Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы туралы

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І . Бөлім. Ақша қаражатының мәні мен атқаратын қызметтері ... ... ... 5

1.1. Ақша айналымы және ақша айналысы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12

1.2. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

ІІ . Бөлім. Ақшаның балама есебін талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

2.1. Ақшаның қаражат қозғалысын ішкі бақылау, ақша қаражатын талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

2.2. Инфляция. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

ІІІ . Бөлім. ҚР ақша . несие саясатының ерекшеліктері. ... ... ... ... ... .26

3.1. Банктердің арнаулы шоттарының ақшалар есебі. ... ... ... ... ... ...30

3.2. Валюталық шоттардағы ақшалар қозғалысының есебі. ... ... ... ... 34

Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

Қосымша. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41

Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқа дейін беймәлім болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан-жақты ашып, жауап берді. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі. Сонда өнім мен тауардың айырмашылығы неде? Тауардың ақшаның пайда болуына, оның қолданылуының өрістеуіне әсер ету жағдайларын тарихи тұрғыдан қарап өтелік.
Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір қауым өз тұтынуынан ауысқан өзінің қандай да болсын еңбек өнімін анда-санда кездейсоқ кездескенде басқа бір қауымның өніміне айырбастайды. Сонда, адам еңбегінің нәтижесі - өнім (зат). Ал оны өндірушілердің белгілі бір қоғамдық қатынастарын, яғни өнімді сату-сатып алу қатынастарын дәлелдейтін түрі – тауар. Тауар дегеніміз сату-сатып алу жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар – еңбек өнімінің айырбасқа арналған формасы.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Ж О С П А Р

Кіріспе. ----------------------------------- --------------------------------
--------------------3

І – Бөлім. Ақша қаражатының мәні мен атқаратын қызметтері.----------
-5

1.1. Ақша айналымы және ақша айналысы. --------------------------------
-----12

1.2. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері. ---------------------------
-------17

ІІ – Бөлім. Ақшаның балама есебін талдау. ------------------------------
--------20

1. Ақшаның қаражат қозғалысын ішкі бақылау, ақша қаражатын талдау.
----------------------------------- -----------------------------------
--------22

2. Инфляция. ----------------------------------- --------------------------
-------------23

ІІІ – Бөлім. ҚР ақша - несие саясатының ерекшеліктері. ----------------
-----26

1. Банктердің арнаулы шоттарының ақшалар есебі. ----------------------
-30

2. Валюталық шоттардағы ақшалар қозғалысының есебі. ----------------
34

Қорытынды. ----------------------------------- ------------------------------
---------------36

Пайдаланылған әдебиеттер. ----------------------------------- --------------
-----------40

Қосымша. ----------------------------------- --------------------------------
----------------41

Кіріспе

Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда
болғандығы туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп
уақытқа дейін беймәлім болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей
келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан-
жақты ашып, жауап берді. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі. Сонда
өнім мен тауардың айырмашылығы неде? Тауардың ақшаның пайда
болуына, оның қолданылуының өрістеуіне әсер ету жағдайларын тарихи
тұрғыдан қарап өтелік.
Қоғамдық дамудың алғашқы қауымдық құрылысы жағдайында бір
қауым өз тұтынуынан ауысқан өзінің қандай да болсын еңбек өнімін
анда-санда кездейсоқ кездескенде басқа бір қауымның өніміне
айырбастайды. Сонда, адам еңбегінің нәтижесі - өнім (зат). Ал оны
өндірушілердің белгілі бір қоғамдық қатынастарын, яғни өнімді сату-
сатып алу қатынастарын дәлелдейтін түрі – тауар. Тауар дегеніміз
сату-сатып алу жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар –
еңбек өнімінің айырбасқа арналған формасы. Тауар ең алдымен
өндірушінің басқа өнімдерге айырбастау мақсатымен жасалған еңбек
өнімі түрінде айырбас кезінде, яки нарықта көрінеді. Егер өнім
өндірушінің өзінің тұтынуы үшін жұмсалса, ондай еңбек өнімі тауар
сипатын алмайды. Мәселен, етікші өзі тіккен етікті өзі пайдаланса,
онда ол тауар емес, тұтыну заты.
Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер нақты еңбектің
нәтижесі – тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, қоғам оны
мойындамағаны, онда оны жасауға жұмсалған уақыт босқа кеткен уақыт
болғаны да, зат тауар түріне ие бола алмағаны, себебі ол қоғамға
керексіз зат. Тауардың басқа адамдардың қажетін қанағаттандыратын
қасиеті тауардың тұтыну құны болады, яғни тауардың қоғамдық тұтыну
құны болып табылады. Тұтыну құны тауарды өндірушінің өз қажетін
емес, басқа өндірушінің тауарына айырбастау арқылы басқа адамдардың
қажетін өтейді. Тауардың басқа айырбасталу қасиетін оның айырбас
құны деп атайды. Айырбас құнын тауарлар сатылғанда ғана ілесе
жүретін бағалық көрсеткіш айқын көрсетеді. Сонымен тауардың тұтыну
құны басқа адамдардың қажетін қанағаттандыру қасиетінен шығады да,
ал басқа тауарларға айырбасталу қасиетінен айырбас құны шығады.
Әрбір тауар өзінің өндірушісіне айырбас құны ретінде тұтыну құнын
алатын құрал болады. Айырбас құны, яғни тұтыну құндары
айырбасталуының пропорциясы, ол – құнның айырбас актісіндегі сыртқы
көрінісі.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың
данышпандық табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде
3
шаруашылық қажетін және жеке қажеттілікті өтеу уақыты
қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу арқылы өз өндірісін
кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не болмаса қажетті
заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Несие жүйесі кең мағынада - бұл несиелік қатынастар, несие
формалары мен несиелік мекемелер жиынтығы, ал тар мағынада -
елдегі несиелік есеп айырысу қатынастарын ұйымдасырушы, ақша
айналысын реттеуші және басқа қаржылық қызметтер көрсетуші несиелік
мекемелер торабы.

4
1. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.

Айта кететін жайт, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды.
Себебі, адам еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы,
өңделмеген тың жер, өзендер мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б.
Сонда құн деген не? Құн дегеніміз – тауар өндіргенде жұмсалатын
еңбек жиынтығы. Қоғам дамуының негізі – еңбек. Сондықтан, тауарға
сіңген қоғамдық еңбек тауардың құны болады. Бұл бір жағынан, ал
екінші жағынан еңбек шығындары өздігінен өнімді құн ете алмайды.
Құнды көруге, сезінуге бола ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі-
бір қоғамдық жағдай болуы қажет – ол тауар өндірісі, яғни
өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт.
Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде
олардың белгілі тауарды басқа тауарларға теңестірулері кезінде, яғни
айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада
физикалық, ия болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды. Оны
тек қоғамдық сипатта – нарықта, айырбас кезінде байқауға болады.
Сөйтіп құн деген заттың қоғамдық қасиеті.
Құн – тарихи категория. Құнның негізі – адам еңбегі. Құн –
еңбектің нәтижесі, еңбек жемісі. Құн деген идея адамзат тарихында
көптен бар. Ал оның еңбек теориясының негізін қалаушылар XYII
ғасырдағы ағылшын экономисі У.Петти, XYII ғасырда өмір сүрген
шотландық А.Смит, XIX ғасырдағы ағылшын бизнесмені Д.Рикардо болды.
Ал құнның еңбек теориясына басты үлесті XIX ғ. К.Маркс қосты. Ол
тауарға жұмсалатын еңбектің екі жақты сипатын, яғни белгілі бір
тұтыну құнын жасайтын нақты еңбекті және құнның сыртқы көрінісін
жасайтын абстрактылы еңбекті ашып, оны жан-жақты талдады. Тауардың
екі жағының – тұтыну құны мен құнының – қайшылықтары болғанымен, ол
ажырағысыз бірлік түрінде көрінеді.
Тауардың ішкі қайшылықтары қандай жағдайда щещіледі деген
сұраққа жауап іздестірейік. Қоғамдық еңбек, яғни басқалар үшін
еңбек ету қоғам дамуының барлық сатыларында болады. Алғашқы қауымда
да, патриархаттық отбасында да адамдар өз күш-қуатын жұмсай
отырып, өз отбасына қажетті өнім шығарып, бір-біріне еңбек етті.
Алайда мұнда құн пайда болған жоқ. Себебі тауар пайда болған жоқ,
яғни еңбек өнімдері айырбасқа түскен жоқ. Тауар болу үшін өнімнің
басқа бір өнімге айырбасталу қасиеті ол өнімді сату-сатып алу
кезінде, яғни нарықта оны тұтыну құны және құн етеді. Өйткені,
егер өнім (зат) сатылса, оның тұтыну құны басқаның қажетін өтеуге
керек болғаны. Бұл біріншіден. Екіншіден, оның құнының бар екені
дәлелденгені. Міне дәл сатып алу-сату жағдайында (нарықта) тауардың
ішкі қарама-қайшылықтары шешіледі.
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да
дамып, одан әрі жетіліп, нарықта тауарлар тек натуралды зат
ретінде
5
ғана бір-біріне айырбасталып қоймай, бүкіл тауарлар дүниесінен
ерекше бір тауар, яғни тауа-ақша пайда болды. К.Маркстың сөзімен
айтқанда: Айырбас құны, тауарлардан бөлініп және сол тауарлармен
қатар дербес тауар ретінде жүретін тауар, ол - ақша. Әрбір жеке
тауар тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны белгісіз, ол тек
тауарды ақшаға теңгергенде ғана анықталады. Тауар мен ақша айырбас
процесінде бірін-бірі алмастырады және біріне-бірі теңгеріледі.
Ақшаның кез келген тауарларға теңгерілуі (эквивалент болуы)
неліктен? Ол ақшаның тауар өндірісі жағдайында құн өлшемі қызметін
атқаруынан. Бұл ақшының алғашқы қызметі. Ақша қоғамда ең алдымен
өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін құрал, яғни ол
тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралы қызметін атқарады.
Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі, ал сан
жағынан салыстырмалы. Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық
өндіріс кезінде тікелей құнның көрінуіне мүмкіндік бермейді.
Тауардың құны тек айырбас процесінде ақшаның делделдық етуімен ғана
көрінеді. Алайда тауарларды бір-біріне теңестіретін ақша емес,
керісінше, толыққұнды ақшаны (алтынды) қоса алғанда бүкіл тауарларды
өндіруге жұмсалатын қоғамдық еңбек қана айырбаста тауарларды
теңгермелі етеді. Тауарлар құнының алтынмен өлшенетін себебі оны
өндіруге өнімнің құнын құрайтын көп қоғамдық еңбек жұмсалады. Тек
өз құны бар тауар ғана құн өлшемі бола алады. Ақша еңбектің
табиғи өлшемін (жұмыс уақытын) емес, осы еңбекпен құралатын құнын
көрсетеді.
Сонымен ақшаның бірінші атқаратын қызметі – ол өндірілген
өнімнің құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның
қолда болуының қажеті жоқ. Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша
емес, қиялдағы, яғни ойдағы ақша ретінде орындайды. Себебі тауардың
құнын өлшеу оны ақшаға айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның
тауарлы формасын ақшалай формасына айналдыру үшін тауардың бағасын
белгілеу жеткілікті. Тауардың бағасын белгілеу үшін қолда ақша
ұстап тұрудың қажеті жоқ, себебі еңбек өнімі ойда бағаланады.
Сондықтан тауарларды біріне-бірін теңгеретін ақша емес, ақшаның
көмегімен барлық тауарлар өзара теңгермелі. Себебі ақша сияқты
басқа тауарлар – адам еңбегінің өнімі, ол өнімдерді біріне-бірін
теңестірудің бірыңғай негізі – абстрактылы еңбек.
Тауардың ақша болып көрінетін құны – тауар бағасы. Баға деген
құнның ақшалай көрінетін бейнесі. Енді өндірілген өнімнің құнын
ақшамен анықтау керек делік, яғни оны айырбасқа түсіру үшін
бағасын белгілеу керек. Ол үшін баға масштабын қолдану керек. Баға
масштабы деп ақша өлшемі ретінде мемлекет белгілеген белгілі бір
металдың (алтын, күміс, мыс) мөлшері мен массасын айтады. Алғашқы
монета (шақа) соғылған кезде баға масштабы оның салмағына тең
келді. Бұл ресми баға масштабы еді. Ақша түрлерінің өзгеруіне
байланысты баға
6
масштабы ақшаның салмағына сай келмейді.
Ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметі мен баға масштабының
арасында айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн өлшемі – ол ақшаның
экономикалық қызметі, яғни құн өнімді шығаруға жұмсалған еңбек
шығынын анықтайды. Ал баға масштабы тауардың құнын анықтау үшін
мемлекет заңды түрде бекіткен - құқықтық сипаттағы техникалық
құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы
салдарынан металл (алтын, күміс) ақша айналымы кезінде бекітілен
ресми баға масштабы өзінің экономикалық маңызын жоятынын айта
кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің өзінің нарықтық бағаға негізделіп
жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар. Соның негізінде ақшаның
құн өлшемі қызметі жүзеге асады.
Ақшаның тауар айналысында атқаратын екінші қызметі - айналыс
құралы. Басқаша айтқанда, тауарлар бір – бірімен айырбасталғанда ақша
делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғанан кейін тікелей тауар
айырбастау (Т –Т) тауар айналысы (Т – А –Т) формасына айналады. Бұнда
екі акт бар: біріншісі Т –А – ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға
айырбастау, ал екіншісі А –Т-ақшаға басқа қажетті тауарды сатып алу
немесе ақшаны тауарға айырбастауды бейнелейді. Ақшаның бұл қызметі
тауар айналымына сапалық өзгерістер енгізді. Атап айтқанда :
Біріншіден, Т-А-процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға
жұмсаған еңбегін қоғам таныды деген мағынаны білдіреді.
Екіншіден, бір нарықта тауарды сатып, басқа бір нарықта керек
тауарды сатып алуға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып ( Т – А) , керек тауарды
сатыпалуды кейінге қалдыруға болады.
Осындай мүмкіндіктердің нәтижесінде жекелеген айырбас актілері
араласып, түйісіп біртұтас тауар айналысы процесін (Т-А-Т1
А1-Т2-А2) құрайды. Осы прцестер барысында ақша бірінші,
екінші, үшінші кісіге және т.с.с. қолдан қолға өтіп ақша
айналысын құрайды. Сөйтіп, ақша айналыс құралы ретінде сансыз
сатып алу-сату процестеріне қызмет көрсетіп, үнемі айналыста
жүреді.
Ақшаның айналыс құралы қызыметінің ерекшеліктері:
а) тауар мен ақшаның біріне-бірі қарсы қозғалысы;
ә) бұл қызметі ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның

орындауы;
б) бұл қызметін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға
ілесе
жүріп, ілезге шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақты

ақша материалы (алтын) емес, оның орнына қолданылатын
ақша белгілерінің жүруі.
Демек, ақшаның айналыс құралы қызметін аз ғана уақыт
атқаруы және тауар-ақша айналымының шапшаңдығы толық құнды металл
ақшалардың орнына жүретін кембағалы монеталар, кейін қағаз
ақшаларды қолдануға мүмкіндік туғызды. Ол үшін нақты ақша –
7
алтынның символы ретінде кембағалы монеталар мен қағаз, несие
ақшаларының тауар айырбасында қолдануына қоғам кепілдік беріп,
адамдар мойындауды қажет. Соның нәтижесінде әр мемлекеттің ерекше
белгілерімен куәландырылған ұлттық ақшалары мен майда монеталары
дүниеге келді.
Ақшаның бұл қызметіне айналысқа қажетті ақша мөлшері сатылатын
тауарлардың бағасы мен олардың массасына байланысты анықталады.
Ақша неғұрлым тез айналса, солғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша
қажет. Егер де айналыстағы ақша массасы тауар массасынан көп
болса, онда айналымдағы кембағалы ақша құнсызданады. Оны ғылым
тілінде инфляция деп атайды.
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша
төлеу уақытымен сәйкес келе бермейді. Төлемді кешіктіре отырып,
сатылған тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін
атқарады. Сатып алушы тауар үшін ақшаны төлем мерзімі басталған
кезде ғана төлейді. Демек, бұл – тауар несиеге сатылды деген ұғым.
Тауар несиеге сатылғанда сатушы - несие беруші (кредитор), ал сатып
алушы борышқор (қарыздар) деп аталады. Сатып алушы ақшаның орнына
сатушыға қарыз төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен
шектеліп қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік
қатынастарға да қызмет көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей
түрде топтастыруға болады:
а) тауарларға жәнекөрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б) мемлекет қаржы міндеттемелерін төлеу;
в) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды
өтеу;
г) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д) құқықтық – сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
ақшаның төлем құралы қызметінің айналыс құралы қызметінен
өзгешеліктері: бұл қызметінде ақша сатып алу – сату процестерін
аяқтайды және қолма - қол ақшамен қатар несие ақшалары да жүреді.

Дамыған нарық жағдайында ірі сауда келісімдерінде ақша
көбіне төлем құралы ретінде қолданылады. Несие қатынастарының дамуы
қолма – қол ақшаны қатыстырмастан қарыз міндеттемелерін
(мысалы,вексель)өзара есепке алу жолымен өтеуге мүмкіндік туғызады.
Ақша төлем құралы қызметін орындауына байланысты айналысқа
қажетті ақша мөлшері, яғни ақша айналысы заңы толық мәнге ие
болады. Атап айтқанда, тауар несиеге сатылғанда айналысқа қолма - қол
ақша түспейді. Сондықтан олайналымға керекақша мөлшерін азайтады.
Бірақ төлем уақыты келгенде қарызды өтеу үшін айналымға ақша
қажеттілігі өседі. Ал айналымға қажетті ақша мөлшеріөзара өтелетін
міндеттемелер сомасына азаяды. Егер айналымның бір буынында қарыз
міндеттемелері бойынша (жабдықтаушының шоты бойынша) уақытында
8
төлем түспесе, онда ол төлемеушіліктің тізіміне іліктіреді (өтеу
мезгілі өткен қарыздар, бюджетке төлейтін төлемдер, жалақы бойынша
және т.б. төлемдер)
Сөйтіп, ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен
несие жүйесін дамытты. Ол – алтын ақшаны айналыстан ығыстырудың тағы
бір айғағы.
Ақшаның келесі қызметі – қор жинау және байлық құру құралы.
Ақшаның айналыс және төлем құралдары қызметін орындауы үшін қажетті
мөлшерде белгілі бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әр түрлі
жағдайларға байланысты тауар айналысы (Т-А-Т) тоқтап (Т-А) қалуы
мүмкін. Осының нәтижесінде ақша айналысы да тоқтап, белгілі бір
тауарларды сатқаннан соң ақша жиналып қалады. Әрине ақша қорын
жинау әр түрлі нақты себептерге байланысты.
Тауар айналымының үзіліссіз бірқалыпта жүруі үшін қажетті ақша
мөлшері өзгеріп отырады. Сондықтан бір кезде айналысқа қосымша ақша
мөлшерін қосып, кейде, керісінше, ондағы ақшаны шығару қажет
болады. Мысалы, ауыл шаруашылығындағы жұмыстар жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі. Көктемде егін егу үшін алдын ала қажетті
құрал-жабдықтарды сатып алу немесе жөндеуден өткізу, тұқым және
жанар-жағар майларды дайындау және т.с.с. жұмыстарға ақша қорын
жинау керек. Бұл экономикалық себептер. Сонымен қатар пайдакүнемдік,
әшекей бұйымдарын жинау, жеке қор жинауға құмарлық, т.с.с.
әлеуметтік себептер де ақша жинауға әсер етті.
Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алуға қағаз
немесе несие ақшалары қолданылады. Ақша қорын жинау ұйымдардың
жинақтары және адамдардың жеке жинақтары түрінде болады. Бұлардың
біріншісіне: кәсіпорындардың,ұйымдардың банктердегі есеп және
депозиттік шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы түріндегі
жинақтар, алекіншіден: халықтың банктердегі, мемілекеттік
облигациялардағы және т.б. салымдары түріндегі жинақтары жатады.
Несие механизмі арқылы ұйымдар мен халықтың жинақ қаражаттары
банктік несие түрінде қайтадан айналымға түседі. Сөйтіп, елдің ішкі
қажеттілігін өтеуде толық құны жоқ ақша, яғни қолма – қол ақша
және несие ақша қорлары қызмет көрсетеді.
Ал, толық құнды ақша (алтын) материалданған құн ретінде жалпы
байлықтың өкілі болып табылады. Мұның мәнісі, ақшаның байлық құруы
құралы қызметін тек толық құнды ақша ғана: алтын құймалары, одан
жасалған әшекей бұйымдары, сонымен қатар қымбат тастар атқарады.
Бұндай қор –елдің байлығының көрнісі. Байлық мемлекеттің сақтандыру
қоры ретінде стихиялы құбылыстар кезінде жұмсалады.
Қорыта айтқанда, ақшаның қор жинау және байлық құру құралы
қызметі арқылы ұлттық табысты қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу
процестері жүреді
Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, шаруашылық
9
байланыстарының интернационалдануы тауар және ақша айналысының
ұлттық шеңберден шығып, әлемдік нарықтың пайда болуына әсер етті.
Бұл экономикалық қатынастар – ақшаның дүниежүзілік қызметінің алғы
–шарты. Сондықтан ақша халықаралық сауда –саттыққа қызмет көрсетеді.
Ақшаның бұл қызметі қоғамның капитализмге дейінгі сатыларында пайда
болып, әлемдік нарық тұсында кең өрістеуде. Бұл нарықта ақша
‘өзінен ұлттық мундирін шешіп”, яғни алтын құймасы (995 сынама)
формасында айналысқа түседі. 1867 ж. Париж келісімі дүниежүзілік ақша
қызметін тек алтынға бекітті. Сол кезден алтын дүниежүзілік ақша
ретінде танылып, үш түрлі бағытта қолданылды. Атап айтқанда :
● бүкіл елдерде ортақ төлем құралды, яғни халықаралық төлем
құралы ретінде ақша халықаралық төлем балансы бойынша есеп
айырысуда қолданылады;
● бүкіл елдерге ортақ сатып алу құралы, яғни халықаралық
сатып алу құралы ретінде шетелдерден қолма –қол ақшаға тікелей
тауар сатып алғанда жүреді.( мысалы, егін шықпай қойған жылдары
–астық, қант және т.б.);
● қоғамдық байлықты материалдандыру құралы ретінде ақша ұлттық
байлықты бір елден басқа елге көшіргенде, яғни контрибуция
(соғыста жеңілген мемілекеттің жеңіп шыққан мемлекетке төлейтін
соғыс салығы) салығын төлегенде, репарация (жеңілген елдің
жеңген мемлекетке соғысзиянын түгел, ия жартылай төлеу) зиянын
төлегенде немесе қарыз бергенде қолданылады.
Дегенмен, тіпті алтын стандартты ақша жүйесі кезінде де
ағымдағы халықаралық есеп айырысу алдыңғы елдердің ұлттық
валютасымен жүргізілді. Халықаралық төлем айналымында негізінен несие
құралдары жүрді. Мысалы, 1913ж. Халықаралық есеп айырысудың 80
проценті ағылшындық фунт стерлингпен толтырылған аударым векселімен
жүргізілген, ал халықаралық есептесудің сальдосын (қалдығын) өтеу үшін
ғана алтын қолданылған.
Әлемдік байланыстардың интенсивтендірілуі және несие
қатынастарының дамуы, сонымен бірге әлемдік бірыңғай банкнотаның
жоқтығы халықаралық айналымға алтынның орнына кейбір ұлттық
волюталарды енгізуге мәжбүр етті. 1922 ж. Генуяда өткен бірінші
Халықаралық келісімде ағылшынның фунт стерлингі және АҚШ-тың
доллары алтынның эквиваленті деп жарияланып , халықаралық айналымға
енгізілді. Екінші келісім 1944 ж. Бреттон – Вудсте (АҚШ) қабылданып,
онда соғыстан кейінгі волюта жүйесінің негізі бекітілді. Бұл келісім
АҚШ-тың долларына және фунт стерлингке резервтік волюта статусын
берді. Одан кейін дүниежүзілік ақшаның жаңа формалары пайда болды:
СДР-Халықаралық валюта қорының арнаулы есеп айырысу (ақша)
10
өлшемі (1970 ж.), оны Еуропа Валюта жүйесіне мүше мемлекеттер
қолданады. Ал 1999 жылдың 1 қаңтарында енгізілген жаңа валюта – еуро
бірте-бірте ЭКЮ-ды айналыстан ығыстырады деп күтілуде.
Айта кететін жайт, дүниежүзілік ақшаның түрлерінің өзгеруі
ұлттық ақша белгілерінің бастапқыда металл ақшадан біртіндеп несие
ақшаларына өту жолдарын едәуір кешігіп барып қайталауда.
Кейбір елдердің ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша
ретінде қолданылуының себептері:
Біріншіден, бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие
қатынастарында жоғары үлесті салмағы бар.
Екіншіден, бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге
мүмкіндігі бар.
Бір сөзбен айтқанда, экономикасы дамыған және әлемдік нарықтағы
тауарларының үлес салмағы қомақты мемлекеттердің ұлттық валютасы
дүниежүзілік ақша ретінде жүреді. Бұған қоса, белгілі бір ұлттық
валютамен бірге алтын орнына жүретін есеп айырысудың әр түрлі
құралдары пайда болуда. Қазір дүниежүзілік несие ақшаларының жобасы
қарастырылуда деген пікірлер де кездеседі.

11
1.1. Ақша айналымы және ақша айналысы.

Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым
кездеспейді. 90-жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің
басылымдарында ақша айналымы және ақша айналысы деген ұғымдарға
анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы
деп тек қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақшаның қозғалысын
білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың
мәні мен құрылымын өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізілді.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
● қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың
шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық
қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер
мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-
техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам
мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.)сәйкес
мемілекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінді;
● мемілекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-
қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу
жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша
қозғалысы халықтың ақшалай табысынбөлуді көрсетсе, ал қолма-қол
емесақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетт;
● ақша айналымы мемілекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі
ретінде директивалық заңдармен реттелді;
● ақша айналымы біртектес мемілекеттік меншік формасына қызмет
көрсетті;
● ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемілекеттік
банкте шоғырланып, мембанк бақылау жүргізді;
● қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерін тек
мембанк монополды құқықпен шығарды;
● мемілекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және
көрсетілген қызметтерге тарифтер белгілеумен де шұғылданды.
КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық қатынастарға
өту кезінде жүргізген іс-шараларынан кейін (бағаны босату, мүлікті
беймемлекеттендіру және т.б.) ақша айналымында айтарлықтай өзгерістер
пайда болды. Шын мәнінде ақша айналысы – ақша айналымының тек бір
бөлігі, атап айтқанда қолма-қол ақша айналысы
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән
ерекшеліктер:
● ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға
қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз
12
ғана бөлшегін қамтиды;
● қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен
ажырату жойылды;
● ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және
жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
● ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді;
● ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері
орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және
мемлекеттік банктерде шоғырланған;
● қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен
тығыз байланыста жүреді;
● қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол
емес ақша белгілерін коммерциялық банктер шығарады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес
түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл
анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі
айналымда тек ақша белгілері жүреді.
Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде
олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның (алтын
немесе күміс) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес
келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір
уақытта жүрді. Сондықтан құн айеалымы тауар айналымы мен ақша
айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған
себеп – қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны
көрсетілген құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге
болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға
толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек
бір бөлігі. Демек ақша айналысы деп белгілі бір мезгілде қолма-қол
ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының
бөлігі. Ал ақша айналымы деген қолма-қол ақша мен қолма-қол емес
ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен
шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.
Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма-қол ақша айналысы және
қолма-қол емес ақша айналымынан тұрады.
Айналыста тек қолма-қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы
деп атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша
белгілері (банкноталар, қазыналық билеттер қағаз ақшалар және ұсақ
монеталар) айналыста жүреді. Бұл кез келген мемлекеттің ақша
айналымының аз бөлігін құрағанмен оның маңызы үлкен. Өйткені қолма-
қол ақша халықтың ақшалы табысының басым көп бөлігін алуға
және оны жұмсауға қызмет етеді.
13
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшаны Ұлттық банк
банкнота түрінде эмиссиялайды (ҚР-ның ақша өлшемі – теңге), екінші
деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма-қол емес формада төлеп
алады. Комерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма-қол
ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі, яғыни клиенттер заңды
тұлғалар болса, ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі
де, ал клиент жеке тұлға болса, ақша тікелей халыққа беріледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма-қол ақшаның аз
бөлігі олардың өзара есептесуіне жұмсалса (өзара есептесу,
негізінен, қолма-қол емес ақша белгілерімен жүргізеді), ал басым
көп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғыни
жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы,
девидендтер төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және
с.с. түрінде) беріледі.
Қолма-қол ақша негізінен халықтың ақшалы табысынан және оны
жұмсаудан түседі. Брақ ақшаның көп бөлігін салық, жарна,
сақтандыру төлемін, пәтер ақысы мен комуналды төлемін, қарызды
өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге,
бағалы қағаздар мен лотерия сатыпалуға, жалгерлік ақы, айып құл
және т.с.с. төлеуге жұмсайды.
Қорыта айтқанда, ақша комерциялық банктердің төлемкассалық
білімдерінен клиентер арқылы айналысқа түсіп, белгілі бір
мерзімнен кейін клиентердің (негізінен сауда орындары және
халыққа қызмет көрсететін орындардың) кассасы арқылы айналыстан
шығады. Сөйтіп, қолма-қол ақшаның қайталама айналысы аяқталады.
Қолма-қол емес ақша айналымы (төлем айналымы) – ол банктегі шот
иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі
немесе ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы. Ол бүкіл
ақша айналымының басым бөлігін (90%-ке жуығын) құрайды. Төлем
айналымы төлеушілер мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе
жазу түрінде немесе олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге
асырылады.
Есеп айырысу операцияларын жүргізу үшін әр түрлі шоттар
қолданылады. Олардың арасында кең тарағандары: ағымдағы, есеп
айырысу және т.б. шоттары. Қолма-қол ақшасыз төлем айналымы:
тауарлы операциялар бойынша және қаржы міндеттемелері бойынша болып
екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен қызметтер үшін
қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, ал екіншіге бюджетке төленетін
төлемдер (пайда салығы, қосымша құн салығы, жеке тұлғадан алынатын
табыс салығы және басқа міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс
қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, сақтандыру
компанияларымен есептесу жатады.
Айналыстағы ақша алма-кезек біресе айналыс құралы, біресе
төлем құралы қызметтерін орындайды. Тауар сатудан түскен ақша қарыз
төлеуге жұмсалуы мүмкін, өз кезегінде, қарыз өтеуден түскен ақша
14
тауар сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Қолма-қол ақша және қолма-қол
емес ақша айналымдары өзара тығыз байланысты және бір-біріне
тәуелді. Өйткені ақша үнемі бір айналыс аясынан екіншісіне өтіп,
бірақ айналыс аясынан кетпей оған одан әрі қызмет жасай береді.
Ал банктегі шотқа қаржының аударылуы – қолма-қол ақшаның берілуінің
кепілі. Сондықтан қолма-қол ақшасыз төлем айналымы қолма-қол ақша
айналысынан ажырағысыз құрылым және екеуі бірігіп мемілекеттің
бірыңғай ақша айналымын құрайды.
Металл ақша айналысының объективті заңдылықтары және капитализм
тұсында тауар өндірісінің қарқынды дамуы айналымға қосымша ақшаның
қажеттілігін арттырып, ақшаның дербес құны жоқ ақша таңбаларымен
айырбастау мүмкіндігін ашты. Қағаз ақшаның шығу мүмкіндігі мына
себептерге байланысты болды:
●біріншіден, ақша құн өлшемі қызметін қолдағы алтын ақша
емес, ойдағы ақша ретінде
атқару ерекшелігіне;
●екіншіден, ақша айналыс құралы ретінде өз қызметін шапшаң,
ілезде атқару ерекшелігіне, яғни тауар айырбасында ақша делдал
болуына байланысты.
●бұл мүмкіндіктің іс-жүзіне айналуы біраз себептерді қамтитын
тарихи ұзақ процесс:
●монетаның табиғи ысылып тозуынан оның толық құны жойылып, құр
ақша белгісіне айналуы. Мысалы, 1809-1829 жж. Еуропа елдерінде
монетаның тозу себебінен 19 млн. фунт стерлинг монета
айналыстан шығарылған;
●мемілекеттің және жеке адамдардың - жасанды ақша
жасаушылардың (құл иелену құрылысынан бастап) монетаны бұзуы.
Мемілекеттің металл ақшаны саналы түрде бұзуы - ол қазынаға
қосымша табыс түсіру мақсатында монетаның асыл металл құрамын
әдейі төмендетуі. Мысалы, Ресей патшасы Алексей Михайловичтың
(Петр 1-дің әкесі) тұсында, яғыни 1654-1662 жж. ең көп
мөлшерде мыс тиындар шығарылған. Нарықтық бағасы бар болғаны
12 копеек болатын 1 фунт мыстан 10 рубль болатын монеталар
соғылды. Олардың нақты құны номинал құнының 1-2 проценті ғана.
Монетаны бұзу айырбас процесін мүлдем кері кетірді. Ақшаның
құнсыздануы шаруаларды, кәсіпқойларды, ұсақ саудагерлерді көп
шығынға душар етті. Олар патша өкіметіне өздерінің қарсылығын
білдіріп, 1662 жылы 25 маусымда көтеріліске шықты. Тарихта ол
мыс бүлігі деп аталды. Көтеріліс қатал жаншылып, мыс
монетаны соғу тоқтатылды. Бүлінген 100 мыс копеектің орнына 1
күміс копеек айырбасталды.
●мемілекет өз шығындарын өтеу үшін ақшаның қағаз белгілерін
шығаруы. Мысалы, Солтүстік Америка өзінің тәуелсіздігі үшін
күресін қаржыландыру мақсатында континенттік деп аталатын ақша
шығарды. Оның мөлшерінің көп болғандығы соншалық – бір
15
арба провиантқа (әскер үшін азық-түлік) бір арба ақша
алмастырылды.(24;33.)
Сөйтіп, К. Маркстің сөзімен айтқанда: өзінің айналыстағы
делдалдық рөлінде алтын әр түрлі өзгерістерге ұшырады. Ол қырқылып,
тіпті бір жапырақ қағазға дейін жұқартылды (38; 107-108.).
Алғашқы қағаз ақшалар XII ғ. Қытайда пайда болса, оның кең
тарауы XVII ғ. Аяғында капиталистік тауар өндірісінің дамуынан
бастау алды. 1690 ж. Солтүстік Америкада, 1716 ж. Францияда, 1762 ж.
Австрияда, 1795 ж. АҚШ-та қағаз ақша шыға бастады. Ресейде қағаз
ақша ассигнациясы (ақша орнына шығарылатын қағаз) Екатерина ІІ-нің
басқаруы тұсында 1769 жылы жүргізілді. Ақша императоршаның бейнесімен
өрнектелгендіктен, халық оны катенька деп атады.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде қағаз ақша барлық елдерде
жүре бастады.
Сырт көзбен қарағанда қағаз ақша толық құнды ақшаның мемлекет
шығарған орынбасары сияқты болып көрінеді. Шын мәнінде ол толық
құнды ақша айналысының объективті заңдарына байланысты металл ақша
айналысы процесінде ақшадағы көрсетілген құнының іс-жүзіндегі нақты
құнынан ауытқуы нәтижесінде пайда болды. Мемлекет осы объективті
мүмкіндікті пайдаланып, тек қағаз ақша шығарумен және оның курсын
(бағамен) белгілеумен шұғылданады. Қағаз ақша – құн белгісініңең бір
нақтыланған ақырғы түрі.

16
1.2. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері .

Әрбір мемілекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады. Ақша
жүйесі – ол тарихи қалыптасқан және мемілекеттің ұлттық заңдарымен
бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI-XVII
ғғ. капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда
болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері одан да бұрын
айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің және тауар – ақша
айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақша жүйесінің типі: ақша –ерекше тауар ретінде жүруіне, яғни
жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша – құн өлшемі қызметін
атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша
жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:
● металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық
құнды ақша айналыста жүреді және ол ақшаның барлық
қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады;
● несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына
сай, айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата
ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті ретінде
қабылданған металға байланысты металл ақша жүйесі: биметаллизм және
монометаллизм болып бөлінеді.
Алғашқы капитал жинау кезінде (XYI -XYII ) биметализм ақша
жүйесі пайда болып, одан әрі дамыды. Онда ақша айналысын толық
құнды ақшалар қамтамасыз етті.
Биметаллизм – ол мемілекет заңды түрде жалпыға ортақ эквивалент
ролін алтын мен күміске бекіткен ақша жүйесі. Бұл жүйеде алтын
мен күміс тең құқықты ақша –қос металды валюта, онда екі металдан
да кең көлемде монеталар соғылып, айналыста шектеусіз қатар
жүрген.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
1. Қатар жүретін валюта жүйесі – онда алтын менкүміс
монеталардың арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына
байланысты бекітілген.
2. Қос валюталы жүйе – онда металдардың сандық арақатынасын
мемлекет бекітіп, алтын менкүміс монеталар сол қатынаспен соғылды.
3. Қосалқы валюта жүйесі - онда алтын мен күміс монеталар
заңды төлем құралы деп саналғанмен ісжүзінде күміс монета алтынның
белгісі ретінде жүрді.
Биметаллизм жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде XYI – XYII
ғғ. пайда болып, тіпті XIX ғ. Аяғына дейін кең қолданылды. Ақша
ретінде екі металды қолдану ақшаның жалпыға ортақ эквивалент
қасиетіне қайшы келді. Алтын мен күмістің арақатынасын айқындағанда

17
да қиындықтар кездесті. Дегенмен 1865 ж. Франция, Бельгия, Швейцария
және Италия биметализмді сақтап қалу мақсатында өзара келісім
жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865-1878жж.) Латын монеталық одағы
конфенциясы бекітіліп, ол бойынша екі металдан да құны 5 франк
және одан да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның
арақатынасы 1:15,5 тең болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын
мен күмістің нарықтық құнына сәйкес келмеді.
Қазіргі жағдайда бұрын қалыптасқан ақша жүйесінің мазмұны
біраз өзгерді. Себебі металл ақша жүйесінде қолма-қол ақшасыз
айналым ақша айналысының аз ғана бөлігін құраған. Ал 30-жылдарда
әлемде алтынға айырбасталмайтын несие ақша жүйесі орнықты. Бұл
кезде банкнотаны алтынға айырбастау және оны алтынмен қамтамасыз
ету барлық капиталистік мемлекеттерде жойылды. Ақша эмиссиясы
негізінен мемлекеттік бағалы қағаздармен қамтамасыз етілді. Ол ең
алдымен қоғамдық еңбекті үнемдеу – жалпы экономиканық заңның әсеріне
байланысты еді. Ақша жүйесінің дамуы ақша айналымының шығындарын
үнемі қысқартатын, сөйтіп қоғамдық еңбектің де шығындарын азайтатын,
еңбір үнемді ақша жүйесінің пайда болуына жеткізеді.
Қазіргі қағаз-несие ақшалары жүйесіне тән өзгерістер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.