Қазақстан Республикасындағы зейнет ақы жүйесінің теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТ АҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің түсінігі
оның функциялары мен арналуы
1.2 Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу
тарихы
1.3 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен экономикада пайдаланылуы
ΙΙ.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық іс.әрекеттеріне талдау
жүргізу мен олардың даму тенденциялары
2.2 Мемлекеттік емес «Грантум Жинақтаушы Зейнетақы
қоры»: зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның
ролі мен орыны
2.3 Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету
проблемалары ( Мемлекеттік емес Грантум Жинақтаушы
зейнетақы қорының мысалында)
ΙΙI.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
3.1 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен
олардың тиімділігін бағалау
3.2 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел
тәжірибесі
3.3 Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Ι.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТ АҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің түсінігі
оның функциялары мен арналуы
1.2 Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу
тарихы
1.3 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен экономикада пайдаланылуы
ΙΙ.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық іс.әрекеттеріне талдау
жүргізу мен олардың даму тенденциялары
2.2 Мемлекеттік емес «Грантум Жинақтаушы Зейнетақы
қоры»: зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның
ролі мен орыны
2.3 Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету
проблемалары ( Мемлекеттік емес Грантум Жинақтаушы
зейнетақы қорының мысалында)
ΙΙI.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
3.1 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен
олардың тиімділігін бағалау
3.2 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел
тәжірибесі
3.3 Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі.
Зейнетақы реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашқан (Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жыл 20 маусым) Қазақстан Республикасының заңы болған. Осы негізде бүгінгі күні жаңа зейнетақы жүйесі аяғынан тік тұрды деп айтуға болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте маңызды болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік – экономикалық дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зертеуді қажет ететін жүйе деп санаймын. Ол неғұрлым түсінікті, жеткілікті, жан-жақты тармақталған жүйеге айналса соғұрлым оның дамуы, тұрақтылығы нығая түседі.Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен пайдаланылуы дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.Республикамыздың "Қазақстан- 2030" бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсарту, гүлдену, даму стратегиясында Президентiмiз Н.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлiгi. ЖЗЖ тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi .
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi, нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Атап айтатын болсақ, еңбек етiп болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты өмiр сүрудi қамтамасыз етуге зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес сапасының жеткiлiксiздiгi, өмiр сүру ұзақтығының әр-түрлiлiгi, еңбек ақы теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы мөлшерiндегi теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi және т.б. Қазақстан экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке шыққан мерзiм iшiнде тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау мақсатында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға бағытталған кешендi шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Қажетті нәтиже алу үшін,экономиканы жеделдету мақсатында инвестициялар жасау қажет.Ол үшін ішкі жинақ қорларды шоғырландыру-басты шарттардың бірі болып табылады. Экономикалық өсу және дамытудың құпиясы өте қарапайым: тек қана ұлттық қорларды және инвестицияларды көбейту қажет. ЖЗҚ әрекет етуі ұзақ мерзімді инвестициялық процесті білдіреді. Алайда, қорлар кәсіпорындардың бағалы қағаздарына инвестиция жасап экономиканы қаржыландыруды және қаржы құралдарын банк депозиттеріне орналастыру арқылы, коммерциялық банктердің ресурстық базасын толықтыруды әзірше қаржылар тиімді орналастырылды деп айтуға болмайды. Зейнетақы қорларының инвестициялық іс-әрекеттерінің нәтижесі, олардың әрекет етуінің бастапқы кезеңінде, инвестициялық мүмкіндіктерді жеткіліксіз пайдаланғанын көрсетеді.Біздің ойымызша, оның басты себептері: қаржы құралдарының қайтарылуына мемлекеттік кепілдіктердің болмауы, қаржы нарығындағы тұрақсыз жағдай. Сондықтан, зейнетақы активтерін экономиканың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және зейнетақы саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру мақсатында пайдалану керек деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қазіргі жағдайы мен дамуына талдау жүргізу барысында оны жетілдіру мәселелерін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде дипломдық жұмыстың алдында мынандай міндеттерді шешу керек:
1) ҚР ЖЗҚ жалпы сипатын суреттеу үшін оның бірінші – түсінігі мен функцияларын құрылуы мен экономикада пайдаланылуын айта кеткенім жөн деп есептеймін.
2) Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтардың сақталуын қамтамасыз ету, халықтың сеніміне нарықтық ортада ие болу, оның қаражаттарын жинақтау бұл қорлар үшін басты мәселелердің бірі.
3) Еліміздің жинақтаушы зейнетақы қоры өз сипаты мен ерекшелігіне ие болса, шетел тәжірибесіндегі осы қорлар қандай сипатқа ие деген салыстырмалы көзқарас сияқты мәселелер сөз етіледі.
4)ҚР ЖЗҚ – ның дамуындағы маңызды мәселелерді талдау.
Жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының зейнетақы қорлары жатады. Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне отандық және шетелдік ғалым экономистердің осы тақырыпты зерттеуге бағытталған ғылым еңбектері жатады. Соның ішінде: отандық экономистер Нұрмағанбетов Е.Е. , Алибаев А.С. , Гастенко Г.Н. шетелдік М. Абухадба, Ч. Виплош және т.б.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер,
Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер,
бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер,
ғаламтордан алынған мәліметтер болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі.
Зейнетақы реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашқан (Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жыл 20 маусым) Қазақстан Республикасының заңы болған. Осы негізде бүгінгі күні жаңа зейнетақы жүйесі аяғынан тік тұрды деп айтуға болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте маңызды болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік – экономикалық дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зертеуді қажет ететін жүйе деп санаймын. Ол неғұрлым түсінікті, жеткілікті, жан-жақты тармақталған жүйеге айналса соғұрлым оның дамуы, тұрақтылығы нығая түседі.Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен пайдаланылуы дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.Республикамыздың "Қазақстан- 2030" бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсарту, гүлдену, даму стратегиясында Президентiмiз Н.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлiгi. ЖЗЖ тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi .
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi, нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Атап айтатын болсақ, еңбек етiп болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты өмiр сүрудi қамтамасыз етуге зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес сапасының жеткiлiксiздiгi, өмiр сүру ұзақтығының әр-түрлiлiгi, еңбек ақы теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы мөлшерiндегi теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi және т.б. Қазақстан экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке шыққан мерзiм iшiнде тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау мақсатында тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға бағытталған кешендi шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Қажетті нәтиже алу үшін,экономиканы жеделдету мақсатында инвестициялар жасау қажет.Ол үшін ішкі жинақ қорларды шоғырландыру-басты шарттардың бірі болып табылады. Экономикалық өсу және дамытудың құпиясы өте қарапайым: тек қана ұлттық қорларды және инвестицияларды көбейту қажет. ЖЗҚ әрекет етуі ұзақ мерзімді инвестициялық процесті білдіреді. Алайда, қорлар кәсіпорындардың бағалы қағаздарына инвестиция жасап экономиканы қаржыландыруды және қаржы құралдарын банк депозиттеріне орналастыру арқылы, коммерциялық банктердің ресурстық базасын толықтыруды әзірше қаржылар тиімді орналастырылды деп айтуға болмайды. Зейнетақы қорларының инвестициялық іс-әрекеттерінің нәтижесі, олардың әрекет етуінің бастапқы кезеңінде, инвестициялық мүмкіндіктерді жеткіліксіз пайдаланғанын көрсетеді.Біздің ойымызша, оның басты себептері: қаржы құралдарының қайтарылуына мемлекеттік кепілдіктердің болмауы, қаржы нарығындағы тұрақсыз жағдай. Сондықтан, зейнетақы активтерін экономиканың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және зейнетақы саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру мақсатында пайдалану керек деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қазіргі жағдайы мен дамуына талдау жүргізу барысында оны жетілдіру мәселелерін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде дипломдық жұмыстың алдында мынандай міндеттерді шешу керек:
1) ҚР ЖЗҚ жалпы сипатын суреттеу үшін оның бірінші – түсінігі мен функцияларын құрылуы мен экономикада пайдаланылуын айта кеткенім жөн деп есептеймін.
2) Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтардың сақталуын қамтамасыз ету, халықтың сеніміне нарықтық ортада ие болу, оның қаражаттарын жинақтау бұл қорлар үшін басты мәселелердің бірі.
3) Еліміздің жинақтаушы зейнетақы қоры өз сипаты мен ерекшелігіне ие болса, шетел тәжірибесіндегі осы қорлар қандай сипатқа ие деген салыстырмалы көзқарас сияқты мәселелер сөз етіледі.
4)ҚР ЖЗҚ – ның дамуындағы маңызды мәселелерді талдау.
Жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының зейнетақы қорлары жатады. Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне отандық және шетелдік ғалым экономистердің осы тақырыпты зерттеуге бағытталған ғылым еңбектері жатады. Соның ішінде: отандық экономистер Нұрмағанбетов Е.Е. , Алибаев А.С. , Гастенко Г.Н. шетелдік М. Абухадба, Ч. Виплош және т.б.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер,
Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық сипаттағы әдебиеттер,
бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер,
ғаламтордан алынған мәліметтер болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Закон Республики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» от 07 января 2003 года;
2. Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 мая 1997 года №819 об утверждении Концепции реформирования системы пенсионного обеспечения в Республике Казахстан;
3. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года № 1396 об утверждении Положения о лицензировании деятельности накопительных пенсионных фондов по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат;
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 апреля 1999 года № 47 об утверждении Положения о Комитете по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
5. Положение «О квалификационных требованиях, предъявляемых к лицензиату, учредителям и руководящим работникам НПФ и документах, подтверждающих указанные требования для получения лицензии на осуществление деятельности по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат» от 3 декабря 1997 года № 31-п;
6. Основные требования к Правилам НПФ от 27 августа 1997 года № 3-п;
7. Инструкция «О порядке информирования накопительными пенсионными фондами вкладчиков и получателей о состоянии их пенсионных накоплений» от 18 декабря 1998 года №171-п;
8. Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан от 9 марта 1998 года № 30-п;
9. Инструкция «О формировании собственного капитала накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан» от 27 августа 1997 года № 2-п;
10. Правила по ведению бухгалтерского учета и представлению финансовой отчетности в накопительных пенсионных фондах от 13 октября 1997 года № 10-п, с изменениями и дополнениями от 18 декабря 1998 года;
11. Правила осуществления инвестиционной деятельности компаниями по управлению пенсионными активами (Постановление НКЦБ от 13 августа 1998 года № 11);
12. Постановлению Правительства РК от10.12.1997 №1733 «Об утверждении порядка исчисления, перечисления обязательных пенсионных взносов и осуществления выплат из государственного центра по выплате пенсий»;
13. Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении Правил удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды" от 15 марта 1999 № 245;
14. Положение «О порядке предоставления и осуществления права прямого или косвенного владения, распоряжения и/или управления более чем 25% акций с правом голоса открытого накопительного пенсионного фонда в период его деятельности» от 9 марта 1998 года № 31-п;
15. Положение «О порядке предоставления разрешения выступить учредителями негосударственного накопительного пенсионного фонда государственным предприятиям с пакетом акций или с долей государства» от 26 сентября 1997 года №7-п;
16. Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и представительств НПФ» от 7 января 1998 года №4-п;
17. Положение «О реорганизации и ликвидации негосударственных накопительных пенсионных фондов» от 3 ноября 1997 года №16-п;
18. Интервью с председателем FIAP Педро Корона. // Панорама, 2.06.1999;
19. Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане (вопросы и ответы). \\ Проект информационной поддержки системы пенсионного обеспечения азиатского банка развития, 1999;
20. Информационный веб-сайт www. pension.almaty.kz.;
21. А.Алибаев. Пенсионная реформа Казахстана (вопросы и ответы)// Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1998;
22. А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. // Рынок ценных бумаг, №5/2000;
23. К.Тулепбаев. Новые механизмы инвестирования активов пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг Казахстана, №5/1999;
24. К.Б.Дандыбаева, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане: обзор переходного процесса. // Экономическое обозрение, №2/1999;
25. Отчет о человеческом развитии ООН;
26. К.Тулепбаев. Порядок уплаты обязательных пенсионных взносов в пенсионные фонды и схема движения денег.// Рынок ценных бумаг Казахстана, №11/1998;
27. Первая Казахстанская международная конференция «Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы, перспективы» // Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1999;
28. А.Алибаев. Пенсионная реформа: проблемы и вопросы. // Рынок ценных бумаг Казахстана, №7/1998;
29. Национальная комиссия по ценным бумагам: о результатах функционирования накопительной пенсионной системы. // Рынок ценных бумаг, №7/1998;
1. Закон Республики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» от 07 января 2003 года;
2. Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 мая 1997 года №819 об утверждении Концепции реформирования системы пенсионного обеспечения в Республике Казахстан;
3. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года № 1396 об утверждении Положения о лицензировании деятельности накопительных пенсионных фондов по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат;
4. Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 апреля 1999 года № 47 об утверждении Положения о Комитете по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
5. Положение «О квалификационных требованиях, предъявляемых к лицензиату, учредителям и руководящим работникам НПФ и документах, подтверждающих указанные требования для получения лицензии на осуществление деятельности по привлечению пенсионных взносов и осуществлению пенсионных выплат» от 3 декабря 1997 года № 31-п;
6. Основные требования к Правилам НПФ от 27 августа 1997 года № 3-п;
7. Инструкция «О порядке информирования накопительными пенсионными фондами вкладчиков и получателей о состоянии их пенсионных накоплений» от 18 декабря 1998 года №171-п;
8. Положение по раскрытию и публикации информации о деятельности накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан от 9 марта 1998 года № 30-п;
9. Инструкция «О формировании собственного капитала накопительных пенсионных фондов в Республике Казахстан» от 27 августа 1997 года № 2-п;
10. Правила по ведению бухгалтерского учета и представлению финансовой отчетности в накопительных пенсионных фондах от 13 октября 1997 года № 10-п, с изменениями и дополнениями от 18 декабря 1998 года;
11. Правила осуществления инвестиционной деятельности компаниями по управлению пенсионными активами (Постановление НКЦБ от 13 августа 1998 года № 11);
12. Постановлению Правительства РК от10.12.1997 №1733 «Об утверждении порядка исчисления, перечисления обязательных пенсионных взносов и осуществления выплат из государственного центра по выплате пенсий»;
13. Постановление Правительства Республики Казахстан "Об утверждении Правил удержания и перечисления обязательных пенсионных взносов в накопительные пенсионные фонды" от 15 марта 1999 № 245;
14. Положение «О порядке предоставления и осуществления права прямого или косвенного владения, распоряжения и/или управления более чем 25% акций с правом голоса открытого накопительного пенсионного фонда в период его деятельности» от 9 марта 1998 года № 31-п;
15. Положение «О порядке предоставления разрешения выступить учредителями негосударственного накопительного пенсионного фонда государственным предприятиям с пакетом акций или с долей государства» от 26 сентября 1997 года №7-п;
16. Положение «О порядке согласования открытия и закрытия филиалов и представительств НПФ» от 7 января 1998 года №4-п;
17. Положение «О реорганизации и ликвидации негосударственных накопительных пенсионных фондов» от 3 ноября 1997 года №16-п;
18. Интервью с председателем FIAP Педро Корона. // Панорама, 2.06.1999;
19. Все о накопительной пенсионной системе в Казахстане (вопросы и ответы). \\ Проект информационной поддержки системы пенсионного обеспечения азиатского банка развития, 1999;
20. Информационный веб-сайт www. pension.almaty.kz.;
21. А.Алибаев. Пенсионная реформа Казахстана (вопросы и ответы)// Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1998;
22. А.Умбетов. Накопительная пенсионная система Казахстана. // Рынок ценных бумаг, №5/2000;
23. К.Тулепбаев. Новые механизмы инвестирования активов пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг Казахстана, №5/1999;
24. К.Б.Дандыбаева, К.А.Кененова. Пенсионная реформа в Казахстане: обзор переходного процесса. // Экономическое обозрение, №2/1999;
25. Отчет о человеческом развитии ООН;
26. К.Тулепбаев. Порядок уплаты обязательных пенсионных взносов в пенсионные фонды и схема движения денег.// Рынок ценных бумаг Казахстана, №11/1998;
27. Первая Казахстанская международная конференция «Пенсионная реформа Казахстана: итоги, проблемы, перспективы» // Рынок ценных бумаг Казахстана, №8/1999;
28. А.Алибаев. Пенсионная реформа: проблемы и вопросы. // Рынок ценных бумаг Казахстана, №7/1998;
29. Национальная комиссия по ценным бумагам: о результатах функционирования накопительной пенсионной системы. // Рынок ценных бумаг, №7/1998;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасындағы ЗЕЙНЕТ АҚЫ жҮйесінің ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің түсінігі
оның функциялары мен арналуы
1.2 Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу
тарихы
3. Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен экономикада
пайдаланылуы
ΙΙ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық іс-әрекеттеріне талдау
жүргізу мен олардың даму тенденциялары
2.2 Мемлекеттік емес Грантум Жинақтаушы Зейнетақы
қоры: зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның
ролі мен орыны
2.3 Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету
проблемалары ( Мемлекеттік емес Грантум Жинақтаушы
зейнетақы қорының мысалында)
ΙΙI-ТАРАУ. Қазақстанда ЗЕЙНЕТ АҚЫ қорларының дамуын талдау
3.1 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен
олардың тиімділігін бағалау
3.2 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел
тәжірибесі
3. Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды
рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда
тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі.
Зейнетақы реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашқан (Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жыл 20 маусым)
Қазақстан Республикасының заңы болған. Осы негізде бүгінгі күні жаңа
зейнетақы жүйесі аяғынан тік тұрды деп айтуға болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте маңызды
болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік – экономикалық
дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің
ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды
мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зертеуді қажет
ететін жүйе деп санаймын. Ол неғұрлым түсінікті, жеткілікті, жан-жақты
тармақталған жүйеге айналса соғұрлым оның дамуы, тұрақтылығы нығая
түседі.Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен
пайдаланылуы дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.Республикамыздың "Қазақстан- 2030" бағдарламасында
барлық Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсарту, гүлдену, даму
стратегиясында Президентiмiз Н.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының
басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты
болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен
сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының
маңызды құрамдас бөлiгi. ЖЗЖ тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының
экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi .
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды
дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет
етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi,
нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және
оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және
шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi
бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Атап айтатын болсақ, еңбек етiп болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты
өмiр сүрудi қамтамасыз етуге зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес
сапасының жеткiлiксiздiгi, өмiр сүру ұзақтығының әр-түрлiлiгi, еңбек ақы
теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы мөлшерiндегi
теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi және т.б. Қазақстан
экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке шыққан мерзiм iшiнде
тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау мақсатында тұрғындарды
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға бағытталған кешендi
шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Қажетті нәтиже алу үшін,экономиканы
жеделдету мақсатында инвестициялар жасау қажет.Ол үшін ішкі жинақ қорларды
шоғырландыру-басты шарттардың бірі болып табылады. Экономикалық өсу және
дамытудың құпиясы өте қарапайым: тек қана ұлттық қорларды және
инвестицияларды көбейту қажет. ЖЗҚ әрекет етуі ұзақ мерзімді
инвестициялық процесті білдіреді. Алайда, қорлар кәсіпорындардың бағалы
қағаздарына инвестиция жасап экономиканы қаржыландыруды және қаржы
құралдарын банк депозиттеріне орналастыру арқылы, коммерциялық банктердің
ресурстық базасын толықтыруды әзірше қаржылар тиімді орналастырылды деп
айтуға болмайды. Зейнетақы қорларының инвестициялық іс-әрекеттерінің
нәтижесі, олардың әрекет етуінің бастапқы кезеңінде, инвестициялық
мүмкіндіктерді жеткіліксіз пайдаланғанын көрсетеді.Біздің ойымызша, оның
басты себептері: қаржы құралдарының қайтарылуына мемлекеттік кепілдіктердің
болмауы, қаржы нарығындағы тұрақсыз жағдай. Сондықтан, зейнетақы активтерін
экономиканың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және зейнетақы
саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру мақсатында пайдалану
керек деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қазіргі жағдайы
мен дамуына талдау жүргізу барысында оны жетілдіру мәселелерін анықтау
болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде дипломдық жұмыстың алдында мынандай міндеттерді шешу
керек:
1) ҚР ЖЗҚ жалпы сипатын суреттеу үшін оның бірінші – түсінігі мен
функцияларын құрылуы мен экономикада пайдаланылуын айта кеткенім жөн деп
есептеймін.
2) Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтардың
сақталуын қамтамасыз ету, халықтың сеніміне нарықтық ортада ие болу, оның
қаражаттарын жинақтау бұл қорлар үшін басты мәселелердің бірі.
3) Еліміздің жинақтаушы зейнетақы қоры өз сипаты мен ерекшелігіне ие болса,
шетел тәжірибесіндегі осы қорлар қандай сипатқа ие деген салыстырмалы
көзқарас сияқты мәселелер сөз етіледі.
4)ҚР ЖЗҚ – ның дамуындағы маңызды мәселелерді талдау.
Жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының зейнетақы қорлары
жатады. Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне отандық және шетелдік
ғалым экономистердің осы тақырыпты зерттеуге бағытталған ғылым еңбектері
жатады. Соның ішінде: отандық экономистер Нұрмағанбетов Е.Е. , Алибаев А.С.
, Гастенко Г.Н. шетелдік М. Абухадба, Ч. Виплош және т.б.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер,
Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық
сипаттағы әдебиеттер,
бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер,
ғаламтордан алынған мәліметтер болып табылады.
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасында ЗЕЙНЕТАҚЫ
жҮйесінің ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі,оның функциялары мен арналуы
Бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын реформалау
туралы шешім бүкіл ел үшін тарихи маңызды оқиға болды. Қазақстан ТМД
елдері ең бірінші болып азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың ескі
ынтымақтастық зейнетақы жүйесінен жоспарлы түрде жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне көшті. Бұл реформа бюджеттік ауыртпашылықты болдырмауға және
зейнетақымен қамсыздандырудың әділетті жүйесін құру үшін ойластырылып
жүзеге асырылған болатын. Сонымен қатар оның мақсаттары анықталды – ол
салымшылардың зейнетақы жинақтарын сақтау және көбейту болды. Зейнетақы
жинақтарын сақтау үшін мемлекет үш сатылы қорғану механизмін құрды:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үстінен әртүрлі мемлекеттік институттар
арқылы – ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитеті (бұрын Ұлттық
зейнетақы агентствосы деп аталған), ҚР Ұлттық Банкінің құнды қағаздарды
нарығын реттеу және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық болатын.
Бірақ кейіннен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларының іс-әрекетін
қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында 2001 жылдың тамыз айында құнды
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның, ал 2002 мамыр айында ҚР-дағы еңбек
және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының іс-әрекетін реттеу комитетінің функциялары ҚР Ұлттық банкіне
берілді. Осылайша, Ұлттық банк – қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің іс-әрекетін реттейтін жалғыз орган болып отыр.
Жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының негізгі үш тобының арасында –
жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар мен
банк кастодиондар арасындағы нақты заң шеңберінде функциялары мен бірін-
бірі қадағалау жүйесін орнату);
Пруденциалдық нормативтерді заң жүзінде орнату және зейнетақы активтерін
инвестициялаудың қатаң түрде қаржы инструменттерін анықтау.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты қатысушылары зейнетақы қорлары болып
табылады, олардың саны қазіргі таңда 14-ке жетті, соның ішінде біреуі
мемлекеттік (МЖЗҚ), 13-мемлекеттік емес жинақтаушы қоры бар(МЕЖЗҚ). Бұл
дегеніміз, қорлардың бәсекелестік жағдайында жұмыс істейтінін көрсетеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушыларына үш қоғамдық
бірлестікті жатқызуға болады- оларға мемлекеттік емес зейнетеқы қорларын,
банк кастадиондарды, ЗАБК және зейнетақы сферасына программалық өнімдерді
дайындаушыларды біріктіретін ҚР зейнетақы жүйесінің қатысушылары одағын,
Зейнетақы қорлары Ассоциациясын және ҚР қаржыгерлер Ассоцицациясын
жатқызуға болады. Жүйемен бірге сонымен қатар коммуникациялық қызметтерді
ұсынатын компаниялар, әртүрлі жабдықтаушылар мен тұтынушылар жұмыс істейді
(1 сурет).
Сурет – 1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні – ол салымшылардың қаржыларын сақтау
және көбейту, яғни нақты өндіріске инвестициялау. Оның жұмыс істеу
механизмі келесідей: жұмыс берушілер әр ай сайын міндетті түрде еңбек
ақының 10% есебінен зейнетақы жарналарын аударып тұрады. Онда еңбекақының
барлық түрі, әртүрлі премиялар, үстеме ақылардың барлық түрі кіреді. Осы
қаржылардың көзінен жинақтаушы зейнетақы қорларында салымшылардың зейнетақы
жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе олардың жұмыс берушілері міндетті
зейнетақы жарналарымен қоса көлемі шектелмеген ерікті зейнетақы жарналарын
төлей алады.
Зейнетақы жарналары салымшылардың қалауымен Мемлекеттік немесе мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, зейнетақы келісім шарты
негізінде жеке зейнетақы шоты және жеке нөмір - әлеуметтік жеке код ашылады
(ӘЖК) (2 сурет).
Сурет – 2. Зейнетақы жүйесінің қатысушылары мен олардың өзара қарым-
қатынасы
Салымшылардың жинақталған жарналарын зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқаратын компанияларға береді,
олар өз кезегінде қаржыларды бағалы қағаздарға, банк депозиттеріне және
тағы да басқа қаржы құралдарына орналастырады. Орналастырудан алынған табыс
инвестициялық табыс деп аталады және ол салымшылардың жеке шоттарында
жинақталған қорға байланысты бөлінеді. Осындай жолмен салымшылардың
зейнетақы жасына жеткенде төленетін жеке зейнетақы жинақтары құралады (3
сурет).
Сурет – 3. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі
Жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандырудың ең маңызды
бөлігі болып табылады. Зейнетақы қоры дербес қаржы – банктік жүйе
ретінде құрылған және оның қаржысы мемлектеттік бюджет құрамына кірмейді.
Зейнетақы қоры әлеуметтік қаматамсыз ету органын аустырмайды және
көшірмейді: оның қызметі жәрдемақыны, зейнетақыны тағайындау және төлеу.
Зейнетақы қорлары белгілі себептермен қаржылық ауыр жағдайда қалып,
зейнетақыны және жәрдемақыны төлей алмай жатқан территорияларға жіберуге
болатын резервтік қорлар құрайды. Ол резервтік қорларды ары қарай өсіру
үшін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздарға
салуға, комерциялық іс-әрекетпен айналысуға рұқсат берілген. Жинақтаушы
зейнетақы қорлары сонымен қатар өкілетті органның келісімімен филиалдар мен
өкілеттіліктер ашуға құқығы бар, бірақ олар басқа бір жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшысы бола алмайды.
Зейнетақы қорының басқарушы органы – төрағаның басқаруымен болады.
Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қарларының екі түрі бар. Біріншісі және
әрі ең ірісі Мемлекеттік және Мемлекеттік емес. Мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қоры құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Үкіметі болатын жабық
акционерлік қоғам нысынында құрылады.
Мемлекеттік зейнетақы қоры қаржыландырады:
зейнеткерлік жасына жеткен зейнеткерлерге және зейнетақы төлемдерін
алушылардың пайдасына, көрсетілген қорға төлеген зейнетақы төлемдері
есебінен мемлекеттік зейнетақы төлеу;
зейнетақы мөлшері заңмен белгіленген мөлшерден төмен болған жағдайда
әлеуметтік жәрдемақы негізінде үстеме ақы ретінде төлеу.
Бұл қор зейнетақы активтерін бағалы қағаздар нарығын реттеу жөніндігі
үәкілетті орган белгілейтін тәртіппен мемлекеттік бағалы қағаздарға,
банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына
орналастыру жолымен инвестициялық қызметті жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғам
ретінде құрылады. Оның құрылтайшылары Қазақсан Республикасының резиденті
болатын жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Корпоративтік жинақтаушы
зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып Қазақстан
Республикасының заңды тұлғалары тағайындалады. Бірақ мемлекеттік кәсіпорын
және мемлекеттік үлесі немесе акциялар пакеті бар кәсіпорындар мемлекеттік
емес зейнетақы қорларының құрылтайшылары бола алмайды.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары келесідей болып бөлінеді:
– ашық;
– копоративті.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін және тұратын
жеріне қарамастан салымсылардың зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
Копоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол қордың құрылтайшылары немес
акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың алушы
қызметкерлері үшін құралады1.
ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңының 36 бабына сәйкес Ашық
зейнетақы қорын құру кезінде берде-бір тұлға тікелей немесе жанама түрде
мүндай жинақтаушы зейнетақы қорының дауыс құқығы бар акцияларының 25
процентінен астамынан, билік етуге жәненемесе басқаруға қақылы емес. Бірақ
аталған шектеулер корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорларына
қолданылмайды. Бір ескеретін жай, жинақталған зейнетақы қаражатының нақты
құны кеміген жағдайда копортивтік зейнетақы қорларының акционерлері бірдей
жауапты болады және ҚР Үкіметі белгілеген тәртіппен инвестициялық кіріс
ысырабының орнын толтырады.
Осылайша мемлекеттік зейнетақы жүйесін демонополизацилау зейнетақы
сферасында нарықтық ортаны қалыптастыруға ықпал жасады. Зейнетақы
қорларының активтері инвестициялық ресурустардың маңызды құраушысы болды
және қазіргі уақытта еліміздің қаржылық жағдайын өзінше бір
тұрақтандырушысы болып отыр.
Бұдан басқа жинақтаушы зейнатақы қорлары тағы бір маңызды қызметті – ол
инвестициялық қызмет. Зейнетақы жүйесін реформаларын Зейнетақы жүйесін
реформалау кезінен бастап зейнетақы қорларының активтері ҚР капитал нарығын
реформалау процестерінің құраушы бөлігі болды деп ойластырылған. Қазақстан
экономикасының даму стратегиясының басқа бөлінбес екі процесі құнды қағаз
нарығының дамуы мен жекешелендіру болуы тиіс. Сонымен бірге жеке зейнетақы
қорларының активтері бағалы корпоративті қағаздар нарығын дамытуды
ынталандыру үшін жоспарланған. Бірақ зейнетақы реформасының алғашқы жылының
нәтижелері бойынша 99,3% активтер сол немесе басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарға салынған болатын: еврооблигацияларға - 15,53%, Қаржы
министрлігінің қысқа, орташа және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарына –
81,78%, Ұлттық Банк ноталарына – 2% .
Осылайша мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының барлық іс-
әрекеті келесіге келеді, Үкімет жарлығы бойынша азаматтар табыстың 10%
жинақтаушы зейнетақы қорларына аударып отырады. Бұл ақшалардың 90%
инвестициялық табыс ретінде салымшының жеке шотына, ал қалған 10% қор
қажеттілігіне жұмсалады.1
1.2.Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу тарихы
Қазақстанның жүргізген зейнетақы жүйесінің қалыптасу белестері алдын-ала
қорытынды шығару, болашағын және қазақстандық үлгіні бұдан әрі дамытудың
мүмкіндікті жолдарын анықтау үшін құқық пен негіздеме береді.
Өткен жүз жылдық соңында зейнетақымен қамсыздандыру мәселелері әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде Қазақстанда даулы мәселелер мен
талқылаулардың тақырыбына айналды. Осы құбылыстың себебінен демографиялық,
экономикалық және әлеуметтік сипат факторлар кешені орын алды. Осылардың
бірқатары орта өмір сүру ұлғаюының фонында туылудың қысқару нәтижесіндегі
халықтың қартаю үрдісінің жылдамдауымен байланысты болды. Факторлардың
келесі тобы еңбек нарығындағы ілгері жылжушылықпен байланысты болды:
жұмыссыздар санының өсуі, бейресми және толық емес жұмыспен қамтушылықтың
таралуы, міндетті зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінен халық бөлігінің
шығуы. Бұл өз кезегінде көп елді тәжірибеде болғандай ынтымақтастықты
зейнетақы жүйенің қаржылық негізін құраған жарналары бар жұмыс істейтін
халық санының кемуіне алып келді. Зейнеткерлер санының өсуі және қызметпен
жасайтын сала жағдаятының өзгеруі ынтымақтастықты зейнетақы жүйенің
тұрақтылығына күмән келтірді, өйтені жұмыс істейтін халыққа зейнетақы
жүктемесінің шамадан тыс күшеюі анықталды. Әрекет еткен ынтымақтастықты
зейнетақы жүйенің шарттарында инфляцияның жоғарғы өсу қарқыны және халық
арасындағы жұмыссыздық, ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) көлемінің төмендеуі,
бюджеттік тапшылық зейнетақы төлемі жөніндегі қарыздардың пайда болуы мен
ұлғаюына себеп болды және тіпті әлеуметтік кепілдіктің ең төменгі деңгейін
қамтамасыз ету мүмкін болмады. Сайып келгенде, халықтың ынтымақтастығына
негізделген зейнетақымен қамсыздандырудың таратушы жүйесінің айқын
тұрақсыздығы қалыптасты. Зейнет ақы қорының шығындарының азаюы қазіргі
зейнетақылардың мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын
өсіруінен, бірақ бұл бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни,
ынтымақтастық зейнетақы жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы
маңызы зор нәрсе болды. Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі
жеңілдіктер көп болды, соның ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50
жасында.
Жинақтаушы зейнет ақы қорлары – бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз
зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болады, себебі жеке зейнет ақы
шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнет ақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған соммасымен түгел немесе жартылай
қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне
қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысты өздеріне
зейнетақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар болады.
Олар денсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ адамдар және
т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл болғандықтан, оларды
өз қол астына алады.
Жаңа зейнетақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы
институттары арқылы шешеді. Зейнетақы – бір кездерде салым түрінде
ынтымақтық немесе жинақтық зейнетақы жүйесіне аударылған аударымдар болып
табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның
көлемі үлкен емес – 2000 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға
байланысты, мемлекет байланысты түссе, жәрдемақылар мөлшері де өседі.
Жаңа зейнет ақы жүйесінде еңбек ақы төлеу қорының 25% - зейнет ақы
аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар
жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнет ақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы 1
қантарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса – сонша қалады)
15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады.
(бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және
сәйкесінше болашақ зейнетақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі
зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекет есебінен
қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап
кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999
жылға Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас
тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнет ақы
алу құқығына ие.
Салымдардың екі ағымға бөлінуінен көбісінде түсініспеушіліктер туады: Егер
25,5% аударымдар кезінде зейнет ақы төлеу үшін ақша қаражаттар жеткіліксіз
болса, онда 15%-қ төлемдер ғана түскен жағдайда зейнет ақы қалай төленеді?
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнет ақы
төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. Өтпелі
кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне бонустар, роялти,
жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен
жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көшу мүмкін емес. Және бұл екеуі әлі көп
уақыт бірге жүзеге асады, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек
стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс
жүзеге асып отырады.2
Қажетті зейнетақы шығыстарын жеткілікті қаржыландырылмауымен байланысты
мәселелерге демографиялық мәселелер қабаттасты. Жұмыссыздар деңгейінің
өсуі және бейресми және толық емес жұмыспен қамтылу еңбек нарығына келеңсіз
ілгері басушылыққа алып келді, осылардың салдарынан жарналары
ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің қаржылық көзі болған халықтың бір
бөлігі міндетті зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінен шығуына алып келді.
Халықтың жұмыс істейтініне болжанған өсуді төмендету және осы
қиыншылықтардың бірқатарымен Қазақстанда кезігіп, ТМД елдері кеңістігінде
өз жинақтаушы зейнетақы жүйесін құруды бірінші болып бастады.
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі 1997 жылы еліміздегі
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын мақұлдаған
сәттен бастап өз жұмысын бастады. Зейнетақы реформасының негізі етіп
чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын
механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай
жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алады, онда оның зейнетақы
жарналары аккумуляцияланады. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында
жиналып, салымшылардың зейнетақы жасына жеткеніне қарай олар зейнет
төлемдерін салымшыларға қайтарады. Бір айта кететін жайт, отандық
жинақтаушы зейнетақы жүйесі чилилік жүйенің көшірмесін айнытпай көшіріп
алды деп санауға болмайды: қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа
елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті ол бірегей жинақтаушы
зейнетақы қоры болып саналады. Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
дамуын 3 кезеңге бөлуге болады.
I-кезең. 1998-2001 жылдар– жүйесінің және оның қатысушыларының қалыптасу
уақыты. Бұл кезеңде жүйеде қызмет ететін барлық қатысушылардың қызметін
міндетті лицензиялау енгізілген болатын, зейнетақы активтеріне иелік ету
жөнінде шектеулер белгіленеді.
II- кезең. 2001 – 2004 жылдар реформалау тәжірибесі зейнетақы жинақтарының
сақталуы мен ерікті зейнетақы тәсілдерін дамыту мәселелерін шешуді талап
етті. Осыған байланысты іс әрекет ететін заңнамаға келесідей толықтырулар
енгізіледі: инфляция деңгейлерін ескере отырып, ЖЗҚ – дағы зейнетақы
жинақтарының нақты енгізілген жарнамалар мөлшерінің сақталуына мемлекеттік
кепілдік енгізілді, еңбңк жағдайлары ерекше қауіпті өндірістерде істейтін
қызметкерлер үшін, жұмыс берушінің есебінен қосымша ерікті зейнетақымен
қамсыздандыру; зейнетақы алушының жасына және жеке зейнетақы шотындағы
жинақтардың мөлшеріне қарай жинақтаушы зейнетақы қорларын кесте бойынша
берілертін зейнетақы төлемдерін жүзнге асырудың жаңа ережесі қолданысқа
енгізілді.
III- кезең. 2005 - 2006 жылдар. Зейнетақы жүйесінде пайда болған
мәселелерді шешу бойынша бірқатар шараларды атап өтуге болады. Қазіргі
кездегі пайда болған мәселелер 2005 жылдың қараша айында өткен V Қазақстан
қаржыгерлерінің конгресінде қаралған сұрақтар мен оларды төмендету не жою
ұсыныстары берілген болатын. Осы ұсыныстарды қабылдау арқылы зейнетақы
жүйесінің басты мәселесі болып табылатын зейнетақы жинақтарының
инвестициялық табысының төмен болу мәселесін шешуге болады 3
Қалыптасау кезеңінде жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын
ынталандыратын ерекше стратегиялық рөлі ҚР Үкіметі қаулысымен 1997 жылғы
қыркүйекте арнайы құрылған – Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына
берілді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры еліміздегі зейнетақы
реформасының өзіндік бастауыш алаңқайы болды: ол еліміздің алғашқы
жинақтаушы қоры, алғашқы зейнетақы жарнасын қабылдады және зейнетақы
қорлары арасында алғашқы болып зейнетақы активтерін дербес басқаруға құқық
алды. Алғашқы он жылдық ішінде – 1998 жылдан бастап 2002 жылға дейін Қор
ерекше жанама қор мәртебесін иеленді, ол салымшылардың ішіне барлық
азаматтарды қосып алуға мүмкіндік берді және ол қандай да бір себептер
бойынша зейнетақы қорын таңдау жөніндегі шешімді дербес қабылдай алмады.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықты барынша қатыстыру және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің салымшылар қорын қалыптастыру жөніндегі
тапсырмаларды жүзеге асырды. Бірақ басқа да мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары зейнетақы нарығының дұрыс және бәсекелес қатысушылары
бола отырып, 2003 жылға дейін МЖЗҚ бұл мәртебені беріп қоймады. МЖЗҚ
халық тарапынан жаңа зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалыптастыру,
зейнетақы нарығының негізін және бәсекелес ортаны құру жөнінде өзіне
жүктелген тарихи миссияны орындап шықты. Бүгінде – МЖЗҚ көптеген негізгі
көрсеткіштері бойынша көшбасшылық позициясы бар еліміздегі бірден-бір ірі
зейнетақы қоры.
Зейнетақы реформасын жүргізудің негізгі мақсаты зейнетақы жарналарының
дербестендірілген есебі арқылы экономикалық өсуді ескеріп, зейнетақымен
еңбек салымын лайықтай отырып, қаржылық тұрақты және әділ жүйені оңынан
тұрғызу.
Сонымен қатар, жинақташы зейнетақы жүйесі бірқатар мәселелерді шешуге арқау
болды: әлеуметтік кернеулікті жеңілдету, зейнетақы төлеу ауыртпалығынан
бюджетті ақырындап босату, азаматтарда көп және ашық табыс табу
құштарлығының көрінуіне септігін тигізу.
Зейнетақы реформасының нәтижесінде болшақ зейнетақылар сақталып арта
түсетін болды, ал экономика тағы бір институционалдық инвестор – зейнетақы
қорларын алмақ.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу тарихындағы негізгі даму белестері
1997 жылдан бастау алды:
1997 жыл:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамсыздандыру туралы тұжырымдамасы әзірленіп бекітілді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңы күшіне енді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
жабық акционерлік қоғамын құру туралы қаулысы қабылданды. МЖЗҚ ерекше
стратегиялық рөлін мыналарға арнады: ЖЗЖ дамуын ынталандыру, жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне халықты барынша тартылуын қамтамасыз ету және жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің базасын қалыптастыру, халық тарапынан жаңа зейнетақы
жүйесіне деген сенімді қалыптастыру, зейнетақы нарығының негізін және
бәсекелес ортаны қалыптастыру.
1998 жыл:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін бастау және зейнетақы нарығының инфрақұрылымын
құру.
19 қаңтар Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихына МЖЗҚ алғашқы
зейнетақы жарнасы түсті.
1998-2002 жылдар:
МЖЗҚ Жанама қор жүйесіндегі қызметтерді жүзеге асырды: егер қызметкер
басқа зейнетақы қорын таңдамаса және онымен шарт жасамаса міндетті
зейнетақы жарналары жұмыс берушімен МЖЗҚ аударылады.
1999 жыл:
МЖЗҚ жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихындағы зейнетақы қорлар арасында
зейнетақы активтерін дербес басқаруға алғашқы болып лицензия алды.
2003-2004 жылдар:
Зейнетақы төлемдеріне құқық алу сәтінде инфляция деңгейін есепке ала
отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналар мөлшерінде
салымшыларға мемлекеттік кепідік беру.
Зейнетақы төлемдерінің кестесі анықталды және сақтандыру ұйымдары арқылы
зейнетақы алу мүмкіндігі құрылды;
Жинақтаушы зейнетақы қорларының сыйақы мөлшері және құрылымы өзгерді;
Міндетті жинақтаушы жарналарының төлемдері жөніндегі агенттердің
жауапкершіктері күшейтілді;
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары енгізілді;
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы әзірленіп қабылданды.
2006 жыл:
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы РМКК базасында жинақтаушы зейнетақы
жүйесіндегі төлемдерді оңтайландыру мақсатында дара есеп орталығы құрылды.
Зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын
ұйымдардың, салымшылардың жинақ ақшаларының атаулы кірістілігін қорғау
жөнінде соттан тыс жауапкершілік белгіленді.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы арқылы салымшылар мен зейнетақы
қорлары арасында зейнетақы жинақ ақшаларын аударуды жүзеге асыру
2007 жыл:
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 10 жылдығына арналған
Қазақстанның зейнетақы нарығы – жүйелі реформаға 10 жыл халықаралық
конференциясы МЖЗҚ бастамасы бойынша ұйымдастырылып өткізілді.4
1.3 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
Жинақтау зейнет ақы қоры – бұл мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры және
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорынан тұрады.
2009 жылы 1 наурызына 12 мемлекетік емес және 1 мемлекеттік, 1
корпоративтік жинақтаушы зейнет ақы қоры тіркелген.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры (ары қарай Мемлекеттік жинақтау
зейнет ақы қоры) Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысымен №1372 1997 4
қыркүйегінен құрылтайшысы Қазақстан Республикасында үкімет болып шыққан,
жабық акционерлік қоғам ретінде құрылған. Мемлекеттік жинақтау зейнетақы
қорының міндетті зейнет ақы салымдар жинауын іске асыратын және Қазақстан
Республикасы Үкіметі орнатқан тәртіпте зейнеткерлерге зейнетақы төлемін
жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнетақы активтерін құру қызметін жүргізіп,
оларды мемлекеттік құнды қағаздарға, мемлекеттік банк депозиттеріне,
халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздарына инвестициялайтын заңды
тұлға болып табылады.
Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының директорлар кеңесі құрамына ҚР
министрінің бірінші орынбасарының басшылығымен ұлттық Банк, Мемлекеттік
Кіріс министрлігі және Еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
өкілдері кіреді. Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының құрылтайшысы
ретінде Үкімет жоғары орган функцияларын Қаржы Министрлігіне берді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорының міндетті және еркін зейнет ақы салымдарын жинауды және
алушыларға төлемді жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнет ақы активтерін
басқару компаниялары арқылы оны инвестициялау жұмысын атқаратын заңды
тұлға.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің типтік келісімдеріне сай Жинақтау зейнет
ақықоры міндетіне, сонымен қатар:
салым салушыға есеп кітапшасындағы белгіленген жылына бір рет зейнет ақы
жинақтары туралы ақпарат ұсыну, сонымен қатар салым салушының кез-келген
талабы бойынша өзіндік құнымен қосымша ақпарат жіберу;
салым салушылардың зейнетақы жинақтарының жағдайы жөніндегі ақпараттық
конфиденциалдығын сақтау;
салым салушының арызы бойынша зейнетақы жинақтарын басқа Жинақтау зейнетақы
қорына аудару;
жылдық қаржы есебінің мәліметтері бойынша аудиторлық тексерулерді жүргізу.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративті болып
бөлінеді.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары, алушының жұмыс орны мен тұратын жеріне
байланыссыз, салым салушының зейнетақы салымдарын қабылдай береді.
Корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорлары бір немесе бірнеше заңды
тұлғалардың жұмысшылары, яғни алушылары үшін құрылады, олар осы қордың
құрылтайшылары немесе акционерлері болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшысы және
акционерлері Қазақстан резиденті болып табылатын заңды және жеке тұлғалар
бола алады. Корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен
акционерлері тек Қазақстан Республикасы заңды тұлғалары ғана бола алады.
Жинақтау зейнетақы қоры Комитет бақылауында жеке келесі түрдегі есеп беруді
ұсынады:
өзіндік құралдары бойынша бухгалтерлік баланс,
қаржы-шаруашылық іс-әрекеті нәтижесі бойынша есеп,
өзіндік ақшаның жылжуы туралы есеп,
өзіндік капиталдың жылжуы туралы есеп,
айналымнан тыс активтердің жылжуы туралы есеп,
таза зейнетақы жинақтардың жылжуы туралы есеп,
таза активтегі өзгерістер туралы есеп.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңына
сәйкес Жинақтау зейнетақы қорын өзіндік құралдар мен салым салушылардың
зейнетақы жинақтар есебін екі бөлек жүргізеді, олар сәйкесінше құрылтайшы
қоры және алушы (салым алушы) қоры деп аталады.
Осы заңның с.п. 2.1 25 бабына сәйкес, салым салушы қорының құралдары тек
келесі мақсаттарда қолданыла алады:
тізімі Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң ДРРДБ белгіленген қаржы
құралдарына орналастыру;
зейнетақы төлемдерін заңға сай іске асыру;
зейнетақы жинақтарын басқа зейнетақы қорына заңға сәйкес аудару;
қате есептелген зейнетақы салымдарын қайтару.
Жинақтаушы зейнетақы қорының өзіндік капиталына келсек, ол жарғылық капитал
мен қосымша төленген капитал қосымша төленбеген табыс және төленбеген
капитал соммасы, жабылмаған зиян арасында айырманы құрайды.
Жинақтау зейнетақы қорының өзіндік капиталы құрылтайшылардың жарғылық
капиталға салған салымдар есебінен құрылады.
Жинақтау зейнетақы қоры өзіндік капиталында негізгі үлес салмақ
жарғылық капиталға тиеді. Бұл мемлекеттік ашық және корпоративті
жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін сәйкесінше 2000 жылы 180 млн теңге мен
50 млн теңгеден аз емес деп білгіленген және 1 жыл ішінде сәйкесінше 90
және 20 млн теңгеге өсті. Жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасындағы
№1372 қаулысы бойынша Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорын 1998 жылы
жарғылық капиталы 10 млн теңге көлеммінде белгіленіп содан бері әлі
өзгерген жоқ. Жарғылық капиталға құралдар тек ақшамен және құрылтайшылардың
өзіндік құралдарының есебінен салынады. Олардың ары қарай ұлғаюы кейбір
шағын қордың зейнетақымен қамтамасыз ету нарығынан кетуге мәжбүр болуына
алып келеді де, содан аккудулденген зейнетақы активтер көлемі бойынша
лидерлер орналасуында өзгерістер пайда болды.5
Мысалы, 2000 жылы екі Мемлекеттік емес зейнетақы қорының бірігуі
болды: ЖАҚ Жинақтаушы зейнетақы қоры Үміт және ЖАҚ Ашық жинақтаушы
зейнетақы қоры Қазақстан Республикасында кәсіподақ Федерациясы,
2001 жылы Аbn Amro және Жинақтау зейнетақы қоры Каспий
Мұнай Газ және Philip Morris- да бірікті.Ұлар және Үміт ЖЗҚ-ң
қосылуы болды.
2004 жылы Құрмет және Қазақстан ЖЗҚ-ң БТА Қазақстан ЖЗҚ-на қосылуы.
2005 жылы Abn-Amro ЖЗҚ және ЗАИБҰ-ны Казкоммерцбанктың иеленуі болды,ЖЗҚ-ң
атауы Грантум болып өзгерсе,Халық жинақтаушы қорының атауы Атамекен болып
өзгерді.
2006 жылы Сеним атының Евразийский болып өзгеруі.
2007 жылы Валют-Транзит қорының банкроттыққа ұшырауы және активтерінің АЖЗҚ
Қонаевқа аударылуы.Республика ЖЗҚ-ң құрылуы.
2008 жылы Қонаев ЖЗҚ-ң Аманат ЖЗҚ болып атауын өзгертуі.
2009 жылы МЖЗҚ мен БТА Қазақстан ЖЗҚ-ң активтерінің бірігуі сәтті
аяқталды.6
2009 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының
жинақтаушы зейнетақы қорларының меншікті капиталы, міндеттемелері және
активтері туралы мәліметтер (Кесте 1)
(қазақстандық мың теңгемен)
ЖЗҚ атауы Капитал Бөлінбеген Міндеттемелер Активтер
жиынтығы кіріс жиынтығы жиынтығы
(жабылмаған
шығын) есепті
кезеңдегі
1 2 3 4 5
"ҰларҮміт" 3 992 710 398 994 7 446 503 11 439 213
"АМАНАТ 487 805 -79 843 107 532 595 337
ҚАЗАҚСТАН"
"Атамекен” 639 829 -7 821 60 436 700 265
"МЖЗҚ" 10 574 269 -613 693 778 332 11 352 601
БТА Қазақстан 11 192 856 527 443 230 830 11 423 686
Қазақстан Халық12 095 360 -220 340 7 556 643 19 652 003
Банкінің
Жинақтаушы
зейнетақы қоры
"Қазақмыс'' 610 436 46 545 126 717 737 153
"Мұнайгаз - ДЕМ" 640 271 -169 612 188 123 828 394
"Еуразиялық'' 1 960 372 -69 474 89 742 2 050 114
"Қорғау" 154 183 -228 104 275 873 430 056
"ГРАНТУМ'' 1 894 329 -24 402 377 166 2 271 495
"Отан" 1 619 160 -17 443 166 152 1 785 312
Капитал 1 753 973 45 953 31 810 1 785 783
"РЕСПУБЛИКА" 244 288 -33 214 30 589 274 877
Барлығы 47 859 841 -445 011 17 466 448 65 326 289
Дерек көзі: ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі7
Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының табысы келесіден тұрады:
Комиссионды сыйақы есебінен. Жинақы қорлармен белгіленген комиссионды
сыйақы мөлшері зейнетақы салымдар соммасының 1%-н және зейнетақы
активтерін орналастыру дан алынған инвестициялық табыс соммасының 10%-дан
аспау керек. Зейнетақы қоры әрбір зейнетақы салымдар соммасынан да
комиссионды сыйақыны айына бір рет лаып тұрады. Комиссионды сыйақы
қаржылық жыл нәтижелермен орташа инвестициялық табысқа қарай қайта
есептеледі.
Өзіндік қаражаттарды құнды қағаздар мен депозиттерге инвестициялау. Бұл
Жинақтау зейнетақы қоры үшін өте үлкен мәні бар табыс көзі. Олар өз
қаражаттарын шектеусіз құюға еркіндігі бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының әрекет етуі 3 кезеңнен тұратын
ұзақ мерзімді инвестициялық процесті білдіреді:
- бірінші кезеңде жарна түрінде жинақтаушы зейнетақы қорларына
салымдар жасалады;
- екінші кезеңде жинақталған қаржы ресурстарын инвестициялау
жүзеге асады;
- үшінші кезеңде мерзімді зейнетақы төлеу жүзеге асады.
Инвестициялық саясатты белсенді түрде жүргізу зейнетақы жүйесін
жаңғыртуда маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, ал оларды жасау
қордың мақсаттарын, инвестициялаушы құралдардың көлемін және басқа да
маңызды міндеттердің шешілуін анықтауды талап етеді. Осы жағдайда
жинақтаушы зейнетақы қорлары оларға сенімді инвестициялық қорғау қызметін
ұсына алатын капиталданған ұйымға бағытталады. Бұл ЖЗҚ арасында қаржы
ресурстарын орналастыруда бәсекенің өсуіне алып келеді және қабылданған
инвестициялық саясатқа сәйкес жүзеге асырылатын инвестициялық
қызметтердің түрлі құралдарын өте ұқыпты талдауға итермелейді.
Зейнетақы қорлары институционалды инвесторлар ретінде әрекет ете
отырып, және салымшылардың қаржы құралдарын шоғырландыра отырып оларды
мынадай түрлі активтерге инвестициялайды: бағалы қағаздарға, банк
депозиттеріне, мүліктерге және т.б.
Инвестицияға қатысты жалпы теориялық көзқарастар инвестицияны басқару
процесінің мәнін сипаттайды. Қазіргі сарапшылардың зерттеулері капиталды
сапалы түрде басқарғанда ғана жетістікке жетеді деп көрсетеді. Қаржы
жүйесіндегі қаржы инвестицияларын ұйымдастыру, басқару, өмірді сақтандыру
жүйесінің әрекет етуінің жалпы қағидаларына сәйкес жүзеге асады, онда
зейнетақы қызметтерінің ерекшеліктері көрсетіледі, атап айтатын болсақ:
- зейнетақы қорларының инвестициялық қызметтерінің уақытша
диференцияциялау қағидасы;
- қаржы инвестициясын басқаруды кезең –кезеңімен ұйымдастыру қағидасы
бірінші ережемен тығыз байланысты және қаржы инвестицияларын басқарудың
арнайы саясатын өңдеуді қажет етеді. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық әрекет ету процесі барысында зейнетақы қорларының
қызметтерімен байланысты ақпараттар үлкен рөл атқарады. Мұнда ақпараттар
келесі талаптарға сәйкес келу қажет:
- мәліметтер нақты болуы және алынған деректердің пайдалылығы бұрынғы
байланыстарға зиян тигізбеуі қажет;
- жоғарыда аталған қағидалармен байланысты тәуекелдерді бөлу және
жауапкершілікті жоспарлау қағидасы. Кейбір іс-шараларды орындау нақты
инвестициялық тәуекелге барумен қатар жүреді.
Зейнетақы бизнесіндегі қаржы инвестицияларының ерекшеліктерін
сипаттайтын жоғарыда аталған қағидалар нарықты экономика жағдайындағы
ұдайы өндіріс жүйесінің инвестициялық процесін құруда әдістемелік
негіздемелердің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай көзқарас
белгілі бір деңгейде экономикалық дамуды сипаттайды және елдегі
инвестициялық процестің тиімділігін қамтамасыз етеді.
Зейнетақы жүйесінің инвестициялық белсенділігін арттыру Қазақстан
үшін экономикалық жаңғыртудың негізгі шарттарының бірі болып
табылатындықтан үкіметтің алдында отандық өндірісті дамыту үшін қаржы
ресурстарын шоғырландыру және жинақтау мәселесі тұр. Яғни,мемлекетпен
жүргізілген әлеуметтік саясат жаңғырту идеясымен сабақтас болуы керек,
яғни зейнетақыны және жалақыны уақытында төлеу, кейбір әлеуметтік
жеңілдіктерді алып тастау, атаулы әлеуметтік қорғау сияқты мемлекеттік
міндеттемелерді сақтау қажет.
Қазақстан үшін зейнетақы жүйесін жаңғырту мәселесі бірқатар қолайсыз
факторлардың туындауына байланысты Батыс және Шығыс Еуропа
елдеріндегідей маңыздылыққа ие болып отыр:
дамыған елдердегі сияқты тұрғындардың жылдам қартаюы;
дамушы елдерге тән жан басына шаққандағы табыстың төмендігі;
үлестіруші зейнетақы жүйесі тұрғындардың барлығына жуығын қамтиды және
зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты міндеттемелердің мөлшері қолда
бар нақты ресурстармен сәйкес келмейді.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту миграциялық процестер, туудың
төмендеуі және тұрғындардың өмір сүру ұзақтығының өсуінің нәтижесінде
қарт адамдардың көбеюімен сипатталатын елдегі демографиялық
жағдайдан туындады. Ол ең алдымен еңбекке қабілетті тұрғындарды
жылыстауымен сипатталады.
Әрекет етіп отырған жүйелердің көбісі қарттардың әл-ауқатын қажетті
деңгейде қамтамасыз ете алмайды, өйткені төлемдер әрдайым
индексацияланбайды. Сонымен қатар, олар қайта бөлуді жиі өршітеді,
мысалы ауқатты зейнеткерлер есебінен әл-ауқаты аз қамтамасыз
етілген отбасылар қаржыландырылады. Бұл жүйелер ескіруіне байланысты
экономикалық өсуді тежейді.
Қазақстанның қаржы нарығындағы мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік әсер алудың қажеттілігі болып табылатын
және олардың инвестициялық саясатын негіздеу келесідей ұйғарымдар
жасауға мүкіндік береді:
стратегиялық мақсаттардағы таңдау, (яғни инвестиция бағыттарын);
инвестициялық артықшылықтарды қалыптастыру (инвестициялау обьектілерін);
инвестициялық шектеулерді белгілеу (белгілі бір актив түрінің сандық
мәнінің шегі).
Егер белгіленген шектеулер мемлекеттік немесе оның атынан
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметтерін бақылайтын
мемлекеттік ұйымдардың қызметі болып табылса, ал инвестициялық
мақсаттарды анықтау зейнетақы қоры және оның активтерін басқарушы
компанияның қызметі болып табылады.
Жүргізілген талдау, зейнетақы қорларының экономиканы қаржылдандыруға
қатысу мүмкіндігін келесі түрде кескіндеуге мүмкіндік береді (сурет 4 ).
Сурет – 4. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының экономиканы
қаржыландыруға қатысуы
Сонымен, талдау көрсеткендей жалпы инвестициялық қорлардың
құрылымы әрекет етуші талаптарға сәйкес келеді.
Нақты жағдайда, зейнетақы қорларының активтерін осылайша пайдалану
ел экономикасында қажетті роль атқармайды. Қазіргі кездегі, қаржы
құралдарының белгілі-бір үлесін мемлекеттік бағалы қағаздарға
міндетті инвестициялау, инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру
емес, мемлекеттік қағаздарды жабу болып отыр.
Мемлекеттік қазыналық облигациялар нарығындағы табыстылықтың
төмендеуі ЖЗҚ инспекциясымен Үкіметтің бағалы қағаздарына салым
жасаудан бас тартудың себепшісі ретінде қабылданбайды. Сәйкесінше,
әрекет етуші нормативтік талаптар бойынша, зейнетақы қорлары өз
активтерінің белгілі бір бөлігін, тіпті олар қордың инвестициялық
мақсаттарына сай келмесе де мемлекеттік міндеттемелерді инвестициялауға
міндетті.
Бүгінгі таңда қорлар кәсіпорындардың бағалы қағаздарына
инвестиция жасап экономиканы қаржыландыруда деп айтуға болмайды.
Өйткені, экономикалық және саяси жағдайлардың тұрақсыздығы, қаржы
нарығындағы үлкен ауытқулар, сонымен қатар, көбіне алып сатарлық
бағыттағы эмитенттердің сенімсіздігіне байланысты олар қысқа мерзімді
сипатқа ие болып отыр.8
Аталған табыс есебінен жинақтаушы зейнетақы қоры өз шығындарын, банк-
кастодиан, мемлектеттік зейнетақы төлеу орталығы және зейнетақы активтерін
басқару компанияларының қызметін төлей алады.
Өткен 2008 және 2009 жылы кейбір Жинақтау зейнет ақы қоры зиянмен жұмыс
істейді. Мысалы, 2009 жылдың 1 қаңтарындағы көрсеткіш бойынша 4 фондта
барлық зейнетақы жинақтарының 72,36%-ы концентрацияланған болды.Бұл үлес
желтоқсан айына 0,23%-ға төмендеген болатын.2008 жылы Ұлар Үміттің
нарықтағы үлесінің төмендеуі бақыланды (4%).Халықтық ЖЗҚ(1%),Грантум
(1%),Евразиялық (1%), парадоксальды МЖЗҚ үлесіне емес(өсімі 0,5%),оның
есесіне БТА Қазақстан ЖЗҚ-ң (өсімі 3%) Капитал,Отан, Нефтегаз – ДЕМ (1%)-ға
өсімі байқалды.
Сонымен қатар 2008 жылғы зейнетақы жинақтары 2007 жылмен салыстырғанда
17,58%-ға өсіп 212,4 млрд теңгені құраған болатын.Бір салымшыға шаққандағы
орташа зейнетақы жинағы барлық қорларда 7-ден 82 мың теңгеге дейін өсті.Тек
Ұлар Үмітте ғана 11 мың теңгеге төмендегені байқалды.Салымшылардың орташа
зейнетақы жинағы бойынша көшбасшы болып Грантум (375 мың),Казахмыс(236
мың),Республика және Халық ЖЗҚ – да (191 мың теңге) болды.Бұған дәлел
ретінде олардың клиенттік базасы мен салыстырмалы жоғары кірісін айтуға
болады.Бір салымшыға шаққандағы инвестициялық кіріс 5-тен 10 мың теңгеге
өсті.Жоғары зиян шеккен Ұлар Үміт (-33 мың) және Халық ЖЗҚ (-19 мың)
теңге.2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша К2 табыс коэффициенті Ұлар
Үмітте ғана минималды көрсеткіштен төмен болды 21.13.9
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры шығындар құрылымында жалақы,
Зейнет ақы активтерін басқару компаниясы және банк-кастодиан қызметтері,
жарнама мен аренда үлкен ұлес салмағын алады. Өкінішке орай, Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қоры өз мамандарының квалификациясын көтеруіне
кеткен шығындардың еңбекті төлеу қорына қатынасы тіпті аз. Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қоры бұл мақсатта әлі де ақшаны үнемдейді, 2001
жылы олар негізгі қызмет шығындарының тек 0,2% құрады. ЖЗЖ дамыту мен
жалпы реофрма сәттігі мамандардың жұмыс істей алуға мен квалификациясына
тікелей байланысты.
Қордың өмір сүру қабілеттігі мен тұрақтылығы тек өзіндік қаржы жағдайы мен
жоғарыда айтылған көрсеткіштермен ғана анықталмайды, ең алдымен салым
салушының ағымды және болашақ қор жағдайы үлкен рөл ойнайды.
Жоғарыда айтылғандай, Жинақтау зейнетақы қорының негізгі функциялары болып,
зейнетақы салымдарын жинау, зейнетақы активтерін инвестициялау және
зейнетақы төлемдерін алушыға іске асыру. Осы функцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде зейнетақы резерві немесе зейнетақы жинақтары пайда болады. 10
Жоғарыда айтылғандарға түйіндеме жасай отырып, жинақтаушы зейнетақы қоры
өмір сүру қабілеттігі мен тұрақтылығы өзіндік қордан да салым салушы
қорынан да байланысты күрделі жүйе. Менің ойымша, осы қорларды тиімді
басқару жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы қызметінің нарығындағы
сәттігінің нышаны болып табылады. Ал бұл өз алдында, тек білімі жоғары
басқару кадрлармен ғана жүзеге аса алады.
ΙΙ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық іс-әрекеттеріне талдау жүргізу мен олардың даму
тенденциялары
Қазақстандағы ЖЗҚ қызметтерін әрі қарай дамыту, зейнетақы жүйесіне
жаңғырту жүргізу жетістікке жетуге мүмкіндік беретін бірқатар мәселелерді
шешуді талап етеді. Ең алдымен зейнетақы жүйесінің сенімді институционалды
инфрақұрылымын құру қажет. Бұл міндеттің орындалуы, міндетті жинақтау
қағидаларына негізделген екінші деңгейдің жаңадан құрылуымен және үш
деңгейлі зейнетақы жүйесіне көшуге байланысты қажетті болып табылады:
ЖЗҚ табысты қызметі олардың потенциалды салымшылары болып табылатын
тұрғындар мен кәсіпорындардың сенім артуына байланысты. Олардың сенім
артуы ЖЗҚ операцияларын бақылаумен және реттеумен тығыз байланысты.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту міндеттерін ескере отырып, міндетті
жинақтаушы жүйені қолданушы, екінші деңгейдегі мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының құрылуы жолдарын анықтау қажет. Бұл мәселе, жаңа қорларды құру
және әрекет етуші ЖЗҚ біразын екінші деңгейдегі қор ретінде қайта
құрылу мүмкіндігін қамтиды.
ЖЗҚ тиімді жұмыс істеуі активтерді басқарудың ашық және сатылы
саясатынсыз мүмкін емес. Ол активтерді басқарумен айналысатын арнайы
компаниялармен және қаржы институттарымен жүзеге асырыла алады.
Активтерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасындағы ЗЕЙНЕТ АҚЫ жҮйесінің ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің түсінігі
оның функциялары мен арналуы
1.2 Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу
тарихы
3. Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен экономикада
пайдаланылуы
ΙΙ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық іс-әрекеттеріне талдау
жүргізу мен олардың даму тенденциялары
2.2 Мемлекеттік емес Грантум Жинақтаушы Зейнетақы
қоры: зейнетақымен қамтамасыз ету рыногындағы оның
ролі мен орыны
2.3 Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету
проблемалары ( Мемлекеттік емес Грантум Жинақтаушы
зейнетақы қорының мысалында)
ΙΙI-ТАРАУ. Қазақстанда ЗЕЙНЕТ АҚЫ қорларының дамуын талдау
3.1 Зейнет ақы қорларының қаржы нарығындағы ролі мен
олардың тиімділігін бағалау
3.2 Жинақтаушы зейнет ақы жүйесінің дамуының шетел
тәжірибесі
3. Зейнетақы жүйесін жаңғырту тетіктері мен басымдықтары
ҚОРТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
СІЛТЕМЕЛЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды
рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда
тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі.
Зейнетақы реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашқан (Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жыл 20 маусым)
Қазақстан Республикасының заңы болған. Осы негізде бүгінгі күні жаңа
зейнетақы жүйесі аяғынан тік тұрды деп айтуға болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте маңызды
болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік – экономикалық
дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің
ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды
мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зертеуді қажет
ететін жүйе деп санаймын. Ол неғұрлым түсінікті, жеткілікті, жан-жақты
тармақталған жүйеге айналса соғұрлым оның дамуы, тұрақтылығы нығая
түседі.Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен
пайдаланылуы дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.Республикамыздың "Қазақстан- 2030" бағдарламасында
барлық Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауiпсiздiгiн жақсарту, гүлдену, даму
стратегиясында Президентiмiз Н.Назарбаев атап өткендей, елiмiздiң дамуының
басым бағыттарының бiрi тұрғындардың материалдық және әлеуметтiк әл-ауқаты
болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен
сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының
маңызды құрамдас бөлiгi. ЖЗЖ тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының
экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етедi .
Республиканың әлеуметтiк-экономикалық жүйесiнде неғұрлым қарқынды
дамушылардың бiрi зейнетақы жүйесi болып табылады. Сонымен қатар, әрекет
етушi жинақтаушы зейнетақы жүйесiне зерттеулер жүргiзу, оның тереңдеуi,
нарықтық экономикалық жағдайындағы Қазақстан экономикасына бейiмделуi және
оның әрекет етуiнiң қысқа мерзiм iшiнде пайда болған пiкiрталастағы және
шешiлмеген көптеген мәселелер мен сұрақтардың бар екендiгi жөнiнде белгiлi
бiр тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi.
Атап айтатын болсақ, еңбек етiп болғаннан кейiнгi кезеңде қалыпты
өмiр сүрудi қамтамасыз етуге зейнеткерлердiң жинақ қорларының саны емес
сапасының жеткiлiксiздiгi, өмiр сүру ұзақтығының әр-түрлiлiгi, еңбек ақы
теңсiздiгi нәтижесiнде әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы мөлшерiндегi
теңсiздiктiң болуы, өндiрiстiк мүгедектiк мәселелерi және т.б. Қазақстан
экономикасының даму ерекшелiктерi зейнеткерлiкке шыққан мерзiм iшiнде
тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту мен қолдау мақсатында тұрғындарды
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн дамытуға бағытталған кешендi
шаралардың жүзеге асырылуын қолдайды. Қажетті нәтиже алу үшін,экономиканы
жеделдету мақсатында инвестициялар жасау қажет.Ол үшін ішкі жинақ қорларды
шоғырландыру-басты шарттардың бірі болып табылады. Экономикалық өсу және
дамытудың құпиясы өте қарапайым: тек қана ұлттық қорларды және
инвестицияларды көбейту қажет. ЖЗҚ әрекет етуі ұзақ мерзімді
инвестициялық процесті білдіреді. Алайда, қорлар кәсіпорындардың бағалы
қағаздарына инвестиция жасап экономиканы қаржыландыруды және қаржы
құралдарын банк депозиттеріне орналастыру арқылы, коммерциялық банктердің
ресурстық базасын толықтыруды әзірше қаржылар тиімді орналастырылды деп
айтуға болмайды. Зейнетақы қорларының инвестициялық іс-әрекеттерінің
нәтижесі, олардың әрекет етуінің бастапқы кезеңінде, инвестициялық
мүмкіндіктерді жеткіліксіз пайдаланғанын көрсетеді.Біздің ойымызша, оның
басты себептері: қаржы құралдарының қайтарылуына мемлекеттік кепілдіктердің
болмауы, қаржы нарығындағы тұрақсыз жағдай. Сондықтан, зейнетақы активтерін
экономиканың нақты секторындағы шаруашылық салаларын және зейнетақы
саласын дамытудың басты бағыттарын қаржыландыру мақсатында пайдалану
керек деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қазіргі жағдайы
мен дамуына талдау жүргізу барысында оны жетілдіру мәселелерін анықтау
болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде дипломдық жұмыстың алдында мынандай міндеттерді шешу
керек:
1) ҚР ЖЗҚ жалпы сипатын суреттеу үшін оның бірінші – түсінігі мен
функцияларын құрылуы мен экономикада пайдаланылуын айта кеткенім жөн деп
есептеймін.
2) Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтардың
сақталуын қамтамасыз ету, халықтың сеніміне нарықтық ортада ие болу, оның
қаражаттарын жинақтау бұл қорлар үшін басты мәселелердің бірі.
3) Еліміздің жинақтаушы зейнетақы қоры өз сипаты мен ерекшелігіне ие болса,
шетел тәжірибесіндегі осы қорлар қандай сипатқа ие деген салыстырмалы
көзқарас сияқты мәселелер сөз етіледі.
4)ҚР ЖЗҚ – ның дамуындағы маңызды мәселелерді талдау.
Жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының зейнетақы қорлары
жатады. Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне отандық және шетелдік
ғалым экономистердің осы тақырыпты зерттеуге бағытталған ғылым еңбектері
жатады. Соның ішінде: отандық экономистер Нұрмағанбетов Е.Е. , Алибаев А.С.
, Гастенко Г.Н. шетелдік М. Абухадба, Ч. Виплош және т.б.
Берілген жұмысты жазуда методологиялық база болды:
Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық актілер,
мемлекеттік емес зейнет ақы-жинақтаушы қорларымен ұсынылған мәләметтер,
Е.М. Четыркин, Е.Р. Елемесұлы сияқты экономисттерінің экономикалық
сипаттағы әдебиеттер,
бұқара ақпарат құралдарынан жиналған мәлімметтер,
ғаламтордан алынған мәліметтер болып табылады.
Ι-ТАРАУ. ҚазаҚстан Республикасында ЗЕЙНЕТАҚЫ
жҮйесінің ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің түсінігі,оның функциялары мен арналуы
Бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын реформалау
туралы шешім бүкіл ел үшін тарихи маңызды оқиға болды. Қазақстан ТМД
елдері ең бірінші болып азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың ескі
ынтымақтастық зейнетақы жүйесінен жоспарлы түрде жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне көшті. Бұл реформа бюджеттік ауыртпашылықты болдырмауға және
зейнетақымен қамсыздандырудың әділетті жүйесін құру үшін ойластырылып
жүзеге асырылған болатын. Сонымен қатар оның мақсаттары анықталды – ол
салымшылардың зейнетақы жинақтарын сақтау және көбейту болды. Зейнетақы
жинақтарын сақтау үшін мемлекет үш сатылы қорғану механизмін құрды:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үстінен әртүрлі мемлекеттік институттар
арқылы – ҚР-дағы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
жинақтаушы зейнетақы қорларының іс-әрекетін реттеу комитеті (бұрын Ұлттық
зейнетақы агентствосы деп аталған), ҚР Ұлттық Банкінің құнды қағаздарды
нарығын реттеу және Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық болатын.
Бірақ кейіннен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларының іс-әрекетін
қадағалаудың тиімділігін арттыру мақсатында 2001 жылдың тамыз айында құнды
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның, ал 2002 мамыр айында ҚР-дағы еңбек
және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының іс-әрекетін реттеу комитетінің функциялары ҚР Ұлттық банкіне
берілді. Осылайша, Ұлттық банк – қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің іс-әрекетін реттейтін жалғыз орган болып отыр.
Жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының негізгі үш тобының арасында –
жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқаратын компаниялар мен
банк кастодиондар арасындағы нақты заң шеңберінде функциялары мен бірін-
бірі қадағалау жүйесін орнату);
Пруденциалдық нормативтерді заң жүзінде орнату және зейнетақы активтерін
инвестициялаудың қатаң түрде қаржы инструменттерін анықтау.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты қатысушылары зейнетақы қорлары болып
табылады, олардың саны қазіргі таңда 14-ке жетті, соның ішінде біреуі
мемлекеттік (МЖЗҚ), 13-мемлекеттік емес жинақтаушы қоры бар(МЕЖЗҚ). Бұл
дегеніміз, қорлардың бәсекелестік жағдайында жұмыс істейтінін көрсетеді.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушыларына үш қоғамдық
бірлестікті жатқызуға болады- оларға мемлекеттік емес зейнетеқы қорларын,
банк кастадиондарды, ЗАБК және зейнетақы сферасына программалық өнімдерді
дайындаушыларды біріктіретін ҚР зейнетақы жүйесінің қатысушылары одағын,
Зейнетақы қорлары Ассоциациясын және ҚР қаржыгерлер Ассоцицациясын
жатқызуға болады. Жүйемен бірге сонымен қатар коммуникациялық қызметтерді
ұсынатын компаниялар, әртүрлі жабдықтаушылар мен тұтынушылар жұмыс істейді
(1 сурет).
Сурет – 1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні – ол салымшылардың қаржыларын сақтау
және көбейту, яғни нақты өндіріске инвестициялау. Оның жұмыс істеу
механизмі келесідей: жұмыс берушілер әр ай сайын міндетті түрде еңбек
ақының 10% есебінен зейнетақы жарналарын аударып тұрады. Онда еңбекақының
барлық түрі, әртүрлі премиялар, үстеме ақылардың барлық түрі кіреді. Осы
қаржылардың көзінен жинақтаушы зейнетақы қорларында салымшылардың зейнетақы
жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе олардың жұмыс берушілері міндетті
зейнетақы жарналарымен қоса көлемі шектелмеген ерікті зейнетақы жарналарын
төлей алады.
Зейнетақы жарналары салымшылардың қалауымен Мемлекеттік немесе мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қорларына бағытталады, зейнетақы келісім шарты
негізінде жеке зейнетақы шоты және жеке нөмір - әлеуметтік жеке код ашылады
(ӘЖК) (2 сурет).
Сурет – 2. Зейнетақы жүйесінің қатысушылары мен олардың өзара қарым-
қатынасы
Салымшылардың жинақталған жарналарын зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқаратын компанияларға береді,
олар өз кезегінде қаржыларды бағалы қағаздарға, банк депозиттеріне және
тағы да басқа қаржы құралдарына орналастырады. Орналастырудан алынған табыс
инвестициялық табыс деп аталады және ол салымшылардың жеке шоттарында
жинақталған қорға байланысты бөлінеді. Осындай жолмен салымшылардың
зейнетақы жасына жеткенде төленетін жеке зейнетақы жинақтары құралады (3
сурет).
Сурет – 3. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі
Жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандырудың ең маңызды
бөлігі болып табылады. Зейнетақы қоры дербес қаржы – банктік жүйе
ретінде құрылған және оның қаржысы мемлектеттік бюджет құрамына кірмейді.
Зейнетақы қоры әлеуметтік қаматамсыз ету органын аустырмайды және
көшірмейді: оның қызметі жәрдемақыны, зейнетақыны тағайындау және төлеу.
Зейнетақы қорлары белгілі себептермен қаржылық ауыр жағдайда қалып,
зейнетақыны және жәрдемақыны төлей алмай жатқан территорияларға жіберуге
болатын резервтік қорлар құрайды. Ол резервтік қорларды ары қарай өсіру
үшін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздарға
салуға, комерциялық іс-әрекетпен айналысуға рұқсат берілген. Жинақтаушы
зейнетақы қорлары сонымен қатар өкілетті органның келісімімен филиалдар мен
өкілеттіліктер ашуға құқығы бар, бірақ олар басқа бір жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшысы бола алмайды.
Зейнетақы қорының басқарушы органы – төрағаның басқаруымен болады.
Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қарларының екі түрі бар. Біріншісі және
әрі ең ірісі Мемлекеттік және Мемлекеттік емес. Мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қоры құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Үкіметі болатын жабық
акционерлік қоғам нысынында құрылады.
Мемлекеттік зейнетақы қоры қаржыландырады:
зейнеткерлік жасына жеткен зейнеткерлерге және зейнетақы төлемдерін
алушылардың пайдасына, көрсетілген қорға төлеген зейнетақы төлемдері
есебінен мемлекеттік зейнетақы төлеу;
зейнетақы мөлшері заңмен белгіленген мөлшерден төмен болған жағдайда
әлеуметтік жәрдемақы негізінде үстеме ақы ретінде төлеу.
Бұл қор зейнетақы активтерін бағалы қағаздар нарығын реттеу жөніндігі
үәкілетті орган белгілейтін тәртіппен мемлекеттік бағалы қағаздарға,
банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына
орналастыру жолымен инвестициялық қызметті жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабық акционерлік қоғам
ретінде құрылады. Оның құрылтайшылары Қазақсан Республикасының резиденті
болатын жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Корпоративтік жинақтаушы
зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып Қазақстан
Республикасының заңды тұлғалары тағайындалады. Бірақ мемлекеттік кәсіпорын
және мемлекеттік үлесі немесе акциялар пакеті бар кәсіпорындар мемлекеттік
емес зейнетақы қорларының құрылтайшылары бола алмайды.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары келесідей болып бөлінеді:
– ашық;
– копоративті.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін және тұратын
жеріне қарамастан салымсылардың зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
Копоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол қордың құрылтайшылары немес
акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың алушы
қызметкерлері үшін құралады1.
ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңының 36 бабына сәйкес Ашық
зейнетақы қорын құру кезінде берде-бір тұлға тікелей немесе жанама түрде
мүндай жинақтаушы зейнетақы қорының дауыс құқығы бар акцияларының 25
процентінен астамынан, билік етуге жәненемесе басқаруға қақылы емес. Бірақ
аталған шектеулер корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорларына
қолданылмайды. Бір ескеретін жай, жинақталған зейнетақы қаражатының нақты
құны кеміген жағдайда копортивтік зейнетақы қорларының акционерлері бірдей
жауапты болады және ҚР Үкіметі белгілеген тәртіппен инвестициялық кіріс
ысырабының орнын толтырады.
Осылайша мемлекеттік зейнетақы жүйесін демонополизацилау зейнетақы
сферасында нарықтық ортаны қалыптастыруға ықпал жасады. Зейнетақы
қорларының активтері инвестициялық ресурустардың маңызды құраушысы болды
және қазіргі уақытта еліміздің қаржылық жағдайын өзінше бір
тұрақтандырушысы болып отыр.
Бұдан басқа жинақтаушы зейнатақы қорлары тағы бір маңызды қызметті – ол
инвестициялық қызмет. Зейнетақы жүйесін реформаларын Зейнетақы жүйесін
реформалау кезінен бастап зейнетақы қорларының активтері ҚР капитал нарығын
реформалау процестерінің құраушы бөлігі болды деп ойластырылған. Қазақстан
экономикасының даму стратегиясының басқа бөлінбес екі процесі құнды қағаз
нарығының дамуы мен жекешелендіру болуы тиіс. Сонымен бірге жеке зейнетақы
қорларының активтері бағалы корпоративті қағаздар нарығын дамытуды
ынталандыру үшін жоспарланған. Бірақ зейнетақы реформасының алғашқы жылының
нәтижелері бойынша 99,3% активтер сол немесе басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарға салынған болатын: еврооблигацияларға - 15,53%, Қаржы
министрлігінің қысқа, орташа және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарына –
81,78%, Ұлттық Банк ноталарына – 2% .
Осылайша мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының барлық іс-
әрекеті келесіге келеді, Үкімет жарлығы бойынша азаматтар табыстың 10%
жинақтаушы зейнетақы қорларына аударып отырады. Бұл ақшалардың 90%
инвестициялық табыс ретінде салымшының жеке шотына, ал қалған 10% қор
қажеттілігіне жұмсалады.1
1.2.Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу тарихы
Қазақстанның жүргізген зейнетақы жүйесінің қалыптасу белестері алдын-ала
қорытынды шығару, болашағын және қазақстандық үлгіні бұдан әрі дамытудың
мүмкіндікті жолдарын анықтау үшін құқық пен негіздеме береді.
Өткен жүз жылдық соңында зейнетақымен қамсыздандыру мәселелері әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде Қазақстанда даулы мәселелер мен
талқылаулардың тақырыбына айналды. Осы құбылыстың себебінен демографиялық,
экономикалық және әлеуметтік сипат факторлар кешені орын алды. Осылардың
бірқатары орта өмір сүру ұлғаюының фонында туылудың қысқару нәтижесіндегі
халықтың қартаю үрдісінің жылдамдауымен байланысты болды. Факторлардың
келесі тобы еңбек нарығындағы ілгері жылжушылықпен байланысты болды:
жұмыссыздар санының өсуі, бейресми және толық емес жұмыспен қамтушылықтың
таралуы, міндетті зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінен халық бөлігінің
шығуы. Бұл өз кезегінде көп елді тәжірибеде болғандай ынтымақтастықты
зейнетақы жүйенің қаржылық негізін құраған жарналары бар жұмыс істейтін
халық санының кемуіне алып келді. Зейнеткерлер санының өсуі және қызметпен
жасайтын сала жағдаятының өзгеруі ынтымақтастықты зейнетақы жүйенің
тұрақтылығына күмән келтірді, өйтені жұмыс істейтін халыққа зейнетақы
жүктемесінің шамадан тыс күшеюі анықталды. Әрекет еткен ынтымақтастықты
зейнетақы жүйенің шарттарында инфляцияның жоғарғы өсу қарқыны және халық
арасындағы жұмыссыздық, ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) көлемінің төмендеуі,
бюджеттік тапшылық зейнетақы төлемі жөніндегі қарыздардың пайда болуы мен
ұлғаюына себеп болды және тіпті әлеуметтік кепілдіктің ең төменгі деңгейін
қамтамасыз ету мүмкін болмады. Сайып келгенде, халықтың ынтымақтастығына
негізделген зейнетақымен қамсыздандырудың таратушы жүйесінің айқын
тұрақсыздығы қалыптасты. Зейнет ақы қорының шығындарының азаюы қазіргі
зейнетақылардың мөлшерінің қысқаруы есебінен, не зейнетке шығу жасын
өсіруінен, бірақ бұл бәрімізге түсінікті себептерден мүмкін емес. Яғни,
ынтымақтастық зейнетақы жүйесінде барлық жеңілдіктердің алынып тасталуы
маңызы зор нәрсе болды. Шынында да, ынтымақтастық жүйеде әр түрлі
жеңілдіктер көп болды, соның ішінде мерзімнен ерте зейнетке шығу 45-50
жасында.
Жинақтаушы зейнет ақы қорлары – бұл жалпы ортақ қазан емес, адамның өз
зейнетіне ақша жинауға үлкен ынтасы пайда болады, себебі жеке зейнет ақы
шотында қандай ақша көлемі жинақталса, сонша зейнет ақы төлемі де болады.
Егер салым салушы өзінің жинақталған соммасымен түгел немесе жартылай
қолдана алмай қалса, ол бұрыңғыдай жоқ болып кетпейді, ол мұрагерлеріне
қалады.
Бірақ, әрине, қоғамда әрқашанда әр түрлі себептерге байланысты өздеріне
зейнетақыны толығымен немесе жартылай жинақтай алмайтын адамдар болады.
Олар денсаулығы жоқ, жұмыссыздар, белгілі бір тұратын жері жоқ адамдар және
т.с.с. Мемлекет Конституция бойынша әлеуметтік кепіл болғандықтан, оларды
өз қол астына алады.
Жаңа зейнетақы заңы бұл проблеманы әлеуметтік адрестік жәрдемақы
институттары арқылы шешеді. Зейнетақы – бір кездерде салым түрінде
ынтымақтық немесе жинақтық зейнетақы жүйесіне аударылған аударымдар болып
табылады. Жәрдемақыны мемлекет бюджет есебінен бөледі. Бүгінгі таңда оның
көлемі үлкен емес – 2000 теңге шамасында. Бірақ бұл экономикалық жағдайға
байланысты, мемлекет байланысты түссе, жәрдемақылар мөлшері де өседі.
Жаңа зейнет ақы жүйесінде еңбек ақы төлеу қорының 25% - зейнет ақы
аударымдар қойылымы алынып тасталған, ал 10% көлеміндегі салымдар
жинақтаушы жүйесіне түседі.
Зейнет ақыны есептеуде ынтымақтық жүйесіндегі еңбек стажының 1998 жылы 1
қантарынан есепке алынбайтынын ескерсек (кім қанша тапса – сонша қалады)
15% салымды ынтымақтастық жүйесіне бір салық ретінде қарастыруға болады.
(бұрын аударымдар ұзақтығынан еңбек стажы байланысты болатын, және
сәйкесінше болашақ зейнетақы мөлшері). Бірақ біз бұл ақшаның бүгінгі
зейнеткерлерге төлем ретінде жаратылғанын білеміз, оларды мемлекет есебінен
қамтамасыз ету мүмкін емес еді. Бұндай аударымдар көлемі ақырындап
кішірейіп, бүгінгі күнге олар жоқ болатындай заңмен қарастырылған. Бұл 1999
жылға Республика бюджеті туралы заңда анықталған. Осы аударымдардан бас
тарту мүмкін емес еді, әлі халықтың көп саны ынтымақтық жүйеден зейнет ақы
алу құқығына ие.
Салымдардың екі ағымға бөлінуінен көбісінде түсініспеушіліктер туады: Егер
25,5% аударымдар кезінде зейнет ақы төлеу үшін ақша қаражаттар жеткіліксіз
болса, онда 15%-қ төлемдер ғана түскен жағдайда зейнет ақы қалай төленеді?
1998 жылы республикалық бюджетте үкіметпен 50 млрд теңгеден аса зейнет ақы
төлеу бойынша Мемлекеттік орталыққа трансферттер қарастырылған. Өтпелі
кезеңде бюджет ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне бонустар, роялти,
жекешелендіру құралдары есебінен көмек көрсетті. Ынтымақ жүйесінен
жинақтаушы жүйесіне бір сағатта көшу мүмкін емес. Және бұл екеуі әлі көп
уақыт бірге жүзеге асады, ынтымақтастық жүйесі 1998 жылы 1 қантар еңбек
стажы кем дегенде жарты жыл болған соңғы адаммен есептеспейінше бұл процесс
жүзеге асып отырады.2
Қажетті зейнетақы шығыстарын жеткілікті қаржыландырылмауымен байланысты
мәселелерге демографиялық мәселелер қабаттасты. Жұмыссыздар деңгейінің
өсуі және бейресми және толық емес жұмыспен қамтылу еңбек нарығына келеңсіз
ілгері басушылыққа алып келді, осылардың салдарынан жарналары
ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің қаржылық көзі болған халықтың бір
бөлігі міндетті зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінен шығуына алып келді.
Халықтың жұмыс істейтініне болжанған өсуді төмендету және осы
қиыншылықтардың бірқатарымен Қазақстанда кезігіп, ТМД елдері кеңістігінде
өз жинақтаушы зейнетақы жүйесін құруды бірінші болып бастады.
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі 1997 жылы еліміздегі
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын мақұлдаған
сәттен бастап өз жұмысын бастады. Зейнетақы реформасының негізі етіп
чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын
механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай
жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алады, онда оның зейнетақы
жарналары аккумуляцияланады. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында
жиналып, салымшылардың зейнетақы жасына жеткеніне қарай олар зейнет
төлемдерін салымшыларға қайтарады. Бір айта кететін жайт, отандық
жинақтаушы зейнетақы жүйесі чилилік жүйенің көшірмесін айнытпай көшіріп
алды деп санауға болмайды: қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа
елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті ол бірегей жинақтаушы
зейнетақы қоры болып саналады. Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
дамуын 3 кезеңге бөлуге болады.
I-кезең. 1998-2001 жылдар– жүйесінің және оның қатысушыларының қалыптасу
уақыты. Бұл кезеңде жүйеде қызмет ететін барлық қатысушылардың қызметін
міндетті лицензиялау енгізілген болатын, зейнетақы активтеріне иелік ету
жөнінде шектеулер белгіленеді.
II- кезең. 2001 – 2004 жылдар реформалау тәжірибесі зейнетақы жинақтарының
сақталуы мен ерікті зейнетақы тәсілдерін дамыту мәселелерін шешуді талап
етті. Осыған байланысты іс әрекет ететін заңнамаға келесідей толықтырулар
енгізіледі: инфляция деңгейлерін ескере отырып, ЖЗҚ – дағы зейнетақы
жинақтарының нақты енгізілген жарнамалар мөлшерінің сақталуына мемлекеттік
кепілдік енгізілді, еңбңк жағдайлары ерекше қауіпті өндірістерде істейтін
қызметкерлер үшін, жұмыс берушінің есебінен қосымша ерікті зейнетақымен
қамсыздандыру; зейнетақы алушының жасына және жеке зейнетақы шотындағы
жинақтардың мөлшеріне қарай жинақтаушы зейнетақы қорларын кесте бойынша
берілертін зейнетақы төлемдерін жүзнге асырудың жаңа ережесі қолданысқа
енгізілді.
III- кезең. 2005 - 2006 жылдар. Зейнетақы жүйесінде пайда болған
мәселелерді шешу бойынша бірқатар шараларды атап өтуге болады. Қазіргі
кездегі пайда болған мәселелер 2005 жылдың қараша айында өткен V Қазақстан
қаржыгерлерінің конгресінде қаралған сұрақтар мен оларды төмендету не жою
ұсыныстары берілген болатын. Осы ұсыныстарды қабылдау арқылы зейнетақы
жүйесінің басты мәселесі болып табылатын зейнетақы жинақтарының
инвестициялық табысының төмен болу мәселесін шешуге болады 3
Қалыптасау кезеңінде жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын
ынталандыратын ерекше стратегиялық рөлі ҚР Үкіметі қаулысымен 1997 жылғы
қыркүйекте арнайы құрылған – Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына
берілді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры еліміздегі зейнетақы
реформасының өзіндік бастауыш алаңқайы болды: ол еліміздің алғашқы
жинақтаушы қоры, алғашқы зейнетақы жарнасын қабылдады және зейнетақы
қорлары арасында алғашқы болып зейнетақы активтерін дербес басқаруға құқық
алды. Алғашқы он жылдық ішінде – 1998 жылдан бастап 2002 жылға дейін Қор
ерекше жанама қор мәртебесін иеленді, ол салымшылардың ішіне барлық
азаматтарды қосып алуға мүмкіндік берді және ол қандай да бір себептер
бойынша зейнетақы қорын таңдау жөніндегі шешімді дербес қабылдай алмады.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықты барынша қатыстыру және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің салымшылар қорын қалыптастыру жөніндегі
тапсырмаларды жүзеге асырды. Бірақ басқа да мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары зейнетақы нарығының дұрыс және бәсекелес қатысушылары
бола отырып, 2003 жылға дейін МЖЗҚ бұл мәртебені беріп қоймады. МЖЗҚ
халық тарапынан жаңа зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалыптастыру,
зейнетақы нарығының негізін және бәсекелес ортаны құру жөнінде өзіне
жүктелген тарихи миссияны орындап шықты. Бүгінде – МЖЗҚ көптеген негізгі
көрсеткіштері бойынша көшбасшылық позициясы бар еліміздегі бірден-бір ірі
зейнетақы қоры.
Зейнетақы реформасын жүргізудің негізгі мақсаты зейнетақы жарналарының
дербестендірілген есебі арқылы экономикалық өсуді ескеріп, зейнетақымен
еңбек салымын лайықтай отырып, қаржылық тұрақты және әділ жүйені оңынан
тұрғызу.
Сонымен қатар, жинақташы зейнетақы жүйесі бірқатар мәселелерді шешуге арқау
болды: әлеуметтік кернеулікті жеңілдету, зейнетақы төлеу ауыртпалығынан
бюджетті ақырындап босату, азаматтарда көп және ашық табыс табу
құштарлығының көрінуіне септігін тигізу.
Зейнетақы реформасының нәтижесінде болшақ зейнетақылар сақталып арта
түсетін болды, ал экономика тағы бір институционалдық инвестор – зейнетақы
қорларын алмақ.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу тарихындағы негізгі даму белестері
1997 жылдан бастау алды:
1997 жыл:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамсыздандыру туралы тұжырымдамасы әзірленіп бекітілді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңы күшіне енді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
жабық акционерлік қоғамын құру туралы қаулысы қабылданды. МЖЗҚ ерекше
стратегиялық рөлін мыналарға арнады: ЖЗЖ дамуын ынталандыру, жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне халықты барынша тартылуын қамтамасыз ету және жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің базасын қалыптастыру, халық тарапынан жаңа зейнетақы
жүйесіне деген сенімді қалыптастыру, зейнетақы нарығының негізін және
бәсекелес ортаны қалыптастыру.
1998 жыл:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін бастау және зейнетақы нарығының инфрақұрылымын
құру.
19 қаңтар Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихына МЖЗҚ алғашқы
зейнетақы жарнасы түсті.
1998-2002 жылдар:
МЖЗҚ Жанама қор жүйесіндегі қызметтерді жүзеге асырды: егер қызметкер
басқа зейнетақы қорын таңдамаса және онымен шарт жасамаса міндетті
зейнетақы жарналары жұмыс берушімен МЖЗҚ аударылады.
1999 жыл:
МЖЗҚ жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихындағы зейнетақы қорлар арасында
зейнетақы активтерін дербес басқаруға алғашқы болып лицензия алды.
2003-2004 жылдар:
Зейнетақы төлемдеріне құқық алу сәтінде инфляция деңгейін есепке ала
отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналар мөлшерінде
салымшыларға мемлекеттік кепідік беру.
Зейнетақы төлемдерінің кестесі анықталды және сақтандыру ұйымдары арқылы
зейнетақы алу мүмкіндігі құрылды;
Жинақтаушы зейнетақы қорларының сыйақы мөлшері және құрылымы өзгерді;
Міндетті жинақтаушы жарналарының төлемдері жөніндегі агенттердің
жауапкершіктері күшейтілді;
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары енгізілді;
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы әзірленіп қабылданды.
2006 жыл:
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы РМКК базасында жинақтаушы зейнетақы
жүйесіндегі төлемдерді оңтайландыру мақсатында дара есеп орталығы құрылды.
Зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын
ұйымдардың, салымшылардың жинақ ақшаларының атаулы кірістілігін қорғау
жөнінде соттан тыс жауапкершілік белгіленді.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы арқылы салымшылар мен зейнетақы
қорлары арасында зейнетақы жинақ ақшаларын аударуды жүзеге асыру
2007 жыл:
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 10 жылдығына арналған
Қазақстанның зейнетақы нарығы – жүйелі реформаға 10 жыл халықаралық
конференциясы МЖЗҚ бастамасы бойынша ұйымдастырылып өткізілді.4
1.3 Қазақстанда зейнет ақы қорларының құрылуы мен
экономикада пайдаланылуы
Жинақтау зейнет ақы қоры – бұл мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры және
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорынан тұрады.
2009 жылы 1 наурызына 12 мемлекетік емес және 1 мемлекеттік, 1
корпоративтік жинақтаушы зейнет ақы қоры тіркелген.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры (ары қарай Мемлекеттік жинақтау
зейнет ақы қоры) Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысымен №1372 1997 4
қыркүйегінен құрылтайшысы Қазақстан Республикасында үкімет болып шыққан,
жабық акционерлік қоғам ретінде құрылған. Мемлекеттік жинақтау зейнетақы
қорының міндетті зейнет ақы салымдар жинауын іске асыратын және Қазақстан
Республикасы Үкіметі орнатқан тәртіпте зейнеткерлерге зейнетақы төлемін
жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнетақы активтерін құру қызметін жүргізіп,
оларды мемлекеттік құнды қағаздарға, мемлекеттік банк депозиттеріне,
халықаралық қаржы ұйымдарының құнды қағаздарына инвестициялайтын заңды
тұлға болып табылады.
Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының директорлар кеңесі құрамына ҚР
министрінің бірінші орынбасарының басшылығымен ұлттық Банк, Мемлекеттік
Кіріс министрлігі және Еңбек пен халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
өкілдері кіреді. Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының құрылтайшысы
ретінде Үкімет жоғары орган функцияларын Қаржы Министрлігіне берді.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры Мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнет ақы қорының міндетті және еркін зейнет ақы салымдарын жинауды және
алушыларға төлемді жүзеге асыратын, сонымен қатар зейнет ақы активтерін
басқару компаниялары арқылы оны инвестициялау жұмысын атқаратын заңды
тұлға.
Зейнет ақымен қамтамасыз етудің типтік келісімдеріне сай Жинақтау зейнет
ақықоры міндетіне, сонымен қатар:
салым салушыға есеп кітапшасындағы белгіленген жылына бір рет зейнет ақы
жинақтары туралы ақпарат ұсыну, сонымен қатар салым салушының кез-келген
талабы бойынша өзіндік құнымен қосымша ақпарат жіберу;
салым салушылардың зейнетақы жинақтарының жағдайы жөніндегі ақпараттық
конфиденциалдығын сақтау;
салым салушының арызы бойынша зейнетақы жинақтарын басқа Жинақтау зейнетақы
қорына аудару;
жылдық қаржы есебінің мәліметтері бойынша аудиторлық тексерулерді жүргізу.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративті болып
бөлінеді.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары, алушының жұмыс орны мен тұратын жеріне
байланыссыз, салым салушының зейнетақы салымдарын қабылдай береді.
Корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорлары бір немесе бірнеше заңды
тұлғалардың жұмысшылары, яғни алушылары үшін құрылады, олар осы қордың
құрылтайшылары немесе акционерлері болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшысы және
акционерлері Қазақстан резиденті болып табылатын заңды және жеке тұлғалар
бола алады. Корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен
акционерлері тек Қазақстан Республикасы заңды тұлғалары ғана бола алады.
Жинақтау зейнетақы қоры Комитет бақылауында жеке келесі түрдегі есеп беруді
ұсынады:
өзіндік құралдары бойынша бухгалтерлік баланс,
қаржы-шаруашылық іс-әрекеті нәтижесі бойынша есеп,
өзіндік ақшаның жылжуы туралы есеп,
өзіндік капиталдың жылжуы туралы есеп,
айналымнан тыс активтердің жылжуы туралы есеп,
таза зейнетақы жинақтардың жылжуы туралы есеп,
таза активтегі өзгерістер туралы есеп.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңына
сәйкес Жинақтау зейнетақы қорын өзіндік құралдар мен салым салушылардың
зейнетақы жинақтар есебін екі бөлек жүргізеді, олар сәйкесінше құрылтайшы
қоры және алушы (салым алушы) қоры деп аталады.
Осы заңның с.п. 2.1 25 бабына сәйкес, салым салушы қорының құралдары тек
келесі мақсаттарда қолданыла алады:
тізімі Қазақстан Республикасының ұлттық Банктiң ДРРДБ белгіленген қаржы
құралдарына орналастыру;
зейнетақы төлемдерін заңға сай іске асыру;
зейнетақы жинақтарын басқа зейнетақы қорына заңға сәйкес аудару;
қате есептелген зейнетақы салымдарын қайтару.
Жинақтаушы зейнетақы қорының өзіндік капиталына келсек, ол жарғылық капитал
мен қосымша төленген капитал қосымша төленбеген табыс және төленбеген
капитал соммасы, жабылмаған зиян арасында айырманы құрайды.
Жинақтау зейнетақы қорының өзіндік капиталы құрылтайшылардың жарғылық
капиталға салған салымдар есебінен құрылады.
Жинақтау зейнетақы қоры өзіндік капиталында негізгі үлес салмақ
жарғылық капиталға тиеді. Бұл мемлекеттік ашық және корпоративті
жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін сәйкесінше 2000 жылы 180 млн теңге мен
50 млн теңгеден аз емес деп білгіленген және 1 жыл ішінде сәйкесінше 90
және 20 млн теңгеге өсті. Жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасындағы
№1372 қаулысы бойынша Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорын 1998 жылы
жарғылық капиталы 10 млн теңге көлеммінде белгіленіп содан бері әлі
өзгерген жоқ. Жарғылық капиталға құралдар тек ақшамен және құрылтайшылардың
өзіндік құралдарының есебінен салынады. Олардың ары қарай ұлғаюы кейбір
шағын қордың зейнетақымен қамтамасыз ету нарығынан кетуге мәжбүр болуына
алып келеді де, содан аккудулденген зейнетақы активтер көлемі бойынша
лидерлер орналасуында өзгерістер пайда болды.5
Мысалы, 2000 жылы екі Мемлекеттік емес зейнетақы қорының бірігуі
болды: ЖАҚ Жинақтаушы зейнетақы қоры Үміт және ЖАҚ Ашық жинақтаушы
зейнетақы қоры Қазақстан Республикасында кәсіподақ Федерациясы,
2001 жылы Аbn Amro және Жинақтау зейнетақы қоры Каспий
Мұнай Газ және Philip Morris- да бірікті.Ұлар және Үміт ЖЗҚ-ң
қосылуы болды.
2004 жылы Құрмет және Қазақстан ЖЗҚ-ң БТА Қазақстан ЖЗҚ-на қосылуы.
2005 жылы Abn-Amro ЖЗҚ және ЗАИБҰ-ны Казкоммерцбанктың иеленуі болды,ЖЗҚ-ң
атауы Грантум болып өзгерсе,Халық жинақтаушы қорының атауы Атамекен болып
өзгерді.
2006 жылы Сеним атының Евразийский болып өзгеруі.
2007 жылы Валют-Транзит қорының банкроттыққа ұшырауы және активтерінің АЖЗҚ
Қонаевқа аударылуы.Республика ЖЗҚ-ң құрылуы.
2008 жылы Қонаев ЖЗҚ-ң Аманат ЖЗҚ болып атауын өзгертуі.
2009 жылы МЖЗҚ мен БТА Қазақстан ЖЗҚ-ң активтерінің бірігуі сәтті
аяқталды.6
2009 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының
жинақтаушы зейнетақы қорларының меншікті капиталы, міндеттемелері және
активтері туралы мәліметтер (Кесте 1)
(қазақстандық мың теңгемен)
ЖЗҚ атауы Капитал Бөлінбеген Міндеттемелер Активтер
жиынтығы кіріс жиынтығы жиынтығы
(жабылмаған
шығын) есепті
кезеңдегі
1 2 3 4 5
"ҰларҮміт" 3 992 710 398 994 7 446 503 11 439 213
"АМАНАТ 487 805 -79 843 107 532 595 337
ҚАЗАҚСТАН"
"Атамекен” 639 829 -7 821 60 436 700 265
"МЖЗҚ" 10 574 269 -613 693 778 332 11 352 601
БТА Қазақстан 11 192 856 527 443 230 830 11 423 686
Қазақстан Халық12 095 360 -220 340 7 556 643 19 652 003
Банкінің
Жинақтаушы
зейнетақы қоры
"Қазақмыс'' 610 436 46 545 126 717 737 153
"Мұнайгаз - ДЕМ" 640 271 -169 612 188 123 828 394
"Еуразиялық'' 1 960 372 -69 474 89 742 2 050 114
"Қорғау" 154 183 -228 104 275 873 430 056
"ГРАНТУМ'' 1 894 329 -24 402 377 166 2 271 495
"Отан" 1 619 160 -17 443 166 152 1 785 312
Капитал 1 753 973 45 953 31 810 1 785 783
"РЕСПУБЛИКА" 244 288 -33 214 30 589 274 877
Барлығы 47 859 841 -445 011 17 466 448 65 326 289
Дерек көзі: ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі7
Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының табысы келесіден тұрады:
Комиссионды сыйақы есебінен. Жинақы қорлармен белгіленген комиссионды
сыйақы мөлшері зейнетақы салымдар соммасының 1%-н және зейнетақы
активтерін орналастыру дан алынған инвестициялық табыс соммасының 10%-дан
аспау керек. Зейнетақы қоры әрбір зейнетақы салымдар соммасынан да
комиссионды сыйақыны айына бір рет лаып тұрады. Комиссионды сыйақы
қаржылық жыл нәтижелермен орташа инвестициялық табысқа қарай қайта
есептеледі.
Өзіндік қаражаттарды құнды қағаздар мен депозиттерге инвестициялау. Бұл
Жинақтау зейнетақы қоры үшін өте үлкен мәні бар табыс көзі. Олар өз
қаражаттарын шектеусіз құюға еркіндігі бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының әрекет етуі 3 кезеңнен тұратын
ұзақ мерзімді инвестициялық процесті білдіреді:
- бірінші кезеңде жарна түрінде жинақтаушы зейнетақы қорларына
салымдар жасалады;
- екінші кезеңде жинақталған қаржы ресурстарын инвестициялау
жүзеге асады;
- үшінші кезеңде мерзімді зейнетақы төлеу жүзеге асады.
Инвестициялық саясатты белсенді түрде жүргізу зейнетақы жүйесін
жаңғыртуда маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, ал оларды жасау
қордың мақсаттарын, инвестициялаушы құралдардың көлемін және басқа да
маңызды міндеттердің шешілуін анықтауды талап етеді. Осы жағдайда
жинақтаушы зейнетақы қорлары оларға сенімді инвестициялық қорғау қызметін
ұсына алатын капиталданған ұйымға бағытталады. Бұл ЖЗҚ арасында қаржы
ресурстарын орналастыруда бәсекенің өсуіне алып келеді және қабылданған
инвестициялық саясатқа сәйкес жүзеге асырылатын инвестициялық
қызметтердің түрлі құралдарын өте ұқыпты талдауға итермелейді.
Зейнетақы қорлары институционалды инвесторлар ретінде әрекет ете
отырып, және салымшылардың қаржы құралдарын шоғырландыра отырып оларды
мынадай түрлі активтерге инвестициялайды: бағалы қағаздарға, банк
депозиттеріне, мүліктерге және т.б.
Инвестицияға қатысты жалпы теориялық көзқарастар инвестицияны басқару
процесінің мәнін сипаттайды. Қазіргі сарапшылардың зерттеулері капиталды
сапалы түрде басқарғанда ғана жетістікке жетеді деп көрсетеді. Қаржы
жүйесіндегі қаржы инвестицияларын ұйымдастыру, басқару, өмірді сақтандыру
жүйесінің әрекет етуінің жалпы қағидаларына сәйкес жүзеге асады, онда
зейнетақы қызметтерінің ерекшеліктері көрсетіледі, атап айтатын болсақ:
- зейнетақы қорларының инвестициялық қызметтерінің уақытша
диференцияциялау қағидасы;
- қаржы инвестициясын басқаруды кезең –кезеңімен ұйымдастыру қағидасы
бірінші ережемен тығыз байланысты және қаржы инвестицияларын басқарудың
арнайы саясатын өңдеуді қажет етеді. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық әрекет ету процесі барысында зейнетақы қорларының
қызметтерімен байланысты ақпараттар үлкен рөл атқарады. Мұнда ақпараттар
келесі талаптарға сәйкес келу қажет:
- мәліметтер нақты болуы және алынған деректердің пайдалылығы бұрынғы
байланыстарға зиян тигізбеуі қажет;
- жоғарыда аталған қағидалармен байланысты тәуекелдерді бөлу және
жауапкершілікті жоспарлау қағидасы. Кейбір іс-шараларды орындау нақты
инвестициялық тәуекелге барумен қатар жүреді.
Зейнетақы бизнесіндегі қаржы инвестицияларының ерекшеліктерін
сипаттайтын жоғарыда аталған қағидалар нарықты экономика жағдайындағы
ұдайы өндіріс жүйесінің инвестициялық процесін құруда әдістемелік
негіздемелердің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай көзқарас
белгілі бір деңгейде экономикалық дамуды сипаттайды және елдегі
инвестициялық процестің тиімділігін қамтамасыз етеді.
Зейнетақы жүйесінің инвестициялық белсенділігін арттыру Қазақстан
үшін экономикалық жаңғыртудың негізгі шарттарының бірі болып
табылатындықтан үкіметтің алдында отандық өндірісті дамыту үшін қаржы
ресурстарын шоғырландыру және жинақтау мәселесі тұр. Яғни,мемлекетпен
жүргізілген әлеуметтік саясат жаңғырту идеясымен сабақтас болуы керек,
яғни зейнетақыны және жалақыны уақытында төлеу, кейбір әлеуметтік
жеңілдіктерді алып тастау, атаулы әлеуметтік қорғау сияқты мемлекеттік
міндеттемелерді сақтау қажет.
Қазақстан үшін зейнетақы жүйесін жаңғырту мәселесі бірқатар қолайсыз
факторлардың туындауына байланысты Батыс және Шығыс Еуропа
елдеріндегідей маңыздылыққа ие болып отыр:
дамыған елдердегі сияқты тұрғындардың жылдам қартаюы;
дамушы елдерге тән жан басына шаққандағы табыстың төмендігі;
үлестіруші зейнетақы жүйесі тұрғындардың барлығына жуығын қамтиды және
зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты міндеттемелердің мөлшері қолда
бар нақты ресурстармен сәйкес келмейді.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту миграциялық процестер, туудың
төмендеуі және тұрғындардың өмір сүру ұзақтығының өсуінің нәтижесінде
қарт адамдардың көбеюімен сипатталатын елдегі демографиялық
жағдайдан туындады. Ол ең алдымен еңбекке қабілетті тұрғындарды
жылыстауымен сипатталады.
Әрекет етіп отырған жүйелердің көбісі қарттардың әл-ауқатын қажетті
деңгейде қамтамасыз ете алмайды, өйткені төлемдер әрдайым
индексацияланбайды. Сонымен қатар, олар қайта бөлуді жиі өршітеді,
мысалы ауқатты зейнеткерлер есебінен әл-ауқаты аз қамтамасыз
етілген отбасылар қаржыландырылады. Бұл жүйелер ескіруіне байланысты
экономикалық өсуді тежейді.
Қазақстанның қаржы нарығындағы мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік әсер алудың қажеттілігі болып табылатын
және олардың инвестициялық саясатын негіздеу келесідей ұйғарымдар
жасауға мүкіндік береді:
стратегиялық мақсаттардағы таңдау, (яғни инвестиция бағыттарын);
инвестициялық артықшылықтарды қалыптастыру (инвестициялау обьектілерін);
инвестициялық шектеулерді белгілеу (белгілі бір актив түрінің сандық
мәнінің шегі).
Егер белгіленген шектеулер мемлекеттік немесе оның атынан
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметтерін бақылайтын
мемлекеттік ұйымдардың қызметі болып табылса, ал инвестициялық
мақсаттарды анықтау зейнетақы қоры және оның активтерін басқарушы
компанияның қызметі болып табылады.
Жүргізілген талдау, зейнетақы қорларының экономиканы қаржылдандыруға
қатысу мүмкіндігін келесі түрде кескіндеуге мүмкіндік береді (сурет 4 ).
Сурет – 4. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының экономиканы
қаржыландыруға қатысуы
Сонымен, талдау көрсеткендей жалпы инвестициялық қорлардың
құрылымы әрекет етуші талаптарға сәйкес келеді.
Нақты жағдайда, зейнетақы қорларының активтерін осылайша пайдалану
ел экономикасында қажетті роль атқармайды. Қазіргі кездегі, қаржы
құралдарының белгілі-бір үлесін мемлекеттік бағалы қағаздарға
міндетті инвестициялау, инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру
емес, мемлекеттік қағаздарды жабу болып отыр.
Мемлекеттік қазыналық облигациялар нарығындағы табыстылықтың
төмендеуі ЖЗҚ инспекциясымен Үкіметтің бағалы қағаздарына салым
жасаудан бас тартудың себепшісі ретінде қабылданбайды. Сәйкесінше,
әрекет етуші нормативтік талаптар бойынша, зейнетақы қорлары өз
активтерінің белгілі бір бөлігін, тіпті олар қордың инвестициялық
мақсаттарына сай келмесе де мемлекеттік міндеттемелерді инвестициялауға
міндетті.
Бүгінгі таңда қорлар кәсіпорындардың бағалы қағаздарына
инвестиция жасап экономиканы қаржыландыруда деп айтуға болмайды.
Өйткені, экономикалық және саяси жағдайлардың тұрақсыздығы, қаржы
нарығындағы үлкен ауытқулар, сонымен қатар, көбіне алып сатарлық
бағыттағы эмитенттердің сенімсіздігіне байланысты олар қысқа мерзімді
сипатқа ие болып отыр.8
Аталған табыс есебінен жинақтаушы зейнетақы қоры өз шығындарын, банк-
кастодиан, мемлектеттік зейнетақы төлеу орталығы және зейнетақы активтерін
басқару компанияларының қызметін төлей алады.
Өткен 2008 және 2009 жылы кейбір Жинақтау зейнет ақы қоры зиянмен жұмыс
істейді. Мысалы, 2009 жылдың 1 қаңтарындағы көрсеткіш бойынша 4 фондта
барлық зейнетақы жинақтарының 72,36%-ы концентрацияланған болды.Бұл үлес
желтоқсан айына 0,23%-ға төмендеген болатын.2008 жылы Ұлар Үміттің
нарықтағы үлесінің төмендеуі бақыланды (4%).Халықтық ЖЗҚ(1%),Грантум
(1%),Евразиялық (1%), парадоксальды МЖЗҚ үлесіне емес(өсімі 0,5%),оның
есесіне БТА Қазақстан ЖЗҚ-ң (өсімі 3%) Капитал,Отан, Нефтегаз – ДЕМ (1%)-ға
өсімі байқалды.
Сонымен қатар 2008 жылғы зейнетақы жинақтары 2007 жылмен салыстырғанда
17,58%-ға өсіп 212,4 млрд теңгені құраған болатын.Бір салымшыға шаққандағы
орташа зейнетақы жинағы барлық қорларда 7-ден 82 мың теңгеге дейін өсті.Тек
Ұлар Үмітте ғана 11 мың теңгеге төмендегені байқалды.Салымшылардың орташа
зейнетақы жинағы бойынша көшбасшы болып Грантум (375 мың),Казахмыс(236
мың),Республика және Халық ЖЗҚ – да (191 мың теңге) болды.Бұған дәлел
ретінде олардың клиенттік базасы мен салыстырмалы жоғары кірісін айтуға
болады.Бір салымшыға шаққандағы инвестициялық кіріс 5-тен 10 мың теңгеге
өсті.Жоғары зиян шеккен Ұлар Үміт (-33 мың) және Халық ЖЗҚ (-19 мың)
теңге.2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша К2 табыс коэффициенті Ұлар
Үмітте ғана минималды көрсеткіштен төмен болды 21.13.9
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қоры шығындар құрылымында жалақы,
Зейнет ақы активтерін басқару компаниясы және банк-кастодиан қызметтері,
жарнама мен аренда үлкен ұлес салмағын алады. Өкінішке орай, Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қоры өз мамандарының квалификациясын көтеруіне
кеткен шығындардың еңбекті төлеу қорына қатынасы тіпті аз. Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қоры бұл мақсатта әлі де ақшаны үнемдейді, 2001
жылы олар негізгі қызмет шығындарының тек 0,2% құрады. ЖЗЖ дамыту мен
жалпы реофрма сәттігі мамандардың жұмыс істей алуға мен квалификациясына
тікелей байланысты.
Қордың өмір сүру қабілеттігі мен тұрақтылығы тек өзіндік қаржы жағдайы мен
жоғарыда айтылған көрсеткіштермен ғана анықталмайды, ең алдымен салым
салушының ағымды және болашақ қор жағдайы үлкен рөл ойнайды.
Жоғарыда айтылғандай, Жинақтау зейнетақы қорының негізгі функциялары болып,
зейнетақы салымдарын жинау, зейнетақы активтерін инвестициялау және
зейнетақы төлемдерін алушыға іске асыру. Осы функцияларды жүзеге асыру
нәтижесінде зейнетақы резерві немесе зейнетақы жинақтары пайда болады. 10
Жоғарыда айтылғандарға түйіндеме жасай отырып, жинақтаушы зейнетақы қоры
өмір сүру қабілеттігі мен тұрақтылығы өзіндік қордан да салым салушы
қорынан да байланысты күрделі жүйе. Менің ойымша, осы қорларды тиімді
басқару жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы қызметінің нарығындағы
сәттігінің нышаны болып табылады. Ал бұл өз алдында, тек білімі жоғары
басқару кадрлармен ғана жүзеге аса алады.
ΙΙ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЗЕЙНЕТ АҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ МЕН ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық іс-әрекеттеріне талдау жүргізу мен олардың даму
тенденциялары
Қазақстандағы ЖЗҚ қызметтерін әрі қарай дамыту, зейнетақы жүйесіне
жаңғырту жүргізу жетістікке жетуге мүмкіндік беретін бірқатар мәселелерді
шешуді талап етеді. Ең алдымен зейнетақы жүйесінің сенімді институционалды
инфрақұрылымын құру қажет. Бұл міндеттің орындалуы, міндетті жинақтау
қағидаларына негізделген екінші деңгейдің жаңадан құрылуымен және үш
деңгейлі зейнетақы жүйесіне көшуге байланысты қажетті болып табылады:
ЖЗҚ табысты қызметі олардың потенциалды салымшылары болып табылатын
тұрғындар мен кәсіпорындардың сенім артуына байланысты. Олардың сенім
артуы ЖЗҚ операцияларын бақылаумен және реттеумен тығыз байланысты.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту міндеттерін ескере отырып, міндетті
жинақтаушы жүйені қолданушы, екінші деңгейдегі мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының құрылуы жолдарын анықтау қажет. Бұл мәселе, жаңа қорларды құру
және әрекет етуші ЖЗҚ біразын екінші деңгейдегі қор ретінде қайта
құрылу мүмкіндігін қамтиды.
ЖЗҚ тиімді жұмыс істеуі активтерді басқарудың ашық және сатылы
саясатынсыз мүмкін емес. Ол активтерді басқарумен айналысатын арнайы
компаниялармен және қаржы институттарымен жүзеге асырыла алады.
Активтерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz