экономикасы тұрақты жұмыс істеу үшін сатып алушыға
жеткізілген өнімді уақтылы төлеу (әрбір өндіруші кәсіпорын да сатып алушы)
бұлжымайтын талап ретінде қойылады.
Жинақтамалы есепте даяр өнім нақты өзіндік құн;талдамалы есепте-
жоспарлы өзіндік құн немесе шартты баға болуы мүмкін тұрлаулы баға бойынша
бағаланады.Өнімнің нақты және жоспарлы өзіндік құны немесе келісімді баға
мен нақты өзіндік құн арасындағы айырма (+,-) жеке есептеледі.
Бухгалтерлік есепте даяр өнімді бағалаудың келесі түрі қолданылады:
- өндірістік өзіндік құн (жоспарлы,нақты),оған даяр өнімді өндіруге
жұмсалатын барлық өндірістік шығын кіреді;
- толық өзіндік құн (жоспарлы,нақты) оған өндірістік өзіндік құн және
коммерциялық шығыс (сатумен,жарнамамен байланысты және сатып алушы
өтемейтін басқа да шығыс) кіреді.
- кәсіпорынның шартты бағасы бойынша;
- бөлшек сауда бағасы-кең салалы нарыққа түсетін және негізінен бөлшек
сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорны арқылы сатылатын адамның
жеке басы тұтынатын тауардың бағасы бойынша.
Кіріс бухгалтерлік есептің №5 Кіріс стандартына сәйкес
саналады.Субъектінің негізгі және негізгі емес қызметінен алынған кіріс
оның жиынтық кірісін құрайды.
Сатып алынған даяр өнім мен тауар сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын кіріс тараптар арасындағы шартта (келісімшартта) көзделген сату
құны бойынша анықталады.Мәміледен алынатын кірістің сомасы бағадан немесе
сатудан берілетін жеңілдіктің,сондай-ақ шартта (келісімшартта) келісін
арзандату (қосымша бағалау) сомасы ескеріліп алынған немесе алынуы тиіс
құнмен өлшенеді.
Субъект қызметінің сол бір мәмілесімен немесе оқиғасымен байланысты
кіріс пен шығыс бір уақытта саналады.
Егер ақшалай қаражаттың мерзімі ұзартылса немесе төлем мелжеленген
мерзімнен бұрын төленсе, онда өтемақының құны алынған немесе алынуы тиіс
ақшалай қаражаттың атаулы сомасының аз немесе көп болуы мүмкін. Сату құны
мен төлемнің атаулы сомасының арасындағы айырма пайыз түріндегі кіріс деп
танылады.
Сату құны деп сатып алушы актив үшін төлейтін немесе мәмілеге осы
актив дайын дербес тараптар арасында айырма басталатын құн түсінеледі. Сату
құнында шарттың тараптары бухгалтерлік есептің ақша есептеу, әділ және
алаламай ұсыну, алдын-артын болжау жне т.б. сияқты принциптері назарға
алынатыны қарастырылады. Тауар сатудан алынатын кіріс оның ( кірістің)
сомасы барынша рас бағаланса, яғни мәмілеге қатысушы екі тарап сатушы
қандай бағаны сұрайтынын, ал сатушы қандай соманы төлейтінін білген
жағдайда танылады. Субъектінің мәмілемен байланысты экономикалық пайданы
алу мүмкін екені сатушы сатып алушыға сатқан тауар үшін шартта айтылған
соманы төлейтініне сенетінін білдіреді.
Жұмыс орындаудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тауар сатудан
алынатын кіріс анықтамасына қойылатын талаптар мен мына шарт сақталған
жағдайда танылады:
• есеп беретін күні мәміле аяқталатын кезеңді барынша дәл анықтау:
• мәміле жасау кезінде жұмсалған шығыс пен мәмілені аяқтауға қажетті
шығысты барынша дәл анықтау.
Қызмет көрсету мәміленің нәтижесін барынша дәл бағалау мүмкін болмаған
жағдайда, кіріс өтелетін шығыс мөлшерінде ғана танылады.
Негізгі қызметтен алынған кірісті қалыптастыру. Негізгі қызметтен
алынатын кірістің есебін жүргізу Негізгі қызметтен алынған кірісті деп
аталатын 8-шағын бөлімнің шоттарында ұйымдастырылады. Осы топқа кірістің
мына түрлері ( жинақтамалы пассив шоттар) кіреді:
1) Өнім сатудан, орындалған жқмыс пен тарапқа көрсетілген қызметті
сатудан алынған кіріс
2) Сатып алынған тауарды сатудан алынған кіріс. Оны сауда, жабдықтау,
делдалдық және сыртқы сауда ұйымдары қолданылады. Осы шотты
өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық және жарғысында сауда, делдалдық
қызметті және экспорттық импорттық операцияны жүзеге асыру
қарастырылған басқа да кәсіпорындар да қолданылуы мүмкін.
3) Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық- барлау, ғылыми-
іздестіру және т.б. жұмысты сатудан алынған кірісШотты құрылыс-
монтаж,жобалау-іздестіру,геологиялы қ-барлау,ғылыми-іздестіру
кәсіпорны мен ұйымы тапсырыс берушіге жұмысты тапсырудан алынған
кірісті көрсету үшін қолданады.Шотты жарғысында жоғарыда
келтілірген бір немесе бірнеше жұмыс түрін орындау көзделген басқа
да кәсіпорын қолдануы мүмкін.
4) Жүкті және жолаушыларды тасымалдау жөніндегі қызметтен алынған
кіріс Шотты теміржол, автокөлік, әуе, теңіз, өзен және көліктің басқа
түрінің кәсіпорындары ( метро, трамвай,троллейбус) жүкті және жолаушыларды
тасымалдау жөніндегі тиісті қызметті көрсетуден алынған кірістің есебін
жүргізу үшін қолданылады.Шотты жүкті және жолаушыларды тасымалдау жөніндегі
жұмысты орындайтынэкономиканың басқа салаларының кәсіпорындары да
пайдалануымүмкін.
5.Мүлікті жалға беруден алынған кіріс.
6.Байланыс кәсіпорнының қызметінен алынған кіріс
7.Сақтандыру компаниясының қызметінен алынған кіріс
8.Негізгі қызметінен алынған өзге кіріс.
Аталмыш шотта жоғарыда келтірілген шот ескерілмеген негізгі қызметті
жүзеге асыру нәтижесінде алынған кіріс көрсетіледі.Осы кіріске кәсіпорын
қызметінің басқа түрінің өнім,жұмыс,қызмет сатудан алынған кірісі
жатқызылады.
1.3 Кәсіпорынның негізгі және төтенше қызметтен алынатын кіріс
Негізгі емес қызметтен алынған кіріс.Негізгі емес қызметтен алынған
кірістің есебін жүргізуге Негізгі қызметтен алынған өзге кірісдеген 72-ші
шағын тарау арналған,оған кірістің мына түрі кіреді:
1.Материалдық емес активті сатудан алынған кіріс
2.Негізгі құралды сатудан алынған кіріс.
3.Бағалы қағазды сатудан алынған кіріс.
4.Акциялар бойынша диведент пен пайыз түріндегі кіріс.
5.Бағамдағы айырмадан алынған кіріс.
6.Атқарушы билік органының субсидиясы
7.Негізгі емес қызметтен алынған өзге кіріс:
• негізгі құрал-жабдықтың және аяқталмаған құрылыс өндірісінің
түгендеу кезінде анықталған қалдығы;
• сатып алынған материалдың,даяр өнімнің және тауарды
түгендеу кезінде анықталған қалдығы;
• ақшалай қаражатты түгендеу кезінде анықталған қалдығы;
• талап беру мерзімі (3 жыл) өтіп кеткен, белгіленген тәртіппен
есептен шығарылған кредиторлық берешек сомасы;
• басқа заңды және жеке тұлғадан тегін алынған негізгі құрал-жабдық,
материалдық емес актив, материал, тауар, бағалы қағаз, ақшалай
қаражат;
• кәсіпорынға келтірілген залалдың ( қызметкердің кінәсінен бос тұру,
айыппұл және өзге де өнімсіз шығыс) орнын толтыру есебіне ұсталған сома;
• есептелген айыппұлды, өсімді, айыпты, сондай-ақ заңды және жеке
тұлғаға берілген басқа да өтеу сомасы.
Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынған кіріс ( залал).
Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынған кіріс (залал)
деген 86-шағын тарау табиғи апат пен тоқтатылған операциядан алынған
кірістің немесе залалдың есебінен жүргізуге арналған. Осы кіріс пен
залалдың құрамына ;
• Табиғи апаттан алынған кіріс (залал) ;
• Табиғи апаттың өтелмейтін залалы ;
• Тоқтатылған операциялардан алынған кіріс (залал);
• Төтенше жағдайдан алынған кіріс (залал) кіреді.
Табиғи апаттан шегілген залал - егер сақтандырушы мүлікті , кәсіпкерлік
тәуекелділікті сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының
барлық ережесін орындамаған жағдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалға:
• сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның
туындауына ықпал ететін қасақана жасаған іс-әрекеті;
• заңда белгіленген тәртіппен қасақана жасалды деп анықталған немесе
сақтандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған әкімшілік құқық
бұзушылық ;
• шартта әскери іс-әрекет және әскери тәуекелді сақтандыру
қарастырылмаған жағдайда , әскери іс-әрекет және онымен байланысты, заңды
актілерде белгіленген тәртіппен соларға жатқызылған әскери сипаттағы іс-
әрекет.
Кәсіпорын табиғи апат нәтижесінде жекеленген жағдайда кіріс алуы
мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық құнын
толықтай өтесе, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден (жоюдан) қандай да болсын
тарату құнын алады.
Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті,
кәсіпкерлік тәуекелді және т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда
болады. Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанушы
сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.
Тоқтатылған ( үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе
кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке,
пәрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нәтижесінде пайда
болады. Кәсіпорын қызметінің осындай операциямен байланысты активі,
міндеттемесің таза кірісі немесе залалы анықталуы және бухгалтерлік есепте
көрсетілуі мүмкін.
Қаржы есебінде және түсіндірме жазбада әрбір тоқтатылған (үзілген)
операция үшін мыналар толықтай баяндалады:
- үзілген операцияның түрі;
- операция қаржы есебінің мақсатында құрамына енгізілетін салалық және
географиялық сегмент;
- операция есеп мақсатында нақты үзілген күн;
- операцияны үзу тәсілі ( сату немесе операцияны тоқтату және
т.б.)пайда немесе залал және пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын
есептік саясат;
- әрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сома қосылған есепті
кезеңдегі дағдылы қызметтен алынған кіріс және таза кіріс немесе залал.
Кәсіпорын кейде шаруашылық қызметтің басқа түрінен ерекше қызметтің
жекелеген пәрменді бағыттарын үзуі немесе тоқтатуы мүмкін. Үзілген
операцияның қызмет нәтижесін қалыпты қызметтен алынған пайдаға немесе
залалға енгізу қажет. Егер операция табиғи құбылыстың немесе мемлекеттің
араласу салдарынан үзілсе, онда операцияны үзуден алынған жиынтық кіріс
немесе залал төтенше баптың анықтамасына сәйкес келуі мүмкін.
Тоқтатылған операциядан алынған кіріс (залал) деген есепті жыл
ішінде тоқтатылған немесе тартылған қызмет түрінен алынған кіріс (шот
кредиті бойынша) және залал ( шот дебеті бойынша), сондай-ақ қызметі
тоқтатылған немесе таратылған филиалды сату немесе тарату нәтижесі
көрсетіледі.
Төтенше жағдайға заңды тұлғаның қалыпты қызметінің ерекшеленетін жағдай
немесе операция жатады. Мұның өзінде осындай жағдай мен операция жиі немесе
үнемі қайталанбайды деп қарастырылады.
Әдеттен тыс- барынша ауытқымалы және кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны
ескере отырып, оның қалыпты қызметінен анық немесе кездейсоқ байланысты
емес оқиға немесе мәміле.
Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, мемлекеттің араласуынан және т.б.
нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жер сілкінісі немесе мемлекеттің
кәсіпорынға тиесілі активтің экспроприациясы (активтен күштеп айыру) және
т.б.
Төтенше жағдай нәтижесінде алынған кіріс немесе залал кіріс және шығыс
есебінде жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы жылдық
есепке түсіндірме жазбада толықтай баяндалуы тиіс.
Төтенше жағдай қайталана бермейтін және кәсіпорынның қалыпты қызметтің
құрамына кірмейтін, ол алдын ала болжанбайтын құбылыс болып анықталатынын
түсінуі қажет. Бизнес жолы кездейсоқ және күтпеген жағдайға, ал іскерлік
өмір өзгеріске толы болады. Төтенше жағдай сияқты, тауар нарығанда бағаның
өзгеру салдарынан пайданы толықтай ала алмай (залал шегуге) де болады.
II-бөлім. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның кірістілік
көрсеткіштерін талдау
2.1 Кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін сипаттау
Әрбір кәсіпорын іс-әрекетінің экономикалык мақсатқа лайықтылығы кіріс
(табыс) алумен анықталады. Сонымен бірге, кәсіпорын өзінің іс-әрекет
нәтижелігі мен тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған басқаратын
шешімдерді анықтау мен қабылдауға ұмтылады. Кәсіпорынның өндірістік,
инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижелігі оның кірістілігінің
абсолютті және қатынасты көрсеткіштерімен анықталады.
Кірістіліктің абсолюттік көрсеткіші ретінде кіріс (табыс) деген ұғым
пайдаланады. Кіріс түсінігі жалпылай түрде айтқанда шаруашылықты жүргізу
процесінің нәтижесін білдіреді. Мәнінде, ол пайдаланған еңбектің
экономикалық тиімін (эффект) көрсетеді.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартыңда кіріс ұғымына берілген
анықтамаға негізделе отырып, кіріс категориясына келесідей түсініктеме
беруге болады: кіріс - ол есеп мерзімі ағымындағы экономикалық пайда
(выгода). Осы экономикалық пайда активтердің өсу немесе міндеттемелердің
азаю формалары арқылы капиталды көбейтуге алып келеді. Капиталдың бұл
көбейуі капиталға қатысы бар тұлғалардың жарналарымен байланысты емес арту
[8].
Қазіргі кезеңде кірістің мәні өте маңызды артуда, себебі осы көрсеткіш
арқылы шаруашылықты жүргізу процесінің үшбүтін мақсаты - не өндіру, қалай
өндіру және кім үшін өндіру - ойдағыдай шешілгені жөнінде қорытыңды
жасалады. Кіріс, шаруашылық субъектінің болашақ өндірістік және әлеуметтік
дамуының негізгі көзі болғандықтан, осы кірісті алу және көбейту әрбіреу
кәсіпорын іс-әрекетінің мақсаты болып табылады.
Кәсіпорын іс-әрекетіндегі кірістің рөлі оның атқаратын функцияларына
байланысты. Кірістің бірнеше функцияларының ішіндегі шаруашылықты жүргізу
процесінің элементі ретіндегі оның екі негізгі - біріншіден, мемлекеттік
бюджет толықтырма көзі, екіншіден, кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік
даму көзі функцияларын айтуға болады.Сонымен бірге, кіріс функциялары
бойынша мемлекеттің,әрбір жұмыскердің және жалпы кәсіпорынның экономикалық
мүдделері өзара шарттасты әлпеттеледі.
Демек,кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекетін бағалау үшін
пайдаланатын маңызды көрсеткіштердің бірі болып кірістің абсолюттік
көрсеткіші табылады. Осы көрсеткіш арқылы кәсіпорынның біскерлік
белсенділігінің дәрежесі, ресурстарының қайырым деңгейі, активтерге
жасалған салымдарының табыстылығы және жалпы қаржылық саулығы анықталады.
Сонымен бірге, ресурстарды пайдаланудың экономикалық пайдасын
көрсететін кірістің тең абсолюттік сомасы капиталға жасалған салымдардың
бірдей емес мөлшерлері мен іс-әрекеттің әртүрлі көлемінің нәтижелері арқылы
алынуға мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттарды пайдалану тиімділігін
кірістің абсолюттік сомасы арқылы бағалауға болмайды.
Осындай мақсаттар үшін кірістіліктің (рентабільділіктің) катынасты
көрсеткіштері пайдаланады. Рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорын іс-
әрекетінің анықталған мерзіміндегі қаржылық нәтижесін қолдану арқылы
есептеледі. Қаржылық нәтиже өнім сату мен қызмет көрсету арқылы алынған
кіріс пен олардың өзіндік құны арасындағы айырымы негізінде есептелген
пайда немесе зиян көлемін көрсетеді.
Рентабельділік көрсеткіштерінің бірі болып сату рентабельділік
коэффициенті табылады. Бұл коэффициент кәсіпорын бойынша алынған пайда
көлемін өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс көлеміне болу арқылы
есептеледі, яғни ол сатылған өнім мен көрсеткен қызметтің бір теңгесіне
неше тенге пайда келгенін көрсетеді. Коэффициенттің деңгейі төмендеген
жағдайда (басқа шарттар бір қалыпта болса) кәсіпорын өндіріп отырған өнім
мен көрсеткен қызметіне сұраныс құлағаны жөнінде айтуға болады.
Келесі көрсеткіш барлық активтердің рентабельділік коэффициенті деп
аталады. Бұл коэффициент пайда көлемін барлық активтер құнына болу арқылы
есептеліп, кәсіпорынның барлық мүліктерін пайдалану тиімділігін
көрсетеді.Басқа шарттар бір калыпта болған жағдайда осы коэффициенттің
салыстырмалы деңгейінің төмендегені кәсіпорын өз активтерімен артық
қорланғаны жөнінде айғақтайды
Рентабельділік көрсеткіштерінің тағы бір маңызды коэффициент - ол пайда
көлемін капитал құнына бөлу арқылы есептелетін және сол капиталдың
пайдалану тиімділігін көрсететін капиталдың рентабельділік коэффициенті.
Басқа шарттар бір қалыпта болған жағдайда бұл коэффициенттің динамикалық
өзгерісі кәсіпорын акцияларының бағасын белгілеу деңгейіне әсерін тигізеді.
Алға қойылған мақсаттар мен сауалдарға байланысты қаржылық талдау
процесінде ресурстарды пайдалану тиімділігі мен құралдардың қайтарымын
көрсететін басқа да рентабельділік коэффициентер есептеліп пайдаланады.
Мысалы, пайда көлемін сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік
құнына бөлу арқылы есептелетін шығындар рентабелъділік көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштің өскені (басқа шарттар бір калыпта болған жағдайда) өндіріс пен
өнім сатуға салынған қаражаттардың пайдалану тиімділігінің артуы жөнінде
айғақтайды.
Кәсіпорын іс-әрекетін бағалаудағы кірістілік корсеткіштерінің рөлі мен
мәні оларды талдау процесіндегі келесі негізгі мақсаттармен анықталады:
- кірістің абсолюттік мөлшері мен оның динамикалық өзгерісін оқып білу;
- кіріс өзгерістеріне ықпал ететін факторларды анықтау мен есептеу;
- кірісті пайдалану бағыттарын оқып білу;
- жалпы пайданың абсолюттік мөлшерін және оның өзгерістеріне әсер
ететін факторларды оқып білу;
- өндіріс көлемі, өзіндік құн және пайда көрсеткіштерінің ара
байланыстарын оқып білу;
- кірістіліктің әртүрлі коэффициенттерін анықтау және олардың
өзгерістерін оқып білу;
- кәсіпорын бойынша кірістің өсуі мен кірістіліктің артуы резервтерін
анықтау.
Кәсіпорыпның кірістілігін талдау процесінде кірісті алу, оны бөлу және
пайдаланумен байланысты кәсіпорын іс-әрекетінің басқа да аспектілері терең
қарастырылып бағаланады. Сонымен қатар кәсіпорын кірісінің басқа түрлері де
талданады, мысалы, қаржыландырудан түскен кіріс, өнім сатудан түскен кіріс
пен өзгермелі шығындар арасындағы айырым ретінде есептелетін маржиналдық
кіріс. Маржиналдық кіріс өз алды пайда мөлшеріне қосымша шығарылған өнім
үлесінің сандық мөлшерін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің негізінде өнім
шығарудың шектелген көлемі, оны сатудан түскен кіріс пен шығындардың
теңділігі, яғни өндіріс зиянсыздығының нүктесі есептеледі.
2.2 Кірістіліктің абсолютті көрсеткіштеріне талдау жасау
Кәсіпорын кірісгілігінің абсолюттік көрсеткіштерін талдау үшін қажет
ақпарат көздері ретінде кірістер мен шығындар жөнінде есеп беру (2 форма)
және түсіндірме хаттың мәлімеітері, сондай-ақ қаржылық есептіліктің басқа
да формаларындағы ақпарат пайдаланады. Кірістер мен шығындар жөнінде есеп
беру формада бірінші көрсеткіш больш кіріс сомасы келтірілген. Негізінде
бұл сома өнім сату мен қызмет көрсетуден түсетін кірісті алумен байланысты
операциялар бойынша барлық түсімдер көлемінен қайтарылған өнім құны мен
сатып алушылар еркінімен бағаға қойылған жеңілдіктер сомаларын шегіру
арқылы есептеледі.
Кірістер мен шығындар жөнінде есеп бөру формада келтірілген
мәліметтердің дәйектілігін тексеру үшін ең алдымен сатылмай қалған өнім
қалдығы бар екенін, сосын олардың өнім шығарудың жоспарлық көлемін
орындауға және кірістің жалпы сомасына әсерін анықтау қажет. Дайын өнім
қалдығының өскені шаруашылық байланыстар құлдырауының нәтижесінен өнім
өтпей қалғандықтан немесе өнім сапасы төмен, бағасы жоғары болғанынан
сұранымы жоқтықтан болуы мүмкін.
Кірістілікті талдау үшін негізінде әрбір көрсеткіштің базистік
мерзіммен салыстырғанда есепті мерзімдегі өзғерістерін анықтайтын, тиісті
баптардың құрылымдық өзгерістерін және пайданың өзгерісіне әр түрлі
факторлардың әсерін есептейтін әдістер пайдаланады. Талдау процесі кіріс
көрсеткіштерінің абсолютті және қатыстылы өзгерістерін анықтаудан басталады
(шартты мәліметтер 4 кестеде келтірілген).
Кәсіпорынның кірістер мен шығындар жөнінде есеп беру мәліметтері
бойынша есепті жылы базисты жылмен салыстырғанда өнім сату мен қызмет
көрсетуден түскен кіріс көлемі 8,1 %, ал қаржыландырудан алынған кіріс 23,1
% артқанын байқауға болады. Сонымен қатар, сатылған өнім мен көрсетілген
кызметтің өзіндік құны 2,3 % өскен. Бірақта есепті жылы жалпы пайда көлемі
24,7% көбейген (қосымша №5).
Басқа шарттарды есептемегенде жалпы пайда көлемінің өсуі өнім сату мен
қызмет көрсету колемінің артыуына байланысты екені мәлім. Ал сұранымы бар
өндіріс пен қызмет көлемінің артуы мүмкін болады, егерде кәсіпорын тұрақты
түрде осы замандағы және аса өндірімді құрал-жабдықтарды сатып алуға
қосымша салымдар жасап, жаңа технологияларды енгізіп және игеріп, өндіріс
масштабын ұлгайтып отырса. Ол үшін шаруашылық субъектілер қай-қайсысының
қүрделі салымдарға бағыттау үшін жеткілікті мөлшердс пайда көлемі бар болуы
тиіс.
Бұған кері орайда басқа жол болуы мүмкін, мысалы, сыртқы
инвестицияларды жұмылдыру, егерде оралдың рентабельділік деңгейлерін
инфляция қарқынынан жоғары болу маңын қамтамасыз еткен шартта. Немесе
өндіріс пен өнім сату көлемін ұлғайтудың тағы бір бағыты - ол күрделі шығын
талап етпейтін қысқа мерзімді активтердің айналымдылығын жылдамдату.
Енді, 4 кестеде келтірілген мәліметгерге сүйене отырып, өнім сату мен
қызмет көрсетуден түскен кіріс көлемі өзгерістерінің себсбтерін талқылайық.
Бұл орайда тек сатылған өнім саны мен бағасының және қызмет пен өнім
ассортиментіндегі құрылымдық өзгерістердің әсері жөнінде айтылады, себебі
өнім өндіру көлемінің ұйымдастырушылық-өндірістік факторлардан
байланыстылығын оқып білу басқаратын талдаудың мақсаты болып табылады.
Сатылған өнім саны мен өнім бірлігі бағасының кіріс көлемінің
өзгерісіне тигізген әсерін есептеу үшін агрегаттық индекстің келесі түрін
қолданайық:
Iqp = ∑q1 * p1 ∑q0 * р0,
Мұндағы: Iqp - өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кірістің жалпы
агрегаттық индексі;
q0, q1 - сатылған өнім саны базисті және есепті мерзім бойынша;
р0, р1 - өнім бірлігі бағасы базисті және есепті мерзім бойынша;
∑q0 * p0 ∑q1 * р1,- өнім сатудан түскен кіріс көлемі базисті және
есепті мерзім бойынша.
Осы формулаға 4 кестеде келтірілген цифрлерді қойып,талдап отырған
мерзім бойынша кіріс көлемінің қатыстылы өзгерісін есептейміз: 38700
35800 = 1,081, яғни кіріс көлемінің дамуы 8,1 % құрайды. Ал кірістің бұл
дамуының абсолюттік ауытқуы (+) 2900 мың тенгеге (38700 - 35800) тең.
Факторлардың сандық әсерін есептеу үшін өнім сату мен қызмет көрсетуден
түскен кірістің шартты көрсеткіші атты көрсеткішті қолдану қажет. Ол
көрсеткіш есепті жылғы барлық сатылған өнім мен көрсетілген қызмет көлемін
базисті жылғы баға бойынша есептеу арқылы табылады, яғни формуламен былай
жазылады ∑q1* р0. Талқылап отырған кәсіпорын бойынша бұл көрсеткіштің
мөлшері 37600 мың тенгеге тең деп үйғарайық.
Енді кірістің өзгерісіне әрбір фактордың әсерін осы шартты көрсеткішті
пайдалана отырып келесі әдіс арқылы есептеуге болады:
1 фактор - сатылған өнім саны өзгерісінің әсерін өнім сатудан түскен
кірістің шартты көрсеткіш сомасынан кірістің базисті жылғы сомасын алу
арқылы есептеледі, яғни
(±) ∆q = ∑q1 * р0 - ∑q0 * р0 = 37600 - 35800 = + 1800 мың тенге.
Демек, есепті жылғы өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс
мөлшері өсуінің 1800 мың теңгесі сатылған өнім мен көрсетілген қызмет
көлемінің дамуың есебінен болып отыр;
2 фактор - өнім бірлігі баға өзгерісінің әсерін есепті жылғы өнім
сатудан түскен кіріс көрсеткіші сомасынан осы көрсеткіштің шартты сомасын
алу арқылы есептеледі, яғни
(±) ∆p=∑q1*∑p1*p0=37800-37600=+200 мың теңге.
Демек, есепті жылға өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс
мөлшері артуының 200 мың теңгесі сату бағаның өсуінің есебінен болып отыр.
3 фактор-құрылымдық өзгерістер әсерін жоғарыда келтірілген факторлар
әсерін жоғарыда келтірілген факторлар әсерінің сомасымен есепт жылғы
кірістің жалпы ауытқу сомасы арасындағы айырым ретінде анықтауға болады.
Сондықтан, егерде сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің көлемі мен баға
әсерінің есебінен кіріс өзгерісінің жалпы сомасы 2000 (1800 + 200) мың
тенгеге өссе, ал кіріс көлемі есепті жылғы барлық артуы 2900 мың теңгені
құраса, онда осы екі соманың айырымы 900 мың тсңгеге тең болады. Демек,
есепті жылғы өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс мөлшері артуының
900 мың теңгесі сатылған өнім мен көрсетілген қызмет ассортиментінде орын
алған құрылымдық өзгерістердің есебінен болып отыр.
Қорытындап айтқанда, талқылап отырған мәліметтер бойынша кіріс
мөлшерінің дамуы көбінесе өнім мен қызмет өндірісі және сату көлемі өсуінің
есебінен болған. Сонымен қатар, басқа факторлар - сату бағаның өсуі мен
ассортименттің жақсаруы - арқылы да кіріс көлемі ұлғайып отыр.
Ассортиметтің жақсаруы маңында сатылған өнім мен көрсетілген қызмет
құрамында салыстырмалы жоғары бағамен сатылған өнім мен қызметтің үлес
салмағының өскені түсініледі.
Кәсіпорын кірістілігінің келесі абсолюттік көрсеткіші - ол
қаржыландырудан түскен кіріс. Бұл кірістің мөлшері мерзім бойы қаржы-лық
активтерден (депозиттардан, берілген заемдардан), дивиденттер түрінде құнды
қағаздардан, қаржылық жалға берген активтардан түскен кірістер арқылы
жинақталады. Сонымен қатар, мұнда жылжымайтын мүлік инвестицияларымен
жасалған операциялар бойынша жалгерлік төлемдер түріндегі кіріс және
капитал құнының өсімі арқылы алынған кіріс, сондай-ақ қаржылық актив немесе
міндеттеменің турашыл құны өзгерісінен танылған кіріс есептеледі.
Талқылап отырған мәліметтер (қосымша №4) бойынша қаржыландырудан түскен
кіріс есепті жылы базисті жылмен салыстырғанда 23,1% ұлғайған. Бұл жетістік
базисті жылы пайданың жеткілікті сомасы бар болғаны арқылы мүмкін болды,
себебі сол пайданың белгілі бір бөлігі қаржылық активтер ретінде
пайдаланған. Ал қаржыландыруға жұмсалған шығындардың азғантай өсуі
кәсіпорын іс-әрекетінің осы түрі арқылы алынған 250 (300 - 25) мың теңге
мөлшеріндегі пайдаға айтарлықтай әсерін тигізген жоқ.
Кірістілік көрсеткіштерінің ішіндегі ең маңыздыларының бірі болып
мерзім бойы тоқталмаған іс-әрекеттен алынған пайда мөлшері есептеледі.
Талқылап отырған мәліметтер (қосымша№4) бойынша оқылып жатқан мерзімде
кәсіпорын осы тоқталмаған іс-әрекетінің нәтижесінде тапқан пайда мөлшері
28,0 % өскен.
Бұл көрсеткіштің абсолюттік сомасы бары-жоғы 830 мың теңгеге, ал жалпы
пайда көлемі 2100 мың теңгеге өсіп отыр. Мұндай айырмашылықтың себебі ең
алдымен әкімшілік шығындардың, яғни өндірістік процеспен байланысты емес
шығындардың, және әдеттегі іс-әрекекет процесіне тәуелсіз шығатын
өндірістік емес шығындардың (басқа шығындардың) көбейгендері. Нәтижесінде
салық салуға дейінгі жинақты пайда мөлшері есепті жылы 3880 мың теңгені
құрады, ал керісіне базисті жылы бұл көрсеткіш 3050 мың теңгеге тең болған.
Сол себебтен есепті жылы корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар
ұлғайды.
Есепті жылы алынған пайда мөлшері әртүрлі сыртқы және ішкі шарттар мен
себебтердің ықпалынан өткен мерзімдегі пайда мөлшерінен едәуір өзге болуы
мүмкін. Сондықтан, талдау барысында сатылған өнім мен көрсетілген қызмет
арқылы тапқан пайданың тек қана деңгейі мен динамикасын бағалау маңызды
емес, сонымен қатар пайданың әр бір қалыптастырушы элементтерінің
өзгерістерін және әсер етуші факторларын жете оқу қажет.
Сыртқы факторлар арасынан әлеуметі-экономикалық және табиғи шарттарды,
шикізат, материалдар және энергия ресурстарының бағалары мен көліктік
тасымалдау тарифтарын бөліп айтуға болады. Талдау барысында осы факторларды
да қарастырып оқу қажет.
Жалпы пайда көлемі өзгерісіне сыртқы факторлармен қатар ішкі факторларда
әсер етеді. Олардың ішінен сандық өлшемі бар келесі дәстүрлі факторларды
ерекшелеуге болады;
- өнім сату мен кызмет көрсетуден алынған кіріс (түсім) көлемінің
өзгерісі;
- сатылған өнңм мен көрсетілген қызметтің өзіндік құнынын өзгерісі;
- өнім сату баға мен қызмет құны өзгерісі;
- сатылатын өнім мен көрсетілетін қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған сөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I-бөлім. Кәсіпорынның кірісін қалыптастырудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кәсіпорынның жиынтық кірісі және оның экономикалық қажеттілігі...6
1.2 Өнімді, жұмысты және қызметті сатудан алынатын
кіріс ... ... ... ... ... ...11
1.3 Кәсіпорынның негізгі және төтенше қызметтен алынатын
кіріс ... ... ... 13
II-бөлім. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның кірістілік
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..16
2.1 Кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін сипаттау
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Кірістіліктің абсолютті көрсеткіштеріне талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Кірістіліктің қатынастық көрсеткіштерінің тиімділігін
бағалау ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Қысқартылған сөздер тізімі
АҚ – Ақционерлік қоғам
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ҚМ – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
Кіріспе
Өзектілігі: Кәсіпорынның қаржыларының іс-әрекеті кезінде өзара тығыз
байланысты екі процесс пайда болады: кәсіпорын құрылымдарының қарамағына
қаржы ресрустарын жұмылдыру және қаражаттарын кәсіпорынның әртүрлі
қызметіне пайдалану. Бұл процестердің алғашқысы өзінің көрінісін
кәсіпорынның кірістері ұғымында, ал екіншісі кәсіпорынның шығыстарында
табады.
Кәсіпорын іс-әрекетіндегі кірістің рөлі оның атқаратын функцияларына
байланысты. Кірістің бірнеше функцияларының ішіндегі шаруашылықты жүргізу
процесінің элементі ретіндегі оның екі негізгі - біріншіден, мемлекеттік
бюджет толықтырма көзі, екіншіден, кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік
даму көзі функцияларын айтуға болады.Сонымен бірге, кіріс функциялары
бойынша мемлекеттің,әрбір жұмыскердің және жалпы кәсіпорынның экономикалық
мүдделері өзара шарттасты әлпеттеледі.
Демек,кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекетін бағалау үшін
пайдаланатын маңызды көрсеткіштердің бірі болып кірістің абсолюттік
көрсеткіші табылады. Осы көрсеткіш арқылы кәсіпорынның біскерлік
белсенділігінің дәрежесі, ресурстарының қайырым деңгейі, активтерге
жасалған салымдарының табыстылығы және жалпы қаржылық саулығы анықталады.
Кәсіпорынның кірістері -бұл кәсіпорынның жұмыс істеуімен байланысты
ақша кірістері. Экономикалық категория ретінде олар қоғамдық өндірісті
дамытып, жетілдіру, қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатындағы экономикалық қатынастарды білдіреді.
Қазіргі заманғы кәсіпорындардың дамуы сатысында кірістер қаржылық
саясаттың негізгі құралы ретінде қатысады және ол қоғамның өмір сүруінің
материалдық негізі болып табылады. Нарықтық экономиканы қалыптастыру
сатысында Қазақстан Республикасының белсенді дамуы көбіне мемлекеттің
қаржысының жағдайымен және қаржы-несие жүйесінің тұрақты функцияланымен
анықталады.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы шаруашылық қызметін таза
кірістің және қаржының жан-күйінің көрсеткіші жалпы сипаттайды. Сонымен
бірге қомақты пайда алып қана қоймай, кәсіпорынның иелігінде қалатын
пайданың бөлігін дұрыс пайдалану , яғни ғылыми-техникалық, өндірістік және
әлеуметтік ұлғаймалы ұдайы өндіріс қарқынының оңтайлы арақатынасын
қамтамасыз етуге де ерекше назар аудару қажет.
Жұмыстың негізгі мақсаты: әсіпорынның кірістерін қалыптастыру мен
бөлудің экономикалық тиімділігін ашып көрсету болып табылады.
Жұмыстың жалпы міндетіне келесілер жатады:
- кәсіпорынның кірістеріне сипаттама беру;
- кәсіпорынның кірістерін жүргізу саясатының ерекшелігіне мән беру;
- құрамы мен құрылымын талдау;
Курстық жұмыстың құрылымы: жоспар мен өзара тараушаларға бөлінген
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшадан тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімде кәсіпорынның кірістерінің мәні мен
түрлері, экономикалық жағдайы және кәсіпорынның кірістерін жүргізу саясаты
қарастырылады.
Екінші бөлімде кәсіпорынның кірістерінің кірістілік көрсеткіштерін
сипаттау, абсолютті көрсеткіштерін талдау және кірістіліктің қатынастық
көрсеткішін бағалауы қарастырылады.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кipic меншік иелерінің (акционерлер,
жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің
ұсынысы бойынша меншік иeлepi болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын
бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы,
үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан
төленетін ескерген жөн.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның
жарғысында көзделген мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке
бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын
қалдыгының мөлшері көрсетеді. Меншік иeлepiнiң шешімі бойынша кәсіпорын
иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлiнyiн болжауға болады.
Курстық жұмысты жазу барысында ҚР-ның нормативтік-құқықтық актілері,
отандық және шетелдік ғалым-экономисттердің еңбектері, мерзімді басылымдар
мен ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдары пайдаланылды.
I-бөлім. Кәсіпорынның кірісін қалыптастырудың теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның жиынтық кірісі және оның экономикалық қажеттілігі
Таза пайда (кipic) – бұл салық салынғаннан кейін пайда, ол ұйымньң
(кәсіпорынның) одан әрі өсу және кәсіпорынның меншік иесі (кәсіпкер) кipic
алатын көз.
Мемлекет ұйымның (кәсіпорынның) таза кірісті бөлуін және пайдалануын
жанама әдістермен реттейді. Таза кipic кәсіпорынның иесінің толық иелігінде
болады, сонымен 6ipre инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы
нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай-ақ жеке тұлғаның мүлкіне,
кipiciнe салық салу және т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кipic меншік иелерінің (акционерлер,
жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің
ұсынысы бойынша меншік иeлepi болжамды жылы, тоқсанда пайданы бөлу сметасын
бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы,
үстеме пайдаға салынатын салық) кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан
төленетін ескерген жөн.
Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның
жарғысында көзделген мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке
бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын
қалдыгының мөлшері көрсетеді. Меншік иeлepiнiң шешімі бойынша кәсіпорын
иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлiнyiн болжауға болады.
Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төленгеннен кейін бірінші
кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бұл мөлшері дивиденд шығарылғанда
жарияланған артықшылықты акция мен облигация бойынша төленетін дивиденд.
Сонымен 6ipre ационерлік қоғам мен жayaпкepшiлiгi шектеулі серктестік
қолданыстағы заңнаманы және нормативтік актілерді ескере отырып жарғыда
белгіленген мөлшерде резервтік қор кұруды қамтамасыз eтyi тиic. Сондықтан
құрылтай құжатта бекітілген сомаға қол жеткізуге дейін пайданың бөлігі ең
алдымен осы қорға бағытталуы тиіс.
Кәсіпорын диведент төлеп, резервтік қор құрғаннан кейін иелігінде
қалатын жоспарлы пайданың бөлу үйлесімі кәсіпорынның стратегиялық және
тактикалық міндетінде анықталады. Аталмыш міндетке кәсіпорынның келешегі
(өндірісті дамытуға немесе тұқыртуға жұмылдыруға байланысты пайданы
инвестицияға және тұтынуға бөлген кездегі үйлесім), жаңа инвесторды (бұл
үшін алдағы жылы дивиденд төлеуді арттыру орынды) және жалдамалы
қызметкерлерді (пайданы әлеуметтік іс-шараларға, әлеуметтік сала
қаражатының қорына, балалар мекемелерін ұстауға және т.б.) тарту
қажеттілігі жатады.
Жыл бойы пайда арнайы мақсаттағы қорға мақсатты қаржыландыруға (мектеп
жасына дейінгі балаларға арналған мекемелерді және әлеуметтік инфракұрылым
объектілерін ұстауға), тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық бойынша залалдың
орнын толтыруға, жарғылық корды толықтыруға, кысқа мерзімді несиенің
пайызын колданыстағы заңнамада көзделген деңгейден тыс өтеу, негізгі кұрал-
жабдықты ұзақ мерзімді жалға алу үшін пайыз төлеуге, үлес пен жай акцияға
дивиденд төлеуге және т.б. бағытталуы мүмкін. Пайданың бөлігі бөлінбей
калуы мүмкін.
Пайданы жыл бойы пайдалану бағыттары нақты кәсіпорынның жарғысында
қарастырылған, ал олардың әрқайсысынан түсетін пайдадан аударылатын
аударымның сомасын кәсіпорынның меншік иелері жыл сайын белгілейді.
Жыл бойы нақты пайда бекітілген сметаға сәйкес пайдаланылады. Жоспарлы
шығысты қоспағанда, кәсіпорын иелігінде қалатын пайданың есебінен бюджеттен
тыс қорларға кейбір төлем, өкілдік шығыс, жарнамаға жұмсалатын шығыс
белгіленген норма мен нормативтен асқанда кадр даярлау мен қайта даярлауға
жұмсалатын шығыс, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін белгіленетін
айыппұл санкциясы және т.б. төленеді.
Жыл басында кәсіпорынның кірісі мен шығысы. сондай-ақ есепті жылы
пайданы пайдалану есебі жасалады, сондай -ак бөлінбеген пайданың сомасы
аныкталады.
АҚ-да аталмыш есепті (бухгалтерлік баланс сияқты) дербес аудиторлық
ұйымы тексереді және осы есеп баспасөзде жарияланады.
Меншік иелері табыс етілген есепті бекіткеннен кейін бухгалтерлік
баланс ішінара өзгертіледі, яғни есепті жылы пайдаланылған пайданын сомасы
есептен шығарылады, сонымен бірге меншік иелері бөлінбеген пайданы
пайдалану жөнінде шешім қабылдайды. Осы пайданың есебінен мүлікті ерікті
сақтандыру төлемі төленеді, резервтік қор мен арнайы тағайындалған қор
пайданы бөлу сметасы бойынша көзделген сомадан тыс толықтырылады, сондай-ақ
мақсатты қаржыландыруға аударылатын аударым ұлғайтылады.
Нарықтық қатынас жағдайында кез келген кәсіпорын негізгі
(операциялық),негізгі емес (қаржылық және инвестициялық) және төтенше
қызмет түрлерінен кіріс алуы мүмкін (Қосымша №1).
Операциялық қызмет-заңды тұлғаның кіріс алатын негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметіне жатпайтын өзге де қызметі.Аталмыш
кәсіпорын осы қызметті жүзеге асыру мақсатында құрылады.
Инвестициялық қызметі-ұзақ мерзімді актив сатып алу және сату, сондай-
ақ өтелетін қарыз беру және алу жөніндегі қызмет.
Қаржы қызметі-заңды тұлғаның нәтижесінде меншікті капиталдың және
қаржы қаражаттың мөлшері мен құрамы өзгеретін.
Кәсіпорынның өндірістік,өткізу, жабдықтау,қаржы және инвестициялық
қызметінің түрлі қырлары қаржы нәтижесі көрсеткіштері жүйесінде аяқталып
ақшалай бағаланады.Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесінің қорытындыланған
ең маңызды көрсеткіштері Кіріс және шығыс жөніндегі есеп деген жылдық
және тоқсандық есеп-қисап нысанында келтірілген.
Есеп ҚР ҚМ Бухгалтерлік есеп және есеп беру әдістемесі департаментінің
1997 жылғы 21 мамырдағы № 7 бұйрығымен ( 2003 жылғы 14 ақпандағы № 61
бұйрықтағы өзгерістермен) бекітілген Қаржылық есеп-қисапты жасау жөніндегі
әдістемелік ұсыныстарға сәйкес жасалды.
Қаржы нәтижесінің көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің
абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олар арасында ең маңыздысы нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорын экономикасының дамуының негізін қалайтын
кірістілік көрсеткіші болып табылады. Кіріс ұлғайса өзін-өзі қаржыландыру,
ұдайы өндірісті ұлғайту, еңбек ұжымының әлеуметтік және материалдық
қажеттілігінің проблемаларын шешу үшін қаржы базасын құрады. Кірістің
есебінен кәсіпорынның бюджеттің, банкінің және басқа да кәсіпорын мен
ұйымның алдындағы міндеттеменің бөлігі орындалады. Сөйтіп, кірістілік
көрсеткіші кәсіпорынның өндірістік және қаржы қызметін бағалау үшін өте
маңызды болып табылады. Кірістілік көрсеткіші кәсіпорынның іскерлік
белсендігі мен қаржылай әл-ауқатының дәрежесін көрсетеді. Авансқа алынған
қаражаттың қайтарым деңгейі және осы кәсіпорынның активіне салынған
салымның кірістілігі де кірістілік көрсеткіші бойынша анықталады.
Кәсіпорынның қызметінің түпкілікті қаржы нәтижесі – есепті кезеңдегі
қызметтен алынатын кіріс ( шегілетін залал). Аталмыш көрсеткіш өнім (
жұмыс, қызмет) сату ( негізгі қызметтің) нәтижесінің: қаржылық және
инвестициялық қызметтің нәтижесінің: төтенше қызметтен алынатын кіріс пен
жұмсалатын шығыстың алгебралық сомасын білдіреді. Жиынтық кірістің
нысандандырылған есеп-қисабы төменде келтірілген:
P = PР+ PФ+ Pи+ Pч
(1)
Мұндағы:
P – кәсіпорынның жиынтық кірісі(залалы);
PР - өнім ( жұмыс, қызмет) сатудан алынатын нәтиже (кіріс немесе
залал)
PФ – қаржылық қызметтің нәтижесі;
Pи - инвестициялық қызметтің нәтижесі;
Pч - төтенше жағдайдың нәтижесі.
Өнім ( жұмыс, қызмет) сатудан алынатын нәтиже төмендегідей анықталады:
Pр= Nр-Cпр –Cпер
(2)
Мұндағы:
Nр - өнімді ( жұмысты, қызметті) ҚҚА, акциз және басқа да жанама салық
пен жиын қоспай босату бағасымен сатудан алынған түсім;
Cпр – сатылған өнімнің өзіндік( өндірістік) құны;
Cпер - кезең шығысы ( коммерциялық және басқарушылық).
Кәсіпорынның өнім сату бойынша айналымының бастапқы сәтінде кірістілік
көрсеткіші есептеледі.Өнім ( жұмыс, қызмет) сатудан алынатын түсім
кәсіпорынның өндірістік кезеңінен аяқталғалғанын, сонымен бірге
кәсіпорынның өндіріске авансыланған қаражатының ақшалай нысанға қайтуын
және айналымдағы барлық қаражаттың жаңа айналымының басталғанын білдіреді.
Өнім сату мөлшеріндегі өзгеріс кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін
ерекше әсер етеді, сондықтан қаржы департаменті өнімді тиеу мен сату
процесін күнделікті жедел бақылауы тиіс.
Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесін талдауға мына негізгі міндет
жүктеледі:
-кірістілік көрсеткішінің серпін, оның нақты мөлшерінің негізгі пайда
болуын және бөлінуін бағалау;
-кіріске түрлі факторлардың жасайтын әсерін анықтау және оның іс-
әрекетін өзгерту;
-өндіріс көлемін және шығынды оңтайландыру негіінде кірістіліктің одан
әрі өсуінің ықтимал резервін бағалау.
Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындарға арналған, кірісті
қалыптастыруға негізделген, сондай-ақ нарықтық қатынас жаідайындағы
кәсіпорынның шаруашылық механизмінің біріңғай моделі кәсіпорын қызметінің
қаржы нәтижесін экономикалық талдаудың теориялық базасы болып табылады
(қосымша №2). Аталмыш модель нарық жағдайында жұмыс істейтін дербес тауар
өндіруші ретіндегі барлық кәсіпорындарға тән кәсіпорын мақсатының,
қызметтің қаржы нәтижесі көрсеткіштерінің , кірісті қалыптастыру мен бөлу
процестерінің, салық салу жүйесінің біртұтастығын білдіреді.
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылық жүргізу моделінде бірқатар
қадам немесе есеп бар. Оларды толығырақ қарастырайық.
Кіріс және шығыс жөніндегі есепке келесі көрсеткіштер кіреді:
1) даяр өнімді ( тауарды, жұмысты, қызметті ) сатудан алынатын кіріс
қосылған құн салығы, акцизбен т.б. салық және міндетті төлем, сондай-
ақ қайтарылған тауардың құны, сатудан берілген жеңілдік пен сатып
алушыға берілген бағадан жеңілдік құны шегеріліп көрсетіледі.
Осы бап бойынша негізгі қызметпен алынатын кіріс көрсетіледі. Негізгі
қызметтен алынатын кіріс тауарлық-материалдық запасты сатудан, қызмет
көрсетуден, сондай-ақ негізгі қызметке байланысты сыйақы, диведент, гонорар
мен рента түрінде алынуы мүмкін.
2) сатылған даяр өнімнің ( тауардың, жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына
өнімді ( жұмыстың қызметті өндірумен тікелей байланысты нақты шығын
кіреді.Нақты шығын өзінің экономикалық маңызына сәйкес материалдық
шығын, еңбекақыға жұмсалатын шығын, сақтандырға аударым, негізгі
құрал-жабдықтың тозуы, өзге шығын сияқты элемент бойынша
топтастырылады;
3) жалпы кіріс даяр өнімді ( тауарды, жұмысты, қызметті) сатудан
алынатын қаржы нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
даяр өнімді (тауарды, жұмысты, қызметті) сатудан алынатын кіріс пен
сатылған даяр өнімнің (тауардың, жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны
арасындағы айырма ретінде анықталады;
4) кезең шығыны:
- жалпы және әкімшілік шығыс;
- сатуға жұмсалған шығыс;
- сыйақы төлеуге жұмсалған шығыс.
Кезең шығысы- бұл даяр өнімнің (тауардың, жұмыстың, қызметтің)
өндірістік өзіндік құнына енгізілмейтін шығын.
5) негізгі қызметтен алынатын кіріс ( залал) деген сальдоланған қаржы
нәтижесі және жалпы кіріс пен кезең шығыны арасындағы айырма ретінде
анықталады;
6) негізгі емес қызметтен алынатын кіріс ( залал). Осы бап бойынша
негізгі емес қызметтің сальдоланған қаржы нәтижесі ( кіріс,шығысы) кө
көрсетіледі. Негізгі емес қызметтен пайда болатын кіріс-бұл
айналымдағы емес активті беру, биржада айналыстағы бағалы қағазды
қайта бағалау және т.б;
7) дағдылы қызметтен салық салынғанға дейін алынатын кіріс
(залал).Аталмыш көрсеткіш дағдылы қызметтен салық салынғанға
дейіналынатын сальдоланған қаржы нәтижесін (кірісті, залалды)
көрсетеді. Ол 5 және 6 тармақтың көрсеткішін есептеу арқылы
анықталады:
8) табыс салығы, бухгалтерлік есептің Табыс салығы бойынша есеп деп
аталатын 11-стандартына сәйкес анықталады;
9) дағдылы қызметтен салық салынғаннан кейін алынатын кіріс (залал) 7
және 8-тармақтың көрсеткішінің деректері бойынша айырма түрінде
есептеу арқылы анықталады.
10)Төтенше жағдайдан алынатын кіріс ( залал). Аталмыш көрсеткіш
төтенше жағдайдың сальдоланған нәтижесінен табыс салығы шегеріліп
көрсетеді. Төтенше жағдайға ұйымның қалыпты қызметінен ерекшелінетін оқиға
немесе операция жатады. Осындай оқиға мен операция жиі немесе үнемі
қайталанады деп қарастырылмайды.
11) таза кіріс ( шегілетін залал) заңды тұлға есепті кезеңінде алған
сальдоланған нәтижені (таза кірісті, залалды) білдіреді.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы шаруашылық қызметін таза
пайданың ( кірістің) және қаржының жан-күйінің көрсеткіші жалпы сипаттайды.
Сонымен бірге қомақты пайда алып қана қоймай, кәсіпорынның иелігінде
қалатын пайданың бөлігін дұрыс пайдалану , яғни ғылыми-техникалық,
өндірістік және әлеуметтік ұлғаймалы ұдайы өндіріс қарқынының оңтайлы
арақатынасын қамтамасыз етуге де ерекше назар аудару қажет.
Кәсіпорынның нарықтық қатынас жағдайындағы қызметінің қаржы нәтижесін
қалыптастыру және оны бөлу қарастырылған моделі мемлекеттің және жекеленген
кәсіпорындардың ( кәсіпкерлердің) арасында қабылданған нормативтік бөлу
қатынас жүйесінің негізгі ерекшеліктерін білдіреді. Кәсіпорын үшін
корпоративтік табыс салығы кірістің белгіленген үлесін мемлекеттің
бюджетіне тегін беру жүйесі ретінде болады және осы кәсіпорынның
капиталының жұмыс істеу процессіндегі қажетті элемент болып табылады. Осы
элементтің мөлшері өндірістіішкі жоспарлауды және шығын мен инвестицияны
бақылау жүйесін жақсарту,сондай-ақ шаруашылық қызметті кешенді түрде ұтымды
ету және есептік саясатты негіздеп таңдау есебінен барынша төмендетілуі
мүмкін.
1.2 Өнімді, жұмысты және қызметті сатудан алынатын кіріс
Даяр өнім-негізгі және қосалқы цехтардың сатуға арналған өнімі.Даяр
өнімнің өндірісі аяқталуы,жинап-толықтырылуы,сонымен бірге ол стандартқа
немесе техникалық шартқа сәйкес келуі тиіс.Даяр өнімді техникалық бақылау
қызметі қабылдап алуы тиіс,сондай-ақ оның паспорты,сертификаты немесе оның
сапасы мен жинақтылығын растайтын басқа да құжаты болуы тиіс.Аталмыш өнім
қоймаға тапсырылуы,ал егер тапсырыс берушіге сол жерде табыс етілуі тиіс
болса,онда ол қабылдау актісімен немесе басқа құжаттармен ресімделуі тиіс.
Даяр өнімге бөгде тарап үшін орындалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс
пен қызмет,сондай-ақ меншік өндірістің сатуға арналған жартылай
фабрикатының құны жатады.Өнім (жұмыс,қызмет) өндірісімен оны сату жоспарын
орындау субъектінің қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект өзінің өнімін,жұмысы мен қызметін тұтынушымен жасалған
шаруашылық шартын орындау тәртібінде сатады.Ол өнімнің бөлігін өзінің
өнімін сататын сауда желісі арқылы сатуы мүмкін.Субъектінің ең маңызды
міндеті өнімнің саны,номенклатурасы,оны жеткізу мерзімі,сапасы мен басқа да
талап қойылатын шартты міндеттемелерді орындау болып табылады.Әрбір субъект
және жалпы республиканың экономикасы тұрақты жұмыс істеу үшін сатып алушыға
жеткізілген өнімді уақтылы төлеу (әрбір өндіруші кәсіпорын да сатып алушы)
бұлжымайтын талап ретінде қойылады.
Жинақтамалы есепте даяр өнім нақты өзіндік құн;талдамалы есепте-
жоспарлы өзіндік құн немесе шартты баға болуы мүмкін тұрлаулы баға бойынша
бағаланады.Өнімнің нақты және жоспарлы өзіндік құны немесе келісімді баға
мен нақты өзіндік құн арасындағы айырма (+,-) жеке есептеледі.
Бухгалтерлік есепте даяр өнімді бағалаудың келесі түрі қолданылады:
- өндірістік өзіндік құн (жоспарлы,нақты),оған даяр өнімді өндіруге
жұмсалатын барлық өндірістік шығын кіреді;
- толық өзіндік құн (жоспарлы,нақты) оған өндірістік өзіндік құн және
коммерциялық шығыс (сатумен,жарнамамен байланысты және сатып алушы
өтемейтін басқа да шығыс) кіреді.
- кәсіпорынның шартты бағасы бойынша;
- бөлшек сауда бағасы-кең салалы нарыққа түсетін және негізінен бөлшек
сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорны арқылы сатылатын адамның
жеке басы тұтынатын тауардың бағасы бойынша.
Кіріс бухгалтерлік есептің №5 Кіріс стандартына сәйкес
саналады.Субъектінің негізгі және негізгі емес қызметінен алынған кіріс
оның жиынтық кірісін құрайды.
Сатып алынған даяр өнім мен тауар сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын кіріс тараптар арасындағы шартта (келісімшартта) көзделген сату
құны бойынша анықталады.Мәміледен алынатын кірістің сомасы бағадан немесе
сатудан берілетін жеңілдіктің,сондай-ақ шартта (келісімшартта) келісін
арзандату (қосымша бағалау) сомасы ескеріліп алынған немесе алынуы тиіс
құнмен өлшенеді.
Субъект қызметінің сол бір мәмілесімен немесе оқиғасымен байланысты
кіріс пен шығыс бір уақытта саналады.
Егер ақшалай қаражаттың мерзімі ұзартылса немесе төлем мелжеленген
мерзімнен бұрын төленсе, онда өтемақының құны алынған немесе алынуы тиіс
ақшалай қаражаттың атаулы сомасының аз немесе көп болуы мүмкін. Сату құны
мен төлемнің атаулы сомасының арасындағы айырма пайыз түріндегі кіріс деп
танылады.
Сату құны деп сатып алушы актив үшін төлейтін немесе мәмілеге осы
актив дайын дербес тараптар арасында айырма басталатын құн түсінеледі. Сату
құнында шарттың тараптары бухгалтерлік есептің ақша есептеу, әділ және
алаламай ұсыну, алдын-артын болжау жне т.б. сияқты принциптері назарға
алынатыны қарастырылады. Тауар сатудан алынатын кіріс оның ( кірістің)
сомасы барынша рас бағаланса, яғни мәмілеге қатысушы екі тарап сатушы
қандай бағаны сұрайтынын, ал сатушы қандай соманы төлейтінін білген
жағдайда танылады. Субъектінің мәмілемен байланысты экономикалық пайданы
алу мүмкін екені сатушы сатып алушыға сатқан тауар үшін шартта айтылған
соманы төлейтініне сенетінін білдіреді.
Жұмыс орындаудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс тауар сатудан
алынатын кіріс анықтамасына қойылатын талаптар мен мына шарт сақталған
жағдайда танылады:
• есеп беретін күні мәміле аяқталатын кезеңді барынша дәл анықтау:
• мәміле жасау кезінде жұмсалған шығыс пен мәмілені аяқтауға қажетті
шығысты барынша дәл анықтау.
Қызмет көрсету мәміленің нәтижесін барынша дәл бағалау мүмкін болмаған
жағдайда, кіріс өтелетін шығыс мөлшерінде ғана танылады.
Негізгі қызметтен алынған кірісті қалыптастыру. Негізгі қызметтен
алынатын кірістің есебін жүргізу Негізгі қызметтен алынған кірісті деп
аталатын 8-шағын бөлімнің шоттарында ұйымдастырылады. Осы топқа кірістің
мына түрлері ( жинақтамалы пассив шоттар) кіреді:
1) Өнім сатудан, орындалған жқмыс пен тарапқа көрсетілген қызметті
сатудан алынған кіріс
2) Сатып алынған тауарды сатудан алынған кіріс. Оны сауда, жабдықтау,
делдалдық және сыртқы сауда ұйымдары қолданылады. Осы шотты
өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық және жарғысында сауда, делдалдық
қызметті және экспорттық импорттық операцияны жүзеге асыру
қарастырылған басқа да кәсіпорындар да қолданылуы мүмкін.
3) Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық- барлау, ғылыми-
іздестіру және т.б. жұмысты сатудан алынған кірісШотты құрылыс-
монтаж,жобалау-іздестіру,геологиялы қ-барлау,ғылыми-іздестіру
кәсіпорны мен ұйымы тапсырыс берушіге жұмысты тапсырудан алынған
кірісті көрсету үшін қолданады.Шотты жарғысында жоғарыда
келтілірген бір немесе бірнеше жұмыс түрін орындау көзделген басқа
да кәсіпорын қолдануы мүмкін.
4) Жүкті және жолаушыларды тасымалдау жөніндегі қызметтен алынған
кіріс Шотты теміржол, автокөлік, әуе, теңіз, өзен және көліктің басқа
түрінің кәсіпорындары ( метро, трамвай,троллейбус) жүкті және жолаушыларды
тасымалдау жөніндегі тиісті қызметті көрсетуден алынған кірістің есебін
жүргізу үшін қолданылады.Шотты жүкті және жолаушыларды тасымалдау жөніндегі
жұмысты орындайтынэкономиканың басқа салаларының кәсіпорындары да
пайдалануымүмкін.
5.Мүлікті жалға беруден алынған кіріс.
6.Байланыс кәсіпорнының қызметінен алынған кіріс
7.Сақтандыру компаниясының қызметінен алынған кіріс
8.Негізгі қызметінен алынған өзге кіріс.
Аталмыш шотта жоғарыда келтірілген шот ескерілмеген негізгі қызметті
жүзеге асыру нәтижесінде алынған кіріс көрсетіледі.Осы кіріске кәсіпорын
қызметінің басқа түрінің өнім,жұмыс,қызмет сатудан алынған кірісі
жатқызылады.
1.3 Кәсіпорынның негізгі және төтенше қызметтен алынатын кіріс
Негізгі емес қызметтен алынған кіріс.Негізгі емес қызметтен алынған
кірістің есебін жүргізуге Негізгі қызметтен алынған өзге кірісдеген 72-ші
шағын тарау арналған,оған кірістің мына түрі кіреді:
1.Материалдық емес активті сатудан алынған кіріс
2.Негізгі құралды сатудан алынған кіріс.
3.Бағалы қағазды сатудан алынған кіріс.
4.Акциялар бойынша диведент пен пайыз түріндегі кіріс.
5.Бағамдағы айырмадан алынған кіріс.
6.Атқарушы билік органының субсидиясы
7.Негізгі емес қызметтен алынған өзге кіріс:
• негізгі құрал-жабдықтың және аяқталмаған құрылыс өндірісінің
түгендеу кезінде анықталған қалдығы;
• сатып алынған материалдың,даяр өнімнің және тауарды
түгендеу кезінде анықталған қалдығы;
• ақшалай қаражатты түгендеу кезінде анықталған қалдығы;
• талап беру мерзімі (3 жыл) өтіп кеткен, белгіленген тәртіппен
есептен шығарылған кредиторлық берешек сомасы;
• басқа заңды және жеке тұлғадан тегін алынған негізгі құрал-жабдық,
материалдық емес актив, материал, тауар, бағалы қағаз, ақшалай
қаражат;
• кәсіпорынға келтірілген залалдың ( қызметкердің кінәсінен бос тұру,
айыппұл және өзге де өнімсіз шығыс) орнын толтыру есебіне ұсталған сома;
• есептелген айыппұлды, өсімді, айыпты, сондай-ақ заңды және жеке
тұлғаға берілген басқа да өтеу сомасы.
Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынған кіріс ( залал).
Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынған кіріс (залал)
деген 86-шағын тарау табиғи апат пен тоқтатылған операциядан алынған
кірістің немесе залалдың есебінен жүргізуге арналған. Осы кіріс пен
залалдың құрамына ;
• Табиғи апаттан алынған кіріс (залал) ;
• Табиғи апаттың өтелмейтін залалы ;
• Тоқтатылған операциялардан алынған кіріс (залал);
• Төтенше жағдайдан алынған кіріс (залал) кіреді.
Табиғи апаттан шегілген залал - егер сақтандырушы мүлікті , кәсіпкерлік
тәуекелділікті сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының
барлық ережесін орындамаған жағдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалға:
• сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның
туындауына ықпал ететін қасақана жасаған іс-әрекеті;
• заңда белгіленген тәртіппен қасақана жасалды деп анықталған немесе
сақтандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған әкімшілік құқық
бұзушылық ;
• шартта әскери іс-әрекет және әскери тәуекелді сақтандыру
қарастырылмаған жағдайда , әскери іс-әрекет және онымен байланысты, заңды
актілерде белгіленген тәртіппен соларға жатқызылған әскери сипаттағы іс-
әрекет.
Кәсіпорын табиғи апат нәтижесінде жекеленген жағдайда кіріс алуы
мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық құнын
толықтай өтесе, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден (жоюдан) қандай да болсын
тарату құнын алады.
Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті,
кәсіпкерлік тәуекелді және т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда
болады. Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындағанда сақтанушы
сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.
Тоқтатылған ( үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе
кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке,
пәрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нәтижесінде пайда
болады. Кәсіпорын қызметінің осындай операциямен байланысты активі,
міндеттемесің таза кірісі немесе залалы анықталуы және бухгалтерлік есепте
көрсетілуі мүмкін.
Қаржы есебінде және түсіндірме жазбада әрбір тоқтатылған (үзілген)
операция үшін мыналар толықтай баяндалады:
- үзілген операцияның түрі;
- операция қаржы есебінің мақсатында құрамына енгізілетін салалық және
географиялық сегмент;
- операция есеп мақсатында нақты үзілген күн;
- операцияны үзу тәсілі ( сату немесе операцияны тоқтату және
т.б.)пайда немесе залал және пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын
есептік саясат;
- әрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сома қосылған есепті
кезеңдегі дағдылы қызметтен алынған кіріс және таза кіріс немесе залал.
Кәсіпорын кейде шаруашылық қызметтің басқа түрінен ерекше қызметтің
жекелеген пәрменді бағыттарын үзуі немесе тоқтатуы мүмкін. Үзілген
операцияның қызмет нәтижесін қалыпты қызметтен алынған пайдаға немесе
залалға енгізу қажет. Егер операция табиғи құбылыстың немесе мемлекеттің
араласу салдарынан үзілсе, онда операцияны үзуден алынған жиынтық кіріс
немесе залал төтенше баптың анықтамасына сәйкес келуі мүмкін.
Тоқтатылған операциядан алынған кіріс (залал) деген есепті жыл
ішінде тоқтатылған немесе тартылған қызмет түрінен алынған кіріс (шот
кредиті бойынша) және залал ( шот дебеті бойынша), сондай-ақ қызметі
тоқтатылған немесе таратылған филиалды сату немесе тарату нәтижесі
көрсетіледі.
Төтенше жағдайға заңды тұлғаның қалыпты қызметінің ерекшеленетін жағдай
немесе операция жатады. Мұның өзінде осындай жағдай мен операция жиі немесе
үнемі қайталанбайды деп қарастырылады.
Әдеттен тыс- барынша ауытқымалы және кәсіпорын жұмыс істейтін ортаны
ескере отырып, оның қалыпты қызметінен анық немесе кездейсоқ байланысты
емес оқиға немесе мәміле.
Әдетте төтенше жағдай табиғи апаттың, мемлекеттің араласуынан және т.б.
нәтижесінде пайда болады. Мысалы, жер сілкінісі немесе мемлекеттің
кәсіпорынға тиесілі активтің экспроприациясы (активтен күштеп айыру) және
т.б.
Төтенше жағдай нәтижесінде алынған кіріс немесе залал кіріс және шығыс
есебінде жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы жылдық
есепке түсіндірме жазбада толықтай баяндалуы тиіс.
Төтенше жағдай қайталана бермейтін және кәсіпорынның қалыпты қызметтің
құрамына кірмейтін, ол алдын ала болжанбайтын құбылыс болып анықталатынын
түсінуі қажет. Бизнес жолы кездейсоқ және күтпеген жағдайға, ал іскерлік
өмір өзгеріске толы болады. Төтенше жағдай сияқты, тауар нарығанда бағаның
өзгеру салдарынан пайданы толықтай ала алмай (залал шегуге) де болады.
II-бөлім. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның кірістілік
көрсеткіштерін талдау
2.1 Кәсіпорынның кірістілік көрсеткіштерін сипаттау
Әрбір кәсіпорын іс-әрекетінің экономикалык мақсатқа лайықтылығы кіріс
(табыс) алумен анықталады. Сонымен бірге, кәсіпорын өзінің іс-әрекет
нәтижелігі мен тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған басқаратын
шешімдерді анықтау мен қабылдауға ұмтылады. Кәсіпорынның өндірістік,
инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижелігі оның кірістілігінің
абсолютті және қатынасты көрсеткіштерімен анықталады.
Кірістіліктің абсолюттік көрсеткіші ретінде кіріс (табыс) деген ұғым
пайдаланады. Кіріс түсінігі жалпылай түрде айтқанда шаруашылықты жүргізу
процесінің нәтижесін білдіреді. Мәнінде, ол пайдаланған еңбектің
экономикалық тиімін (эффект) көрсетеді.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартыңда кіріс ұғымына берілген
анықтамаға негізделе отырып, кіріс категориясына келесідей түсініктеме
беруге болады: кіріс - ол есеп мерзімі ағымындағы экономикалық пайда
(выгода). Осы экономикалық пайда активтердің өсу немесе міндеттемелердің
азаю формалары арқылы капиталды көбейтуге алып келеді. Капиталдың бұл
көбейуі капиталға қатысы бар тұлғалардың жарналарымен байланысты емес арту
[8].
Қазіргі кезеңде кірістің мәні өте маңызды артуда, себебі осы көрсеткіш
арқылы шаруашылықты жүргізу процесінің үшбүтін мақсаты - не өндіру, қалай
өндіру және кім үшін өндіру - ойдағыдай шешілгені жөнінде қорытыңды
жасалады. Кіріс, шаруашылық субъектінің болашақ өндірістік және әлеуметтік
дамуының негізгі көзі болғандықтан, осы кірісті алу және көбейту әрбіреу
кәсіпорын іс-әрекетінің мақсаты болып табылады.
Кәсіпорын іс-әрекетіндегі кірістің рөлі оның атқаратын функцияларына
байланысты. Кірістің бірнеше функцияларының ішіндегі шаруашылықты жүргізу
процесінің элементі ретіндегі оның екі негізгі - біріншіден, мемлекеттік
бюджет толықтырма көзі, екіншіден, кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік
даму көзі функцияларын айтуға болады.Сонымен бірге, кіріс функциялары
бойынша мемлекеттің,әрбір жұмыскердің және жалпы кәсіпорынның экономикалық
мүдделері өзара шарттасты әлпеттеледі.
Демек,кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекетін бағалау үшін
пайдаланатын маңызды көрсеткіштердің бірі болып кірістің абсолюттік
көрсеткіші табылады. Осы көрсеткіш арқылы кәсіпорынның біскерлік
белсенділігінің дәрежесі, ресурстарының қайырым деңгейі, активтерге
жасалған салымдарының табыстылығы және жалпы қаржылық саулығы анықталады.
Сонымен бірге, ресурстарды пайдаланудың экономикалық пайдасын
көрсететін кірістің тең абсолюттік сомасы капиталға жасалған салымдардың
бірдей емес мөлшерлері мен іс-әрекеттің әртүрлі көлемінің нәтижелері арқылы
алынуға мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттарды пайдалану тиімділігін
кірістің абсолюттік сомасы арқылы бағалауға болмайды.
Осындай мақсаттар үшін кірістіліктің (рентабільділіктің) катынасты
көрсеткіштері пайдаланады. Рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорын іс-
әрекетінің анықталған мерзіміндегі қаржылық нәтижесін қолдану арқылы
есептеледі. Қаржылық нәтиже өнім сату мен қызмет көрсету арқылы алынған
кіріс пен олардың өзіндік құны арасындағы айырымы негізінде есептелген
пайда немесе зиян көлемін көрсетеді.
Рентабельділік көрсеткіштерінің бірі болып сату рентабельділік
коэффициенті табылады. Бұл коэффициент кәсіпорын бойынша алынған пайда
көлемін өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс көлеміне болу арқылы
есептеледі, яғни ол сатылған өнім мен көрсеткен қызметтің бір теңгесіне
неше тенге пайда келгенін көрсетеді. Коэффициенттің деңгейі төмендеген
жағдайда (басқа шарттар бір қалыпта болса) кәсіпорын өндіріп отырған өнім
мен көрсеткен қызметіне сұраныс құлағаны жөнінде айтуға болады.
Келесі көрсеткіш барлық активтердің рентабельділік коэффициенті деп
аталады. Бұл коэффициент пайда көлемін барлық активтер құнына болу арқылы
есептеліп, кәсіпорынның барлық мүліктерін пайдалану тиімділігін
көрсетеді.Басқа шарттар бір калыпта болған жағдайда осы коэффициенттің
салыстырмалы деңгейінің төмендегені кәсіпорын өз активтерімен артық
қорланғаны жөнінде айғақтайды
Рентабельділік көрсеткіштерінің тағы бір маңызды коэффициент - ол пайда
көлемін капитал құнына бөлу арқылы есептелетін және сол капиталдың
пайдалану тиімділігін көрсететін капиталдың рентабельділік коэффициенті.
Басқа шарттар бір қалыпта болған жағдайда бұл коэффициенттің динамикалық
өзгерісі кәсіпорын акцияларының бағасын белгілеу деңгейіне әсерін тигізеді.
Алға қойылған мақсаттар мен сауалдарға байланысты қаржылық талдау
процесінде ресурстарды пайдалану тиімділігі мен құралдардың қайтарымын
көрсететін басқа да рентабельділік коэффициентер есептеліп пайдаланады.
Мысалы, пайда көлемін сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік
құнына бөлу арқылы есептелетін шығындар рентабелъділік көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштің өскені (басқа шарттар бір калыпта болған жағдайда) өндіріс пен
өнім сатуға салынған қаражаттардың пайдалану тиімділігінің артуы жөнінде
айғақтайды.
Кәсіпорын іс-әрекетін бағалаудағы кірістілік корсеткіштерінің рөлі мен
мәні оларды талдау процесіндегі келесі негізгі мақсаттармен анықталады:
- кірістің абсолюттік мөлшері мен оның динамикалық өзгерісін оқып білу;
- кіріс өзгерістеріне ықпал ететін факторларды анықтау мен есептеу;
- кірісті пайдалану бағыттарын оқып білу;
- жалпы пайданың абсолюттік мөлшерін және оның өзгерістеріне әсер
ететін факторларды оқып білу;
- өндіріс көлемі, өзіндік құн және пайда көрсеткіштерінің ара
байланыстарын оқып білу;
- кірістіліктің әртүрлі коэффициенттерін анықтау және олардың
өзгерістерін оқып білу;
- кәсіпорын бойынша кірістің өсуі мен кірістіліктің артуы резервтерін
анықтау.
Кәсіпорыпның кірістілігін талдау процесінде кірісті алу, оны бөлу және
пайдаланумен байланысты кәсіпорын іс-әрекетінің басқа да аспектілері терең
қарастырылып бағаланады. Сонымен қатар кәсіпорын кірісінің басқа түрлері де
талданады, мысалы, қаржыландырудан түскен кіріс, өнім сатудан түскен кіріс
пен өзгермелі шығындар арасындағы айырым ретінде есептелетін маржиналдық
кіріс. Маржиналдық кіріс өз алды пайда мөлшеріне қосымша шығарылған өнім
үлесінің сандық мөлшерін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің негізінде өнім
шығарудың шектелген көлемі, оны сатудан түскен кіріс пен шығындардың
теңділігі, яғни өндіріс зиянсыздығының нүктесі есептеледі.
2.2 Кірістіліктің абсолютті көрсеткіштеріне талдау жасау
Кәсіпорын кірісгілігінің абсолюттік көрсеткіштерін талдау үшін қажет
ақпарат көздері ретінде кірістер мен шығындар жөнінде есеп беру (2 форма)
және түсіндірме хаттың мәлімеітері, сондай-ақ қаржылық есептіліктің басқа
да формаларындағы ақпарат пайдаланады. Кірістер мен шығындар жөнінде есеп
беру формада бірінші көрсеткіш больш кіріс сомасы келтірілген. Негізінде
бұл сома өнім сату мен қызмет көрсетуден түсетін кірісті алумен байланысты
операциялар бойынша барлық түсімдер көлемінен қайтарылған өнім құны мен
сатып алушылар еркінімен бағаға қойылған жеңілдіктер сомаларын шегіру
арқылы есептеледі.
Кірістер мен шығындар жөнінде есеп бөру формада келтірілген
мәліметтердің дәйектілігін тексеру үшін ең алдымен сатылмай қалған өнім
қалдығы бар екенін, сосын олардың өнім шығарудың жоспарлық көлемін
орындауға және кірістің жалпы сомасына әсерін анықтау қажет. Дайын өнім
қалдығының өскені шаруашылық байланыстар құлдырауының нәтижесінен өнім
өтпей қалғандықтан немесе өнім сапасы төмен, бағасы жоғары болғанынан
сұранымы жоқтықтан болуы мүмкін.
Кірістілікті талдау үшін негізінде әрбір көрсеткіштің базистік
мерзіммен салыстырғанда есепті мерзімдегі өзғерістерін анықтайтын, тиісті
баптардың құрылымдық өзгерістерін және пайданың өзгерісіне әр түрлі
факторлардың әсерін есептейтін әдістер пайдаланады. Талдау процесі кіріс
көрсеткіштерінің абсолютті және қатыстылы өзгерістерін анықтаудан басталады
(шартты мәліметтер 4 кестеде келтірілген).
Кәсіпорынның кірістер мен шығындар жөнінде есеп беру мәліметтері
бойынша есепті жылы базисты жылмен салыстырғанда өнім сату мен қызмет
көрсетуден түскен кіріс көлемі 8,1 %, ал қаржыландырудан алынған кіріс 23,1
% артқанын байқауға болады. Сонымен қатар, сатылған өнім мен көрсетілген
кызметтің өзіндік құны 2,3 % өскен. Бірақта есепті жылы жалпы пайда көлемі
24,7% көбейген (қосымша №5).
Басқа шарттарды есептемегенде жалпы пайда көлемінің өсуі өнім сату мен
қызмет көрсету колемінің артыуына байланысты екені мәлім. Ал сұранымы бар
өндіріс пен қызмет көлемінің артуы мүмкін болады, егерде кәсіпорын тұрақты
түрде осы замандағы және аса өндірімді құрал-жабдықтарды сатып алуға
қосымша салымдар жасап, жаңа технологияларды енгізіп және игеріп, өндіріс
масштабын ұлгайтып отырса. Ол үшін шаруашылық субъектілер қай-қайсысының
қүрделі салымдарға бағыттау үшін жеткілікті мөлшердс пайда көлемі бар болуы
тиіс.
Бұған кері орайда басқа жол болуы мүмкін, мысалы, сыртқы
инвестицияларды жұмылдыру, егерде оралдың рентабельділік деңгейлерін
инфляция қарқынынан жоғары болу маңын қамтамасыз еткен шартта. Немесе
өндіріс пен өнім сату көлемін ұлғайтудың тағы бір бағыты - ол күрделі шығын
талап етпейтін қысқа мерзімді активтердің айналымдылығын жылдамдату.
Енді, 4 кестеде келтірілген мәліметгерге сүйене отырып, өнім сату мен
қызмет көрсетуден түскен кіріс көлемі өзгерістерінің себсбтерін талқылайық.
Бұл орайда тек сатылған өнім саны мен бағасының және қызмет пен өнім
ассортиментіндегі құрылымдық өзгерістердің әсері жөнінде айтылады, себебі
өнім өндіру көлемінің ұйымдастырушылық-өндірістік факторлардан
байланыстылығын оқып білу басқаратын талдаудың мақсаты болып табылады.
Сатылған өнім саны мен өнім бірлігі бағасының кіріс көлемінің
өзгерісіне тигізген әсерін есептеу үшін агрегаттық индекстің келесі түрін
қолданайық:
Iqp = ∑q1 * p1 ∑q0 * р0,
Мұндағы: Iqp - өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кірістің жалпы
агрегаттық индексі;
q0, q1 - сатылған өнім саны базисті және есепті мерзім бойынша;
р0, р1 - өнім бірлігі бағасы базисті және есепті мерзім бойынша;
∑q0 * p0 ∑q1 * р1,- өнім сатудан түскен кіріс көлемі базисті және
есепті мерзім бойынша.
Осы формулаға 4 кестеде келтірілген цифрлерді қойып,талдап отырған
мерзім бойынша кіріс көлемінің қатыстылы өзгерісін есептейміз: 38700
35800 = 1,081, яғни кіріс көлемінің дамуы 8,1 % құрайды. Ал кірістің бұл
дамуының абсолюттік ауытқуы (+) 2900 мың тенгеге (38700 - 35800) тең.
Факторлардың сандық әсерін есептеу үшін өнім сату мен қызмет көрсетуден
түскен кірістің шартты көрсеткіші атты көрсеткішті қолдану қажет. Ол
көрсеткіш есепті жылғы барлық сатылған өнім мен көрсетілген қызмет көлемін
базисті жылғы баға бойынша есептеу арқылы табылады, яғни формуламен былай
жазылады ∑q1* р0. Талқылап отырған кәсіпорын бойынша бұл көрсеткіштің
мөлшері 37600 мың тенгеге тең деп үйғарайық.
Енді кірістің өзгерісіне әрбір фактордың әсерін осы шартты көрсеткішті
пайдалана отырып келесі әдіс арқылы есептеуге болады:
1 фактор - сатылған өнім саны өзгерісінің әсерін өнім сатудан түскен
кірістің шартты көрсеткіш сомасынан кірістің базисті жылғы сомасын алу
арқылы есептеледі, яғни
(±) ∆q = ∑q1 * р0 - ∑q0 * р0 = 37600 - 35800 = + 1800 мың тенге.
Демек, есепті жылғы өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс
мөлшері өсуінің 1800 мың теңгесі сатылған өнім мен көрсетілген қызмет
көлемінің дамуың есебінен болып отыр;
2 фактор - өнім бірлігі баға өзгерісінің әсерін есепті жылғы өнім
сатудан түскен кіріс көрсеткіші сомасынан осы көрсеткіштің шартты сомасын
алу арқылы есептеледі, яғни
(±) ∆p=∑q1*∑p1*p0=37800-37600=+200 мың теңге.
Демек, есепті жылға өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс
мөлшері артуының 200 мың теңгесі сату бағаның өсуінің есебінен болып отыр.
3 фактор-құрылымдық өзгерістер әсерін жоғарыда келтірілген факторлар
әсерін жоғарыда келтірілген факторлар әсерінің сомасымен есепт жылғы
кірістің жалпы ауытқу сомасы арасындағы айырым ретінде анықтауға болады.
Сондықтан, егерде сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің көлемі мен баға
әсерінің есебінен кіріс өзгерісінің жалпы сомасы 2000 (1800 + 200) мың
тенгеге өссе, ал кіріс көлемі есепті жылғы барлық артуы 2900 мың теңгені
құраса, онда осы екі соманың айырымы 900 мың тсңгеге тең болады. Демек,
есепті жылғы өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс мөлшері артуының
900 мың теңгесі сатылған өнім мен көрсетілген қызмет ассортиментінде орын
алған құрылымдық өзгерістердің есебінен болып отыр.
Қорытындап айтқанда, талқылап отырған мәліметтер бойынша кіріс
мөлшерінің дамуы көбінесе өнім мен қызмет өндірісі және сату көлемі өсуінің
есебінен болған. Сонымен қатар, басқа факторлар - сату бағаның өсуі мен
ассортименттің жақсаруы - арқылы да кіріс көлемі ұлғайып отыр.
Ассортиметтің жақсаруы маңында сатылған өнім мен көрсетілген қызмет
құрамында салыстырмалы жоғары бағамен сатылған өнім мен қызметтің үлес
салмағының өскені түсініледі.
Кәсіпорын кірістілігінің келесі абсолюттік көрсеткіші - ол
қаржыландырудан түскен кіріс. Бұл кірістің мөлшері мерзім бойы қаржы-лық
активтерден (депозиттардан, берілген заемдардан), дивиденттер түрінде құнды
қағаздардан, қаржылық жалға берген активтардан түскен кірістер арқылы
жинақталады. Сонымен қатар, мұнда жылжымайтын мүлік инвестицияларымен
жасалған операциялар бойынша жалгерлік төлемдер түріндегі кіріс және
капитал құнының өсімі арқылы алынған кіріс, сондай-ақ қаржылық актив немесе
міндеттеменің турашыл құны өзгерісінен танылған кіріс есептеледі.
Талқылап отырған мәліметтер (қосымша №4) бойынша қаржыландырудан түскен
кіріс есепті жылы базисті жылмен салыстырғанда 23,1% ұлғайған. Бұл жетістік
базисті жылы пайданың жеткілікті сомасы бар болғаны арқылы мүмкін болды,
себебі сол пайданың белгілі бір бөлігі қаржылық активтер ретінде
пайдаланған. Ал қаржыландыруға жұмсалған шығындардың азғантай өсуі
кәсіпорын іс-әрекетінің осы түрі арқылы алынған 250 (300 - 25) мың теңге
мөлшеріндегі пайдаға айтарлықтай әсерін тигізген жоқ.
Кірістілік көрсеткіштерінің ішіндегі ең маңыздыларының бірі болып
мерзім бойы тоқталмаған іс-әрекеттен алынған пайда мөлшері есептеледі.
Талқылап отырған мәліметтер (қосымша№4) бойынша оқылып жатқан мерзімде
кәсіпорын осы тоқталмаған іс-әрекетінің нәтижесінде тапқан пайда мөлшері
28,0 % өскен.
Бұл көрсеткіштің абсолюттік сомасы бары-жоғы 830 мың теңгеге, ал жалпы
пайда көлемі 2100 мың теңгеге өсіп отыр. Мұндай айырмашылықтың себебі ең
алдымен әкімшілік шығындардың, яғни өндірістік процеспен байланысты емес
шығындардың, және әдеттегі іс-әрекекет процесіне тәуелсіз шығатын
өндірістік емес шығындардың (басқа шығындардың) көбейгендері. Нәтижесінде
салық салуға дейінгі жинақты пайда мөлшері есепті жылы 3880 мың теңгені
құрады, ал керісіне базисті жылы бұл көрсеткіш 3050 мың теңгеге тең болған.
Сол себебтен есепті жылы корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар
ұлғайды.
Есепті жылы алынған пайда мөлшері әртүрлі сыртқы және ішкі шарттар мен
себебтердің ықпалынан өткен мерзімдегі пайда мөлшерінен едәуір өзге болуы
мүмкін. Сондықтан, талдау барысында сатылған өнім мен көрсетілген қызмет
арқылы тапқан пайданың тек қана деңгейі мен динамикасын бағалау маңызды
емес, сонымен қатар пайданың әр бір қалыптастырушы элементтерінің
өзгерістерін және әсер етуші факторларын жете оқу қажет.
Сыртқы факторлар арасынан әлеуметі-экономикалық және табиғи шарттарды,
шикізат, материалдар және энергия ресурстарының бағалары мен көліктік
тасымалдау тарифтарын бөліп айтуға болады. Талдау барысында осы факторларды
да қарастырып оқу қажет.
Жалпы пайда көлемі өзгерісіне сыртқы факторлармен қатар ішкі факторларда
әсер етеді. Олардың ішінен сандық өлшемі бар келесі дәстүрлі факторларды
ерекшелеуге болады;
- өнім сату мен кызмет көрсетуден алынған кіріс (түсім) көлемінің
өзгерісі;
- сатылған өнңм мен көрсетілген қызметтің өзіндік құнынын өзгерісі;
- өнім сату баға мен қызмет құны өзгерісі;
- сатылатын өнім мен көрсетілетін қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz