Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Оңтүстік өңіріндегі қызынақ дақылына сипаттама ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Оңтүстік өңіріндегі қызанақ дақылының өсірілу жағдайлары ... ... 13
1.3 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Микроэлементтерді көкөніс егістігіне қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.5 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдарын бүлдіретін зиянкестер
және басқа зиянкестердің тудыратын ауруларына ,
арамшөптерге сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдары зиянкестерінің жаппай
көбеюі және оны болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.7 Тамшылатып суару технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.8 Тамшылатып суарудың негізгі кемшіліктері және оларды
болдырмау жолдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Сарыағаш ауданының аймақтық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ түрлері ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 ОҚО аумағының климаттық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.4 Қызанақтың биологиялық ерекшелігі мен агротехникасы ... ... ... ... ...33
2.5 Қызанақ сорттарының сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.6 ОҚО мемлекеттік сортсынау инспектурасыныңСарыағаш кешенінде өсірілген қызанақ сорттарына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.7 Қызанақты өсіруде тамшылатып суарудың негізгі
артықшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.8 Қызанақ дақылын төменгі қысымды тамшылатқышпен суару ... ... ... 48
2.9 Жоғары өнімді қызанақ сорттарын өсіру . жоғары өнім кепілі ... ..50
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
5 Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Оңтүстік өңіріндегі қызынақ дақылына сипаттама ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Оңтүстік өңіріндегі қызанақ дақылының өсірілу жағдайлары ... ... 13
1.3 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Микроэлементтерді көкөніс егістігіне қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.5 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдарын бүлдіретін зиянкестер
және басқа зиянкестердің тудыратын ауруларына ,
арамшөптерге сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.6 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдары зиянкестерінің жаппай
көбеюі және оны болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.7 Тамшылатып суару технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
1.8 Тамшылатып суарудың негізгі кемшіліктері және оларды
болдырмау жолдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Сарыағаш ауданының аймақтық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ түрлері ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 ОҚО аумағының климаттық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.4 Қызанақтың биологиялық ерекшелігі мен агротехникасы ... ... ... ... ...33
2.5 Қызанақ сорттарының сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.6 ОҚО мемлекеттік сортсынау инспектурасыныңСарыағаш кешенінде өсірілген қызанақ сорттарына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.7 Қызанақты өсіруде тамшылатып суарудың негізгі
артықшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.8 Қызанақ дақылын төменгі қысымды тамшылатқышпен суару ... ... ... 48
2.9 Жоғары өнімді қызанақ сорттарын өсіру . жоғары өнім кепілі ... ..50
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
5 Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Тақырыптың өзектілігі.Қызанақ құнарлылығымен, өте дәмділігімен және жұғымдылығымен халықтың тағамға көбірек пайдаланатын көкөнісі.
Дәрумендердің көптігіне қарай қызанақты жеңіл (диеталық) тағам ретінде пайдаланады. 1 стакан шырыны А және С витаминдеріне тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас қызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің өрістеуін басатын күшті фитонцидтер сақталады және асқазан сөлінің секрециясына әсерін тигізеді, жүрек қызметін жақсартады. Арықтау қажет болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырынына араластырып пайдаланады. Езілген мәуесінің күшті бактерицидтік әсері бар болғандықтан іріңді жарақаттарды емдеуге қолданады. Қызанақтан әр түрлі 100-ден астам дәмдеуіш қоспалар жасалынады.
Қазіргі кезде жаңа технологиялардың қарқынды дамуы қызанақты өсіруге үлкен мүмкіндіктер туғызып отыр. Қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласына тамшылатып суару жүйесі еніп жатыр. Осы ретте тамшылатып суару технологиясын қызанаққа да пайдаланып, суды үнемдеп, мол өнім алудың жолын ойластырған жөн. Қызанақтың өнімділігін жоғарылатуға себепші бола алатын соңғы жетістіктерді қолдану қажет болып отыр. Бұл тәсілдің нәтижесінде дақылдың өнімділігі мен сапасын дүние жүзілік стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етуге болады .
Дәрумендердің көптігіне қарай қызанақты жеңіл (диеталық) тағам ретінде пайдаланады. 1 стакан шырыны А және С витаминдеріне тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас қызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің өрістеуін басатын күшті фитонцидтер сақталады және асқазан сөлінің секрециясына әсерін тигізеді, жүрек қызметін жақсартады. Арықтау қажет болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырынына араластырып пайдаланады. Езілген мәуесінің күшті бактерицидтік әсері бар болғандықтан іріңді жарақаттарды емдеуге қолданады. Қызанақтан әр түрлі 100-ден астам дәмдеуіш қоспалар жасалынады.
Қазіргі кезде жаңа технологиялардың қарқынды дамуы қызанақты өсіруге үлкен мүмкіндіктер туғызып отыр. Қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласына тамшылатып суару жүйесі еніп жатыр. Осы ретте тамшылатып суару технологиясын қызанаққа да пайдаланып, суды үнемдеп, мол өнім алудың жолын ойластырған жөн. Қызанақтың өнімділігін жоғарылатуға себепші бола алатын соңғы жетістіктерді қолдану қажет болып отыр. Бұл тәсілдің нәтижесінде дақылдың өнімділігі мен сапасын дүние жүзілік стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етуге болады .
1. Жанзақов М.М. Өсімдік шаруашылығы . Қызылорда. «Тұмар» 2007 ж. 127-132 беттер.
2.Қ.К.Әрінов, Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев т.б. Өсімдік шаруашылығы –Алматы:ЖШС РПБК «Дәуір»,2011.-632 б.
3. Әметов Ә.Ә., Мырзақұлов П.М. «Жоғарғы сатыдағы өсімідктер систематикасы» – Алматы, 2000 ж.
4. Мұхитдинов Н. М., Бегенов Ә. Б., Айдосова С. С. Өсімдіктерморфологиясы және анатомиясы. Алматы 2001,458- бет
5. Әрінов Қ., Нағымтаев А., Ысқақов М., Серікпаев Н., Жұмағұлов И. Агрономия негіздері: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007, 150- бет
6 .Нұрғасенов. Т.Н.,Сүлейменова С.Е., Каракальчев А.С., Арыстанғұлов С.С. Сорттану тұқым шаруашылығы және тұқымтану. Алматы, 2005
7. Елешов Р., Бекмағанбетов А. – Агрохимия .- Алматы.- 1989
8. Салихов Т.К. Батыс Қазақстан облысы жағдайында картопты отырғызу жиілігі мен тыңайтқыштар қолданудың оның өнімділігі мен сапа көрсеткіштеріне әсері. Жаршы. Алматы, 2005. № 12. 25-26 б.
9. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статистической обработки результатов исследований) – 5-е изд., доп. и перераб. – М.:Агропромиздат, 1985. С.351, ил.
10. Вавилов П.Пю и др. Практикум по растениеводству (П.П.Вавилов, В.В.Гриценко, В.С.Кузнецов. Под ред. П.П.Вавилова. – М.: Колос, 1983. С. 352 ил.
11. Омбаев Ә.М.,Алдабергенов К.И.,Әбішев И.Ә.,Әлібаев Н.Н.,Сыдық Д.Ә.,Түрбеков С.О.,Паржанов Ж.Ә.,Үмбетаев И.У. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өндірісін өркендету жүйесі. Алматы, «Бастау» ЖШС 2006ж.,432 бет.
12.Қ.К.Әрінов, Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев т.б. Өсімдік шаруашылығы –Алматы:ЖШС РПБК «Дәуір»,2011.-632 б.
13. Әметов Ә.Ә., Мырзақұлов П.М. «Жоғарғы сатыдағы өсімідктер систематикасы» – Алматы, 2000 ж.
2.Қ.К.Әрінов, Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев т.б. Өсімдік шаруашылығы –Алматы:ЖШС РПБК «Дәуір»,2011.-632 б.
3. Әметов Ә.Ә., Мырзақұлов П.М. «Жоғарғы сатыдағы өсімідктер систематикасы» – Алматы, 2000 ж.
4. Мұхитдинов Н. М., Бегенов Ә. Б., Айдосова С. С. Өсімдіктерморфологиясы және анатомиясы. Алматы 2001,458- бет
5. Әрінов Қ., Нағымтаев А., Ысқақов М., Серікпаев Н., Жұмағұлов И. Агрономия негіздері: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007, 150- бет
6 .Нұрғасенов. Т.Н.,Сүлейменова С.Е., Каракальчев А.С., Арыстанғұлов С.С. Сорттану тұқым шаруашылығы және тұқымтану. Алматы, 2005
7. Елешов Р., Бекмағанбетов А. – Агрохимия .- Алматы.- 1989
8. Салихов Т.К. Батыс Қазақстан облысы жағдайында картопты отырғызу жиілігі мен тыңайтқыштар қолданудың оның өнімділігі мен сапа көрсеткіштеріне әсері. Жаршы. Алматы, 2005. № 12. 25-26 б.
9. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статистической обработки результатов исследований) – 5-е изд., доп. и перераб. – М.:Агропромиздат, 1985. С.351, ил.
10. Вавилов П.Пю и др. Практикум по растениеводству (П.П.Вавилов, В.В.Гриценко, В.С.Кузнецов. Под ред. П.П.Вавилова. – М.: Колос, 1983. С. 352 ил.
11. Омбаев Ә.М.,Алдабергенов К.И.,Әбішев И.Ә.,Әлібаев Н.Н.,Сыдық Д.Ә.,Түрбеков С.О.,Паржанов Ж.Ә.,Үмбетаев И.У. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өндірісін өркендету жүйесі. Алматы, «Бастау» ЖШС 2006ж.,432 бет.
12.Қ.К.Әрінов, Қ.М.Мұсынов,А.Қ.Апушев т.б. Өсімдік шаруашылығы –Алматы:ЖШС РПБК «Дәуір»,2011.-632 б.
13. Әметов Ә.Ә., Мырзақұлов П.М. «Жоғарғы сатыдағы өсімідктер систематикасы» – Алматы, 2000 ж.
Ф.7.04.-08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
... .
Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы жұмысы
Дипломдық жұмыс
5В080100 мамандығы- Агрономия
ШЫМКЕНТ, 2014 ж.
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
... .кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________.
"_____"________2014 ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы жұмысы
5В080100 мамандығы- Агрономия
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
ШЫМКЕНТ, 2014ж.
Аннотация
Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы такырыбында жазылған диплом жұмысы 68 - беттен тұрады.
Диплом жұмысында Сарыағаш ауданы жағдайында қызанақтан жоғары,
сапалы өнім алуды қамтамасыз ететін, су қоры көздерін үнемдейтін, қызанақты
өсірудін экологиялык және экономикалык тиімді технологиясы қарастырылған.
Диплом жұмысы кіріспеден, аналитикалык бөлімнен.технологиялық бөлімнен, тіршілік кауіпсіздігі және еңбекті корғау,коршаған ортаны қорғау, экономика, қорытынды бөлімдерінен, 7 сурет пен 8 кестеден , 29 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Оңтүстік өңіріндегі қызынақ дақылына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2 Оңтүстік өңіріндегі қызанақ дақылының өсірілу жағдайлары ... ... 13
1.3 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Микроэлементтерді көкөніс егістігіне қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.5 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдарын бүлдіретін зиянкестер
және басқа зиянкестердің тудыратын ауруларына ,
арамшөптерге сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.6 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдары зиянкестерінің жаппай
көбеюі және оны болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.7 Тамшылатып суару технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.8 Тамшылатып суарудың негізгі кемшіліктері және оларды
болдырмау жолдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Сарыағаш ауданының аймақтық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ түрлері ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 ОҚО аумағының климаттық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.4 Қызанақтың биологиялық ерекшелігі мен агротехникасы ... ... ... ... ...33
2.5 Қызанақ сорттарының сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 37
2.6 ОҚО мемлекеттік сортсынау инспектурасыныңСарыағаш кешенінде өсірілген қызанақ сорттарына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 41
2.7 Қызанақты өсіруде тамшылатып суарудың негізгі
артықшылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.8 Қызанақ дақылын төменгі қысымды тамшылатқышпен суару ... ... ... 48
2.9 Жоғары өнімді қызанақ сорттарын өсіру - жоғары өнім кепілі ... ..50
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 52
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
5 Экономика ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Нормативтік сілтемелер
Осы диплом жұмысында төмендегідей құжаттарға сілтемелер пайдаланылған:
ГОСТ 13586.3-83 . Үлгілерді алу және қабылдау ережелері
ГОСТ- 12038-66-өнгіштік
ГОСТ-12040-66-өну күші
ГОСТ -10840-64 Тіршілікке қабілеттілігін анықтау
Анықтамалар
Осы диплом жұмысында төмендегідей терминдерге сәйкес анықтамалар пайдаланылған:
Гербицид - латынның герба шөп және цидо өлтіремін деген сөз.
Технология - өнімді және сапасын арттыру шаралары.
Селекциялық сорт- селекцияның ғылыми әдістеріне негізделген, ғылыми- зерттеу мекемелерінде шоғырланған сорт.
Сорт- селекция тәсілімен алынған, морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау қасиеттерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктердің жиынтығы.
Сұрыптау- тіршілік үшін күресте көбірек бейімделген организмдердің ұрпақтар бойы сақталуына тірелетін эволюцияның үш негізгі факторлардың біреуі.
Фотосинтез - өсімдік жапырағында Күн сәулесінің әсерінен су мен көмір қышқылы газынан органикалық заттың түзілу процесі.
Минералды қоректену - өсімдіктің топырақтан қажетті минералды тұздарды тамыр арқылы сіңіруі.
Эрозия - жерді өңдеу кезінде топпыраққа интенсивті ылғал жасау оның құрылымы мен құрылысының бұзылуына және топырақ құралу процесіне бағытының өзгеру.
Парник - көкөніс көшеттерін, сондай-ақ ерте пісетін көкөніс өсіруге арналған жабық құрылыс.
Үстеп қоректендіру - өсімдік өсіп тұрғанда қосымша тыңайтқыш енгізу әдісі.
Тамшылатып суару -- бұл ауылшаруашылық егістіктерін суарудың салыстырмалы түрдегі жаңа әдісі.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы диплом жұмысында төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар пайдаланылған:
ОҚО _ Оңтүстік Қазақстан облысы
ж.ж. - жылдар
ж.т.б. - және тағы басқалар
т.б. - тағы басқа
цга - 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м - метр
ц - центнер
гсм3 - 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
- кіші
- үлкен
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
млрд. - милиард
P - фосфор
N - азот
кгга - 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. - әсер етуші зат
с.е. - су ерітінді
э.к. - эмульсиялы концентрат
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Қызанақ құнарлылығымен, өте дәмділігімен және жұғымдылығымен халықтың тағамға көбірек пайдаланатын көкөнісі.
Дәрумендердің көптігіне қарай қызанақты жеңіл (диеталық) тағам ретінде пайдаланады. 1 стакан шырыны А және С витаминдеріне тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас қызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің өрістеуін басатын күшті фитонцидтер сақталады және асқазан сөлінің секрециясына әсерін тигізеді, жүрек қызметін жақсартады. Арықтау қажет болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырынына араластырып пайдаланады. Езілген мәуесінің күшті бактерицидтік әсері бар болғандықтан іріңді жарақаттарды емдеуге қолданады. Қызанақтан әр түрлі 100-ден астам дәмдеуіш қоспалар жасалынады.
Қазіргі кезде жаңа технологиялардың қарқынды дамуы қызанақты өсіруге үлкен мүмкіндіктер туғызып отыр. Қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласына тамшылатып суару жүйесі еніп жатыр. Осы ретте тамшылатып суару технологиясын қызанаққа да пайдаланып, суды үнемдеп, мол өнім алудың жолын ойластырған жөн. Қызанақтың өнімділігін жоғарылатуға себепші бола алатын соңғы жетістіктерді қолдану қажет болып отыр. Бұл тәсілдің нәтижесінде дақылдың өнімділігі мен сапасын дүние жүзілік стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етуге болады .
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында сыртқы ортаның қолайсыз факторларына және аурулар мен зиянкестерге төзімді сорттарды пайдалану қажет. Сол себепті қызанақтың жаңа сорттарын экологиялық сынақтан өткізе отырып, осы аймақтың топырақ-климат жағдайына бейімделуіне назар аударып, тұрақты мол өнім беретін сорттарын сұрыптау негізгі мақсат болып табылады. Республика тұрғындарын көкөніс дақылдарымен толық қамтамасыз ету үшін жүйелі түрде сорт жаңарту және сорт ауыстыру тиіс.
Қорыта айтқанда, адам ағзаларының қалыпты қызмет етіп,колайсыз жағдайдан қорғаныштық қасиетінің арта түсуінде көкөніс дақылдарының орны ерекше.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.Зерттеудің негізгі мақсаты - Сарыағаш ауданы жағдайында қызанақтан жоғары, сапалы өнім алуды қамтамасыз ететін, су қоры көздерін үнемдейтін, экологиялық және экономикалық тиімді тамшылатып суару технологиясын зерттеп, көкөніс шаруашылығына ұсыну.
Бұл мәселені шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
әдеби мәліметтерге сүйене отырып, мақсатты түрде қызанақтың будан сорттарына сипаттама беру;
қызынақтың будан сорт үлгілеріне фенологиялық бақылауы жүргізу ;
қызанақ сапасын арттыру үшін су қоры көздерін үнемдейтін тамшылатып суарудың экологиялық және экономикалық тиімділігін анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:Сарыағаш ауданы жағдайында қызанақ сапасын арттыру үшін су қоры көздерін үнемдейтін тамшылатып суарудың экологиялық және эконмикалық тиімді технологиясын көкөніс шаруашылығына ұсыну.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Оңтүстік өңіріндегі қызынақ дақылына сипаттама
Қызанақ
Алқа тұқымдасы -Solanaceae.
Туысы: қызанақ - Lycopersicum
Түрі: мәдени қызанақ - L. esculentum.
Қызанақ дақылының тарихы.Бұл дақыл Еуропаға XVI ғасырда ғана әкелінген. Ең бірінші шыққан отаны -- Оңтүстік және Орталық Американың ыстық аймақтары (Перу, Эквадор, Чили). Ал Мексикада қызанақты ерте заманнан тағамға пайдалана бастаған, онда бұл дақыл біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда белгілі болған. Ертедегі ацтектер оған "томатль" -- "томат" деген ат қойған. Бұл "үлкен жидек" деген мағына береді. Ертедегі теземдіктер мен үнділер Мексикадан Перуге дейін Америка анықталмай тұрып өсіре бастаған. Қызанақ дақылын Еуропаға бірінші болып испандар, португалдар, италиялықтар әкеліпті, ал италиялықтар жемістерінің сарьшығынан оған "Томато" -- "алтын алма" деп ат қойған. Кейінірек француздар жемістерінің қызыл жүрекке үқсастығынан "поми д* амур" -- "махабат алмасы" деп атаған.
Еуропада оны ұзақ мезгіл экзотикалық-таңғажайып ретінде (гүлдерінің әдемілігі мен жемісінің қанық қызыл түсінен) бағалаған, немесе дәрі ретінде пайдаланған [1].
Ғылым Академиясының сөздігіндегі мәлімдемесінде К.Кондратович (1790) "Алма", "помо аморис" -- арапша -- алкакенги, соланум ликоперсикум деп атаған. Қазіргі кезде әр халық әр түрлі атайды:азербайжандар мен армяндар -- томат, белорустар -- памидоры, грузиндер - памидоры, орыстар - помидор, болғарлар, молдавандар - томат, ағылшындар -томато, лове аппле, француздар - томаат, поми д*амур, италяндар - памидоро, испандар, португалдар, немістер -- томате, голландтар -- томат, даттар -- томатер, шведтер -- томтес, румындер -- патлагела розии, венгрлер -- парадиксом, словендер -- раизко иаболко, сербтер -- раикика, чехтар -- раиска иабліска (райское яблоко) -- жұмақ алмасы, поляктар -- қызанақ, иаблко злоте -- алтын алма -- алтын жеміс т.б. Әрбір халық өзінше ат қойып алған, біздің халық "сүйер ұлдың аты көп" дейді емес пе?
Швед табиғат зерттеушісі Карл Линней қызанақты латындардың атауында "солянум ликоперсикум" "қасқыр персигі" депті, осы аты бүгінгі күнге дейін сақталған, осыған байланысты "улы" деген ұғым да болған. Сондықтан 1840 жылға дейін американдықтар "улы" деп келген, шындығына келгенде піспеген қызанақ жемісінде улы алколоидтың барлығы, анықталған [2].
Қызанақ - көп жылдық шөп тектес өсімдік. Біздің елдегі құбылмалы ауа райына қарай бір жаздық дақыл. Өсіп-өну дәуірінде әрбір жапырақтарының қойынында жанама жас сабақ бұталары қалыптасады, бұлар өсіп-жетіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымен ұзарып өсе береді. Одан әрі өркен жаюы үшін тіреуіштерді немесе шипагерлерді қажет етеді. Орташа, кеш пісетін сортгары ұзақ мезгіл өсіп жетіледі. Егер салқындық болмаған жағдайларда жапырақтары мен сабақтарында қолға жұққыш жабысқақ шырын бөлетін түктері болады және бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды. Тұқымдары көктеп шыққаннан соң, немесе көшеттері отырғызылып өскеннен кейін сабағында 6-11 жапырақтары пайда болады да, гүлдей бастайды. Сабақ бұтақшаларының өсуі ұшар басында шоқ гүлдерінің құрылуымен тоқталатын нағыз бұталы түрлері бар. Бұталы түрлерінің сабақтары айтарлықтай берік болғанымен, жемістері үлкейіп салмақтанғанда майысып, топыраққа дейін жеткізеді. Сабақтары көп бұтақтанып, жанама бүйірлік өскіндері қалыптасады. Ерте пісетін сорттары 6-8 жапырақтан, ал кеш пісетіндері 9-11 жапырақтан кейін гүлдейді, осы гүлшоғырларынан кейін ортаңғы сабақ өсуін тоқтатып, негізгі өсу жанама бұтақтарға ауысады.
Ерте пісетін сорттарының жанама сабақтарының ұзындығы -- 60-80 см кеш пісетіндерінің 150-200 смдейін жетеді.Ерте пісетіндерінің жанама сабақтарында 1-2 жапырақтан кейін гүлшоғырлары мен жемістері калыптасады, ал кеш пісетіндерінде 3-4 жапырақтан кейін гүлшоғырланады және жемістенеді.
Гүлдері қос жынысты, сары түсті, ұсақ шашақ гүлшоғына шоқшабас шоғырланған. Қызанақ -- өздігінен тозаңданатын дақыл, бірақ ыстық, құрғақ ауа райында жел мен араның көмегімен тозанданады. Гүлдерінің шоғырлары 3 түрге бөлінеді: әдеттегідей -- гүлдері мен болашақ жемістері кезектесіп бір сабаққа орналасады (1-түрі). Егер гүлдері мен жемістері бір бұтақ сабағында бірнеше рет бұтақтанып орналасса -- күрделі түрі (3-түрі). Сабағында 1 түрі мен 3 түрінің орналасулары қайталанатын болса -- оны аралық жемістерінің орналасуы дейді. Гүлдену түрлері әрбір сорттың өзіне тән ерекшеліктеріне және өсіріп-өндіру жағдайларына бағынышты [3].
Гүл шоғырлары құрылымы жағынан -- жинаңқы және шашырақы болып келеді. Бұндай болуы гүлдер сабағының ұзындығына, орналасуының жиілігіне жене гүлдер сабағының ұзынды-қысқалылығына қарай белгіленеді. Гүлдері жемістерінің саны жағынан аз (7-9) және көп (10-20) одан да көп жемісті болып ажыратылады. Гүлденгеннен кейін жемістерінің даму кезеңі 2 мерзімге созылады. Өсіп-өнуі ауа райының жағдайларына қарай кішкене жемістері -- 27-32 тәулік бойы өсіп толыса береді, бұл кезендерде 12-15 тәулікте піседі. Осы жағдайда жасыл-көк түстерінен -- ақшыл, боз, қоңырқай, сары болып қызара бастайды, бұл -- пісу түстері. Ол әрбір сорттың ерекшеліктеріне байланысты болады.
Піскен жемістері әртүрлі пішінді -- домалақ, дөңгелек, жалпақ, алмұрт, өрік тәрізді болып келеді (1-сурет).Жемістерінің орташа салмағы 80 грамға дейін кішкене, 150 грамға дейінгілері орташа, 150 грамнан асқандары үлкен болады. Жемістеріндегі ұялардың саны -жеміс жапырақтарының қосындысына да тең болады, алтұқымдық ұялар - 3-тен 20-ға дейін және одан да көп болуы мүмкін.
Ұялардың орналасуы бір бағытқа бөлінген, ал дұрыс еместері шашыраңқы, әр тарапқа бөлінген. Ұялары аз сорттардың жемістерінде тұқымдар көп, ал көп ұялы сорттардың жемістерінде тұқымдар аз болады. Жемістерінің дәмділігі, тәттілігі жағынан аз тұқымдылары артық.
Сурет 1. Қызанақтың жемістері
Жемістерінің қабықшалары неғұрлым жұқа болса, соғұрлым сондай тәтті, әрі дәмді болады. Жұқа қабықшалы жемістер тасымалдауға және сақтауға төзімсіз. Қалың қабықты, тығыз жемістер онша дәмді емес, тәттілігі жағынан жұқа қабықтыларға қарағанда әлдеқайда төмен. Бірақ, қалың қабықтылар тасымалдауға, сақтауға төзімді келеді[4].
Қызанақ көп сабақтанып, жанама бұтақтанып өсіп-өнетін дақыл. Сондықтанда жемісті де өте көп береді. Тез дамитын тамыр жүйелері өте өсімтал, тұқымдары егілгеннен кейін бірінші болып тамырлары пайда болады. Содан кейін ғана тұқымдардың жарнағынық жапырақшалары көктеп шығады, ал осы орында өсетін болса тамыр жүйелері топырақтың 150 см терең қабатына дейін, ал жан-жағына 80-100 см дейін жайылады. Осыған байланысты тұқымдары егіліп өсірілетін қызанақ көшеттерімен өсірілгендерге қарағанда құрғақшылыққа, ылғалдың жетіспеушілігіне төзімді болады. Көшеттермен отырғызылатын болса, тамыржүйелері 80-90 см топырақ қабатына, 60-70 см жан-жағына ене алады. Сондықтан көшеттерімен отырғызылған егістікке ең кем дегенде жұмасына бір рет 25-30 см терендікке жеткенше су жіберу қажет. Осы әр түптен 2 кг-нан 10 кг дейін сапалы өнімдерін алуға болады.
1.2 Оңтүстік өңіріндегі қызанақ дақылының өсірілу жағдайлары
Жылуға қатынасы.Қызанақ ыстық, жылы аймақтарында жақсы өсіп-өніп, өте мол өнім беретін дақыл. Тұқымдары ақ-сұр, қою түкті, жүрек тәріздес болып келеді. Мың тұқымының салмағы -- 2,7-3,3 грамм. Тұқымдары ылғалды топырақтың жылуы 10-12 °С-да 10-12 тәулікте көктеп шыға бастайды. 20-25°С дан жоғары болса, 5-6 тәуліктен кейін өніп шығады. Өсіп-өнуіне, жемістерінің пісуіне ең қолайлы жылылық күндіз 20-25°С, түнде 17-18°С. 16°С-да гүл-денуі кешеуілдейді, 10°С-да өсуін тоқтатады, ал минус 1,5°С-да мүлдем құриды. Сонымен қатар, бұл дақылүшін өте жоғарғы жылылық 33°С-та өсуін бояулатады, ал 35°С-қа жеткенде өсуі жөне фотосинтезі тоқталады, егер осы мезгілде ауаның салыстырмалы ылғалдығы 40-45°С дейін төмендесе жеміс түйіндері түсе бастайды[7].
Ылғалға қатынасы.Қызанақ топырақтың ылғалдылығын көп қажет етеді, өйткені ылғал қуатты тамыржүйелерін, жемістерін қалыптастырады. Топырақта ылғал аз болса, қызанақ өсуін тоқтатып, гүлдері мен жаңадан қалыптасқан түйіндерін түсіреді. Ылғал жетіспегенде жапырақтарының шеттері жоғары қарай жиырыла бастайды. Ал, жемістері пісе бастағаңда топырақтың ылғалдығы азайып, тез өзгерсе, онда жемістерінің сыртқы қабықшалары жарыла бастайды. Ауаның ең қолайлы салыстырмалы ылғалдығы 50-60% кем болмауы тиіс. Ылғалдық жоғары болса, гүлдері нашар тозаңданады, жапырақтары құбаланып, бактериялық қара дақ және басқа да ауруларға және жемістері фитофтораға шалдығады.
Ауадағы ылғалдың тез өзгеріп тұруы. Жемісінің төбесінің шіруін күшейтеді. Көктеп шыққаннан жемістенгенге дейін топырақ қабатының ылғалдығы 60-70%, ал жемістері пісіп жетілуі үшін 75-80% болуы қажет.
Жарыққа бағыныштылығы.Қызанақ дақылы ашық күн сәулесі түсетін топырақта жақсы өседі. Күн сәулесі түспейтін келеңкеде қажетті фотосинтез жеткіліксіз болып, сабақтары және жапырақ арасы ұзарып, жемістері кішкентай, аз болып қалады. Күн сәулесі жетіспесе жапырақтары көмір қышқыл газын сіңіре алмай ұзақ мерзімге дейін өсіп-өнуі кешігеді. Қызанақтың кейбір сорттары оңтүстік аймақтарда қысқа күндік, ал солтүстікте ұзақ күндік болады. Қызанақты зерттеген кейбір ғалымдар оны "бейтарап дақыл" дейді.
Күресу шаралары: қызанақ жемістері пісіп келе жатқан кезде улаған жемді (1 кг күнжара ұнына 60 грам арсенат кальций қосып немесе 100 грам 5,5% ДДТ дусты) тастау қажет. Сүдігерді күзде міндетті түрде жүргізу керек[8].
Қара дақ. Жапырақта ұсақ майлы дақтар пайда болады, бұлар біртіндеп үлкейіп, қарая түседі. Жапырақ кеуіп, семе бастайды. Осы кезде қарсы күрес жүргізілмесе жемістерінің сыртқы бетінде қарауытқан дөңес, ылғалды, сақина тәріздес дақтар пайда бола бастайды. Піскен жемісінде дақтың астындағы қабықтарында ұлпалары шіри бастайды. Ауруды қоздыратын бактериялар зақымданған қызанақ сабақтарының қалдықтарында қыстайды.
1.3 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы
Көкөніс дақылдарының арасында көп таралғандардың бірі. Қызанақ құнарлылығымен, өте дәмділігімен және жұғымдылығымен халықтың тағамға көбірек пайдаланатын көкөнісі.
Әбден піскен қызанақтың құрамындағы С дәрумені лимон,апельсиндегідей, ал алмадан 4 есе көп болады. Ол дәрумендерге байлығымен ерекше бағалы, ал пісіп жетілмеген көк мәуелерінде витаминдер мүлде жоқ. С витамині 140-940 мг дейін, каротин - 120 мг дейін болады. Сонымен қатар, қызанақ құрамында 0,39 мг Е, 0,08 мг В,В, 0,04 В2, 11 мг В1, 0,53 мг РР витаминдері бар. Биотин - 1,2 мг, қышқылдар -- 0,53 мг, никотин -0,25 мг, фолий - 11мг, темір, фосфор тұздары, әсіресе, калий көп. Соңгы кездерде әртүрлі ісіктерді тоқтатын ликопеннің барлығы анықталды. Қант 1,6-6,4% дейін, органикалық қышқылдардан -- лимон қышқылы (0,3-1,7%), сүт және алма қышқылдары бар, ал қымыздық қышқылы картоп, қызылшаға қарағанда аз. Органикалық қышқылдардың болуының арқасында қанның сілтілігі көбейеді. Қызанақ мәуесінде калий мен биязы талшықтар көп болғандықтан адамдардың барлығына, әсіресе зат алмасудың бұзылуына байланысты жүрек-тамыр жүйесінің ауруларына шалдыққандарға ем-дәрі ретінде ұсынады. Құрамында қымыздық қышқылы аз болғандықтан аяқ-қол буындарында сары су, тұз жиналған ауруларға пайдаланылады[9].
Дәрумендердің көптігіне қарай қызанақты жеңіл (диеталық) тағам ретінде пайдаланады.1 стакан шырыны А және С витаминдеріне тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас қызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің өрістеуін басатын күшті фитонцидтер сақталады және асқазан сөлінің секрециясына әсерін тигізеді, жүрек қызметін жақсартады. Арықтау қажет болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырыньша араластырып пайдаланады. Езілген мәуесінің күшті бактерицидтік әсері бар болғандықтан іріңді жарақаттарды емдеуге қолданады. Қызанақтан әр түрлі 100-ден астам дәмдеуіш қоспалар жасалынады.
Қызанақ жемістерін маринадтау. Алдымен маринадтауға қажетті қоспа ерітінді дайындап алынады. Бір литр қоспа дайындау үшін 1 литр суға 50 грамм қант, 60 грамм тұз салынады. 5 минут қайнатылғаннан кейін суытылып, дәкемен сүзіледі. Осылай дайындалған ертіндінің үстіне 40 грамм сірке қышқылы, 820 грамм қайнаған су, 80 грамм қант, 35 грамм тұз, 2 грамм қара қарақаттың жапырағы, 4 грамм аскөк, 2 грамм лавр жапырағы, 7 грамм сарымсақ қосады да, шыны ыдысқа құйып араластырады.
Маринадтау үшін жемістердің көлемі біркелкі, қызыл, піскен, қабығы бүтін, тығыз, жаңаданжиналған жақсысы тандалып алынады. Жемістерді салқын суға жақсылап жуып, банкілерге еппен қатар-қатар орыналастырады да, әзірлеген маринад ерітіндісін үстіне құяды. Жемістердің үстіне банкі ішіне ащы бұрыш жемісінің біреуін, қарабұрыштың үш түйірін, 5 түйір қалампыр салады. Банканың аузын темір қақпақпен жақсылап жауып, ішінде ыссы суы бар кастрюльге қойып 10-20 минутқа дейін қайнатады.
Қызанақ пюресін дайындауүшін жақсы піскен жемістердің бүтін, тазаларын таңдап алып, салқын суға әбден жақсылап жуады. Әбден жуынған қызанақ жемістерін (қабығын сылып алып тастауға да болады, қабығын алу үшін ыстық суға бір батырып алады) еттартқыштан өткізеді де, эмальды кастрюльге салып бұрқ еткізіп бір қайнатып алады. Осыдан соң електен өткізіп, жұмсақ мәйегінен қабықтары ажыратылады. Жұмсақ мәйегін 45-60 минут қайнатады (қайнатқанда ұдайы ағаш араластырғышпен араластырмаса кастрюльдің түбінде қоюы тұнып күйеді де, дәмі бұзылады). Дайын болған төпті шыны банкілерге қүйып, аузын бекітіп, ыссы суы бар кастрюльге 30 минут жайлап қайнатады. Осылай жасалған қызанақ төбін (пюре) салқын қоймада ұзақ сақтауға болады[10].
Қызанақ жемістерінен ащытұздық дайындау. Сұрыптап алынған қызанақ жемістерін қайнаған сумен тез құймалап алып, салқын сумен жуады да, қабығын сылып, ортасындағы өзегін алып тастайды. Еттартқыштан өткізілген қызанақ езіндісін эмальді кастрюльге құйып, 10 минуттай қайнатады. 1 кг ащы тұздық жасау үшін -- 2,5-3 кг қызанақ жемісін, 140 граммұсақ қант, 20-25 грамм тұз, 1 шай қасық (80%) сірке қышқылы, 5-6 түйір қалампыр немесе 20 түйір (1,5-2 грам) корица, 0,5 грам қызыл немесе қара бұрыш, 1 тіс сарымсақ алынады.
Дайын болған тұздықты алдын-ала әзірленген банкілерге ыстықтай құяды да қақпағын жауып, ішінде ыссы суы бар кастрюльге қатар-қатар қойып жай отта 30-60 минут (жарты литрлік банкаларды -- 30 минут, литрлік банканы 60 минут) қайнатады.
Қызанақты тағамға едетте салаттар үшін, етке, балыққа, борщқа тұздық ретінде қолданады. Қызанақтың ішіне ет пен күріш қана емес -- ірімшік, жұмыртқа, пияз салып, осылардың үстіне ұсақтап туралған ақжелкен, аскөк жапырақтарын сепсе өте пайдалы, дәмді болады. Ал қызанақтың ішіндегі жұмсағы мен тұқымдарынан шырын жасайды[11].
Қызанақ мәуелерінен -- томат-паста, томат-пюре, кэтчуп, шырын дайындайды, консервілейді, тұздайды, кептіреді, томат морсын дайындайды.
Өндірісте томат-паста, томат-пюре, томат шырынын жасағанда, осылардан қалған қабықшалары мен тұқымдарынан 17-29 % дейін томат майын алады, бұдан қалғанды күнжара (жмых) жасап, мал шаруашылығында пайдаланады.
Қызанақты әбден кептіріп, ұнтақ жасау тасымалдауға және сақтауға өте қолайлы және ыңғайлы. Кептіру кезінде шыққан шырындарын қайнатып 2-3 литрлік банкілерге толтырып сатады.
Қызанақты тағамға ең көп пайдаланатын -- гректер. Олардың бір адамы жылына -- 42,3 кг, италиялықтар - 27,3 кг, ТМД елдері халқы -- 20 кг, француздар -- 13,3 кг, ағылшындар -- 8,7 кгжейді.
Піспеген қызанақтың құрамында "алкалоид соланин" деген улы зат бар, сондықтан әбден піспеген қызанақты тағамға пайдалануға болмайды, ал тұздағанда қызыл қоңыр піскендерін пайдаланады.
Қызанақ жемістерінің құрамы табиғат жағдайына және өсіру технологиясына байланысты солтүстік аймақтарда -- қышқылдау, оңтүстікте -- тәттілеу болады. Өсіру кезінде су мөлшерден көп болса, азот тыңайтқышы кебірек сіңіп, соның әсерінен жемістері сулы, дәмсіз болады. Қызанақ гүлдегенде 1 литр суға еріткен 20 мг янтарь қышқыл ерітіндісімен бүріксе, жемістерінде құрғақ заттар мен қант көбейтеді [12].
1.4 Микроэлементтерді көкөніс егістігіне қолдану
Микроэлементтердің қандайда бір элементті жеткіліксіз болса өсімдіктің өсуі төмендей бастайды. Микроэлементтерді организмге қажетті дәрумендері деп есептеу керек. Адам организміне дәрумендер жеткіліксіз болса, онда ол әр ауруларға дұшар болады, себебі организмге қажетті витаминдердің жеткіліксіздігінен. Тура сол сияқты өсімдіктерге қажетті элементтер жеткіліксіз болса , онда оның вегетативтік және генеративтік мүшелерінің өсуі мен дамуы тежелеледі де , әр түрлі ауруларға шалдығуына мүмкіндік ұялары ашылады. Са (кальций ) - өсімдіктің биіктеп өсуін қамтамасыз етеді, тамыр жүйесі жақсы дамиды, заттар алмасу процесі артады, ферменттердің ( күшейтеді) активтілігі артады. Сu (мыс)тыныс алуды, фотосинтезді, ақуыздың алмасуын реттеп отырады. Құрғақшылық, аязға , ыстыққа төзімділігін артады. Fe ( темір) бойлап өсіру биосинтездік ауксиндерді, ақуыз және көмірсулар заттарының алмасуын, тыныс алу, фотосинтезді реттеп отырады. Mn (маргенец)тыныс алуды, фотосинтезді, ақуыздың алмасуын реттейді, ферменттер құрамына енеді және ферменттерді белсендендіреді. Zn (цинк) фосфордың, көмірсулардың, липидтердың, ақуыздардың және дәрумендер биосинтезі мен биіктеп өсіру затты - ауксиндердіалмасуын реттейді. B ( бор) ақуыз заттарын, көмірсуларын, ұрықтануын, тозаңдануын реттейді. Mo (молибден) ауада азоттың фиксациясын жоғарлатады, дәрумендермен хлорофилл синтезін, фосфордың, көмірсулардың, азоттарды реттейді [21] .
Көкөніс ауыспалы егістері. Көкөніс дақылдары мен картоп өсіру үшін 6 танапты көкөніс ауыспалы егісін енгізу қажет. Соңғы жылдары көкөніс пен картоптың егіс алқабы 2 еседен астам өсті. Негізінен ауыспалы егіс жүйесі бұзылып, гектар түсімділігі едәуір төмендеді, қалыптасқан жағдай егіншілік жүйесінің бұзылып, шаруа қожалықтарында көкөніс дақылы жылма-жыл қайталанып, бір танапта немесе масақты отамалы дақылдардан соң орналастырылып келеді. Көкөніс өсіретін аудандарда жоңышқаның үлес салмағы 9-17 пайыздан аспай отыр. Өнімділікті арттырудың және сапасын көтерудің ең негізгі факторының бірі ауыспалы егіс жүйесін енгізу және игеру болып табылады.
І нұсқа ІІ нұсқа
6 танапты көкөніс ауыспалы егісі 6 танапты көкөніс ауыспалы егісі
1.Дәнді дақыл,жоңышқа 1 жыл 1. Дәнді дақыл,жоңышқа 1 жыл
2.Жоңышқа 2 жыл 2. Жоңышқа 2 жыл
З.Жоңышқа 3 жыл 3. Жоңышка 3 жыл
4.Картоп 4. Бақша дақылдары
5.Картоп 5. Қызанақ (томат)
б.Көкөніс 6. Қияр+басқа да көкөністер
Агроқұрылымдардың мамандануына байланысты және нарықтық қатынас заманында сұранысқа орай 3 жылдық жоңышқадан соң қырыққабат, қызанақ, қияр+пияз немесе тамыр жемістер орналастырып, ауыспалы егіншілік жүйесін ғылыми негізде жүргізуге болады.
Жекелеген жер көлемі шағын фермерлік шаруашылықтарда екпе өсімдіктерді бір жерге кезектестіріп өсіру әдісі, егіншіліктің қарқынды түрі болып есептелінеді. Мұндай жүйе кезінде егістік жерде дәнді дақылдар, отама дақыддар (күздік бидай, көкөніс, картоп, жүгері), малазығындық дақылдар (шөптер, тамыр жемістер) өзара алмастырылып үнемі өсіріле береді. Ауыспалы егіс құрамында таза жер болмайды. Ескерте кетер бір мәселе - дәнді дақылдарды жиып болысымен сидералдық дақылды (бөрібұршақ, тасбұршақ пен дәнді дақылдың аралас егісі, түйежоңышқа т.с.с.) жасыл тыңайтқыш ретінде өсіріп, көк күйінде топыраққа араластырып жыртып жіберу қажет. Ол топырақты азот қосылыстарымен және басқа да өсімдікке қажетті қоректік заттармен байыту үшін жасалынатын агротехникалық тиімді шара [21-22].
Көкөніс шаруашылығының дамуы мен болашағы. Әрбір өсімдіктің өзінше ерекшелігімен қатар пайдалы жақтары да болады. Сол пайдалы жақтарын пайдаланудың да әр түрлі жолдарының барын өмір көрсетіп отыр. Сол өсімдіктердің бірі көкөніс дақылдары.
Бұлардың жапырағы мен тамыр жемістері және қауын,қарбыз, асқабақ жемістерінде организмге шипа болатын алуан түрлі заттар, витаминдер бар. Медициналық сараптаулардың анықтамасы бойынша күніне организм 300 грамм көкөніс пайдалану керек, оның 55 грамы сәбіз болуға тиіс. Көкөністердің қай сортын алсаң да, оның дәмділігіне, сапалығына қарай бағаланады. Мысалы: көкөніс, бақша дақылдарының жемістері диабет, асқазан, бауыр, өт жолы, нерв жүйелерінің жұмыс істеу жағын, сондай-ақ бүйрек, бауыр, жүрек жұмысын, қуық ауруларына пайдалы екені баршамызға аян. Сондықтан бұлардың сапасы төмендемей, жыл сайынғы өнімдері кемімей, артып отырса, ғылым ұсынған озық технологияны қолдана отырып, жеткілікті түрде қамтамасыз етуге болады. Осыған орай Оңтүстік Қазақстанда жыл сайын 60 мың гектар суармалы жерге көкөніс дақылдары егіліп, оның өнімдері халықтың тұтынуына беріліп отыр.
Егістік жердегі көкөніс дақылдарының өнімділігі дер кезіндегі күтіп-баптауға байланысты. Егістік жердегі топырақ ылғалдылығы, ауа райының әр түрлі болуына қарай, сол жерде өсетін көкөніс дақылдарының сорттары да әр түрлі болады. Осыған орай ғылыми жұмысымызда көкөніс дақылдарын өсірудің жолдары, агротехникалық шаралары, түрлі сорттары жайында нақты мысалдар келтірілген [22].
Сәуір айында 50-55 күндік көшеттер отырғызылады. Мұның алдында суару арықшалары тартылып, суарылады.
Оңтүстік Қазақстан обылыстық мемлекеттік сорт сынау инспектурасы,Сарыағаш кешенінің көкөніс өсірушілерінің тәжірибесі көрсеткендей, кеш пісетін қызанақ өсіру үшін салқын көшет өндіретін орындарға мамыр айының алғашқы онкүндігінде тұқым сеуіп, көшеттерді маусым айының бірінші жартысында отырғызу тиімді болып табылады. Бұл жағдайда олар вирус ауруларына аз шалдығады және түсімі әр гектарға шаққанда 300-350 центнерге дейін жетеді. Қызанақ отырғызудың күзгі және жазғы мерзімдерінің ұштастырылуы өнімнің біркелкі өндірілуіне жағдай жасайды [23].
Ерте пісетін қызанақтар үшін қоректену ауданы - 70 х 25 немесе 60 х 35 см, кеш пісетіндер үшін - 70 х 70 немесе 60 х 60 см болуы керек. Әрбір ұяда 2 өсімдіктен орналастырылады.
Өсіп-жетілу кезеңінде (өсу кезеңі) қызанақ әр гектарға 600-700 текше метр есебімен 8-12 рет суарылады.
Минералдық тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру қопсытумен бір мезгілде жүргізіледі. Бірінші үстеп қоректендіруде -гектарына 40-50 кг әсерлі зат есебімен аммиак селитрасын, 100-120 кг суперфосфат, 40-60 кг калий тыңайтқышын, екіншісінде - гектарына 60-70 кг фосфор және калий; үшіншісінде 70 кг аммиак селитрасын, 50 кгфосфор және калий тыңайтқыштарын енгізу керек. Топырақтың құнарлылығын арттыру үшін әр гектарға 40 т шіріген көң немесе 6 т биологиялық қарашірік (биогумус) енгізутиімді агротехникалық шара болып табылады [24].
Минералдық тыңайтқыштар үстеп коректендіру жолымен 3 мерзімде енгізіледі: алғашқысы көшет тамырлағаннан кейін, екіншісі - алғашқысынан кейін 10-15 күн өткен соң, үшіншісі - бас байлай бастағанда. Бірінші және екінші үстеп қоректендіруде тыңайтқыштар 1 гектарға аммиак селитрасының 100 кг мөлшерімен, ал үшіншісінде аммиак селитрасының сондай мөлшерімен және суперфосфаттың 150 кг, калий тұзының 100 кг мөлшерімен енгізіледі[24].
Көкөніс дақылдарының өндірісі мен сапасы тұқым шаруашылығын ұйымдастыруға тікелей байланысты. Соңғы жылдарда облыста сорттық тұқым дайындау көлемі едәуір кеміп, жоқтың қасы болып отыр. 80-ші жылдардың бас кезінде облыста тұқым дайындау көлемі 3,5-4 мын центнерге дейін жеткен болатын. Сол кездері тұқымның осы мөлшерінің тек 20 пайызьг ғана облыс ішіндегі егіске пайдаланылып, қалған 80 пайызы сыртқа шығарылатын.
Бұрын сортты тұқым өндіретін 9 шаруашылық Сайрам, Түлкібас, Төлеби аудандарында шоғырланған еді, қазір ол шаруашылықтардың барлығы жеке шаруа қожалықтарына, өндірістік кооперативтерге бөлініп, негізгі мамандандырылған бағыттарынан өзгеріп кеткен.
Облыста көкөніс дақылдарының тұқым шаруашылығын мамандандыру мен шоғырландыруды жетілдіру үшін ауданаралық тұқым шаруашылығы бірлестіктерін құрған тиімді.
Көктемде ѳсімдік өсе бастаған кезде әр гектарға 200 кг мөлшерінде аммиак селитрасымен үстеп коректендіреді, аурулар мен зиянкестерге қарсы алдын алатын өңдеулер жүргізіледі.
Тұқымдық пияз оның шатыршаларында жекелеген жарық қауашақтар пайда болған кезде қысқа мерзім ішінде сабақтарын қырқу жолымен жиналады. Қырқылған шатыршалар пісіп-жетілуі үшін қырманға әкелінеді. Жақсылап кептірілген пияз бастарын үгітіп, сумен шайып, одан кейін кептіреді және тұқым тазартқыш машиналармен тазалайды.
Жабық топырақ. Жалпы көкөніс өсірумен қатар, ассортиментті ұлғайту, халықты жыл бойы жас жеміспен қамтамасыз етуді жақсарту маңызды міндеттердің бірі болып саналады. Бұған негізінен жылыжайлардың құрылысы мен пайдалануының өнеркәсіптік тәсілге көшірілуіне байланысты соңғы жылдары көптеген сапалық өзгерістерге ұшыраған жабық жерлердегі көкөніс шаруашылығын кеңейту арқылы жетуге болады[25].
Республикамызда жылыжайлық комбинаттар салуға және көкөністі күзгі-қысқы, ерте көктем кезеңдерінде өсіруге Оңтүстік Қазақстан облысының жағдайлары анағұрлым қолайлы.
Ерте пісетін көкөністер өндірісін ұлғайту үшін синтетикалық пленкалар қолданудың зор маңызы бар. Ерте пісетінкөкөністерді өсіретін үлкен алаңдарда пленкалар қолданудың қарапайым, әрі арзан тәсілі - әр түрлі типтегі шағын габаритті пленкалық жаппалар болып табылады.
Ашық күні көп және жоғары интенсивті күн сәулесінің реакциясы бар облыс климаты жағдайларында пленка жаппаларын наурыздың екінші онкүндігінен бастап, сәуірдің басына дейін пайдалануға болады.
Пленкалардың арасында ең алдымен тұқым себу арқылы аскөк, ақ сүттіген, саумалдық, шалғам тәрізді жасыл көкөністерді, сондай-ақ қауын, орамжапырақ өсірген тиімді. Бірінші айналымда жылытылған топырақта өсірілген дақылдар үшін желден жақсы қорғалған және сумен қамтамасыз етілген құнары жоғары танаптар таңдап алынады. Топырақ күзден бастап әзірленеді. Алғы дақыл жиналғаннан кейін тың көтеріледі, сонымен бір мезгілде әр гектарға 40 т қарашірінді немесе 40-50 т көң енгізіледі.
Көктемгі қопсытудың алдында минералдық тыңайтқыштар: әр гектарға 1,5-2 ц аммиак селитрасы, 4-3 центнер супер-фосфат, 1,0-1,5 центнер хлорлы калий енгізіледі.
Жасыл көкөністер себу және ерте пісетін орамжапырақ отырғызу егістікке шығуға мүмкіндік болған бойда, яғни неғұрлым ерте мерзімде жүргізіледі. Жасыл көкөністердің тұқымы (аскөк, ақ сүттіген, шалғам) алдын-ала әзірленген егістікке әрқайсысында 4-5 қатары бар жолақ бойынша себіледі. Қатарларының арасы 10-12 см, ал өзара аралығы 2-4 см болады немесе жолақтық ен бойынша (50-60 см) жаппай егіледі.
Тұқым себу мөлшері - ақ сүттіген үшін әр шаршы метрге 1,5-2, шалғам 4-5, аскөк 35-40 г [24-25].
Ерте пісетін орамжапырақ кѳшеттері кѳшетханаларда немесе қосымша түрде жылытылған пленкалы жылыжайларда дайындалады. Көшеттер отырғызылмас бұрын қультиватормен арықтар тартылып, олар суарылады. Пленка астына отырғызу үшін орамжапырақтьщ нөмірі бірінші Дынерская, Золотой гектар, Июньская ранняя секілді ерте пісетін сорттары пайдаланылады.
Отырғызу жүйесі екі ізді жолақты, жолақтардың арақашықтығы 100 см дейін және жолақтардағы қатарлардың арасы 40-50 см болады.
Жаппалар астында қолайлы температура режимін сақтау бірінші айналымдағы кѳкѳніс дақылдарын күтудің маңызды элементі болып табылады. Ең қолайлы температура - 15-20°С. Жылытылған топырақ туманды күні аздап, ал ашық күндері қатты желдетіледі.
Жасыл көкөніс өсіп-жетілу кезеңінде 1-3 рет, ал ерте пісетін орамжапырақ 6-8 рет суарылады. Арам шөптерді отау мен қопсыту жұмыстары тұрақты түрде жүргізіледі.
Бірінші айналымдағы дақылдардан пленкалар мен көшетханалар қияр, қызанақ, бұрыш, баклажан сияқты жылу сүйгіш дақылдардың егістігін жабуға пайдаланылады.
Екінші айналымда жылу сүйгіш көкөністер өсіретін алаңға қойылатын талаптар мен топырақ дайындау бірінші айналымдағы суыққа төзгіш дақылдардыкімен бірдей.
Бұрыш, баклажан, қызанақ көшеттерінің қолайсыз жағдайларға төзімділігін арттыру үшін фосфорлы-калийлі тыңайтқыштардың жоғары фонында өсіру керек. Көшеттер культиватормен тартылған арықтарға 20-25 күндік қиярды, 40-45 күндік қызанақты, 60-70 күндік бұрыш пен баклажанды екі ізді жолақты жүйе бойынша жолақтардың арасын 90-100 см, жолақтардағы қатарлардың арасын 30-50 см және қатарлардағы өсімдіктердің арасын 40-30 см етіп отырғызады. Отырғызып болған соң іле-шала алаңға доғалар орнатылып, оларға полиэтилен пленкалары жабылады.
Жылу сүйгіш көкөністерді жабу үшін пленканы қайта пайдалану дақылдардың көшетін ашық топыраққа қарағанда 2-3 апта бұрын отырғызуға мүмкіндік береді. Көшет өсіру үшін шағын габаритті пленка жаппаларымен қатар пленкалы жылыжайлар кеңінен қолданылады. Облыс жағдайында күн сәулесімен жылытылатын жылыжай наурыз айынан бастап желтоқсан айына дейін, ал арнайы жылытқышы барлары жыл бойы пайдаланылады.
Ерте пісетін орамжапырақ пленкалы жылыжай топырағында ақпанның бірінші онкүндігінде, ал қызанақ, бұрыш пен баклажан үшінші он күндігінде себіледі. Тұқым маркалағыш арқылы қолмен немесе СОП-43, ПРСМ-7 сепкіштерімен себіледі. Орамжапырақ пен қызанақ тұқымдарының себу мөлшері әр текше метрде - 4г, баклажандікі - 6г, бұрыштікі - 8г. Өскіндер пайда болғанша ауа температурасының: капуста үшін 18-22°С, басқалары үшін - 20-28°С болуы керек.
Өскіндер шыққан соң жылыжайда 5-7 күн бойы температура орамжапырақ үшін- 6-8°С, қызанақ үшін -12-15° С, түнде - 8-10°С, баклажан мен бұрыш үшін күндіз - 14-16°С, түнде -6-12°С болуы тиіс. Ал одан кейінгі кезеңдердетемпература орамжапырақ үшін - 14-18°С, басқалары үшін ашық күні -20-25°С, бұлтты күні - 17-20°С, түнде -10-12°С болғаны жөн. Алғашқы нағыз жапырақтар пайда болғанда өскіндерді әр текше метрге 300-350-ден қалдырып сирету керек, одан кейін өскіндер үстеп қоректендіріледі.
Үстеп қоректендірудің біріне тұз қосқан да тиімді. Бұл тұздың құрамына мынадай микроэлементтер (10 л суда) кіреді: 1-2 г бор қышқылы, 0,5-1 тотияйн немесе 0,5-1 г күкірт қышқылды мырыш. 10 л ерітінді 6-8 шаршы метр жерге қолданылады. Алғашқы үстеп қоректендірулердің бірін органикалық тыңайтқыштармен алмастырған жөн, 10 л көң ерітіндісіне 20-30 г суперфосфат қосу керек. Пленкалы жылыжайларда өсірген көшеттердің өзіндік құны көңді көшетханалардан 50-60 пайыз төмен.
Наурыз айының 1-ші, 3-ші онкүндігінде, сәуірдің I онкүндігінде, ерте пісетін орамжапырақты тұрақты орынға көшіргеннен кейін, жылыжайға жабық топырақта да өсірілетін негізгі дақылдар - қияр мен томат, ал күзгі айналымда сарымсақ отырғызылады. Дунганский 128 сортын өсірген де жақсы нәтижелер береді [25].
Күзгі айналым көкөніс дақылдарын себу мен отырғызу қыркүйектің аяғында, ал жинау қарашада жүргізіледі. Күзде жылыжайдың әрбір текше метрі 8-10 кг қарашіріндімен байытылады. Негізгі дақыл - қызанақ отырғызу алдында жылыжайларды залалсыздандыру керек. Оңтүстік Қазақстан обылысының сортсынау бөлімініңСарыағаш кешені мәліметтеріне қарағанда көшеттерді пленкалы жылыжайларға отырғызудың ең қолайлы мерзімі наурыздың 2-ші онкүндігі болып табылады. Көшеттер өсіруге баса назар аудару қажет. Тұқымдарды егер алдында ас тұзының 5 пайыздық ерітіндісінде өңдеу өскіндердің бітік шығуына, жақсы өсуіне, жетілуіне және өнімнің 11 пайыздан 20 пайызға дейін артуына мүмкіндік жасайды. Көшеттікте тұқым ақпанның бірінші, екінші онкүндігінде себіледі.
Полиэтилен стакандарында өсірілген көшеттердің сапасы жоғары болады. Бұл арада температура режиміне баса назар аудару қажет. Өсіп - өнудің алғашқы кезеңінде көшет биіктей бастайды, бұл оның сапасын төмендетеді, отырғызуын қиындатып жібереді. Сондықтан өскіндер пайда болған соң температураны 25-30°С аралығында ұстап, одан кейін 4-7 күн бойы күндіз 15-17 градусқа дейін, ал түнде 12-16 градусқа дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
... .
Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы жұмысы
Дипломдық жұмыс
5В080100 мамандығы- Агрономия
ШЫМКЕНТ, 2014 ж.
Ф.7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
... .кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________.
"_____"________2014 ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы жұмысы
5В080100 мамандығы- Агрономия
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
ШЫМКЕНТ, 2014ж.
Аннотация
Сарыағаш ауданында қызанакты өсірудің интенсивті технологиясы такырыбында жазылған диплом жұмысы 68 - беттен тұрады.
Диплом жұмысында Сарыағаш ауданы жағдайында қызанақтан жоғары,
сапалы өнім алуды қамтамасыз ететін, су қоры көздерін үнемдейтін, қызанақты
өсірудін экологиялык және экономикалык тиімді технологиясы қарастырылған.
Диплом жұмысы кіріспеден, аналитикалык бөлімнен.технологиялық бөлімнен, тіршілік кауіпсіздігі және еңбекті корғау,коршаған ортаны қорғау, экономика, қорытынды бөлімдерінен, 7 сурет пен 8 кестеден , 29 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Оңтүстік өңіріндегі қызынақ дақылына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2 Оңтүстік өңіріндегі қызанақ дақылының өсірілу жағдайлары ... ... 13
1.3 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Микроэлементтерді көкөніс егістігіне қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.5 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдарын бүлдіретін зиянкестер
және басқа зиянкестердің тудыратын ауруларына ,
арамшөптерге сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.6 Оңтүстік өңіріндегі көкөніс дақылдары зиянкестерінің жаппай
көбеюі және оны болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.7 Тамшылатып суару технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
1.8 Тамшылатып суарудың негізгі кемшіліктері және оларды
болдырмау жолдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Сарыағаш ауданының аймақтық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ түрлері ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 ОҚО аумағының климаттық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.4 Қызанақтың биологиялық ерекшелігі мен агротехникасы ... ... ... ... ...33
2.5 Қызанақ сорттарының сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 37
2.6 ОҚО мемлекеттік сортсынау инспектурасыныңСарыағаш кешенінде өсірілген қызанақ сорттарына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 41
2.7 Қызанақты өсіруде тамшылатып суарудың негізгі
артықшылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.8 Қызанақ дақылын төменгі қысымды тамшылатқышпен суару ... ... ... 48
2.9 Жоғары өнімді қызанақ сорттарын өсіру - жоғары өнім кепілі ... ..50
3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 52
4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
5 Экономика ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Нормативтік сілтемелер
Осы диплом жұмысында төмендегідей құжаттарға сілтемелер пайдаланылған:
ГОСТ 13586.3-83 . Үлгілерді алу және қабылдау ережелері
ГОСТ- 12038-66-өнгіштік
ГОСТ-12040-66-өну күші
ГОСТ -10840-64 Тіршілікке қабілеттілігін анықтау
Анықтамалар
Осы диплом жұмысында төмендегідей терминдерге сәйкес анықтамалар пайдаланылған:
Гербицид - латынның герба шөп және цидо өлтіремін деген сөз.
Технология - өнімді және сапасын арттыру шаралары.
Селекциялық сорт- селекцияның ғылыми әдістеріне негізделген, ғылыми- зерттеу мекемелерінде шоғырланған сорт.
Сорт- селекция тәсілімен алынған, морфологиялық, биологиялық және тұқым қуалау қасиеттерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктердің жиынтығы.
Сұрыптау- тіршілік үшін күресте көбірек бейімделген организмдердің ұрпақтар бойы сақталуына тірелетін эволюцияның үш негізгі факторлардың біреуі.
Фотосинтез - өсімдік жапырағында Күн сәулесінің әсерінен су мен көмір қышқылы газынан органикалық заттың түзілу процесі.
Минералды қоректену - өсімдіктің топырақтан қажетті минералды тұздарды тамыр арқылы сіңіруі.
Эрозия - жерді өңдеу кезінде топпыраққа интенсивті ылғал жасау оның құрылымы мен құрылысының бұзылуына және топырақ құралу процесіне бағытының өзгеру.
Парник - көкөніс көшеттерін, сондай-ақ ерте пісетін көкөніс өсіруге арналған жабық құрылыс.
Үстеп қоректендіру - өсімдік өсіп тұрғанда қосымша тыңайтқыш енгізу әдісі.
Тамшылатып суару -- бұл ауылшаруашылық егістіктерін суарудың салыстырмалы түрдегі жаңа әдісі.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы диплом жұмысында төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар пайдаланылған:
ОҚО _ Оңтүстік Қазақстан облысы
ж.ж. - жылдар
ж.т.б. - және тағы басқалар
т.б. - тағы басқа
цга - 1 гектар жерден центнер есебімен алынған өнім мөлшері
см - сантиметр
% - пайыз
м - метр
ц - центнер
гсм3 - 1 куб сантиметрдегі грамм есебі
- кіші
- үлкен
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
млрд. - милиард
P - фосфор
N - азот
кгга - 1 гектарда килограмм есебі
ә.е.з. - әсер етуші зат
с.е. - су ерітінді
э.к. - эмульсиялы концентрат
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Қызанақ құнарлылығымен, өте дәмділігімен және жұғымдылығымен халықтың тағамға көбірек пайдаланатын көкөнісі.
Дәрумендердің көптігіне қарай қызанақты жеңіл (диеталық) тағам ретінде пайдаланады. 1 стакан шырыны А және С витаминдеріне тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас қызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің өрістеуін басатын күшті фитонцидтер сақталады және асқазан сөлінің секрециясына әсерін тигізеді, жүрек қызметін жақсартады. Арықтау қажет болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырынына араластырып пайдаланады. Езілген мәуесінің күшті бактерицидтік әсері бар болғандықтан іріңді жарақаттарды емдеуге қолданады. Қызанақтан әр түрлі 100-ден астам дәмдеуіш қоспалар жасалынады.
Қазіргі кезде жаңа технологиялардың қарқынды дамуы қызанақты өсіруге үлкен мүмкіндіктер туғызып отыр. Қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласына тамшылатып суару жүйесі еніп жатыр. Осы ретте тамшылатып суару технологиясын қызанаққа да пайдаланып, суды үнемдеп, мол өнім алудың жолын ойластырған жөн. Қызанақтың өнімділігін жоғарылатуға себепші бола алатын соңғы жетістіктерді қолдану қажет болып отыр. Бұл тәсілдің нәтижесінде дақылдың өнімділігі мен сапасын дүние жүзілік стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етуге болады .
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында сыртқы ортаның қолайсыз факторларына және аурулар мен зиянкестерге төзімді сорттарды пайдалану қажет. Сол себепті қызанақтың жаңа сорттарын экологиялық сынақтан өткізе отырып, осы аймақтың топырақ-климат жағдайына бейімделуіне назар аударып, тұрақты мол өнім беретін сорттарын сұрыптау негізгі мақсат болып табылады. Республика тұрғындарын көкөніс дақылдарымен толық қамтамасыз ету үшін жүйелі түрде сорт жаңарту және сорт ауыстыру тиіс.
Қорыта айтқанда, адам ағзаларының қалыпты қызмет етіп,колайсыз жағдайдан қорғаныштық қасиетінің арта түсуінде көкөніс дақылдарының орны ерекше.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.Зерттеудің негізгі мақсаты - Сарыағаш ауданы жағдайында қызанақтан жоғары, сапалы өнім алуды қамтамасыз ететін, су қоры көздерін үнемдейтін, экологиялық және экономикалық тиімді тамшылатып суару технологиясын зерттеп, көкөніс шаруашылығына ұсыну.
Бұл мәселені шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
әдеби мәліметтерге сүйене отырып, мақсатты түрде қызанақтың будан сорттарына сипаттама беру;
қызынақтың будан сорт үлгілеріне фенологиялық бақылауы жүргізу ;
қызанақ сапасын арттыру үшін су қоры көздерін үнемдейтін тамшылатып суарудың экологиялық және экономикалық тиімділігін анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:Сарыағаш ауданы жағдайында қызанақ сапасын арттыру үшін су қоры көздерін үнемдейтін тамшылатып суарудың экологиялық және эконмикалық тиімді технологиясын көкөніс шаруашылығына ұсыну.
1 Аналитикалық бөлім
1.1 Оңтүстік өңіріндегі қызынақ дақылына сипаттама
Қызанақ
Алқа тұқымдасы -Solanaceae.
Туысы: қызанақ - Lycopersicum
Түрі: мәдени қызанақ - L. esculentum.
Қызанақ дақылының тарихы.Бұл дақыл Еуропаға XVI ғасырда ғана әкелінген. Ең бірінші шыққан отаны -- Оңтүстік және Орталық Американың ыстық аймақтары (Перу, Эквадор, Чили). Ал Мексикада қызанақты ерте заманнан тағамға пайдалана бастаған, онда бұл дақыл біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда белгілі болған. Ертедегі ацтектер оған "томатль" -- "томат" деген ат қойған. Бұл "үлкен жидек" деген мағына береді. Ертедегі теземдіктер мен үнділер Мексикадан Перуге дейін Америка анықталмай тұрып өсіре бастаған. Қызанақ дақылын Еуропаға бірінші болып испандар, португалдар, италиялықтар әкеліпті, ал италиялықтар жемістерінің сарьшығынан оған "Томато" -- "алтын алма" деп ат қойған. Кейінірек француздар жемістерінің қызыл жүрекке үқсастығынан "поми д* амур" -- "махабат алмасы" деп атаған.
Еуропада оны ұзақ мезгіл экзотикалық-таңғажайып ретінде (гүлдерінің әдемілігі мен жемісінің қанық қызыл түсінен) бағалаған, немесе дәрі ретінде пайдаланған [1].
Ғылым Академиясының сөздігіндегі мәлімдемесінде К.Кондратович (1790) "Алма", "помо аморис" -- арапша -- алкакенги, соланум ликоперсикум деп атаған. Қазіргі кезде әр халық әр түрлі атайды:азербайжандар мен армяндар -- томат, белорустар -- памидоры, грузиндер - памидоры, орыстар - помидор, болғарлар, молдавандар - томат, ағылшындар -томато, лове аппле, француздар - томаат, поми д*амур, италяндар - памидоро, испандар, португалдар, немістер -- томате, голландтар -- томат, даттар -- томатер, шведтер -- томтес, румындер -- патлагела розии, венгрлер -- парадиксом, словендер -- раизко иаболко, сербтер -- раикика, чехтар -- раиска иабліска (райское яблоко) -- жұмақ алмасы, поляктар -- қызанақ, иаблко злоте -- алтын алма -- алтын жеміс т.б. Әрбір халық өзінше ат қойып алған, біздің халық "сүйер ұлдың аты көп" дейді емес пе?
Швед табиғат зерттеушісі Карл Линней қызанақты латындардың атауында "солянум ликоперсикум" "қасқыр персигі" депті, осы аты бүгінгі күнге дейін сақталған, осыған байланысты "улы" деген ұғым да болған. Сондықтан 1840 жылға дейін американдықтар "улы" деп келген, шындығына келгенде піспеген қызанақ жемісінде улы алколоидтың барлығы, анықталған [2].
Қызанақ - көп жылдық шөп тектес өсімдік. Біздің елдегі құбылмалы ауа райына қарай бір жаздық дақыл. Өсіп-өну дәуірінде әрбір жапырақтарының қойынында жанама жас сабақ бұталары қалыптасады, бұлар өсіп-жетіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымен ұзарып өсе береді. Одан әрі өркен жаюы үшін тіреуіштерді немесе шипагерлерді қажет етеді. Орташа, кеш пісетін сортгары ұзақ мезгіл өсіп жетіледі. Егер салқындық болмаған жағдайларда жапырақтары мен сабақтарында қолға жұққыш жабысқақ шырын бөлетін түктері болады және бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды. Тұқымдары көктеп шыққаннан соң, немесе көшеттері отырғызылып өскеннен кейін сабағында 6-11 жапырақтары пайда болады да, гүлдей бастайды. Сабақ бұтақшаларының өсуі ұшар басында шоқ гүлдерінің құрылуымен тоқталатын нағыз бұталы түрлері бар. Бұталы түрлерінің сабақтары айтарлықтай берік болғанымен, жемістері үлкейіп салмақтанғанда майысып, топыраққа дейін жеткізеді. Сабақтары көп бұтақтанып, жанама бүйірлік өскіндері қалыптасады. Ерте пісетін сорттары 6-8 жапырақтан, ал кеш пісетіндері 9-11 жапырақтан кейін гүлдейді, осы гүлшоғырларынан кейін ортаңғы сабақ өсуін тоқтатып, негізгі өсу жанама бұтақтарға ауысады.
Ерте пісетін сорттарының жанама сабақтарының ұзындығы -- 60-80 см кеш пісетіндерінің 150-200 смдейін жетеді.Ерте пісетіндерінің жанама сабақтарында 1-2 жапырақтан кейін гүлшоғырлары мен жемістері калыптасады, ал кеш пісетіндерінде 3-4 жапырақтан кейін гүлшоғырланады және жемістенеді.
Гүлдері қос жынысты, сары түсті, ұсақ шашақ гүлшоғына шоқшабас шоғырланған. Қызанақ -- өздігінен тозаңданатын дақыл, бірақ ыстық, құрғақ ауа райында жел мен араның көмегімен тозанданады. Гүлдерінің шоғырлары 3 түрге бөлінеді: әдеттегідей -- гүлдері мен болашақ жемістері кезектесіп бір сабаққа орналасады (1-түрі). Егер гүлдері мен жемістері бір бұтақ сабағында бірнеше рет бұтақтанып орналасса -- күрделі түрі (3-түрі). Сабағында 1 түрі мен 3 түрінің орналасулары қайталанатын болса -- оны аралық жемістерінің орналасуы дейді. Гүлдену түрлері әрбір сорттың өзіне тән ерекшеліктеріне және өсіріп-өндіру жағдайларына бағынышты [3].
Гүл шоғырлары құрылымы жағынан -- жинаңқы және шашырақы болып келеді. Бұндай болуы гүлдер сабағының ұзындығына, орналасуының жиілігіне жене гүлдер сабағының ұзынды-қысқалылығына қарай белгіленеді. Гүлдері жемістерінің саны жағынан аз (7-9) және көп (10-20) одан да көп жемісті болып ажыратылады. Гүлденгеннен кейін жемістерінің даму кезеңі 2 мерзімге созылады. Өсіп-өнуі ауа райының жағдайларына қарай кішкене жемістері -- 27-32 тәулік бойы өсіп толыса береді, бұл кезендерде 12-15 тәулікте піседі. Осы жағдайда жасыл-көк түстерінен -- ақшыл, боз, қоңырқай, сары болып қызара бастайды, бұл -- пісу түстері. Ол әрбір сорттың ерекшеліктеріне байланысты болады.
Піскен жемістері әртүрлі пішінді -- домалақ, дөңгелек, жалпақ, алмұрт, өрік тәрізді болып келеді (1-сурет).Жемістерінің орташа салмағы 80 грамға дейін кішкене, 150 грамға дейінгілері орташа, 150 грамнан асқандары үлкен болады. Жемістеріндегі ұялардың саны -жеміс жапырақтарының қосындысына да тең болады, алтұқымдық ұялар - 3-тен 20-ға дейін және одан да көп болуы мүмкін.
Ұялардың орналасуы бір бағытқа бөлінген, ал дұрыс еместері шашыраңқы, әр тарапқа бөлінген. Ұялары аз сорттардың жемістерінде тұқымдар көп, ал көп ұялы сорттардың жемістерінде тұқымдар аз болады. Жемістерінің дәмділігі, тәттілігі жағынан аз тұқымдылары артық.
Сурет 1. Қызанақтың жемістері
Жемістерінің қабықшалары неғұрлым жұқа болса, соғұрлым сондай тәтті, әрі дәмді болады. Жұқа қабықшалы жемістер тасымалдауға және сақтауға төзімсіз. Қалың қабықты, тығыз жемістер онша дәмді емес, тәттілігі жағынан жұқа қабықтыларға қарағанда әлдеқайда төмен. Бірақ, қалың қабықтылар тасымалдауға, сақтауға төзімді келеді[4].
Қызанақ көп сабақтанып, жанама бұтақтанып өсіп-өнетін дақыл. Сондықтанда жемісті де өте көп береді. Тез дамитын тамыр жүйелері өте өсімтал, тұқымдары егілгеннен кейін бірінші болып тамырлары пайда болады. Содан кейін ғана тұқымдардың жарнағынық жапырақшалары көктеп шығады, ал осы орында өсетін болса тамыр жүйелері топырақтың 150 см терең қабатына дейін, ал жан-жағына 80-100 см дейін жайылады. Осыған байланысты тұқымдары егіліп өсірілетін қызанақ көшеттерімен өсірілгендерге қарағанда құрғақшылыққа, ылғалдың жетіспеушілігіне төзімді болады. Көшеттермен отырғызылатын болса, тамыржүйелері 80-90 см топырақ қабатына, 60-70 см жан-жағына ене алады. Сондықтан көшеттерімен отырғызылған егістікке ең кем дегенде жұмасына бір рет 25-30 см терендікке жеткенше су жіберу қажет. Осы әр түптен 2 кг-нан 10 кг дейін сапалы өнімдерін алуға болады.
1.2 Оңтүстік өңіріндегі қызанақ дақылының өсірілу жағдайлары
Жылуға қатынасы.Қызанақ ыстық, жылы аймақтарында жақсы өсіп-өніп, өте мол өнім беретін дақыл. Тұқымдары ақ-сұр, қою түкті, жүрек тәріздес болып келеді. Мың тұқымының салмағы -- 2,7-3,3 грамм. Тұқымдары ылғалды топырақтың жылуы 10-12 °С-да 10-12 тәулікте көктеп шыға бастайды. 20-25°С дан жоғары болса, 5-6 тәуліктен кейін өніп шығады. Өсіп-өнуіне, жемістерінің пісуіне ең қолайлы жылылық күндіз 20-25°С, түнде 17-18°С. 16°С-да гүл-денуі кешеуілдейді, 10°С-да өсуін тоқтатады, ал минус 1,5°С-да мүлдем құриды. Сонымен қатар, бұл дақылүшін өте жоғарғы жылылық 33°С-та өсуін бояулатады, ал 35°С-қа жеткенде өсуі жөне фотосинтезі тоқталады, егер осы мезгілде ауаның салыстырмалы ылғалдығы 40-45°С дейін төмендесе жеміс түйіндері түсе бастайды[7].
Ылғалға қатынасы.Қызанақ топырақтың ылғалдылығын көп қажет етеді, өйткені ылғал қуатты тамыржүйелерін, жемістерін қалыптастырады. Топырақта ылғал аз болса, қызанақ өсуін тоқтатып, гүлдері мен жаңадан қалыптасқан түйіндерін түсіреді. Ылғал жетіспегенде жапырақтарының шеттері жоғары қарай жиырыла бастайды. Ал, жемістері пісе бастағаңда топырақтың ылғалдығы азайып, тез өзгерсе, онда жемістерінің сыртқы қабықшалары жарыла бастайды. Ауаның ең қолайлы салыстырмалы ылғалдығы 50-60% кем болмауы тиіс. Ылғалдық жоғары болса, гүлдері нашар тозаңданады, жапырақтары құбаланып, бактериялық қара дақ және басқа да ауруларға және жемістері фитофтораға шалдығады.
Ауадағы ылғалдың тез өзгеріп тұруы. Жемісінің төбесінің шіруін күшейтеді. Көктеп шыққаннан жемістенгенге дейін топырақ қабатының ылғалдығы 60-70%, ал жемістері пісіп жетілуі үшін 75-80% болуы қажет.
Жарыққа бағыныштылығы.Қызанақ дақылы ашық күн сәулесі түсетін топырақта жақсы өседі. Күн сәулесі түспейтін келеңкеде қажетті фотосинтез жеткіліксіз болып, сабақтары және жапырақ арасы ұзарып, жемістері кішкентай, аз болып қалады. Күн сәулесі жетіспесе жапырақтары көмір қышқыл газын сіңіре алмай ұзақ мерзімге дейін өсіп-өнуі кешігеді. Қызанақтың кейбір сорттары оңтүстік аймақтарда қысқа күндік, ал солтүстікте ұзақ күндік болады. Қызанақты зерттеген кейбір ғалымдар оны "бейтарап дақыл" дейді.
Күресу шаралары: қызанақ жемістері пісіп келе жатқан кезде улаған жемді (1 кг күнжара ұнына 60 грам арсенат кальций қосып немесе 100 грам 5,5% ДДТ дусты) тастау қажет. Сүдігерді күзде міндетті түрде жүргізу керек[8].
Қара дақ. Жапырақта ұсақ майлы дақтар пайда болады, бұлар біртіндеп үлкейіп, қарая түседі. Жапырақ кеуіп, семе бастайды. Осы кезде қарсы күрес жүргізілмесе жемістерінің сыртқы бетінде қарауытқан дөңес, ылғалды, сақина тәріздес дақтар пайда бола бастайды. Піскен жемісінде дақтың астындағы қабықтарында ұлпалары шіри бастайды. Ауруды қоздыратын бактериялар зақымданған қызанақ сабақтарының қалдықтарында қыстайды.
1.3 Қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы
Көкөніс дақылдарының арасында көп таралғандардың бірі. Қызанақ құнарлылығымен, өте дәмділігімен және жұғымдылығымен халықтың тағамға көбірек пайдаланатын көкөнісі.
Әбден піскен қызанақтың құрамындағы С дәрумені лимон,апельсиндегідей, ал алмадан 4 есе көп болады. Ол дәрумендерге байлығымен ерекше бағалы, ал пісіп жетілмеген көк мәуелерінде витаминдер мүлде жоқ. С витамині 140-940 мг дейін, каротин - 120 мг дейін болады. Сонымен қатар, қызанақ құрамында 0,39 мг Е, 0,08 мг В,В, 0,04 В2, 11 мг В1, 0,53 мг РР витаминдері бар. Биотин - 1,2 мг, қышқылдар -- 0,53 мг, никотин -0,25 мг, фолий - 11мг, темір, фосфор тұздары, әсіресе, калий көп. Соңгы кездерде әртүрлі ісіктерді тоқтатын ликопеннің барлығы анықталды. Қант 1,6-6,4% дейін, органикалық қышқылдардан -- лимон қышқылы (0,3-1,7%), сүт және алма қышқылдары бар, ал қымыздық қышқылы картоп, қызылшаға қарағанда аз. Органикалық қышқылдардың болуының арқасында қанның сілтілігі көбейеді. Қызанақ мәуесінде калий мен биязы талшықтар көп болғандықтан адамдардың барлығына, әсіресе зат алмасудың бұзылуына байланысты жүрек-тамыр жүйесінің ауруларына шалдыққандарға ем-дәрі ретінде ұсынады. Құрамында қымыздық қышқылы аз болғандықтан аяқ-қол буындарында сары су, тұз жиналған ауруларға пайдаланылады[9].
Дәрумендердің көптігіне қарай қызанақты жеңіл (диеталық) тағам ретінде пайдаланады.1 стакан шырыны А және С витаминдеріне тәуліктік қажеттіліктің жартысын қамтамасыз етеді. Жас қызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің өрістеуін басатын күшті фитонцидтер сақталады және асқазан сөлінің секрециясына әсерін тигізеді, жүрек қызметін жақсартады. Арықтау қажет болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатысы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырыньша араластырып пайдаланады. Езілген мәуесінің күшті бактерицидтік әсері бар болғандықтан іріңді жарақаттарды емдеуге қолданады. Қызанақтан әр түрлі 100-ден астам дәмдеуіш қоспалар жасалынады.
Қызанақ жемістерін маринадтау. Алдымен маринадтауға қажетті қоспа ерітінді дайындап алынады. Бір литр қоспа дайындау үшін 1 литр суға 50 грамм қант, 60 грамм тұз салынады. 5 минут қайнатылғаннан кейін суытылып, дәкемен сүзіледі. Осылай дайындалған ертіндінің үстіне 40 грамм сірке қышқылы, 820 грамм қайнаған су, 80 грамм қант, 35 грамм тұз, 2 грамм қара қарақаттың жапырағы, 4 грамм аскөк, 2 грамм лавр жапырағы, 7 грамм сарымсақ қосады да, шыны ыдысқа құйып араластырады.
Маринадтау үшін жемістердің көлемі біркелкі, қызыл, піскен, қабығы бүтін, тығыз, жаңаданжиналған жақсысы тандалып алынады. Жемістерді салқын суға жақсылап жуып, банкілерге еппен қатар-қатар орыналастырады да, әзірлеген маринад ерітіндісін үстіне құяды. Жемістердің үстіне банкі ішіне ащы бұрыш жемісінің біреуін, қарабұрыштың үш түйірін, 5 түйір қалампыр салады. Банканың аузын темір қақпақпен жақсылап жауып, ішінде ыссы суы бар кастрюльге қойып 10-20 минутқа дейін қайнатады.
Қызанақ пюресін дайындауүшін жақсы піскен жемістердің бүтін, тазаларын таңдап алып, салқын суға әбден жақсылап жуады. Әбден жуынған қызанақ жемістерін (қабығын сылып алып тастауға да болады, қабығын алу үшін ыстық суға бір батырып алады) еттартқыштан өткізеді де, эмальды кастрюльге салып бұрқ еткізіп бір қайнатып алады. Осыдан соң електен өткізіп, жұмсақ мәйегінен қабықтары ажыратылады. Жұмсақ мәйегін 45-60 минут қайнатады (қайнатқанда ұдайы ағаш араластырғышпен араластырмаса кастрюльдің түбінде қоюы тұнып күйеді де, дәмі бұзылады). Дайын болған төпті шыны банкілерге қүйып, аузын бекітіп, ыссы суы бар кастрюльге 30 минут жайлап қайнатады. Осылай жасалған қызанақ төбін (пюре) салқын қоймада ұзақ сақтауға болады[10].
Қызанақ жемістерінен ащытұздық дайындау. Сұрыптап алынған қызанақ жемістерін қайнаған сумен тез құймалап алып, салқын сумен жуады да, қабығын сылып, ортасындағы өзегін алып тастайды. Еттартқыштан өткізілген қызанақ езіндісін эмальді кастрюльге құйып, 10 минуттай қайнатады. 1 кг ащы тұздық жасау үшін -- 2,5-3 кг қызанақ жемісін, 140 граммұсақ қант, 20-25 грамм тұз, 1 шай қасық (80%) сірке қышқылы, 5-6 түйір қалампыр немесе 20 түйір (1,5-2 грам) корица, 0,5 грам қызыл немесе қара бұрыш, 1 тіс сарымсақ алынады.
Дайын болған тұздықты алдын-ала әзірленген банкілерге ыстықтай құяды да қақпағын жауып, ішінде ыссы суы бар кастрюльге қатар-қатар қойып жай отта 30-60 минут (жарты литрлік банкаларды -- 30 минут, литрлік банканы 60 минут) қайнатады.
Қызанақты тағамға едетте салаттар үшін, етке, балыққа, борщқа тұздық ретінде қолданады. Қызанақтың ішіне ет пен күріш қана емес -- ірімшік, жұмыртқа, пияз салып, осылардың үстіне ұсақтап туралған ақжелкен, аскөк жапырақтарын сепсе өте пайдалы, дәмді болады. Ал қызанақтың ішіндегі жұмсағы мен тұқымдарынан шырын жасайды[11].
Қызанақ мәуелерінен -- томат-паста, томат-пюре, кэтчуп, шырын дайындайды, консервілейді, тұздайды, кептіреді, томат морсын дайындайды.
Өндірісте томат-паста, томат-пюре, томат шырынын жасағанда, осылардан қалған қабықшалары мен тұқымдарынан 17-29 % дейін томат майын алады, бұдан қалғанды күнжара (жмых) жасап, мал шаруашылығында пайдаланады.
Қызанақты әбден кептіріп, ұнтақ жасау тасымалдауға және сақтауға өте қолайлы және ыңғайлы. Кептіру кезінде шыққан шырындарын қайнатып 2-3 литрлік банкілерге толтырып сатады.
Қызанақты тағамға ең көп пайдаланатын -- гректер. Олардың бір адамы жылына -- 42,3 кг, италиялықтар - 27,3 кг, ТМД елдері халқы -- 20 кг, француздар -- 13,3 кг, ағылшындар -- 8,7 кгжейді.
Піспеген қызанақтың құрамында "алкалоид соланин" деген улы зат бар, сондықтан әбден піспеген қызанақты тағамға пайдалануға болмайды, ал тұздағанда қызыл қоңыр піскендерін пайдаланады.
Қызанақ жемістерінің құрамы табиғат жағдайына және өсіру технологиясына байланысты солтүстік аймақтарда -- қышқылдау, оңтүстікте -- тәттілеу болады. Өсіру кезінде су мөлшерден көп болса, азот тыңайтқышы кебірек сіңіп, соның әсерінен жемістері сулы, дәмсіз болады. Қызанақ гүлдегенде 1 литр суға еріткен 20 мг янтарь қышқыл ерітіндісімен бүріксе, жемістерінде құрғақ заттар мен қант көбейтеді [12].
1.4 Микроэлементтерді көкөніс егістігіне қолдану
Микроэлементтердің қандайда бір элементті жеткіліксіз болса өсімдіктің өсуі төмендей бастайды. Микроэлементтерді организмге қажетті дәрумендері деп есептеу керек. Адам организміне дәрумендер жеткіліксіз болса, онда ол әр ауруларға дұшар болады, себебі организмге қажетті витаминдердің жеткіліксіздігінен. Тура сол сияқты өсімдіктерге қажетті элементтер жеткіліксіз болса , онда оның вегетативтік және генеративтік мүшелерінің өсуі мен дамуы тежелеледі де , әр түрлі ауруларға шалдығуына мүмкіндік ұялары ашылады. Са (кальций ) - өсімдіктің биіктеп өсуін қамтамасыз етеді, тамыр жүйесі жақсы дамиды, заттар алмасу процесі артады, ферменттердің ( күшейтеді) активтілігі артады. Сu (мыс)тыныс алуды, фотосинтезді, ақуыздың алмасуын реттеп отырады. Құрғақшылық, аязға , ыстыққа төзімділігін артады. Fe ( темір) бойлап өсіру биосинтездік ауксиндерді, ақуыз және көмірсулар заттарының алмасуын, тыныс алу, фотосинтезді реттеп отырады. Mn (маргенец)тыныс алуды, фотосинтезді, ақуыздың алмасуын реттейді, ферменттер құрамына енеді және ферменттерді белсендендіреді. Zn (цинк) фосфордың, көмірсулардың, липидтердың, ақуыздардың және дәрумендер биосинтезі мен биіктеп өсіру затты - ауксиндердіалмасуын реттейді. B ( бор) ақуыз заттарын, көмірсуларын, ұрықтануын, тозаңдануын реттейді. Mo (молибден) ауада азоттың фиксациясын жоғарлатады, дәрумендермен хлорофилл синтезін, фосфордың, көмірсулардың, азоттарды реттейді [21] .
Көкөніс ауыспалы егістері. Көкөніс дақылдары мен картоп өсіру үшін 6 танапты көкөніс ауыспалы егісін енгізу қажет. Соңғы жылдары көкөніс пен картоптың егіс алқабы 2 еседен астам өсті. Негізінен ауыспалы егіс жүйесі бұзылып, гектар түсімділігі едәуір төмендеді, қалыптасқан жағдай егіншілік жүйесінің бұзылып, шаруа қожалықтарында көкөніс дақылы жылма-жыл қайталанып, бір танапта немесе масақты отамалы дақылдардан соң орналастырылып келеді. Көкөніс өсіретін аудандарда жоңышқаның үлес салмағы 9-17 пайыздан аспай отыр. Өнімділікті арттырудың және сапасын көтерудің ең негізгі факторының бірі ауыспалы егіс жүйесін енгізу және игеру болып табылады.
І нұсқа ІІ нұсқа
6 танапты көкөніс ауыспалы егісі 6 танапты көкөніс ауыспалы егісі
1.Дәнді дақыл,жоңышқа 1 жыл 1. Дәнді дақыл,жоңышқа 1 жыл
2.Жоңышқа 2 жыл 2. Жоңышқа 2 жыл
З.Жоңышқа 3 жыл 3. Жоңышка 3 жыл
4.Картоп 4. Бақша дақылдары
5.Картоп 5. Қызанақ (томат)
б.Көкөніс 6. Қияр+басқа да көкөністер
Агроқұрылымдардың мамандануына байланысты және нарықтық қатынас заманында сұранысқа орай 3 жылдық жоңышқадан соң қырыққабат, қызанақ, қияр+пияз немесе тамыр жемістер орналастырып, ауыспалы егіншілік жүйесін ғылыми негізде жүргізуге болады.
Жекелеген жер көлемі шағын фермерлік шаруашылықтарда екпе өсімдіктерді бір жерге кезектестіріп өсіру әдісі, егіншіліктің қарқынды түрі болып есептелінеді. Мұндай жүйе кезінде егістік жерде дәнді дақылдар, отама дақыддар (күздік бидай, көкөніс, картоп, жүгері), малазығындық дақылдар (шөптер, тамыр жемістер) өзара алмастырылып үнемі өсіріле береді. Ауыспалы егіс құрамында таза жер болмайды. Ескерте кетер бір мәселе - дәнді дақылдарды жиып болысымен сидералдық дақылды (бөрібұршақ, тасбұршақ пен дәнді дақылдың аралас егісі, түйежоңышқа т.с.с.) жасыл тыңайтқыш ретінде өсіріп, көк күйінде топыраққа араластырып жыртып жіберу қажет. Ол топырақты азот қосылыстарымен және басқа да өсімдікке қажетті қоректік заттармен байыту үшін жасалынатын агротехникалық тиімді шара [21-22].
Көкөніс шаруашылығының дамуы мен болашағы. Әрбір өсімдіктің өзінше ерекшелігімен қатар пайдалы жақтары да болады. Сол пайдалы жақтарын пайдаланудың да әр түрлі жолдарының барын өмір көрсетіп отыр. Сол өсімдіктердің бірі көкөніс дақылдары.
Бұлардың жапырағы мен тамыр жемістері және қауын,қарбыз, асқабақ жемістерінде организмге шипа болатын алуан түрлі заттар, витаминдер бар. Медициналық сараптаулардың анықтамасы бойынша күніне организм 300 грамм көкөніс пайдалану керек, оның 55 грамы сәбіз болуға тиіс. Көкөністердің қай сортын алсаң да, оның дәмділігіне, сапалығына қарай бағаланады. Мысалы: көкөніс, бақша дақылдарының жемістері диабет, асқазан, бауыр, өт жолы, нерв жүйелерінің жұмыс істеу жағын, сондай-ақ бүйрек, бауыр, жүрек жұмысын, қуық ауруларына пайдалы екені баршамызға аян. Сондықтан бұлардың сапасы төмендемей, жыл сайынғы өнімдері кемімей, артып отырса, ғылым ұсынған озық технологияны қолдана отырып, жеткілікті түрде қамтамасыз етуге болады. Осыған орай Оңтүстік Қазақстанда жыл сайын 60 мың гектар суармалы жерге көкөніс дақылдары егіліп, оның өнімдері халықтың тұтынуына беріліп отыр.
Егістік жердегі көкөніс дақылдарының өнімділігі дер кезіндегі күтіп-баптауға байланысты. Егістік жердегі топырақ ылғалдылығы, ауа райының әр түрлі болуына қарай, сол жерде өсетін көкөніс дақылдарының сорттары да әр түрлі болады. Осыған орай ғылыми жұмысымызда көкөніс дақылдарын өсірудің жолдары, агротехникалық шаралары, түрлі сорттары жайында нақты мысалдар келтірілген [22].
Сәуір айында 50-55 күндік көшеттер отырғызылады. Мұның алдында суару арықшалары тартылып, суарылады.
Оңтүстік Қазақстан обылыстық мемлекеттік сорт сынау инспектурасы,Сарыағаш кешенінің көкөніс өсірушілерінің тәжірибесі көрсеткендей, кеш пісетін қызанақ өсіру үшін салқын көшет өндіретін орындарға мамыр айының алғашқы онкүндігінде тұқым сеуіп, көшеттерді маусым айының бірінші жартысында отырғызу тиімді болып табылады. Бұл жағдайда олар вирус ауруларына аз шалдығады және түсімі әр гектарға шаққанда 300-350 центнерге дейін жетеді. Қызанақ отырғызудың күзгі және жазғы мерзімдерінің ұштастырылуы өнімнің біркелкі өндірілуіне жағдай жасайды [23].
Ерте пісетін қызанақтар үшін қоректену ауданы - 70 х 25 немесе 60 х 35 см, кеш пісетіндер үшін - 70 х 70 немесе 60 х 60 см болуы керек. Әрбір ұяда 2 өсімдіктен орналастырылады.
Өсіп-жетілу кезеңінде (өсу кезеңі) қызанақ әр гектарға 600-700 текше метр есебімен 8-12 рет суарылады.
Минералдық тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру қопсытумен бір мезгілде жүргізіледі. Бірінші үстеп қоректендіруде -гектарына 40-50 кг әсерлі зат есебімен аммиак селитрасын, 100-120 кг суперфосфат, 40-60 кг калий тыңайтқышын, екіншісінде - гектарына 60-70 кг фосфор және калий; үшіншісінде 70 кг аммиак селитрасын, 50 кгфосфор және калий тыңайтқыштарын енгізу керек. Топырақтың құнарлылығын арттыру үшін әр гектарға 40 т шіріген көң немесе 6 т биологиялық қарашірік (биогумус) енгізутиімді агротехникалық шара болып табылады [24].
Минералдық тыңайтқыштар үстеп коректендіру жолымен 3 мерзімде енгізіледі: алғашқысы көшет тамырлағаннан кейін, екіншісі - алғашқысынан кейін 10-15 күн өткен соң, үшіншісі - бас байлай бастағанда. Бірінші және екінші үстеп қоректендіруде тыңайтқыштар 1 гектарға аммиак селитрасының 100 кг мөлшерімен, ал үшіншісінде аммиак селитрасының сондай мөлшерімен және суперфосфаттың 150 кг, калий тұзының 100 кг мөлшерімен енгізіледі[24].
Көкөніс дақылдарының өндірісі мен сапасы тұқым шаруашылығын ұйымдастыруға тікелей байланысты. Соңғы жылдарда облыста сорттық тұқым дайындау көлемі едәуір кеміп, жоқтың қасы болып отыр. 80-ші жылдардың бас кезінде облыста тұқым дайындау көлемі 3,5-4 мын центнерге дейін жеткен болатын. Сол кездері тұқымның осы мөлшерінің тек 20 пайызьг ғана облыс ішіндегі егіске пайдаланылып, қалған 80 пайызы сыртқа шығарылатын.
Бұрын сортты тұқым өндіретін 9 шаруашылық Сайрам, Түлкібас, Төлеби аудандарында шоғырланған еді, қазір ол шаруашылықтардың барлығы жеке шаруа қожалықтарына, өндірістік кооперативтерге бөлініп, негізгі мамандандырылған бағыттарынан өзгеріп кеткен.
Облыста көкөніс дақылдарының тұқым шаруашылығын мамандандыру мен шоғырландыруды жетілдіру үшін ауданаралық тұқым шаруашылығы бірлестіктерін құрған тиімді.
Көктемде ѳсімдік өсе бастаған кезде әр гектарға 200 кг мөлшерінде аммиак селитрасымен үстеп коректендіреді, аурулар мен зиянкестерге қарсы алдын алатын өңдеулер жүргізіледі.
Тұқымдық пияз оның шатыршаларында жекелеген жарық қауашақтар пайда болған кезде қысқа мерзім ішінде сабақтарын қырқу жолымен жиналады. Қырқылған шатыршалар пісіп-жетілуі үшін қырманға әкелінеді. Жақсылап кептірілген пияз бастарын үгітіп, сумен шайып, одан кейін кептіреді және тұқым тазартқыш машиналармен тазалайды.
Жабық топырақ. Жалпы көкөніс өсірумен қатар, ассортиментті ұлғайту, халықты жыл бойы жас жеміспен қамтамасыз етуді жақсарту маңызды міндеттердің бірі болып саналады. Бұған негізінен жылыжайлардың құрылысы мен пайдалануының өнеркәсіптік тәсілге көшірілуіне байланысты соңғы жылдары көптеген сапалық өзгерістерге ұшыраған жабық жерлердегі көкөніс шаруашылығын кеңейту арқылы жетуге болады[25].
Республикамызда жылыжайлық комбинаттар салуға және көкөністі күзгі-қысқы, ерте көктем кезеңдерінде өсіруге Оңтүстік Қазақстан облысының жағдайлары анағұрлым қолайлы.
Ерте пісетін көкөністер өндірісін ұлғайту үшін синтетикалық пленкалар қолданудың зор маңызы бар. Ерте пісетінкөкөністерді өсіретін үлкен алаңдарда пленкалар қолданудың қарапайым, әрі арзан тәсілі - әр түрлі типтегі шағын габаритті пленкалық жаппалар болып табылады.
Ашық күні көп және жоғары интенсивті күн сәулесінің реакциясы бар облыс климаты жағдайларында пленка жаппаларын наурыздың екінші онкүндігінен бастап, сәуірдің басына дейін пайдалануға болады.
Пленкалардың арасында ең алдымен тұқым себу арқылы аскөк, ақ сүттіген, саумалдық, шалғам тәрізді жасыл көкөністерді, сондай-ақ қауын, орамжапырақ өсірген тиімді. Бірінші айналымда жылытылған топырақта өсірілген дақылдар үшін желден жақсы қорғалған және сумен қамтамасыз етілген құнары жоғары танаптар таңдап алынады. Топырақ күзден бастап әзірленеді. Алғы дақыл жиналғаннан кейін тың көтеріледі, сонымен бір мезгілде әр гектарға 40 т қарашірінді немесе 40-50 т көң енгізіледі.
Көктемгі қопсытудың алдында минералдық тыңайтқыштар: әр гектарға 1,5-2 ц аммиак селитрасы, 4-3 центнер супер-фосфат, 1,0-1,5 центнер хлорлы калий енгізіледі.
Жасыл көкөністер себу және ерте пісетін орамжапырақ отырғызу егістікке шығуға мүмкіндік болған бойда, яғни неғұрлым ерте мерзімде жүргізіледі. Жасыл көкөністердің тұқымы (аскөк, ақ сүттіген, шалғам) алдын-ала әзірленген егістікке әрқайсысында 4-5 қатары бар жолақ бойынша себіледі. Қатарларының арасы 10-12 см, ал өзара аралығы 2-4 см болады немесе жолақтық ен бойынша (50-60 см) жаппай егіледі.
Тұқым себу мөлшері - ақ сүттіген үшін әр шаршы метрге 1,5-2, шалғам 4-5, аскөк 35-40 г [24-25].
Ерте пісетін орамжапырақ кѳшеттері кѳшетханаларда немесе қосымша түрде жылытылған пленкалы жылыжайларда дайындалады. Көшеттер отырғызылмас бұрын қультиватормен арықтар тартылып, олар суарылады. Пленка астына отырғызу үшін орамжапырақтьщ нөмірі бірінші Дынерская, Золотой гектар, Июньская ранняя секілді ерте пісетін сорттары пайдаланылады.
Отырғызу жүйесі екі ізді жолақты, жолақтардың арақашықтығы 100 см дейін және жолақтардағы қатарлардың арасы 40-50 см болады.
Жаппалар астында қолайлы температура режимін сақтау бірінші айналымдағы кѳкѳніс дақылдарын күтудің маңызды элементі болып табылады. Ең қолайлы температура - 15-20°С. Жылытылған топырақ туманды күні аздап, ал ашық күндері қатты желдетіледі.
Жасыл көкөніс өсіп-жетілу кезеңінде 1-3 рет, ал ерте пісетін орамжапырақ 6-8 рет суарылады. Арам шөптерді отау мен қопсыту жұмыстары тұрақты түрде жүргізіледі.
Бірінші айналымдағы дақылдардан пленкалар мен көшетханалар қияр, қызанақ, бұрыш, баклажан сияқты жылу сүйгіш дақылдардың егістігін жабуға пайдаланылады.
Екінші айналымда жылу сүйгіш көкөністер өсіретін алаңға қойылатын талаптар мен топырақ дайындау бірінші айналымдағы суыққа төзгіш дақылдардыкімен бірдей.
Бұрыш, баклажан, қызанақ көшеттерінің қолайсыз жағдайларға төзімділігін арттыру үшін фосфорлы-калийлі тыңайтқыштардың жоғары фонында өсіру керек. Көшеттер культиватормен тартылған арықтарға 20-25 күндік қиярды, 40-45 күндік қызанақты, 60-70 күндік бұрыш пен баклажанды екі ізді жолақты жүйе бойынша жолақтардың арасын 90-100 см, жолақтардағы қатарлардың арасын 30-50 см және қатарлардағы өсімдіктердің арасын 40-30 см етіп отырғызады. Отырғызып болған соң іле-шала алаңға доғалар орнатылып, оларға полиэтилен пленкалары жабылады.
Жылу сүйгіш көкөністерді жабу үшін пленканы қайта пайдалану дақылдардың көшетін ашық топыраққа қарағанда 2-3 апта бұрын отырғызуға мүмкіндік береді. Көшет өсіру үшін шағын габаритті пленка жаппаларымен қатар пленкалы жылыжайлар кеңінен қолданылады. Облыс жағдайында күн сәулесімен жылытылатын жылыжай наурыз айынан бастап желтоқсан айына дейін, ал арнайы жылытқышы барлары жыл бойы пайдаланылады.
Ерте пісетін орамжапырақ пленкалы жылыжай топырағында ақпанның бірінші онкүндігінде, ал қызанақ, бұрыш пен баклажан үшінші он күндігінде себіледі. Тұқым маркалағыш арқылы қолмен немесе СОП-43, ПРСМ-7 сепкіштерімен себіледі. Орамжапырақ пен қызанақ тұқымдарының себу мөлшері әр текше метрде - 4г, баклажандікі - 6г, бұрыштікі - 8г. Өскіндер пайда болғанша ауа температурасының: капуста үшін 18-22°С, басқалары үшін - 20-28°С болуы керек.
Өскіндер шыққан соң жылыжайда 5-7 күн бойы температура орамжапырақ үшін- 6-8°С, қызанақ үшін -12-15° С, түнде - 8-10°С, баклажан мен бұрыш үшін күндіз - 14-16°С, түнде -6-12°С болуы тиіс. Ал одан кейінгі кезеңдердетемпература орамжапырақ үшін - 14-18°С, басқалары үшін ашық күні -20-25°С, бұлтты күні - 17-20°С, түнде -10-12°С болғаны жөн. Алғашқы нағыз жапырақтар пайда болғанда өскіндерді әр текше метрге 300-350-ден қалдырып сирету керек, одан кейін өскіндер үстеп қоректендіріледі.
Үстеп қоректендірудің біріне тұз қосқан да тиімді. Бұл тұздың құрамына мынадай микроэлементтер (10 л суда) кіреді: 1-2 г бор қышқылы, 0,5-1 тотияйн немесе 0,5-1 г күкірт қышқылды мырыш. 10 л ерітінді 6-8 шаршы метр жерге қолданылады. Алғашқы үстеп қоректендірулердің бірін органикалық тыңайтқыштармен алмастырған жөн, 10 л көң ерітіндісіне 20-30 г суперфосфат қосу керек. Пленкалы жылыжайларда өсірген көшеттердің өзіндік құны көңді көшетханалардан 50-60 пайыз төмен.
Наурыз айының 1-ші, 3-ші онкүндігінде, сәуірдің I онкүндігінде, ерте пісетін орамжапырақты тұрақты орынға көшіргеннен кейін, жылыжайға жабық топырақта да өсірілетін негізгі дақылдар - қияр мен томат, ал күзгі айналымда сарымсақ отырғызылады. Дунганский 128 сортын өсірген де жақсы нәтижелер береді [25].
Күзгі айналым көкөніс дақылдарын себу мен отырғызу қыркүйектің аяғында, ал жинау қарашада жүргізіледі. Күзде жылыжайдың әрбір текше метрі 8-10 кг қарашіріндімен байытылады. Негізгі дақыл - қызанақ отырғызу алдында жылыжайларды залалсыздандыру керек. Оңтүстік Қазақстан обылысының сортсынау бөлімініңСарыағаш кешені мәліметтеріне қарағанда көшеттерді пленкалы жылыжайларға отырғызудың ең қолайлы мерзімі наурыздың 2-ші онкүндігі болып табылады. Көшеттер өсіруге баса назар аудару қажет. Тұқымдарды егер алдында ас тұзының 5 пайыздық ерітіндісінде өңдеу өскіндердің бітік шығуына, жақсы өсуіне, жетілуіне және өнімнің 11 пайыздан 20 пайызға дейін артуына мүмкіндік жасайды. Көшеттікте тұқым ақпанның бірінші, екінші онкүндігінде себіледі.
Полиэтилен стакандарында өсірілген көшеттердің сапасы жоғары болады. Бұл арада температура режиміне баса назар аудару қажет. Өсіп - өнудің алғашқы кезеңінде көшет биіктей бастайды, бұл оның сапасын төмендетеді, отырғызуын қиындатып жібереді. Сондықтан өскіндер пайда болған соң температураны 25-30°С аралығында ұстап, одан кейін 4-7 күн бойы күндіз 15-17 градусқа дейін, ал түнде 12-16 градусқа дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz