Жергілікті өзін-өзі басқару туралы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Жергілікті өзін.өзі басқарудың теориялық негізі ... ... ... ... .5

1.1. Жергілікті өзін.өзі басқарудың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Жергілікті өзін.өзі басқарудағы англосаксондық моделідің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8

ІІ. АҚШ.тағы жергілікті өзін.өзі басқарудың дамуы ... ... ... ... ...16
2.1. АҚШ.тағы мемлекеттік биліктің бөлінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Штаттардағы жергілікті өзін.өзі басқарудың ерекшеліктері ... ... 19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Қазіргі заманда басқару қызметі қоғам дамуының ең маңызды факторы болып есептеледі, және ол өндіріс, қоғамдық процесстер, экономика, территорияның әлеуметтік сферасын басқарады. Басқару қызметі әрдайым жаңа даму кезеңдеріне ұшырап отырады. Өйткені аймақтарды және мемлекетті басқару жыл сайын жаңа дамуға негізделеді, шарлуашылық байланыстардың ауырлауы, тұтынушылардың тұтыну көлемі ұлғайды. Осы негізде әрбір экономикасын көтеру бағыттарының бірі жергілікті өзін-өзі басқаруды қолдану болып есептеледі.
Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияларды құқықтық орындаумен негізделеді. Мысалы, басшы мен орындаушы іс-әрекеті әкімшілік қызметте қойылған талаптарды орындаумен шектеледі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың институционалдық белгілері Еуропалық Хартияның жергілікті өзін-өзі басқаруында көрсетілген.

1. «ҚР конститутциясы»- 30.08.1995 ж. Алматы
2. Кубаев К.Е. "Местное самоуправление". - Алматы: Казақ университеті.
3.«ҚР-дағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы заңы»-23.01.200. № 148-ІІ заңы (2010.08.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4.Муниципальный менеджмент: Учебное пособие для вузов\Под ред. Т.Г.Морозовой.- М.,1997.
5. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық
негізі ... ... ... ... .5

1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Жергілікті өзін-өзі басқарудағы англосаксондық моделідің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 8

ІІ. АҚШ-тағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
дамуы ... ... ... ... ...16
2.1. АҚШ-тағы мемлекеттік биліктің
бөлінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2. Штаттардағы жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекшеліктері ... ...
19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26

Кіріспе

Қазіргі заманда басқару қызметі қоғам дамуының ең маңызды факторы
болып есептеледі, және ол өндіріс, қоғамдық процесстер, экономика,
территорияның әлеуметтік сферасын басқарады. Басқару қызметі әрдайым жаңа
даму кезеңдеріне ұшырап отырады. Өйткені аймақтарды және мемлекетті басқару
жыл сайын жаңа дамуға негізделеді, шарлуашылық байланыстардың ауырлауы,
тұтынушылардың тұтыну көлемі ұлғайды. Осы негізде әрбір экономикасын көтеру
бағыттарының бірі жергілікті өзін-өзі басқаруды қолдану болып есептеледі.
Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияларды құқықтық
орындаумен негізделеді. Мысалы, басшы мен орындаушы іс-әрекеті әкімшілік
қызметте қойылған талаптарды орындаумен шектеледі. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың институционалдық белгілері Еуропалық Хартияның жергілікті өзін-
өзі басқаруында көрсетілген. Ең алдымен бұлдқұжатта өзін-өзі басқарудың
жергілікті органдарының қалыптасуы мен дамуы тәжірибесін есепке ала отырып,
өзін-өзі басқарудың қәжеттігін сезініп қана қоймай, Конституцида мунициплды
билікті заңды түрде бекітүдің керектігіне ерекше көңіл бөледі. Жергілікті
өзін-өзі басқарудың кепілдігі заңды түрде мыналар болуы мүмкін:
       а) жергілікті өзін-өзі басқа руды
және оның органдарының мелекеттік басқару жүйесінде оқшауландырып
ұйымдастыру;
       б) жергілікті өзін-өзі басқа ру органдарының экономикалық және
қаожылық дербестігі;
       в) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басқа органдар мен
ұйымдармен қарым-қатынас жасау құқығы жене толық құқық субъектісі ретінде
шығуы (меншікті басқару және иелік ету, жеке бюджетке иелік ету, дербес
шешім қабылдау және т.б.).
       г) жергілікті өзін-өзі басқа ру
органдарының өкілетігімен өлшенетін аймақтың дәстүрлі мәдениетін, тарихи,
экономикалық мүмкіндіктерін есепке алатын жергілікті өзін-өзі басқарудың
әралуандығы.
ТМД елдерінің жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі модельдік
құрылымына сай муниципалдық құрылым бұл – муниципалдық меншігі, өзіне
тиесілі қаржылық бюджеті тағайындалған жергілікті өзін-өзі басқару органы
бар, белгілі бір территорияда жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын
қалалық, аудандық немесе селолық мекен. Муниципалдық құрылым шекаралары
халықтың орналасуының көлемін, оның салт-дәстүріне, тарихи жақтарын ескере
отырып бекітіледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару бегілері:
1. Әлеуметтік бағдарланған бағдарламалар;
2. Муниципалдық меншік түріндегі басқару обьектісі бар;
3. Жергілікті басқарудың негізгі қызметтері сайланбалы муриципалдық
органдар мен өзін-өзі басқарудың ұжымдық органдармен жүзеге асыру.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың обьектілері мен субьектілері.
Жергілікті өзін-өзі басқару обьектісіне: муниципалдық меншік обьектілері
және муниципалдық басқаруға берілген мемлекеттік меншік обьектілері жатады.
Мұндай обьектілерге муниципалдық органдар тікелей басқару жүргізуге құқылы,
ал муниципалдық құрылым территорияларында әрекет ететін кәсіпорындар,
ұйымдар экономикалық ынталандыру, моральдік әдістер арқылы жанама
басқарылады. Жергілікті өзін-өзі басқару субьектілеріне: жергілікті өзін-
өзі басқару органдары жатады. Муниципалдық органдар мемлекеттік басқару
органдарына жатпайды, олар мемлекеттік органдардан тәуелсіз, тек заң және
нормативтік актілерге сай қызмет жасайды.
Менің курстық жұмысымның зерттеу обьектісі шетелдегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың құрылымы, даму бағытыны және соның ішінді АҚШ-тағы
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі. Курыстық жұмысы екі тарауға бөліп
қарастырдым: бірінші тарауда жалпы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі мен
АҚШ-та қолданылатын жергілікті өзін-өзі басқарудың англосаксондық моделі
жайлы сөз қозғадым.
Ал екінші тарауда АҚШ-тағы мемлекеттік билік бөлінісі, саясаты, заңдары
мен штаттық құрылын айтып, оның ішінде штаттардағы жергілікті өзін-өзі
басқаруға сипаттама бердім.
Жалпы АҚШ-та қолданылатын жергілікті өзін-өзі басқарудың басты
ерекшелігі әлеуметтік - экономикалық сферада мемлекет функциясының биік
децентрализация дәрежесі мінездемелі . Федеративтік жүйе штаттарға айқын
экономикалық автономияны және кең өкілеттік береді, жергілікті органдар
заңға сүйінгенде оларданға тәуелді болады . Әрбір штаттың өз конституциясы
болады, онда мемлекеттік құрылымның негізгі принциптары және түрлері және
жергілікті органдардың құрылымы бекітілген.
АҚШ федералдық жүйесі штаттардан басқа окруктерге, графтықтарға
бөлінген. Округтегі ең басты атқарушы орган- кеңес. Өкіліттілігі 4 жыл.
Төрағасын округ халқы, ал мүшелерін аудан халқы сайлайды.

І. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық
негізі
1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы

Жергілікті өзін-өзі басқару — мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік-
аумақтық бөлік тұрғындарының және оның сайланбалы органдарының жергілікті
істерді басқару жөніндегі дербес қызметі.
Әрбір саланың ғылыми дамуы әрдайым өзгеріп отыруы үздіксіз процесс,
ол қазіргі мен болашақтың өткен тарихпен өте тығыз байланысты екенін еске
түсіреді. Жергілікті өзін-өзі басқаруныңда өз тарихы бар. Көптеген
оқулықтарда жергілікті өзін-өзі басқару XVIII ғасырда пайда болды деген
деректер кездеседі. Бірақ оның даму тарихы өте тереңде жатыр, сондықтан
оған тоқталып кетсек. Жергілікті өзін-өзі басқару XVI ғасырда пайда бола
бастады.
1555 жылы IV Иванның жарлығымен жергілікті органдар ұйымдастыру,
құру басталды. Жергілікті органдар биліктің қадағалауымен өз қызметтерін
атқарды. Бұл орган қызметіне жергілікті жер старосталары, жер иелері жіне
осындаңы жақсы деген адамдар тартылды. Олардың билігі жергілікті жердегі
барлық қызметті жүзеге асырды: полициялық, қаржылық, экономикалық және
соттық билікті атқарды .
XVII ғасырда жергілікті өзін-өзі басқару бюрократизацияға ұшырады:
жергілікті билікке бұйрықтық жүйе орнатылды. Оны әскерилер атқарды, бірақ
олар жергілікті жердің пайда тауып отырған саласын басқаруды өздеріне
қалдырды.
I Петр кезінде жергілікті органдарға қаржылық және экономикалық
қызметті атқаруға берілді, ал әскерилерге полициялық қызметті басқаруды
қалдырды. 1699 жылы Мәскеуде бурмистрлік палата құрылды, ол органдардың
сайлауы арқылы жүзеге асырылды. I Петр басқарған кезеңде жүргізіген
реформалар мемлекеттің жергілікті өзін-өзі басқаруға араласуына негізделді
, бірақ бұл реформалар жергілікті басқару органдарына белгілі бір
тәуелсіздік берді.
Революцияға дейін әкімшілік бөлумен жергілікті басқарудың ең жоғарғы
билігі губерния болды, ол XVIII ғасырда бекітілді. Губерниялар округ пен
уездерге бөлінді. Әкімшілік-территориялық бөлудің ең төменгі бірлігі
болыстар болды. Осылардың барлығы муниципалдық құрылым болып есептелді.
1929-1930 жылдары губерниялар жойылды .
Ұлыбританияда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің англосаксондық
моделі қолданнылады, ол XVIII ғасырдың басында құрастырылған. Бұл моделдің
ерекшелігі, үкіметтің лауазымды тұлғалары жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын әрдайым қадағалап отырады .
Франция. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру негізгі принциптері
Францияда XVII ғасырдың аяғы мен XIX басында енгізілді. Ол англосаксондық
моделге сүйене отырып құрастырылған. Францияның жергілікті өзін-өзі басқару
негізгі атқарушы органдары болып коммунналар есетеледі .[7]
Қазақстан Республикасы Конституциясының (1995) “Жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару” туралы 8-бөлімінде жергілікті өкілді
органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы
ережелер белгіленген. Осы бөлімнің 89-бабы бойынша, “Қазақстан
Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді жергілікті тұрғындардың
өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындар тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ,
адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық және қалалық жергілікті
қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару
органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңда көрсетілген шекте
азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік
беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың өкілеттігінің шегін
заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді. Басқа жағдайларда өзін-
өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді.
Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек
атауы бойынша ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің
қосымша көздері, әкімдермен, мәслихаттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша
да әр түрлі болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметі әрбір
мемлекеттің өзінің ішкі ерекшеліктеріне қарай қалыптасады. [5]
Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-өзі басқарудың англосаксондық
француздық, кеңестік үлгілері қолданылады. Англосаксондық үлгідегі АҚШ,
Ұлыбритания, Канада, т.б. елдерде жергілікті өкілді орган коммитеттері
жергілікті басқару органдары мемлекеттік механизмінің құрамдас бөлігі болып
саналып, барынша кең өкілеттілікке ие болады. Бұл үлгі бойынша жергілікті
өзін-өзі басқарудың жергілікті мемлекеттік басқарудан айырмасы оның
жергілікті сипатында ғана. Еуропа, Африка, Латын Америкасының бірқатар
елдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың француздық үлгісі кеңінен
таралған. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кеңестік үлгісінің әр түрлі
көріністерін қазіргі Қытай, Куба, ҚХДР-дан көруге болады. Бұрынғы Кеңес
Одағы құрамында болған елдер арасында Эстония, Латвия және Қырғызстанда
1991 — 95 жылдар аралығында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін
үйлестіретін заңдар қабылданып, жүзеге асырылды. Қазақстанда жергілікті
басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында бірқатар түбірлі
өзгерістерге қол жеткізіліп келеді. Қазақстан Республикасындағы саяси билік
пен қоғамдық өмірді демократияландырудағы басты мәселелердің бірі —
жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау
болып табылады. Бұл ретте шетелдік тәжірибелерді пайдаланумен қатар,
Қазақстан халықтарының тарихи-мәдени дәстүрлері ескеріледі. Қазақ халқының
ежелден қалыптасқан өзіндік дәстүрлі басқару жолдарында жергілікті өзін-өзі
басқарудың алғышарттары болғандығы белгілі. Рубасылары мен тайпа көсемдері
көшпелілердің құрылтайлары мен жиындарында сайланды. Оларға тартыс-
таластарды шешуге, өз алдына әскер жасақтарын құруға құқықты өкілет
беріліп, рулық қауымдастықтар кең көлемде автономияға айналды. Қазақ даласы
Ресей патшалығының отарына айналғаннан кейін, қалыптасқан дәстүрлер түбірлі
өзгерістерге ұшырады. 1867 — 68 жылдардағы реформалардан кейін қазақ даласы
ауылдық, болыстық, округтік әкімшілік-территориялық бірліктерге бөлініп,
Ресей империясының қатаң бақылауында ұсталынды. Аға сұлтандар мен
болыстарды, билерді сайлау шартты түрде жүргізілді.
Басқарудың тиімділігін арттыру үшін жергілікті қалыптасқан дәстүрлі
басқаруды ішінара сақтап қалды. Сол арқылы қазақ халқының жергілікті маңызы
бар мәселелерді ауыл және болыстық жиналыс арқылы өз бетінше шешуіне
мүмкіндік берілді. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен соң Қазақстан біртұтас
кеңестік басқару жүйесінің құрамына енгізілді. Бір орталықтан басқаруға
негізделген қоғам жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асырмауға, барынша
шектеп ұстауға тырысты. Қазақ КСР-ның 1937 жылғы Конституциясында
жергілікті басқару органдары туралы “Облыстық, аудандық, қалалық,
поселкелік, селолық және ауылдық жерлердегі мемлекеттік билік органдары
Халық депутаттары кеңесі болып саналады” деп жазылып, жергілікті
кеңестердің құрылуына жол ашылған болатын.
1978 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясында бұрынғы жүйеге көп
өзгеріс енгізілген жоқ, мұнда да: “Мемлекеттік биліктің органдары болып
еңбекшілер депутаттарының кеңесі саналады” деп жазылып, жергілікті өзін-өзі
басқарудың қоғамдық сипатының негіздері көрініс таппады. Қоғамдық-саяси
өмірді қатаң бақылауда ұстаған тоталитарлық мемлекет жергілікті өзін-өзі
басқару тәрізді мемлекеттік емес институттардың қызметіне мүдделі болмады.
Жергілікті кеңестер партиялық бюрократияның бет пердесіне айналды. Меншікті
түгелдей мемлекет иелігіне алу мен бір партиялық идеология жергілікті
халыққа өз бетінше іс-әрекет етудің, өзін-өзі басқарудың ешқандай
мүмкіндігін қалдырмады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың кейбір нышандарының
қызмет аясы мен құзыреті реттелінді. КСРО тарихында тұңғыш рет 1990 жылы
сәуір айында жарияланған “КСРО-дағы жергілікті өзін-өзі басқару мен
шаруашылық жүргізудің жалпы бастаулары туралы” заң жергілікті жерлердегі
билікті демократияландыруға қарай жасалынған маңызды бетбұрыс болған еді.
Қазақстанда “Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ КСР халық
депутаттарының жергілікті кеңестері туралы” 1991 жылғы 15 ақпандағы Қазақ
КСР Заңымен жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге бірінші қадам жасалынды.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне халық депутаттарының жергілікті
кеңестері, аумақтық-қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, жергілікті
референдумдар, жиналыстар (жиындар), азаматтардың конференциялары, өзге де
демократияның тікелей нышандары енді. 1992 жылы 13 қаңтарда аталған заңға
өтпелі кезеңге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бұрынғы
атқару коммитеттерін алмастырған жергілікті әкімдер институты, іс-жүзінде,
өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерінің бірі — жергілікті дербестікке
көшуді білдірді. Қазіргі уақытта Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың
толыққанды құқықтық негізін қалыптастыратын жаңа заң жобасы әзірленуде. [5]
І. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері
1.2. Жергілікті өзін-өзі басқарудағы англосаксондық модельдің
ерекшеліктері

Әлемдік қауымдастықта жергілікті өзін-өзі басқару ертеректен дамып
келеді. Сондықтан батыс елдерінде Қазақстанның пайдалануына болатын бай
тәжірибе жинақталған. Жергілікті өзін-өзі басқару төңірегіндегі ұйымдастыру
және экономикалық шешімдерде үлкен әр түрлілік бар.
Еуропада жергілікті өзін-өзі басқарудың екі негізгі үлгісі қалыптасты
деседі. Олар агнлосаксон және континенталды болып бүкіл әлем бойынша
таралған.
Англосаксон үлгісі осындай құқықтық жүйесі бар: Ұлыбритания, АҚШ,
Канада, Үндістан, Австралия, Жаңа Зеландия және т.б. елдерде көбіне
таралған. Оның белгілері:
• жергілікті өзін-өзі басқарудағы автономияның жоғары дәрежесі, ең
алдымен тұрғындар тарапынан бақылау;
• жергілікті жерлерде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бақылайтын
арнайы мемлекеттік өкілдіктің болмауы;
• жергілікті мемлекеттік әкімдіктердің (жергілікті деңгейдегі
мемлекеттік билік органдарының) болмауы.
Мұндағы негізгі қағида ұсынылған өкілеттілік төңірегінде дербес жұмыс
жасау (Ұлыбританияда өкілеттіктер мемлекеттің парламенті, яғни орталықтан,
ал АҚШ-та штаттары, яғни өңірлік деңгейде ұсынылады). Сайланған жергілікті
өзін-өзі басқару органдары заң аясында, дәстүрден шықпай, қалыптасқан
тәжірибе, ықтимал соттық шешім негізінде дербес және өз жауапкершілігіне
ала отырып, мемлекет құзыретіне жатпайтын мәселелерді шешеді.
Мемлекеттік реттеу жанама формада, мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары өз аумағында өзгерістер ендіре алатын модельді заңдарды қабылдау
арқылы іске аса алады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын мемлекеттік бақылау сот бақылау
формасында атқарылады. Ықпал ету құралы – мемлекеттік демеу қаржылар.
Континенттік үлгі Еуропаның континенттік елдерінде (Франция, Италия,
Испания, Белгия) және Латын Америкасы, Таяу Шығыс, франкотілді Африка
елдерінде кең таралған.
Оның белгілері:
• жергілікті өзін-өзі басқару мен жергілікті әкімдіктердің (жергілікті
деңгейдегі мемлекеттік билік органдарының) үйлесімі;
• басқару жүйесіндегі жергілікті өзін-өзі басқару жоғары тұрған
мемлекеттік жүйеге қарағанда ең төменгі сатыдан табылар белгілі бір
сатылық;
• жергілікті өзін-өзі басқарудағы шектелген автономия; жергілікті
жерлерде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бақылайтын арнайы
мемлекеттік өкілдіктің болуы.
Осы ретте, жергілікті өзін-өзі басқару коммуналар деңгейінде
қарастырылған, ал ауқымды кантондар мен округтер мемлекеттік биліктің
жергілікті деңгейі ретінде қабылданатын, сондай-ақ, жергілікті өзін-өзі
басқару элементтері өңірлер деңгейінде мемлекеттік билікті толығымен
ауыстыра алу үшін департамент деңгейінде қайта пайдаланылатын Франция елін
айқын мысал етуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы негізгі буын коммуналар. Әрбір
коммунаның өз өкілетті органы – кеңес пен кеңес депутаттары арасынан
сайланатын мэрі бар. Мэр және тұрақты негізде жұмыс жасайтын муниципалдық
кеңестің депутаттары муниципалитетті құрайды. Сонымен қатар, мэр
мемлекеттік қызметші болып табылады.
Мэрдің қызметі муниципалдық кеңес және республикалық комиссардың
әкімшілік бақылауы арқылы жүзеге асырылады. Республикалық комиссар сондай-
ақ, коммуна қабылдайтын шешімдердің заңдылығын бақылайды және қажет
жағдайда оның күшін жою туралы сотқа шағымданады (яғни, муниципалды кеңеске
әкімшілік бақылау принціпі жүрмейді).
Барлық муниципалды жүйелерге демократиялық шарттарда даму, жергілікті
өзін-өзі басқарудың түрлі формаларын сақтау және дамыту сияқты мазмұнды
белгілер тән. Бұл әр түрлі аумақ тұрғындарының бірыңғай өмір сүру деңгейіне
ерекше назар аударатын елдер үшін әділетті болмақ. Мысалы, Германияда
коммуналдық құқық –жерлердің ерекше құзыреттілігі ретінде саналып, жер
Коммуналдық Конституциялары арасында көптеген айырмашылықтары бар. [6]
Мемлекетте жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың төрті үлгісі
бар:
• мықты мэр – жергілікті мәселелермен де, мемлекеттік өкілеттіктердің
орындалуымен де айналысады (француздық үлгі);
• мықты магистрат – депутаттар жиналысында сайланады және атқарушы
билікті алқалы түрде жүзеге асырады (солтүстікгермандық үлгі);
• мықты директор – атқарушы билік басшысы, коммуналдық кеңес сайлайды
бургомистр негізінен өкілеттілік функцияларды атқарады (англосаксондық
үлгі);
• мықты кеңес – қауымдастықтың ең жоғарғы билік органы болып табылады,
бургомистр кеңестің және бір уақытта атқарушы биліктің төрағасы
қызметін атқарады (оңтүстікгерманиялық үлгі);
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бірыңғайлауға байланысты
Германияда бірнеше мәрте талпыныстар болған, бірақ, бірақ тиімсіз ретінде
танылды.
Жергілікті өзін-өзі басқарудыңесеп нүктесі
Жалпы, Еуропада жергілікті өзін-өзі басқару солтүстік – оңтүстік
осі бойынша танылуда. Скандинав елдері автономиялы жергілікті өзін-өзі
басқарудың жоғары деңгейімен, ал Оңтүстік Еуропа елдері төмен деңгейімен
ерекшеленеді.
Адольф Гессер өзінің Еркін муниципалитеттердің құрылуы Еуропаны
құтқару ретінде кітабында жергілікті өзін-өзі басқарудың даму деңгейін
қоғамдық бостандық пен мемлекеттіліктің дамуымен байланыстырып, оның
ішінде:
• ежелгі-еркін дәстүрлі жоғары деңгейлі азаматтар бостандығы бар, яғни
монархиялы-бюрократиялық орталықтандыруға қарсы иммунитеті қалыптасқан
елдер (Ұлыбритания, Солтүстік Еуропа мемлекеттері, Нидерланды,
Швейцария, Еуропадан тыс – АҚШ) және
• жоғары биліктің либералды мемлекеттері, яғни бюрократиялық
аппараттың жалпы қарамағы негізінде құрылған және жергілікті деңгейде
өз жауапкершілігіне ала отырып, басқаруға мейлінше аз мүмкіндік
береді (Испания, Франция, Италия және Германия).
Алғашқы топтағы елдерді топтастырудағы есептеу нүктесі жергілікті
қауымдастық, ал екіншілері үшін – мемлекет болып табылады. Мысалы, XIX
ғасырда Белгияның заң шығарушылары: қауымдастық мемлекеттен жоғары тұрады,
заң оны табады, құрмайды деген тезисті қорғайтын. Франция үшін керісінше,
мемлекеттің үстемдік етуі, яғни заң қауымдастық құра алу мүмкіндігі
неғұрлым әділ болмақ
Бірінші топтағы мемлекеттер арасында қауымдастықтың үздіктері
жергілікті өзін-өзі басқаруға ықпал ету мен бақылауға азаматтарының ерекше
назар аударуымен анықталады.
Финляндияда азаматтардың демократиялық құқықтары жергілікті өзін-өзі
басқару туралы заң арқылы жүзеге асырылады. Ол 105 баптан, оның ішінде 6-уы
азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруға тікелей қатысу құқықтары туралы
және 13-і азаматтардың муниципалитет шешіммен келіспеуі немесе оған
шағымдануға байланысты құқықтар. Заңда муниципалитеттің азаматтарды өз
қызметі жайында ақпараттандыруы тиіс ережелері бар. Азаматтар жергілікті
маңызы бар кез-келген мәселелер бойынша өзі жеке пікірін білдіре алады. Бұл
ретте, заң жергілікті өзін-өзі басқару органдарына азаматтардың жеке
бастамаларын қарау жөнінде міндеттер жүктейді. Скандинавия мен Дания
мемлекеттерінде азаматтардың арыз-шағымдарын қарау муниципалитеттердің
маңызды әкімшілік жұмысы болып табылады. Мұндай шағымдар қарапайым соттық
талаптардан өзгешеленеді және арнайы әкімшілік соттарда қарастырылады.
Онысы әрі тез, арзан, негізді болады.
Екінші топтағы мемлекеттер де белсенді азаматтар муниципалитет бағы деп
есептейді, алайда мемлекеттік бақылауға ерекше назар аударады. Германияда
округтік басқарма бастығы — жер ауданның жетекшісі, аудандық басқарудағы
қауымдастықтарға жалпы және құқықтық бақылауды жүзеге асырады, округ
әкімшілігі аудандық емес қалаларға құқықтық бақылау жүргізеді, сонымен
қатар, аудандық басқарудағы қауымдастықтар үшін жоғарғы орган ретінде
саналады. Федералды жерлердің ішкі істер министрлігі аудандық және ауданнан
тыс қалаларға бақылау жүргізді. Мемлекеттік қаржылық бақылауға қатысты
ерекше нормалар бар. Әр муниципалитеттің бюджеті ол игерілемін дегенше
мұқият мемлекеттік бақылаудан өткізілетін. Әсіресе, кіріс пен шығыстың
үйлесімі және арнайы бюджеттік процедура келісімі шеңберінде бекітілуі тиіс
еді.
Бірінші топтағы мемлекеттер үшін жергілікті өзін-өзі басқару
құзыреттілігі деген жалпы ұғымдар тән. Финляндияда муниципалитет қызметі
аясы жалпы: білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру,
техникалық инфрақұрылым, қоршаған ортаның сақталуын бақылау сияқты
ұғымдармен анықталады. Данияның жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңында
жергілікті маңызы бар мәселелер анықталмаған. Данияның муниципалитеттері
жергілікті қауымдастық үшін маңызды деп санайтын кез-келген мәселелермен
айналысуға ерікті. Алайда ол мәселелер салалық заңнамамен реттелетін және
мемлекет құзыретінде болмауы тиіс. Мұндағы салалық заңнамамен реттелетін
мәселелер кітапханаларды ұйымдастыру және музыка мектептері саналады. Егер
даниялық муниципалитет өзі муниципалдық мектепті ашқысы келсе ол белгілі
бір стандарттарды сақтауы қажет. Жергілікті заңнамамен тек спорт
ғимараттардың құрылысы, спорттық клубтарды қолдау кедейлерге көмек беру
бағдарламасы секілді мәселелер реттеледі. 1988 жылдан бастап Финляндияда
муниципалитеттердің бостандығын жоғарылату бойынша (қазір онда
муниципалитеттердің жартысынан көбі қатысады) тәжірибе жүргізілуде. Ол
мәлімдеме жасау негізінде жүзеге асырылады. Мысалы, муниципалитет Ішкі
істер министрлігіне тәжірибеге қатысу жайында шешімдерін жолдайды, содан
кейін арнайы уақытша тапсырма негізінде өздерінің мұқтаждықтарына
байланысты басқарумен айналысуды бастайды.
Тәжірибеге қатысушылар үшін муниципалитетаралық қарым-қатынас жасауы
мейлінше еркін болмақ, кейбір қоғамдық қызметтерді жекешелендіру,
бухгалтерлік есеп жүргізу мәселелері жеңілдейді.
Екінші топтағы мемлекеттер үшін құзыреттілік барынша егжей-тегжейлі заң
мен сот тәжірибесіне сүйене отырып, анықталады. Францияда жергілікті өзін-
өзі басқару органдары қажеттілігі ақталмаған әлеуметтік және экономикалық
іс-шараларды өткізгені үшін жазаланады. Мысалы, заңнамалық кеңес берудің
муниципалдық қызмет туралы Монтмани Коммунасы атты сот ісі (1970 ж.) осының
айқын дәлелі болса керек.
Ресейлік тәжірибе көрсеткендей бірқатар мемлекеттік өкілеттіліктерді
заңсыз өзіне иемдегені үшін коммунаны жазалау қаупі туған болатын. Бірақ,
коммуна жергілікті ерекшеліктерге байланысты әдетте жеке сектор көрсететін
қызметтерге бюджеттік қаржыны жұмсауға тура келгендігін дәлелдеу қажет
болды.
Германияда коммуналар атқаратын жұмыстар ерікті және міндетті болып
бөлінеді.
Ерікті міндеттер коммуналдық Кеңестің толық құзыретінде болады, ол
сол міндеттердің шешіле ме, шешілсе қандай жолмен деген сияқты мәселелерді
анықтайды. Оған тұрғындарды су және қуатпен қамтамасыз ету, мәдениет
мәселелері, спорт пен әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері жатады.
Міндетті қызметтер жермен анықталады, жергілікті органдар тек оны
нақты орындайды. Мәселен, құрылысты жоспарлау. Коммуналардың жеке қаржы
ресурстары ең алдымен жергілікті өзін-өзі басқару шеңберінде міндетті
қызметтерді шешуге бағытталады; қалған қаржы ерікті қызметтерді орындауға
пайдаланылуы мүмкін.
Бірінші топтағы елдерде азаматтардың құқықтары ең алдымен олардың жеке
және қоғамдық өміріне мемлекеттің араласуынан қорғау ретінде танылады.
Жергілікті қауымдастықтардың таңдау жасау бостандығы, қандай қызметтерді,
қаншалықты көлемде қажеттілігін анықтау секілді мәселелер барлық
азаматтарға бірдей әлеуметтік игіліктерді қамтамасыз етуден де маңызды.
Мұның айқын дәлелі АҚШ-тағы мектептегі білім беруді ұйымдастыру болып
табылады. Бұл мемлекетте бізге таныс жалпы құзыреттілігі бар жергілікті
өзін-өзі басқару органдарынан басқа, арнайы құзыреттілігі бар жергілікті
өзін-өзі басқару – мектеп кеңестері бар. АҚШ-та мектеп округтері графтіктер
мен муниципалитеттерден тәуелсіз шамамен 15 мыңдай. Мектеп кеңестері өз
округтеріндегі білім беру саясатының негіздерін анықтайды, округ бюджетін
бекітеді, федералды және штат үкіметтерінің білім беруге бөлген
жәрдемақыларын басқарады, мұғалімдерді жалдайды, әрі олардың еңбекақыларын
төлеу жүйесін анықтайды. Нәтижесінде аумақтық ерекшеліктер орасан зор.
Тағы бір дәлел Швеция. Ол АҚШ-қа қарағанда, мейлінше әлеуметтік
мемлекет эталоны ретінде танымал. Әлбетте, әлеуметтік қызмет көрсету
мәселелерінде біріздендіру жолға қойылып, коммуналар азаматтарға бірдей
қызмет көлемін ұсынады деп күтуге әбден болар-ақ еді. Алайда, мүлде бұлай
емес. Риксдагте әлеуметтік жәрдемақы туралы заң талқыланған кезде
әлеуметтік мәселелер жөніндегі комиссия белгілі бір азаматтың құптарлық
өмір сүру деңгейіне байланысты құқығын қорғау үшін жергілікті өзін-өзі
басқару органдары төлеуі тиіс жәрдемақы деңгейін заңда анықтауды ұсынды.
Бұл ұсыныс коммуналдық жергілікті өзін-өзі басқарудың автономиялы
болғандықтан қабылданбады.
Әлеуметтік теңдік идеяларын ұстанғанымен шведтер әлеуметтік қызмет
көрсетуді біріздендіру – жергілікті өзін-өзі басқару емес, жалпы әл-ауқатты
артырар мемлекеттік міндет деп есептейді.
Екінші топтағы елдер үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдары
атқаратын көптеген функциялар жалпымемлекеттік маңызы бар іс ретінде
танылады, сондықтан оларды жүзеге асыруда жергілікті басқаруды орталық
биліктің бақылауы тиімді жергілікті бақылау жүргізген, әрі олар көрсететін
қызметтердің стандартталған уақытында, азаматтарды жергілікті органдар
тарапынан болуы мүмкін теріс әрекеттерден сақтау, қаржы, экономика және
жалпы жоспарлау шеңберіндегі ұлттық, саяси бағытты жүзеге асыруға ықпал
ету сияқты кейбір минималды стандарттарды ұстану қажет болғандықтан
мемлекеттік бақылауды жүргізумен негізделеді.
Мысалы, Германияда жергілікті өзін-өзі басқарудың міндеттері ретінде
әрбір баланы мектепке дейінгі қамтамасыз ету, ал Францияда коммуналар
өздерінің инвестициялық шығындарының 1% пайызын муниципалды ғимараттарға
өнер туындыларын орналастыруды жүзеге асыру болып табылады.
Бірінші топтағы мемлекеттер үшін фиксалды автономияға басымдық
берілген, оның үстіне, жергілікті бюджет табысында жергілікті салықтар
үстем. Швед коммуналары және ландстингтердің дербестігі ең алдымен меншікті
салық базаларына арқа сүйейді.1998 жылы Канадада муниципалды бюджеттегі
жеке көздерден (жылжымайтын мүлікке, көрсетілген қызметке салық және т.б.)
табыс орта есеппен 71% пайызды құрады, ал АҚШ-та – 67% пайыз. Көптеген
америка штаттарында мектеп ұстауға деген салық (бұл ең алдымен жылжымайтын
мүлікке салық) референдумда анықталады, яғни, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары емес, тұрғындар өздері шешеді.
Екінші топтағы мемлекеттер қаржылық теңестіруге көп көңіл бөледі, тіпті
жергілікті бюджет табысындағы айрықша орынды мемлекеттік жәрдемақылар
алады. Мемлекеттік жәрдемақылардың жоғары үлесі жергілікті өзін-өзі басқару
тиімділігін шектейді. Әдетте, жәрдемақылар нысаналы болады, үлестік
қаржыландыруды қажет етеді және де жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
кейінірек қажетсіз және тиімсіз болып қалатын нысандарға қаржы бөлуге
итермелейді. Ал, коммуна тұрғындарының нақты нені қажет ететіндігі
жөніндегі, мысалы, жүзу бассейні немесе теннис корты секілді шешімдер
тұрғындардың мүдделеріне сай емес, жәрдемақы алу мүмкіндігіне орай
қабылданады.
Жоғарыда көрсетілген бассейн жайындағы мысалы кездейсоқ емес.
Германияда 60-шы жылдары нысаналы қаржыландыру мүмкіндігі пайда болуына
байланысты жүзу бассейндерінің құрылысы белең алды. Нәтижесінде аз ғана
қалашықта бірнеше қоғамдық бассейндер пайда болды. Бірақ, мемлекет жүзу
бассейнін пайдалануға беру емес, тек құрылысқа ғана жәрдемақы бөлген еді.
Сондықтан кейінірек қаржы дағдарысы жағдайында пайдалану шығындарының
жоғары болуына байланысты салынған бассейндер жабыла бастады. Содан,
кішкене қалашықтарда (егер ол әрине курорттық болмаса) әдеттегідей
өздерінің мұқтаждықтарына байланысты бір-бірден бассейіндер қалды. Фиксалды
экономика жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару органдары өздерін басқаша
ұстайды. Харрисон атты кішкене америка қалашығында тұрғындар бассейін
салуды ұйғарды. Мэрия болса, бассейін құрылысы үшін 900 мың доллар қажет
деп шешті, әрі ол қаржыны жинау үшін сатуға салынатын салықты тоғыз ай бойы
жоғарылату қажет екен. Ол қазіргі салыққа 0,8 пайыз қосу керек болатын,
яғни әрбір жұмсалған долларға бір центтен аз, бірақ, тұрғындар салыққа
қарсы дауыс берді. Қала мэрі нашар дайындалғанмын, тұрғындарға құрылыстың
тиімділігін түсіндіре алмадым деп шешті. Бір жылдан кейін қоғамдық PR
кампания жүргізгеннен кейін жаңа референдумда тұрғындар салыққа да,
бассейінге де иә деді. Бассейін салынып, салық қайтадан бұрынғыдай
төмендетілді. Ал, тұрғындар болса, өз бассейіндеріне мейлінше ұқыптылықпен
қарай бастады.
Фиксалды автономия экономикалық дамуға қолайлы, сондықтан қаржы
сараптамашыларының пікірінше, соңғы онжылдықта Батыс Еуропа
мемлекеттеріндегі бюджеттік жүйедегі шығыс және табыс көздері жергілікті
билік органдарының пайдасына шешілді. Осылай, жергілікті бюджеттегі орталық
үкіметтегі субсидия үлесі біртіндеп қысқарып, жеке кіріс көздеріне орын
берді
Муниципалитеттер мемлекеттік деңгейде өз мүдделерін орталықтандырылған
түрде ұсынуы үшін барлық елдерде қауымдастықтар құрады.
Германияда әрбір федералды жерде: қалалар съезі (ауданнан тыс бағынышты
қалалар үшін), қалалар одағы және қауымдастық (аудан қарамағындағы
муниципалитет) және аудандар съезі (аудандар үшін) бар. Жалпыфедералды
бірлестіктер болып қалалар мен қауымдастықтардың неміс одағы және неміс
аудандарының съезі танылады.
1950 жылдардан бастап Германияда коммуналар бөлінісінің себінен
жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін жетілдіру Орталығы жұмыс жасайды.
Ол нормативті сипаттағы, бірақ, барлық коммуналар мойындап, пайдаланатын
ережелерді дайындайды. Орталық жергілікті әкімдіктер құзыретінің тізімін
жасады, тақырыптық бөлімдерге (басқару, әлеуметтік мәселе, қалдықтарды
жабдықтау және қайта өңдеу) біріктірді. Оны да барлық коммуналар ұстанады.
Даттық муниципалитеттер жергілікті биліктің Ұлттық ассоциациясын құрды,
алайда, оған мүше болу еркін, сондықтан екі муниципалитет бұған мүше болған
жоқ. Десе де, олар өз қауымдастықтары арқылы оның артықшылықтарын
пайдаланады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау процесінде Польшада мейлінше
белсенді 4 қоғамдық бірлестік (корпорация) қатысады:
• 12 ірі қаланы біріктіретін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.