Қазақ жазуы және орфографиясы

I. Ассимиляция құбылысы және диссимиляция
II. Қазақ орфоэпиясының жай . күйі
III. Қазақ жазуы және орфографиясы
IV. Пунктуация мәселелері

Сөз құрамында несесе сөздердің аралығында көршілес келген дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал етіп, өзара үндесуі ассимиляция деп аталады. Дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпалы үш түрде көрінеді:
а) ілгерінді ықпал;
ә) кейінді ықпал;
б) тоғыспалы ықпал
Қазақ тілінде ілгерінді ықпал өте күшті. Бұл заңдылық бойынша алдыңғы сөздің соңғы дауыссыз дыбысы кеінгі қосымшаның басқы дауыссыз дыбысына акустикалық жақтан ықпал етіп игеріп тұрады. Мысалы: білім-ге, еңбек-тің, қаз-дар т.б

1. Б.А Қалиев «Қазақ тілінің фонетикасы» Алматы 2014жыл. (78-81, 92-93 бет)
2. С.Мырзабеков «Қазақ тілінің дыбыс жүйесі» Алматы 1999 жыл (161-162, 175 бет)
3. К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы 2002жыл (350-353 бет)
4. Қазақша ашық энциклопедия
5. Ф.Ш.Оразбаева, Г.Сағидолда, Б.Қасым, А.Қобыланова, Қ.Есенова, Ұ.Исабекова, Қ.Қасабек, Ж.Балтабаева, Қ.Мұхамади, Р.Рахметова, Ж.Көпбаева «Қазіргі қазақ тілі» Алматы 2005жыл (515бет)

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті филология факультеті

СӨЖ

Пән: Қазіргі қазақ фонетикасы
Тақырыбы: Ассимиляция құбылысы және диссимиляция. Қазақ орфоэпиясының жай - күйі. Қазақ жазуы және орфографиясы. Пунктуация мәселелері.

Тобы: Фи-503
Орындаған: Сайлауова Н.А
Тексерген: Қалиева С.Е

Семей 2015 жыл
Жоспары:
I. Ассимиляция құбылысы және диссимиляция
II. Қазақ орфоэпиясының жай - күйі
III. Қазақ жазуы және орфографиясы
IV. Пунктуация мәселелері

Ассимиляция құбылысы және диссимиляция
Сөз құрамында несесе сөздердің аралығында көршілес келген дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал етіп, өзара үндесуі ассимиляция деп аталады. Дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпалы үш түрде көрінеді:
а) ілгерінді ықпал;
ә) кейінді ықпал;
б) тоғыспалы ықпал
Қазақ тілінде ілгерінді ықпал өте күшті. Бұл заңдылық бойынша алдыңғы сөздің соңғы дауыссыз дыбысы кеінгі қосымшаның басқы дауыссыз дыбысына акустикалық жақтан ықпал етіп игеріп тұрады. Мысалы: білім-ге, еңбек-тің, қаз-дар т.б
А) Ілгерінді ықпал заңы бойынша алдыңғы дауыссыз кеінгі дауыссызды дауыстың қатысы жағынан өзіне сәйкестендіріп, толық тәуелді етіп тұрады. Яғни ілгерінді ықпал деп сөз ішінде немесе сөздер аралығында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсер етіп тұруын айтады. Бұл, әсіресе сөз бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады, яғни қосымшаның басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына бағынып тұрады. Ілгерінді ықпал мынадай түрде болады:
- сөздің соңғы дыбысы дауысты, не үнді, не ұяң дауыссыз дыбыстардың бірі болса, дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы не үнді, не ұяң болады. Мысалы: қала-ға, білім-ді, күз-гі, бүгін-гі т.б.
- сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, оған қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады: жент-ті, ат-қа, бас-пен т.б.
- бунақтағы кейінгі сөздің басқы дыбысы қ, к қатаңдарынан басталса, өзінен бұрынғы сөздің соңындағы үнділердің ілгерінді ықпалына ұшырап, ұяңдап кетеді: кітабым қайда - кітабымғайда, таң қалды - таңғалды, тау қайда - тауғайда, мал қора - малғора т.б.
- бунақтағы сөз соңындағы ұяңдардың ілгерінді ықпалынан кеінгі сөздің басқы қ және к қатаң дыбыстары ұяңданады: жаз келді - жазгелді, қағаз-қалам - қағазғалам, біз келдік - бізгелдік т.б.
- соңы қатаң ш-ға аяқталған сөздерге с дыбысынан басталатын қосымша жалғанса, с дыбысы ш-ға алмасады: ашса - ашша, шешсе - шешше, қашса - қашша, ұшса - ұшша, ашсын - ашшын, шешсін- шешшін, кешсін - кешшін т.б.
Бунақтарда қатаңдардың кейбір ұяңдарға азды-көпті ілгерінді ықпалы болады. Мәселен:
1) Бунақтағы сөздердің алдыңғысы қатаңдарға аяқталып, келесі сөз ұяң б, г, ғ дыбыстарынан басталса,онда олар қатаңданып айтылады: кеш болды- кешполдұ, ақ бота - ақпота, тас бөгет - таспөгөт, бес бет - беспет, көк бет - көкпет, аш бала - ашпала т.б.;
2) сд, тд, шд тіркестері қатар келгенде д қатаңданып, т-ға жуықтайды: тас дәуір - тастәуүр, жат дауыс - жаттауұс, бес дыбыс - бессыбыс т.б:
3) қатаң дауыссыздарға аяқталған сөздерден соң де көмекші етістігі келгенде д дыбысы қатаңданады: кет деді - кеттеді, ақ де - ақте, көк де- көкте, тарақ де - тарақте, кітап де - кітәпте т.б.
ә) кейінгі ықпал деп сөз ішінде несес сөздер аралығында кеінгі дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етіп өзгертуін айтады.
- сөздің соңғы дыбысы қатаң п, қ, к болып, жалғанатын қосымша дауыстыдан басталса, олар ұяңданады, кейде п дыбысы у-ға айналадыц: жүрек - жүрегі, білек - білегі, парақ - парағы, жап - жауып, теп - теуіп т.б.
- түбірдің соңғы с, з дыбыстарының бірі ш дыбысының алдынан келсе, олар айтылуында ш дыбысы болып естіледі. Мысалы: сөзшең - сөшшең, жазшы - жашшы, тез шық - теш шық, жүз шақты - жүшшақты, т.б.
- түбірдің соңғы дыбысы з болып, одан кейін с, ж дыбыстарының бірі келсе, з дыбысы с дыбысына не ж дыбысына айналады: жазса - жасса, жазсын - жассын, жаз жақсы - жажжақсы, бізсіз - біссіз, Қыз Жібек - Қыжжібек т.б.
- сөздің соңғы дыбысы н болса, жалғанатын қосымшалаор қ, ғ, г, б, п дыбыстарынан басталғанда, н өзгеріп ң не м болып айтылады, бірақ жазғанда түбірі сақталады: жанға - жаңға, жөнге - жөңгө, қанға - қаңға, онға - оңға т.б.
- сондай-ақ тіл алды н-ның қос ерін м дыбысына айналуы сөз бен сөздің аралығында да байқалады: онбір - омбір, он бес - ом бес, ән мен жыр - әмменжыр, Жанбота - Жамбота т.б.
-алдыңғы сөз қ, к, п қатаңдарына аяқталып, кейінгі сөз үнді және ұяң д, ж, з дауыссыздарынан басталса, онда сөз соңындағы қ, к, п ұяңданып, ғ, г, б дыбыстарына алмасады: ақ жауын - ағжауын, ақ дала - ағдала, көк зерен - көгзерен, жоқ зат - жоғзат т.б.
Б) тоғыспалы ықпал деп қосымшалар аралығында қатар келген дауыссыздардың алдыңғысының өзінен кейінгі дыбысқа акустикалық жақтан, ал кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа артикуляциялық жақтан ықпал етуінен алмасуға ұшырауын айтады. Мысалы: он күндік - оңгүндүк, қайран қалды - қайраңғалды, айдын көл - айдыңгөл, тас жол- ташшол, Досжан - Дошшан, Есжан - Ешшан т.б.
Тоғыспалы ықпал кезінде көрші дауыссыздар әрі ілгерінді, әрі кейінді ықпалға бірдей ұшырайды. Бұл құбылыстек сөз бен сөздің аралығында ғана кездеседі.[1.78-81бет]
Диссимиляция. Диссимиляция (лат.dissimilatio - ұқсамау) дыбыстардың комбинаторлықөзгерістерінің бір түрі ретінде қарастырылады. Ассимиляцияда көрші дыбыстар бір-бірімен үндесіп, ұқсап тұратын болса, диссимиляцияда керісінше, сөз ішінде бірдей немесе ұқсас дыбыстардың біреуі өз орынын ұқсастығы жоқ дыбысқа береді. Яғни диссимиляция - бір сөз ішінде артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе одан да көп дыбыстың келуі. Олар бірімен-бірі қатар және араға басқа дыбыстар салуы мүмкін.
Бұл - әдеби тілде сирек құбылыс, көбіне нормаланбаған тілде (диалект, қарапайым тілде және балалар тілінде)кездеседі. Ассимиляция сияқты бұл да прогрессивті және регрессивті болады. Орыс тілінде қарапайым сөйлеуде бомба, трамвай сөзін бонба, транвай түрде айту ұшырайды.Яғни б-мен ерін қатысы жағынан жарасым тауып тұрған м дыбысы аласталып оның орнын тіл алды и алады. Сондай-ақ коридорды колидор түрде айту бар. Бұлар регрессивті диссимиляция.
Ал февральді феврар түрде айту - прогрессивті диссимиляция.
К.Аханов Шығу төркінінде молла (араб сөзі) түрінде дыбысталатын сөз, қырғыз, қазақ тілдерінде молда түрінде айтылады. Бұл сөздің құрамындағы үнді л дыбысының ұяң д дыбысына айналуы да диссимиляция құбылысының нәтижесі деп қарайды. Молда деп айту араб тілі үшін диссимиляция болар еді, ал біздің тіліміз үшін түсініксіз құбылыс емес, табиғи заңдылық болса керек.
А.Айғабылов түбір ішінде кездесетін қайталама дыбыстарды атайды. Бұдан гөрі диалектілік айту: маңлай (маңдай), таңлай (таңдай), қарапайым сөйлуде кездесетін: айдалайын (Айман-Шолпада) немесе айланайын (айналайын), балалар тіліндегі қолбақ (қолғап) осы заңға орай жасалған деуге болады.[2.161-162бет]
Қазақ орфоэпиясының жай - күйі
Әрбір халықтың әдеби тілінде айтылудың жалпыға бірдей ортақ және қалыптасқан бірыңғай нормалары болады. Солар жайындағы ережелердің жиынтығы ол орфоэпия деп аталады. Әрбір әдеби тілдің орфоепиясы дыбыстар мен дыбыс тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерін ғана емес сонымен бірге сөздер мен фразалардың да дұрыс айтылу ережелерін қамтиды.
Сөз құрамында дыбыстар немесе сөздердің аралығындағы дыбыстар бір-бірімен өзара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.