Экономиканың инновациялық дамыту
КІРІСПЕ
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық жүйенің инновациялық дамуын мемлекеттік қаржылық реттеу негіздері
1.2. Қазіргі кезеңде экономиканы қаржылық реттеу түрлері мен әдістері
1.3. Нарық жағдайында аграрлық өндірісті инновациялық дамытудың қаржылық негіздерін қалыптастыру
2 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық даму басымдықтары бойынша инвестициялық жобалар жасау
2.2 Құрылымдық.инновациялық басымдықтарды агроөнеркәсіп кешенінде қолдау механизмдері
3 АГРОӨНЕРКӘСІП ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫ БАҒЫТТАРЫ
3.1 «Қазақстан . 2050» экономикалық стратегиясы және агроөнеркәсіп кешеніндегі ұдайы өндірістің инновациялық дамытудың қаржылық ерекшеліктері
3.2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру кезеңінде ауыл шаруашылығы өндірісін қаржылық қолдау
3.3 Агроөнеркәсіп кешенін инновациялық дамытудың перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық жүйенің инновациялық дамуын мемлекеттік қаржылық реттеу негіздері
1.2. Қазіргі кезеңде экономиканы қаржылық реттеу түрлері мен әдістері
1.3. Нарық жағдайында аграрлық өндірісті инновациялық дамытудың қаржылық негіздерін қалыптастыру
2 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.экономикалық даму басымдықтары бойынша инвестициялық жобалар жасау
2.2 Құрылымдық.инновациялық басымдықтарды агроөнеркәсіп кешенінде қолдау механизмдері
3 АГРОӨНЕРКӘСІП ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫ БАҒЫТТАРЫ
3.1 «Қазақстан . 2050» экономикалық стратегиясы және агроөнеркәсіп кешеніндегі ұдайы өндірістің инновациялық дамытудың қаржылық ерекшеліктері
3.2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру кезеңінде ауыл шаруашылығы өндірісін қаржылық қолдау
3.3 Агроөнеркәсіп кешенін инновациялық дамытудың перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Егеменді еліміздің ауыл шаруашылығындағы дағдарысты жағдай терең экономикалық реформалардың жүзеге асуына қажеттілік туғызды. Экономикалық реформаларды тереңдету және нарықтық қатынастарды қалыптастыру үдерісінде ауыл шаруашылығы өндірісін басқару жүйесін құруға бағытталған жаңа әдістерді әзірлеудің анықтаушы рөлі күшейді.
Бұл жөнінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Кеңестiк экономиканың кембағалдығынан зардап шеккен де нақ сол ауыл шаруашылығы, ең алдымен дәл сол ауыл еңбеккерлерi, нарыққа көшу кезеңiнде оның залалын жон терiсiмен сезiнген де солар.»[1].
Осыған байланысты, экономикалық реформа ауыл шаруашылығын индустриалды-инновациялық дамытуға арналған қаржылық басқару механизмін қайта құруды қамтиды. Реформаның басты ерекшелігі – оның негізгі өндірістен бөлек емес, керісінше нарықтық қатынастардың даму жағдайында шаруашылық механизмді жетілдіру үдерісімен бірге және бір уақытта жүзеге асырылатынында.
Бұл жөнінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: «Кеңестiк экономиканың кембағалдығынан зардап шеккен де нақ сол ауыл шаруашылығы, ең алдымен дәл сол ауыл еңбеккерлерi, нарыққа көшу кезеңiнде оның залалын жон терiсiмен сезiнген де солар.»[1].
Осыған байланысты, экономикалық реформа ауыл шаруашылығын индустриалды-инновациялық дамытуға арналған қаржылық басқару механизмін қайта құруды қамтиды. Реформаның басты ерекшелігі – оның негізгі өндірістен бөлек емес, керісінше нарықтық қатынастардың даму жағдайында шаруашылық механизмді жетілдіру үдерісімен бірге және бір уақытта жүзеге асырылатынында.
1 Н.Ә.Назарбаев. «Iшкi және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негiзгi бағыттары туралы» Қазақстан халқына Жолдауы, Астана – 2003 ж.
2 Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010 - 2014 годы. Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958
3 «О Стратегии индустриально-инновационнного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы». Указ Президента РК от 17 мая 2003 года №1096// САПП РК.- 2003.- № 23-24.- С. 217.
4 Указ Президента РК «О дальнейших мерах по реализации стратегии развития Казахстана до 2030 года» от 15 августа 2003 года №1165.
5 Попов Г.Х. Управление экономикой. – Москва, 1982. - С. 164-168.
6 Заводский И.С. Управление сельскохозяйственным производством.- Киев. Высшая школа, 1984. - С.18-20.
7 Шахмалов Ф. Основы теории государственного управления. – Москва: Экономика, 2003. - С. 18-20.
8 Варга В. Роль государства в рыночном хозяйстве // МЭ и МО. – 1992. - № 11. - С. 131-138.
9 Ковалев А.Е. и другие. Научные основы формирования и развития агрорынка Казахстана. – Алматы: КазГОСИНТИ, 1993. - С.15-18.
10 Кэмпбелл Р., Стэнли Л.Брю. Экономикс. Принципы, проблемы и политика. Т.1. – Баку: Азербайджан, 1992. - С. 21.
11 Абалкин Л. Размышления о стратегии и тактике экономической реформы // Вопросы экономики. - 1993.- № 4. - С. 5.
12 Регмен Д.Дж., Мескон М.Х., Бауви К.А., Тилл Д. // Современный бизнес. – М. 1995. - С. 43-45.
13 Иванов В.Н., Иванов А.В., Доронин А.О. Управленческая парадигма ХХI века, Т.1. – МТИУ, 2002. - С. 48.
2 Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010 - 2014 годы. Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958
3 «О Стратегии индустриально-инновационнного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы». Указ Президента РК от 17 мая 2003 года №1096// САПП РК.- 2003.- № 23-24.- С. 217.
4 Указ Президента РК «О дальнейших мерах по реализации стратегии развития Казахстана до 2030 года» от 15 августа 2003 года №1165.
5 Попов Г.Х. Управление экономикой. – Москва, 1982. - С. 164-168.
6 Заводский И.С. Управление сельскохозяйственным производством.- Киев. Высшая школа, 1984. - С.18-20.
7 Шахмалов Ф. Основы теории государственного управления. – Москва: Экономика, 2003. - С. 18-20.
8 Варга В. Роль государства в рыночном хозяйстве // МЭ и МО. – 1992. - № 11. - С. 131-138.
9 Ковалев А.Е. и другие. Научные основы формирования и развития агрорынка Казахстана. – Алматы: КазГОСИНТИ, 1993. - С.15-18.
10 Кэмпбелл Р., Стэнли Л.Брю. Экономикс. Принципы, проблемы и политика. Т.1. – Баку: Азербайджан, 1992. - С. 21.
11 Абалкин Л. Размышления о стратегии и тактике экономической реформы // Вопросы экономики. - 1993.- № 4. - С. 5.
12 Регмен Д.Дж., Мескон М.Х., Бауви К.А., Тилл Д. // Современный бизнес. – М. 1995. - С. 43-45.
13 Иванов В.Н., Иванов А.В., Доронин А.О. Управленческая парадигма ХХI века, Т.1. – МТИУ, 2002. - С. 48.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық жүйенің инновациялық дамуын мемлекеттік қаржылық реттеу
негіздері
1.2. Қазіргі кезеңде экономиканы қаржылық реттеу түрлері мен әдістері
1.3. Нарық жағдайында аграрлық өндірісті инновациялық дамытудың қаржылық
негіздерін қалыптастыру
2 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтары
бойынша инвестициялық жобалар жасау
2.2 Құрылымдық-инновациялық басымдықтарды агроөнеркәсіп кешенінде қолдау
механизмдері
3 АГРОӨНЕРКӘСІП ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан – 2050 экономикалық стратегиясы және агроөнеркәсіп
кешеніндегі ұдайы өндірістің инновациялық дамытудың қаржылық ерекшеліктері
3.2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру кезеңінде ауыл шаруашылығы өндірісін
қаржылық қолдау
3.3 Агроөнеркәсіп кешенін инновациялық дамытудың перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Егеменді еліміздің ауыл
шаруашылығындағы дағдарысты жағдай терең экономикалық реформалардың жүзеге
асуына қажеттілік туғызды. Экономикалық реформаларды тереңдету және
нарықтық қатынастарды қалыптастыру үдерісінде ауыл шаруашылығы өндірісін
басқару жүйесін құруға бағытталған жаңа әдістерді әзірлеудің анықтаушы рөлі
күшейді.
Бұл жөнінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында былай
деді: Кеңестiк экономиканың кембағалдығынан зардап шеккен де нақ сол ауыл
шаруашылығы, ең алдымен дәл сол ауыл еңбеккерлерi, нарыққа көшу кезеңiнде
оның залалын жон терiсiмен сезiнген де солар.[1].
Осыған байланысты, экономикалық реформа ауыл шаруашылығын
индустриалды-инновациялық дамытуға арналған қаржылық басқару механизмін
қайта құруды қамтиды. Реформаның басты ерекшелігі – оның негізгі өндірістен
бөлек емес, керісінше нарықтық қатынастардың даму жағдайында шаруашылық
механизмді жетілдіру үдерісімен бірге және бір уақытта жүзеге
асырылатынында.
Ауыл шаруашылығында тиімді нарық жүйесін құру құралдарын пайдалану
негізінде экономикалық қатынастарды қаржалақ басқарудың құрылымдық,
технологиялық және экономикалық механизмдерін жетілдірудің жаңа кезеңін
болжамдайтын қоғамның тұрақты даму деңгейіне қол жеткізу қазіргі заманғы
экономиканың басты бағдарына айналып келеді.
Бүгінде қазақстандық экономиканың өлшемдеріне сай келетін, ауыл
шаруашылығының ерекшеліктерін ескеретін, аграрлық капиталдың жинақталуын
ынталандыратын және қолданылу тиімділігін арттыратын, экономикалық тұрғыдан
пайдалы шарттарды қалыптастыруға қабілетті, нарықтық үдерістерді басқарудың
ықпалды қаржылық механизмін құруға қажеттілік туындап отыр.
Индустриалды-инновациялық дамуды тиімді қаржылық басқару мен нарықтық
механизмдерді қолданудың оңтайлы арақатынасын қамтамасыз еткенде ғана қоғам
өмірінің және халықтың бүкіл әлеуметтік топтарының материалдық жағдайын
жақсартуға бағытталған мемлекеттік шығындарды ақтауға және ауыл
шаруашылығын реформалау тұжырымдамасын іске асыруға мүмкіндік туындайды.
Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың индустриалды-инновациялық
дамуын қаржылық басқарудың осы және өзге де мәселелері зерттеу тақырыбының
өзектілігі мен оның теориялық және практикалық маңызын айқындайды.
Ғылыми зерттелу деңгейі. Ауылдық жерлерде шаруашылық жүргізудің
нарықтық механизмін қалыптастыру және экономикалық тұрғыдан дәйектеу
мәселесіне ХХ ғасырдың 20-30 жж. Н.Д.Кондратьев, Н.Л.Макаров, А.В.Чаянов,
А.Н.Челинцев сынды аграрлық ғалымдардың зерттеу еңбектері арналған.
80 жж. соңы мен 90 жж. басында ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға
көшіруге, оның ішінде жаңа жер қатынастарын орнатуға, өндіріс құралдарын
жекешелендіруге және мемлекет меншігінен алуға, шаруашылық жүргізудің көп
деңгейлі жүйесін қалыптастыруға, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын ұйымдық-
экономикалық қайта құруға, т.б. арналған жаңа ғылыми тұжырымдамалар дами
бастады. Аталмыш ғылыми зерттеулер К.А.Айтаханов, Е.Б.Байбараков,
В.В.Григорук, Т.А.Есіркепов, С.С.Еспаев, Т.И.Есполов, Б.Зиябеков,
Г.А.Қалиев, С.М.Қасымов, Ж.К.Қорғасбаев, Р.Ю.Куватов, Ш.К.Купешов,
Н.К.Мамыров, А.Б.Молдашев, Б.С.Мырзалиев, Т.Я.Нұрымбетов, К.А.Сағадиев,
А.А.Сатыбалдин, М.И.Сигарев, Ж.Ж.Сүлейменов, Ж.С.Сүндетов, т.с.с.
қазақстандық экономист ғалымдардың еңбектерінде қолға алынды.
Әйтсе де, осы ғылыми зерттеулерде ауыл шаруашылығында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы мен дамуы жағдайында экономиканың индустриалды-
инновациялық дамуын қаржылық басқарудың теориялық және практикалық
мәселелері толық зерттелмегенін айта кеткен жөн. Сонымен қатар, тез
құбылмалы экономикалық жағдайда нарықтық реформалар мен өзгерістерді ұтымды
басқарудың нақты механизмдері де қажетті деңгейде ашып көрсетілмеді. Ауыл
шаруашылығы саласындағы инвестициялық үрдістерді қаржыландыру мен ауыл
шаруашылығы өнімдерінің бағасын белгілеудегі мемлекеттің басқарушылық рөлін
жетілдіру мәселелері де жан-жақты зерттеулерді талап етуде. Бүгінде
мемлекеттен де, корпоративтік қаржыландыру көздерінен де бөлінетін ақшалай
ресурстарды шоғырландыру мен тиімді пайдаланудың экономикалық механизмінің
индустриалды-инновациялық дамуын қаржылық басқару мәселелері де оң шешімін
күтуде.
Қолдағы бар ғылыми әзірлемелерде бұл мәселелер әзірге мүдделерді бір
жақты қанағаттандыру тұрғысынан қарастырылған. Мәселен, аграрлық саланы
басқару мәселелерін зерттейтін ғалымдар ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген
конъюнктуралық сұраныс пен ұсыныста болатын өзгерістердің басымдықтарына
ерекше мән береді. Ал, қаржы саласы арқылы басқару мәселелерін шешуге
ұмтылатын ғалымдар болса, қаржылық, несиелік, салықтық және бағалық іс-
шаралар арқылы қажетті шарттар мен стимулдарды қамтамасыз етуге
бағдарланады. Қай тұрғыдан қарасаңыз да, мұнда аграрлық реформаны тұтастай
жүзеге асыру, оның ішінде аграрлық реформаның даму барысын жеделдету,
экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдісін бірте-бірте жою, ауылдық
жерлердегі нарықтық механизмді реттеуге мемлекеттің белсенді араласуын
ынталандыру, ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге қаржылық қолдау
көрсету, т.б. туралы тұжырым-дамалар мен әдістер кешенді түрде
қарастырылмаған.
Аталмыш мәселелердің өзектілігі мен жеткілікті түрде зерттелмеуі осы
зерттеу жұмысын жүргізуге негіз болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттерін анықтады.
Зерттеу мақсаты мен мнідеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
агроөнеркәсіп кешеніндегі экономикалық үрдістердің жаһандануы жағдайында
индустриалды-инновациялық дамуды қаржылық басқару механизмін тиімді
пайдалану мен жұмыс істетудің теориялық-әдістемелік негіздерін, сондай-ақ
ауыл шаруашылығы саласының тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін мемлекет
мен корпоративтік құрылымдардың басқарушылық рөлін күшейту және нарыққа
қатысушылардың ауыл шаруашылығы экономикасын құрудың жаңа белестеріне сай
келетін бәсекеге қабілеттілігін көтеру жөнінде нақты ұсыныстар дайындау
болып табылады.
Зерттеу мақсатына төмендегі міндеттерді шешу арқылы қол жеткізіледі:
нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық
дамуын қаржылық басқарудың теориялық және әдістемелік негіздерін дәйектеу;
ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық дамуын қаржылық басқару
түрлері мен әдістерін қарастыру және нарық жағдайында қабылданатын іс-
шаралардың тиімділігін әділ бағалау;
индустриалды-инновациялық дамуды тиімді қаржылық қаржылық басқару
жағдайында оңтайлы даму шарттарын қалыптастыруға арналған іс-шаралар жүйесі
ретінде аграрлық кәсіпорындардағы шаруашылық жүргізудің экономикалық
механизмін жетілдіру;
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін қаржы-несие ресурстарын қалыптастырудың
экономикалық механизмін әзірлеу;
ауыл шаруашылығы несиелерін басқару және ұйымдастыру жөніндегі экономикалық
тұрғыдан тиімді үлгілерді ұсыну;
Зерттеу нысаны нарықтық шарттарға бейімделген әртүрлі ұйымдық-құқықтық
түрдегі және шаруашылық құрылыстағы аграрлық құрылымдар және олардың жұмысы
барысында пайда болатын ұйымдық-экономикалық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәніне нарықтық қатынастарды құру және дамыту жағдайында ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеу үрдісінде туындайтын ұйымдық жүйелер
жатады.
Зерттеудің әдістемелік негізі және әдістері. Дипломдық жұмыстың
теориялық-әдістемелік негізін экономикалық теория саласындағы классиктердің
еңбектерімен қоса, отандық және шетелдік экономист ғалымдардың жалпы
экономиканың, оның ішінде ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық
дамуын қаржылық басқару мәселелеріне қатысты еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының экономикалық, саяси және құқықтық негізін Қазақстан
Республикасының Заңдары және заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің аграрлық азық-
түлік саясаты жөніндегі қаулылары мен бағдарламалары, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы және аграрлық реформалар мен
қайта құру мәселелері бойынша басқа да нормативті-құқықтық құжаттар
құрайды. Ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігінің мәліметтері, облыстық статистика басқармаларының және Ауыл
шаруашылығы министрлігінің материалдары, жекелеген мемлекеттік, ұжымдық
және шаруа (фермер) қожалықтарының деректері қолданылды.
Дипломдық зерттеу жұмысының барысында сандық және сапалық зерттеу,
ғылыми абстракциялау, сараптамалық бағалау, таңдамалы зерттеу әдістері,
т.б. пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижесінде
алынған тұжырымдар мен ұсыныстар ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығындағы
күшті бәсекелестік жағдайында нарықтық механизмнің индустриалды-
инновациялық дамуын тиімді қаржылық басқару мәселелерін одан әрі теориялық
тұрғыдан шешу үшін; ал, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында нарықтық
механизмді басқару мәселелеріне қатысты ұсыныстар болса, экономикалық даму
стратегиясын, оның ішінде отандық аграрлық саясатты дайындау барысында
мемлекеттік басқару органдары тарапынан пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыста қарастырылған негізгі ережелер мен ғылыми дәйекті
нәтижелер Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша аумақтық басқармасы, Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша Экономика және бюджеттік жоспарлау департаменті, ҚР Ауыл
шаруашылығы министрлігінің Агроинновация АҚ және Оңтүстік-Батыс мал және
өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институты ЖШС жұмыстарында аграрлық
құрылымдардың қызметін мемлекеттік басқару тиімділігін дәйектеуде, ауыл
шаруашылығын және ауылдық елді мекендерді дамытудың негізгі бағыттарын
нақтылау жөніндегі нормативтік ережелерді әзірлеуде пайдаланылу
мүмкіндіктері бар.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикалық жүйенің инновациялық дамуын мемлекеттік қаржылық
реттеу негіздері
Қазақстандық аграрлық инновациялық жүйе жалпы экономика секілді,
негізінен, технологиялық тұрғыдан азып-тозған, шағын ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының жұмысын жандандыру мақсатында құрылымдық қайта
құрастырылды. Басқару икемділігінің жеткіліксіздігі, жұмыс істеу
тиімділігін арттыруға және өндірістік базаны һәм басқару технологияларын
жаңартуға бағытталған стимулдардың жоқтығы инновацияларды тиімді енгізуге
мүмкіндік бермеуде. Осының салдарынан агроөнеркәсіп кешенінің инновациялық
әлеуеті тиімді қолданылмауда, ал кәсіпкерлік салада шағын инновациялық
кәсіпкерліктің рөлі өнеркәсібі дамыған елдерге қарағанда едәуір төмен
болуда. Бұл инновациялық жүйенің икемділігі мен бейімділігіне кері әсерін
тигізуде.
Нарықтық экономикаға тән инновацияларды коммерцияландыру үрдісі
қаражатты көп қажет ететін үрдіс болғандықтан, инвестициялық ресурстарға
қажеттілік туындайды. Ал, инновациялық саладағы инновациялық жобалар керек
ресурстарды дәстүрлі көздерден тарту мүмкіндіктерін шектейтін қаржылық және
кәсіпкерлік тәуекелділіктің жоғары деңгейімен қатарлас жүреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті мен
өндірістің техникалық және технологиялық базасын жаңарту қарқынының
қанағаттанарлықсыздығы арасындағы қарама-қайшылық аса маңызды ғылыми
мәселені – қазақстандық экономиканың аграрлық саласын инновациялық дамыту
механизмдерін басқарудың теориялық және әдістемелік дәйектемесін шешуді
талап етеді.
Аграрлық саланың дамуын экономикалық тұрғыдан ынталандыру және оның
инвестициялық тартымдылығын көтеру үшін 2010-2014 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриалды-инновациялық даму
Мемлекеттік бағдарламасы ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі мен нарығын
басқару жүйелерін дамытуды қарастырады [2].
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17
мамырдағы № 1096 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясында былай делінді: Стратегияның маңызды міндеттерінің бірі
мақсатты инвестициялық және ғылыми-техникалық стратегияларды іске асыру,
инвестициялық белсенділікті реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл
индустриялық-инновациялық дамудың қазіргі мемлекеттік басқару жүйесін қайта
қарауды және белгілі бір дәрежеде қайта құруды қажет етеді.
Мемлекеттік инвестициялық саясаттың индустриялық-инновациялық дамуға
қатысты мақсаты қаржыландыру көзін, жеке сектордың мемлекеттің араласуынсыз
шамасы келмейтін салаларына инвестицияларды қолдау мен тартудың тиісті
тетіктерін айқындау болып табылады [3].
Тиiсiнше, бизнес басымдықтары, қосылған құны жоғарғы өңдеу
өндiрiстерiн дамыту жөнiндегi мемлекет басымдықтарына сәйкес келген жоқ.
Бұл үрдiстер даму институттарының, сонымен қатар екiншi деңгейдегi
банктердiң инвестициялық жобаларының тиiстi портфелiнде көрiндi. Бұл ұлттық
бизнестiң қалыптасуының объективтi эволюциялық үрдiсiн көрсетедi. Көбiктi
үрлеген дағдарыс жаңа нарықтарды және инновациялық өнiмдердi iздетедi.
Қазақстанның дағдарыстан кейiнгi дамуының оңтайлы жолына жеделдете
индустрияландыру жатады. [2].
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын іске асыру
жөніндегі одан арғы іс-шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
2003 жылғы 15 тамыздағы № 1165 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасы Үкіметінің бағдарламасында Мемлекеттiк басқару функцияларын
тиiмдi iске асыруды қамтамасыз ету, әлеуметтiк секторды, инфрақұрылымды
дамытуды, аграрлық секторды дамытуға жәрдемдесу, ... бюджеттiк
инвестициялардың басымдықтары болады. [4] деп атап өтілген.
Экономикалық әдебиеттерге сай ...басқару – өндірістік қатынастарға
қатысушылардың мүдделері мен шынайы экономикалық заңдарды ескере отырып,
қоғамдық еңбек үрдісіне ықпал ету арқылы жұмысшылардың еңбек тәртібін алға
қойылған мақсатқа сәйкестендіруге бағытталған бағындырушы байланыс түрі
[5, 164-бет].
Біздің ойымызша, бұл анықтама басқарудың жүйелік, жағдайлық және
әлеуметтік әдістер тұрғысынан феноменін ашып береді және оның мақсатқа
сәйкестігін көрсетеді. Сонымен қатар, ғылыми анықтамалардың басым бөлігі
секілді біршама шартты сипатта болады да, жекелеген ережелерге қосымша
түсініктеме берілуін талап етеді.
Қаржылық басқару қатынастары әлеуметтік қатынастардың бір түрі ретінде
әр түрлі субъектілердің қоғамдағы орнын және олардың қасиеттері мен
ерекшеліктеріне қарай өзара байланысын сипаттайды. Бұл қоғамдық еңбек
үрдісіне қатысушылардың мүдделері мен мінез-құлықтарын түзеуге және олардың
қалыптасу процесіне әсер етуге мүмкіндік береді.
Олай болса, басқару қатынастары себеп-салдарлық сипатқа ие.
Себептілік пен жүйелілік диалектикалық детерминизмнің мазмұнын толығымен
жояды [6, 18-бет].
Басқару қатынастарында белгілі бір мақсаттың болуы қажет. Мақсат –
басқару субъектісі мен объектісінің өзара қарым-қатынасын белгілейтін
бастапқы нүкте. [7, 18-бет].
Мақсат – қаржылық басқару жүйесінің ұйымдастырушы, ынталандырушы және
бақылаушы қызметтерін атқаратын бастапқы элементі. Өндірістік қатынастарды
бастапқы негізгі әлеуметтік үрдіс ретінде еңбекке едәуір көңіл бөлінетін
басқару нысаны деп анықтауға болады.
Өндірістік қатынастар әр түрлі объектілер (өндіріс, айырбас, бөлініс)
бойынша көрініс табады. Басқару қатынастары өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде осы қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрыстарын сипаттап,
субъектілер туралы пікір қорытуға мүмкіндік береді. Алайда, өндірістік
қатынастар болғанда ғана басқару қатынастары анықталады. Өзіндік мазмұны
бойынша басқару қатынастары координациялық немесе инновациялық сипатқа ие
бола отырып, өндірістік қатынастарды дамытудың негізгі көздерінің бірін
құрайды.
Қаржылық басқару қатынастары мүдделері әркелкі адамдарды басқаруға
бағытталған тұрақты өзара іс-әрекеттердің нәтижесінде пайда болады. Сол
себептен, басқару ұғымының анықтамасында оның әлеуметтік-экономикалық
рөліне де назар аударылады. Басқару қатынастарының түрлерін мынадай үш
топқа жіктеуге болады: ынтымақтастық – мұнда өзара әрекет етуші
субъектілердің мүдделері бірдей болады; бәсеке (бақталастық немесе
шиеленіс) – қатысушылардың мүдделері әр түрлі немесе бір-біріне қарама-
қайшы болады; келісім (ымара) – қатысушылардың қатынастары бір-біріне жол
беруге бағытталады.
Мемлекеттің рөлі туралы пікірлердің келесі даму кезеңіне А.Смиттің
Халықтар байлығының табиғаты мен принциптері туралы зерттеу еңбегін
жатқызуға болады. Ол өз еңбегінде нарықтық күштердің еркін ойыны үйлесімді
құрылысты қалыптастыратынын атап өтті [8, 13-бет].
Нарық ұғымының анықтамасы төңірегінде әлі күнге дейін пікірталас
толастар емес. Біздің ойымызша, нарықтың біршама толық анықтамасы ретінде
А.Е.Ковалевтің мына түсініктемесін келтіруге болады: нарық – тауар-ақша
қатынастарына, тауар өндірушілер арасындағы байланыстар жүйесіне және
тауарлар мен қызметтерді сатып алу-сату арқылы олардың экономикалық
мүдделерін анықтауға негізделетін, ерекше механизмі (сұраныс, ұсыныс, баға
және бәсеке) бар күрделі құрылым [9, 15-бет].
Қазіргі таңда шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмін құру және
жұмыс істету принциптері туралы нақты көзқарас та қалыптаспаған.
Кемпбелл Р.Макконелл және Стенли Л.Брю нарықтық механизм принцибін
былайша түсіндіреді ...бұл нарықта әрекет ететін экономикалық үлгілердің
өзі.... Әрине, осындай бұлыңғыр түсініктеме шаруашылық жүрзудің нарықтық
механизмінің мән-мағынасын ашып бере алмасы анық [10].
А.Абалкин шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмі жағдайында
экономиканы дамытудың келесі аспектілерін атап көрсетеді: ...нарықтық
экономика жекелеген өңірлердің және халық дәстүрлері мен мәдениетінің
өзіндік ерекшеліктерін ескеретін сан алуан формалар мен үлгілер түрінде
көрініс табады; нарықтық механизм қаншалықты үлкен маңызға ие болса да, ол
шаруашылық жүргізу үлгісінің толық сипаттамасын бере алмайды [11].
Нарықтық экономикалық механизмнің әрекет ету аясының кең екені баға
белгілеу жүйесін қайта құруда, өнімдердің, өндіріс құралдарының және
капитал салымдарының айналымын қайта қарастыруда, несие және құнды қағаздар
нарығын ұйымдастыруда, нарықтық қатынастарды және нарық пен барлық
деңгейдегі өндіріс және тұтыну арасындағы байланыстарды реттейтін және
оларға қызмет көрсететін ұйымдық құрылымдарды қалыптастыруда айқын
көрінеді.
Арнайы шығындарды қаржыландыратын қайта үлестіру қорларын қамтамасыз
етуші салық төлемдері бар. Осы заманға сәйкес нарықтық экономиканы
ұйымдастыруда мемлекеттің рөлі мен қызметіне елеулі маңыз беріле бастады.
Бұл мемлекеттік шығындардың өсуімен және қоғамның экономикалық өмірін
мемлекеттің тікелей реттеу аясының кеңеюімен көрініс тауып отыр. Өндіріс
құралдарын қоғамдастыру үрдісінің тереңдеуімен мемлекеттің экономиканы
реттеу жұмыстарына араласу қажеттілігі туындайды. Сондықтан, мемлекет ел
экономикасын басқару міндетін атқаратын ұйымға айналады. Мемлекеттің
экономикалық ролі оның шаруашылық-ұйымдық қызметінде мына қызметтерді
орындау арқылы іске асады:
- кеңейтілген ұдайы өндіріс үрдісін реттеу;
- материалдық өндірістің, капитал салымдарының және тауар айналымының
көлемі мен құрылымын болжау, стратегиялық және индикативтік жоспарлау;
- экономика салаларының даму бағыттары мен өсу қарқындарын реттеу,
өндірістік тапсырмалар мен шарттарды орындауды ұйымдастыру;
- ұлттық табысты мемлекеттік бюджет арқылы бөлу, қайта бөлу және
пайдалану;
- елдің халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа, оның ішінде
экономикалық бірігу үрдістеріне қатынасуын қамтамасыз ету;
- сыртқы сауда мен валюталық қатынастарды және кеден баж салығын
реттеу;
- қажетті кадр саясатын жүргізу және еңбек күші нарығын реттеу;
- еңбек, технологиялық және келісімшарт тәртіптерінің орындалуын
бақылау [12, 43-бет].
Мемлекеттің экономикаға араласуына нарықтық механизмге тән
жетілмегендік пен кемшіліктер өзіндік ықпалын тигізеді.
Басқару, бірінші кезекте, субъект бар кезде ғана мүмкін болды. Субъект
ретінде жекелеген тұлғалар, әлеуметтік институттар, ұйымдар, кәсіпорындар,
мемлекет басқару органдары, т.б. қызмет атқара алады.
Экономикалық жүйеде басқару субъектілерінің келесі басты топтары атап
өтіледі: мемлекеттік органдар, жергілікті өзін өзі басқару органдары және
қоғамдық ұйымдар. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару объектілері мен
субъектілері арасындағы байланыстың сипатына қатысты бірыңғай пікір жоқ.
Қоғамдық қатынастардың өзгеруі басқару субъектілерінің өзгеруіне алып
келеді. Сондықтан, мемлекеттік басқару заңдары мен әдістерін мүлдем басқаша
ортада қарастыру маңызды [13].
Қаржылық басқарудың негізгі заңдарын басқарудың тиімділігін
сипаттайтын уақыт үнемдеу заңы (материал, адам және қаржы ресурстарының
шығынын азайту) және әлеуметтік мақсаттардың пропорционалдылық заңы (қоғам
мүшелерінің өмір сүру сапасы мен әл-ауқаттылық деңгейін тұрақты көтеру,
әлеуметтік ахуалы мен көңіл-күйін жақсарту, өмір сүру салтын үздіксіз
жетілдіру) құрайды.
Қоғамдағы тұрақтылық ең бай және ең кедей адамдардың табысындағы
айырмашылықтың 10 есеге дейін өсуіне жол бермейді. Объективті себептердің
салдарынан халықтың тек қана 10%-ы ғана кедейлік шегінде өмір сүруіне
болады. Бұл көптеген дамыған елдер үшін маңызды көрсеткіш. Егер бұл
көрсеткіштің мәні белгіленген шектеп асып кетсе, онда қоғамда дағдарысты
жағдайлар белең алып, тоқырау пайда болады. Мұндай жағдайда елдің дамуы,
оның ішінде экономикалық дамуы мүлдем қиынға соғады [14].
Мемлекеттік әлеуметтік және қаржылық басқарудың әмбебап заңдарының
қатарына мақсаттардың оларға жетуде қолданылатын құралдардан басым болу
(жоғары тұру) заңы жатады. Себебі, кез келген жүйенің құрамында бірігу
арқылы біртұтас ағзаны құрайтын экономикалық, саяси, техникалық, ұйымдық,
әлеуметтік, діни, мәдени секілді бірнеше қосалқы жүйелер болады. Сондықтан,
жүйенің біртұтастылығын сақтап қалу үшін басты мақсат әр бір қосалқы
жүйенің мақсаттарынан жоғары тұру қажет.
Қаржылық басқару субъектісі ретінде мемлекеттің рөлі адамдардың жеке
өздері толығымен немесе тиісті деңгейде қанағатандыра алмайтын
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады, яғни ол осы мақсатқа
бағынады. [15, с.16].
Мемлекеттік қаржылық басқару қызметтерінің басты мақсаттары әркелкі
болып келеді. Атап айтқанда, оларға нарықтық жүйенің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін құқықтық база мен қоғамдық ортаны қалыптастыру; бәсекені
қорғау; ұлттық өнімнің құрылымын өзгерту мақсатында ресурстардың бөлінісін
реттеу; экономиканы тұрақтандыру, яғни экономикалық конъюнктурадан
туындайтын жұмыссыздық пен инфляция деңгейлерін бақылау; экономикалық
өсімді ынталандыру жатады.
Қаржылық басқару аясына кіретін қоғамдық құбылыстардың сипаты мен
ауқымы, қоғамдық маңызы бар мақсаттарға жету үшін қоғамның күшін жұмылдыру
және қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мемлекеттік
басқарудың ерекшелігін белгілейді. Мемлекет өте күрделі (құрамы мен
байланысы бойынша) және көп жақты (қызметтері бойынша) қоғамдық құбылыс
бола отырып, басқарудың жүйелік сипатын күшейтеді. Яғни, мұнда көптеген
басқару органдары басқару үрдісіне қатынасу арқылы үйлесімділікті,
келісімділікті, мақсатқа сай әрекет етушілікті, ұтымдылықты және
тиімділікті қамтамасыз етеді.
Жүйелік әдіс мемлекеттік басқарудың қызметін ұғынуға мүмкіндік береді.
Қарапайым түрдегі мемлекеттік басқару жүйесі басқарушы және басқарылатын
қосалқы жүйелерден тұрады. [16].
Мемлекеттік басқарудың мазмұны жайлы әр түрлі көзқарастар бар.
Олардың ішіндегі ең дәйектісі – Г.В.Атамчуктың қоғамдық қатынастарды
мемлекеттік басқару объектісі деп қараған көзқарасы. [17, 49-бет].
Л.А.Петрущенко келесі анықтаманы ұсынады: ...басқару жүйесінің бастапқы
берілген жағдайынан азды-көпті болса да ауытқуы әрдайым жүйені бастапқы
берілген жағдайында ұстап тұруға бағытталған жаңа қозғалыстың көзі болып
табылады [18].
Басқарудың негізгі принциптеріне бар жағдайды әділ бағалау, басқару
теориясы мен практикасының арақатынасын сақтау, шешім қабылдауда дара
басшылық принцибіне жүгіну және ұжымдасып талқылау, еңбек етуге және өмір
сүруге теңдей ынталандыру, басқаруды оңтайландыру және тиімділігін арттыру,
орталықтандыру және орталықсыздандыру принциптері жатады.
Мемлекеттік қаржылық басқару қоғам қызметінің өзін өзі басқару
мәселесі бойынша барлық салаларын қамти алмайтынын айта кеткен жөн.
Қоғамдық өмірдің өзін өзі реттеуі ...әлеуметтік, экономикалық және саяси
қосалқы жүйелерге тән өзін өзі басқарудың қажетті түрі және аспектісі болып
табылады. [19].
Әлеуметтік басқару теориясындағы бұл жағдай шектеулі шындық принцибі
түрінде тұжырымдамалады. [20, 158-165 бб.].
Мемлекет экономиканы салықтар, шығындар және тікелей заңдар арқылы
бақылайды. Ол мынадай төрт экономикалық қызметті атқарады: нарықтық
механизмнің жағымсыз әсерлерін әлсіретеді, табыстар мен ресурстарды қайта
үлестіреді, экономикалық циклді тұрақтандыруға және ұзақ мерзімді
экономикалық өсімді қамтамасыз етуге арналған макро-экономикалық
тұрақтандыру саясатын әзірлейді, халықаралық экономикалық қатынастарды
басқарады.
Мемлекеттік реттеу кәсіпорындардың баға белгілеуге, өнім өткізуге
немесе өнім өндіру әдістері мен көлемін анықтауға қатысты шешімдерін
бақылау үшін қолданатын нарықтық стимулдарды дайындау немесе мемлекеттік
заңнамалық актілерді шығару арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік реттеу әдістеріне салықтық, ақшалай-несиелік, бюджеттік,
бағалық реттеу; әлеуметтік бағдарламалар; қоршаған ортаны қорғау және
қалпына келтіру; басқарудың экономикалық принциптері кіреді.
Мемлекеттік реттеу мақсаттары экономиканың жалпы даму деңгейі, оның
құрылымы, халықаралық еңбек бөлінісіне ену шаралары секілді көптеген
көрсеткіштерге қарай белгіленеді.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы мемлекеттік реттеу қызметтерінің
қолданысы мен теориялық шешімдерін сараптай келе Ж.Ж.Роза мынадай тұжырымға
келеді: ...мемлекеттік реттеудің оңтайлы ауқымы әлі күнге дейін ғылыми
тұрғыдан нақтыланбаған және бұл мәселенің жалпыға ортақ теориялық
түсініктемесі жоқ [21, 42-бет].
Оның үстіне, мемлекет нарықтың күші жетпейтін мәселелерді үнемі сәтті
шеше бермейді. Олай болса, кез келген қоғам өз экономикасының белгілі бір
деңгейде дамымай қалғандығын мойындай отырып, оны барынша оңтайландыруға
талпыну қажет [22, 67-бет].
Мемлекеттің экономикаға араласу деңгейі қоғам дамуының әр бір нақты
тарихи кезеңі үшін белгіленген міндеттерге сай анықталады. Осы арқылы
реттеу түрлері мен әдістері де нақтыланады. Мемлекет қоғамның экономикалық
және әлеуметтік ахуалын ескере отырып, қаржы, баға және ақша-несие
саясатының бағыт-бағдарын айқындайды. Мұнда экономикалық және әлеуметтік
мүдделерге ықпал ету түрлері мен әдістерінің кешені қоғамды жедел әрі
стратегиялық тұрғыдан дамыту мақсаттары мен міндеттеріне сай белгіленеді.
Ф.Шахмаловтың пікірінше, нарықтық реформаларды сәтті жүзеге асыру үшін
тиімді мемлекетті құру қажет [23].
Бірқатар ресейлік ғалымдардың ойынша, мемлекеттік сектор мен
мемлекеттік меншік ұғымдарының арасында айырмашылық бар [24].
Дәлірек айтқанда, мемлекеттік сектор мемлекеттік кәсіпорындардың
мүлкін иеленуге, пайдалануға және жұмсауға, сондай-ақ міндетті құқық
ережелерімен реттелетін акционерлік қоғамды басқару ісіне мемлекетті
қатыстыруға қатысты мәселелерден туындайтын меншік қатынастарын
болжамдайды. Сонымен қатар, мемлекеттік секторға жатпайтын мемлекеттік
меншік объектілері де кездеседі. Жекешелендіру мемлекеттік сектордың ішкі
бөліктері мен ауқымын өзгерту тәсілдерінің бірі болып табылады.
Мемлекет шаруашылық өмірге әр түрлі формада араласады, яғни жиынтық
сұранысқа тікелей атсалысады [25].
Сол себептен, реттеу әдістерін мемлекеттік және мемлекеттік емес деп
екіге бөлу қажет. Мемлекеттік емес реттеу әдістері әр түрлі бірлестіктердің
қызметіне, сату нарықтары мен бағалар туралы келісімдерге, банктерге, тауар
және қор биржаларына, жәрмеңкелерге, көтерме сауда орталықтарына, валюталық
аукциондарға, ақпараттық жүйелерге қатысты. Маркетинг жүйесі де елеулі
мүмкіншіліктерге ие.
Мемлекет экономикаға ықпал ету үшін жоспарлы (ғылыми-техникалық,
әлеуметтік, ақпараттық және басқа да бағдарламалар); қаржылық-экономикалық
(салықтар, несие бойынша пайыздар, бағалар, т.б.); мемлекеттік тапсырыстар,
шектеулер және квоталар; инвестициялар секілді әр түрлі құқықтық формаларды
қолдануы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық басқару әдістерінің жүйесіне,
негізінен, бағдарламалы-мақсаттық реттеу, инвестицияларды, жұмыссыздықты,
салалық экономикалық құрылымдарды реттеу, салықтық-бюджеттік реттеу,
баланстық, нормативтік реттеу, ғылыми-техникалық дамыту, әлеуметтік саланы
дамыту және өмір сапасын жақсарту кіреді.
Бағдарламалы-мақсаттық реттеу әдісі әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасы мен бағдарламалық әзірлемелерді; инвестицияларды реттеу –
инвестициялық ресурстарды қалыптастыру механизмін; жұмыссыздықты реттеу –
еңбек ресурстарын дамытудың негізгі бағыттары мен болжамдарын; салалық
экономикалық құрылымдарды реттеу – мемлекеттік сектор мен меншікті, табиғи
монополияларды, кәсіпкерлік пен бәсекені; салықтық-бюджеттік реттеу –
мемлекеттік қаражат пен салық жүйесін; баланстық реттеу – макроэкономикалық
көрсеткіштер жүйесін, ұлттық шоттар жүйесінің әдістемесін және салааралық
балансты; нормативтік реттеу – ресурстардың, капитал салымдарының, т.б.
қолданысын; ғылыми-техникалық дамыту – инновациялардың тиімділігін
бағалауға арналған көрсеткіштер жүйесін; әлеуметтік саланы дамыту және өмір
сапасын жақсарту – осы салаға қатысты көрсеткіштер жүйесін (адам өмірінің
және әлеуетінің индекстерін, әлеуметтік нормативтерді, кірістер мен
шығыстар балансын) анықтайды.
Негізгі мәселелердің бірі – салық жүктемесін (ауыртпалығын) бөлудегі
әділеттілік. ЖІӨ (салық базасы) икемділігі де айрықша мәнге ие. Егер
шамадан тыс салық көлемі 1% азайғанда ЖІӨ құны ем кемі 1% өссе (яғни,
мөлшерлеме (ставка) бойынша салық базасы С1 болса), онда бюджет кірістері
артады. Егер С1 болса, онда салық базасының өскеніне қарамастан салық
көлемінің азаюы бюджет кірістерінің кемуіне алып келеді. Мұны график
түрінде кеңінен танымал Лаффер сызығынан көруге болады [26].
Салық жүктемесін азайту тәсілдері мен деңгейі кәсіпорындардың
қызметіне және бюджетке аударатын төлемдеріне әсер етеді.
Кей елдерде жеке тұлғалардың қолындағы қаражатқа қарағанда мемлекеттік
құрылымдардың бақылауындағы қаражаттың едәуір жоғары тиімділікпен
қолданылатынына сүйене отырып, қоғамдағы жалпы кірістің 50%-на дейінгі
бөлігі салық түрінде (міндетті және салық төлемдерінің барлық түрлерін,
оның ішінде әлеуметтік сақтандыру жарналарын қосқанда) ұсталса; кей елдерде
бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің 25-30%-ын, ал Қазақстанда 19%-ын құрайды.
Салықтардың ЖІӨ-дегі үлесі Данияда 51%, Швейцарияда – 42, Германияда –
40, Францияда – 45, Бельгияда – 46, Финляндияда – 47, Оңтүстік Кореяда –
22, Түркияда – 22, Мексикада – 22%-ға тең [27].
Субвенциялық реттеу жекелеген салалар яки кәсіпорындар бойынша
мемлекеттік субсидиялардың немесе салық жеңілдіктерінің берілуін
болжамдайды. Әдетте, оларға қоғамдық капиталды құру үшін қажетті ортақ
шарттарды қалыптастыруға (ғылымды қолдауға, білім беруге, маман даярлауға,
әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға) бағдарланған салалар жатады.
Дамыған елдерде субвенциялардың ЖІӨ-дегі үлесі 5-10 жылды құрайды.
Мемлекет субвенцияларды бөлу және салық мөлшерлемелерін азайту арқылы
ресурстар бөлінісіне өзгерістер енгізе отырып, субсидиямен қамтамасыз
етілетін салаларға нарықтық бағалар бойынша өтей алмайтын шығындарын
өтеуіне мүмкіндік береді.
Мемлекет ұдайы өндірісті реттеудің экономикалық әдістерін әлемдік
экономика деңгейінде қолдана алады. Мемлекет әлемдік шаруашылық жүйесіне
неғұрлым терең енген сайын, аталмыш әдістердің тиімділігі мен маңызы да
соғұрлым артады. Бұған сыртқы сауда саясаты, экспорт ағындарын лицензиялау,
кедендік салық салу, импортты шектеудің тарифтік емес әдістері, халықаралық
капитал қозғалысы кіреді
Қоғамдық өндіріс үрдісіне директивті ықпал ету мемлекеттік басқарудың
бір түрі болып табылады. Экономиканы реттеудің әкімшіл әдістерінің ішінде
монополиялық нарықтарды мемлекеттік бақылау әдісін, яғни қызмет көрсету
бағасы мен сапасын реттеу арқылы қоғамды табиғи монополиялардың нарықтық
билігінен қорғау әдісін атап өткен жөн.
Мемлекеттің қызметтері өңірлер мен орталық құрылымдар арасында
үлестіріледі. Мұнда өңірлік басымдықтардың сақталуына үлкен мән беріледі.
Әлемдік шаруашылықтың қазіргі даму кезеңінде қаржылық басқарудың
жаһандану қарқыны объективті үрдіс ретінде едәуір үдей түсіп, жаһандық
басқаруда қоршаған ортаны қорғау, тиімділікке басымдық беру, нарық
интеграциясын қолдау, ғылыми-техникалық даму факторларын арттыру,
құрылымдық реттеу, жұмысты ұйымдастырудың жаңа жүйелерін дамыту, дәстүрлі
кадр саясатынан адам ресурстарын басқару жүйесіне көшу секілді бірқатар
тенденциялар байқала бастады.
Қаржылық реттеу жеңілдікті немесе үдемелі салық салу, мақсатты іс-
шараларға бюджеттен қаржы бөлу және несие беру, банк несиелері бойынша
пайыздық үстемелерді азайту, сақтандыру мақсатындағы төлемдерді көбейту
арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік реттеудің ең маңызды құралы банктік
пайыздарды белгілеу болып табылады.
Олай болса, зерттеулер нәтижелерінен байқалғандай, экономикада мынадай
ережелер орын алады:
- тауар саны және мөлшері шектеулі болады;
- қоғам қолдағы бар табиғи, еңбек және капитал ресурстарын тиімді
пайдалану қажет.
Экономикалық механизм мемлекеттің экономикалық қызметіне айрықша мән
беретін экономикалық саясат пен экономикалық тактикадан тұрады.
1.2. Қазіргі кезеңде экономиканы қаржылық реттеу түрлері мен әдістері
Мемлекеттік қаржылық реттеудің басты мақсаты қоғамның әл-ауқаттылық
деңгейін көтеру, экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету,
ел ішінде қалыптасқан құрылысты нығайту және оның өзгермелі шарттарға
бейімділігін күшейту жатады. Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеу
нарықтық механизмнің көмегімен шешуге болмайтын ұлттық шаруашылықтың
бағыттары мен салаларының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуге тиіс.
Экономикалық пікірлер тарихын саралай келе, қазіргі таңда нарық
шаруашылығын мемлекеттік реттеудің либеральдық, неолиберальдық және
консервативтіқ бағыттарын ажыратып көрсетуге болады.
Либеральдық бағыттың негізін қалаушы Адам Смит болып есептеледі. Ол
нарық шаруашылығын өз алдына дербес әрекет ететін және бір-бірімен
шаруашылық байланыстар жүргізетін нарық субъектілерінен құралған өзін өзі
реттеуші жүйе ретінде қарастырады.
А.Смит нарыққа қатысушылардың әрқайсысы өздерінің жеке мүдделерін
көздей отырып... көбіне қоғам мүддесі үшін елеулі қызмет атқарады, [28,
332-бет] – деген тоқтамға келеді.
Консервативтік бағыттың өкілі ретінде А.Пигу А.Смиттің қоғамның барлық
мүшелерінің әл-ауқаттылығы бәсекенің көмегімен қамтамасыз етіледі деген
қағидасын қайта қарастырды. Ол нарықтық бағасы жоқ бірқатар қоғамдық
игіліктерді (ауа, су, т.б.) кәсіпкерлердің тек қана өз мақсаттары үшін
пайдаланатынына, бірақ оларды қайта қалпына келтіру үшін қаражат жұмсауға
еш ұмтылмайтынына айрықша назар аударды.
А.Пигудің пікірінше, жеке адамдардың санасындағы ашкөздік пиғыл мен
пайдакүнемдік мүдде жалпы қоғамның мүддесіне кері әсерін тигізуі мүмкін.
Сол себептен, А.Пигу айтқандай, пайдакүнемдік мүддені қоғамның мүддесі үшін
пайдалануға мүмкіндік беретін мәжбүрлеу сипатындағы құқықтық механизм
қажет. Ол бұл туралы былай деп жазды: Мәжбүрлеу сипатындағы құқықтық
механизм жұмысының ең көрнекті үлгісіне кейбір өркениетті елдерде меншік
иелерінің абсолюттік билігіне қойылатын шектеулер (мәселен, Баварияда орман
иелеріне өз иеліктерінен туристерді қуып шығаруға тыйым салатын ереже,
Францияда және Америкада адамдардың өз үйлерін өртеу құқығын шектейтін
ереже, т.б.) жатады. [29, 196-бет]. Осыған орай, жоғарыда аталған
идеялардың АҚШ-тың және нарықтық экономикасы бар басқа да елдердің қазіргі
қолданыстағы заңдарында орын алғаны байқалады. Бұл жайында белгілі
америкалық қаржыгер Л.Келсо былай дейді: Меншікті құрайтын құқықтар
жиынтығы абсолютті емес. Ол кез келген адамның өз меншігіндегі затты басқа
біреудің өміріне, бостандығына немесе меншігіне қауіп төндіретіндей яки
жалпы қоғамның әл-ауқаттылық деңгейіне зиян келтіретіндей етіп пайдалану
құқығын қамтымайды. Бұл шектеулер Американың жеке құқығында айқын
көрсетілген [30, 49-бет].
Сондай-ақ, А.Пигу пайдакүнемдік мүддені кедергісіз пайдалану
нәтижесінде ресурстардың ұлттық дивидентті арттыру үшін керекті көлемде
инвестицияланбайтынын... сондықтан мемлекеттің араласуына қажеттілік
туындайтынын алға тартты [29, 406-бет].
Танымал экономист Б.Селигман А.Пигу туралы былай деп жазады: Ол
мемлекеттің экономикалық өмірге араласуының дәйекті тәсілдеріне қатысты
мәселені өте керемет зерттеген... [31, 311-бет].
Мемлекеттің экономикаға араласу керектігі жөніндегі пікір одан әрі
Д.М.Кейнстің ғылыми зерттеулерінде дамытылды. Экономикалық ғылым
тарихшылары Кейнстің істегенін кейсиандық төңкеріс деп атады. Б.Селигман
Кейнстің негізгі еңбегі Маркстың Капитал және Смиттің Халықтар байлығы
атты еңбектері деңгейінде жазылғанын айтты [31, 494-бет].
Кейнстің экономикалық пікір тарихындағы орнын Б.Селигман былайша
тұжырымдады: Тарихта теориялық экономия секілді түсінілуі қиын болған
ғылымға қоғамның елеулі қызығушылық тудырған жағдайы өте сирек кездескен.
Бүгінге дейін осындай ғылымдардың ең жарқын екі мысалына... Смиттің
көрінбейтін қол теориясы мен Маркстің қосылған құн теориясын жатқызуға
болады [31, 493-бет].
Б.Селигманның пікірінше, Кейнстің басты идеясы қазіргі заманғы мәдени
және экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін экономикаға ықпал
етуге бағытталған белгілі бір үкіметтік іс-шаралардың болу керектігіне
негізделеді. Басқаша айтқанда, нарықтық экономика мемлекеттің араласуынсыз,
яғни мемлекеттің белсенді түрдегі реттеуінсіз сәтті дами алмайды.
Атақты америкалық ғалымдар Р.Хейлбронер мен Л.Туроу Кейнс ілімінің
негізгі мазмұнын былайша сипаттады: Кейнс теориясының төңкерістік мәні
мынада: нарықтық жүйе экономикалық өсімді қамтамасыз етуге қажетті өзін өзі
реттеу қасиетіне ие емес [32, 45-бет]. Экономикалық теориялар саласын
зерттеуші ғалым М.Блауг келесі тұжырымын ұсынды: Кейнс ілімін оқып шығып,
оның дәлелдерінің әр бір жеке элементін мойындамауға, тіпті бүкіл кейнстік
сызбаның қисындылығына күмән келтіруге болады. Бірақ еркін нарықтық
экономиканың өздігінен толық жұмысбастылықты қамтамасыз етуге қабілетті
екеніне сену мүмкін емес... Не болса да кейнстік төңкеріс laisser faire
доктринасын ақырына жеткізді [33, 607-бет].
Б.Селигмен былай деп жазды: Қос автордың (Маркс және Кейнс)
еңбектерінің керемет ұқсастығы – екеуі де капитализмнің ішкі қарама-
қайшылықтардан бұзылатынын және ...капитализмді өздігінен реттеу мүмкін
еместігін алға тартады [31, 503-бет]. Одан әрі мынадай пікір білдіреді:
Сэйдің нарықтар теориясын теріске шығару және экономикада автоматизмнің
жоқтығына сүйену секілді Кейнске тән сипаттамалар Маркс ілімдерінен бастау
алады.
Кейнс ілімі нарықтық экономиканың іргесін шайқап, оның әрі қарай өмір
сүруіне күдікпен қаратқан 1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық
дағдарысқа қарымта жауап ретінде пайда болды. Дағдарысты жағдайдың
себептерін сараптай келе Кейнс нарықтық жүйенің мемлекеттің араласуынсыз
шешуге болмайтын кемші тұстары мен ақауларының бар екенін анықтады. Ол Біз
өмір сүріп жатқан экономикалық қауымдастықтың ең айқын ақауларының бірі –
толық жұмысбастылықты қамтамасыз етуге қабілетсіз және байлықтар мен
табыстарды бөлуде ерікті түрде әділетсіз, [34, 296-бет] – деп жазды.
Кейнс нарықтық экономиканың даму келешегін инвестициялық қызметтегі
мемлекеттің рөлін одан әрі күшейтумен байланыстырды. Бұл туралы ол былай
деп жазды: Нарықтық экономикада капиталдың шектеулі тиімділігі өте үлкен
ауытқушылықтарға ұшырайтыны соншалықты, оларды пайыз мөлшеріне тиісті
өзгерістерді енгізу арқылы жеткілікті деңгейде қалпына келтіру мүмкін емес...
Осыған сүйене отырып, мен ағымдық инвестиция көлемін реттеуді жеке
тұлғалардың қолында қалдыру қауіпті деп есептеймін [34, 392-393-беттер].
Бұдан мемлекеттік капитал салымдарының меншікті салмағын арттыру
қажеттілігі туындайды. Ал, бұл мемлекеттік капитал салымдарын қоғамдық
мүдделер үшін едәуір тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Кейнс: Мен ұзақ
келешектегі ортақ әлеуметтік пайда үшін капиталдық игіліктердің шектеулі
тиімділігін салыстырып, бағамдай алатын мемлекет инвестицияларды тікелей
ұйымдастырудағы бар жауапкершілікті өз мойнына алады деп ойлаймын, [8, 229-
бет] – деп жазады. Ол мемлекеттің экономикаға араласуын қызу қолдағаны
соншалықты, тіпті мемлекет кәсіпкерліктің (кәсіпкерлердің) еркіндігін
шектесе де бәрібір экономикаға араласу керек деген пікірді ұстанады. Кейнс
өзі ұсынған мемлекеттің экономикаға араласу жүйесін сипаттай келе, былай
деді: Тұтыну бейімділігін үйлестіруге және инвестициялау ынтасын
жандандыруға бағытталған үкіметтік қызметтердің кеңеюі ХІХ ғасырдың
публицистіне немесе қазіргі заманның америкалық қаржыгеріне индивидуализм
негіздеріне үлкен қауіп төндіретін фактор болып көрінсе де, мен, керісінше
бұл жүйені бар экономикалық формалардың тұтастай жойылуынан құтқаратын
бірден-бір құрал әрі жеке бастаманың табысты жұмыс істеуінің ұтымды шарты
ретінде қолдаймын... [34, 455-бет].
Әлеуметтік бағдарлы экономика үлгісінің негізгі сипаттарына меншік
түрлерінің саналуандылығын қамтамасыз ету және экономиканың мемлекеттік
секторын құру; салық көмегімен жеке табыстарды қайта бөлу арқылы бүкіл
халықтың едәуір маңызды қажеттіліктерінің кешенін жеткілікті деңгейде
қанағаттандыру үшін мемлекет тарапынан тиісті шарттарды қалыптастыру; табыс
деңгейі бойынша орта класс деп аталатын, жалпы халықтың 70-80%-ын
құрайтын және қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ететін азаматтық
қоғамды әлеуметтік тұрғыдан қолдау жатады. Әлеуметтік бағдарлы экономиканың
қол жеткізген жетістіктері мен нәтижелерін бағалау үшін БҰҰ-да жалпылама
көрсеткіш – адами даму индексі шығарылды. Бұл көрсеткіш әр елде жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнім көлемі, 25 және одан жоғары жастағы адамдардың
білім деңгейі және күтілетін өмір сүру ұзақтығы секілді үш шаманың орташа
мәнімен анықталады.
Ресейлік экономистердің ойынша, монетаристердің тұжырымдарына сүйене
отырып, Ресейде нарықтық экономиканы қалыптастыру және дамыту кері
нәтижелер туғызды. Мұндай саясатты қолдану өндірісті тоқырауға жетеледі.
Академик Л.Абалкин айтып өткендей, мемлекеттің таза монетарлық әдістермен
экономиканы тұрақтандыруға ұмтылысы халықтың әлеуметтік бағасын (ахуалын)
едәуір төмендетті [35, 140-бет].
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде Ресейде монетарлық әдістердің
қолданылуына және мемлекеттің экономикаға араласу рөлінің әлсіретілуіне
америкалық экономист, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Тобин мынадай баға
береді: Кәсіпкерлік күш қолдану және зорлық-зомбылық көрсету арқылы
қорқытып алу кейпінде жүзеге асуы мүмкін. Өкінішке орай, қазір Ресейде
капитализмнің осындай түрі көркейіп келе жатқан секілді... Соңғы жылдары
өзімшілдіктің белең алуы және мемлекеттің бұған қауқарсыз қарауы ел
экономикасына кері әсерін тигізбей кетпегені анық. Мемлекет араласпаса,
барлық нәрсе ойдағыдай болады деп пайымдау – анархиялық тәртіптің түсінігі
ғана [36, 73-бет].
Қазіргі таңда қазақстандық экономикалық ғылымда да кәсіпкерлік
экономиканың мемлекеттік реттеусіз жұмыс істей алмайтыны мойындалған.
Мәселен, бұл туралы академик Н.К.Мамыров пен Ж.Ихданов былай дейді: ...бұдан
20 жыл бұрын экономикалық әдебиетте мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен
практикалық маңыздылығына жіте тоқталған кейнстік көзқарастарды қатаң сыңға
алып, толық экономикалық либерализмді қолдаған ғылыми көзқарастар пайда
болды. Алайда, бұл көзқарастар нарықтық экономикасы дамыған елдердің де,
дамымаған елдердің де шаруашылық өмірінде іс жүзінде дәлелденбеді. Ендеше,
бұл тәжірибе соңғы онжылдықтарда шаруашылық жүргізудің мейлі бір орталықтан
директивті жоспарлау үлгісін болсын, мейлі толық экономикалық либерализм
үлгісін болсын қолданудың кез келген кемшіліктерін ашып беруге бағытталған
теориялық көзқарастардың сәтсіздікпен аяқталатынын тағы бір рет аңғартты
[37, 10-бет].
Тарихи тәжірибеден байқалғандай, экономиканы дамытудың орнықты
шарттарын қалыптастыру үшін мемлекеттік реттеуді күшейту керек. Себебі,
құрылымдық қайта құру, дағдарысты жағдайдан шығу, экономиканың тиімділігі
мен бәсекеге қабілеттілігін көтеру мемлекеттің құрастырушы және бағыттаушы
қызметімен байланысты [38, 10-бет].
Ауыл шаруашылығы өндірісін қарастыра отырып, академик Е.Б.Байбараков
пен профессор М.И.Сигарев мынадай тұжырымға келеді: Агроөнеркәсіп
кешенінде және оның аграрлық саласында шаруашылық жүргізудің нағыз әрекет
етуші нарықтық механизмін құру үрдісін мемлекеттің баға белгілеу,
индикативті жоспарлау, қаржы-несие механизмін пайдалану, нарықтық
инфрақұрылымды қалыптастыру әдістерін қолдану арқылы реттеуінсіз жүзеге
асыру мүмкін емес [39, 39-бет].
Аграрлық ғылым саласындағы кейбір экономистер келесі пікірді алға
тартады: Экономиканың өзге салаларына қарағанда аграрлық секторда
классикалық нарықтық механизмдер баяу жүреді және сұраныс-ұсыныс, еркін
бәсеке, ресурстарды үнемдеу заңдары әрдайым жүзеге аса бермейді. Бұған
топырақтың құнарсыздығы, ауа-райы шарттарының қолайсыздығы, өндірістің
маусымдылығы, өндірілетін өнімнің биологиялық құрамының әркелкілігі, өнім
сатылатын нарықтардың өндіріс орындарынан алшақтығы, азық-түлік тауарларына
сұраныстың икемсіздігі секілді факторлар кері әсерін тигізеді. Мұндай
жағдайда мемлекеттік саясат нарықтық экономиканың принциптерін сақтай
отырып, мемлекеттік қолдау шараларының қажетті көлемін анықтау және оны
орындаудың оңтайлы механизмдерін әзірлеу үшін аграрлық саланың дамуын
теңгерімді реттеуге бағытталу қажет [40, 91-92 бб.].
Дегенмен, ХХ ғасырдың 70-80 жылдары жаңа әлемдік экономикалық дағдарыс
белең алды. Қай шаруашылық механизм жақсырақ – мемлекеттік (кейнстік) пе
әлде нарықтық (неоконсерваторлық) па деген сауал қайта туындады. Қос
механизм арасындағы алшақтық пен қарама-қайшылықты П.Самуэльсонның ұлы
неоклассикалық синтез мектебі жеңіп шықты. Ол қоғамдық мұқтаждықтарды
қанағаттандыруға қажетті мемлекеттік басқару мен жеке адамдардың жедел
өзгеретін, сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті нарықтық өзін
өзі реттеу механизмдерін бір-бірімен үйлестіретін аралас экономика
теориясын жасап шығарды.
Агроөнеркәсіп кешенін реттеу жүйесіне арналған және ауыл шаруашылығы
өнімдері нарығының жұмысын қолдауға айрықша мән беретін құқықтық негіздер
Агроөнеркәсіп кешенінің және ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу
туралы ҚР Заңында (08.07.2005 ж.) қарастырылған. Аталмыш заңда
агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу бағыттарына ауыл шаруашылығы
өндірісін республикалық және жергілікті бюджеттерден тікелей қолдау, сондай-
ақ ауыл шаруашылығы өнімдері, ауыл шаруашылығы шикізаттары және азық-түлік
тауарлары нарықтарының жұмысын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар тізімін
бекіту, т.б. міндеттер жатқызылып, маңызды ережелер қабылданған.
Жоғырыда айтылғандарға сүйене отырып, аграрлық секторды мемлекеттік
реттеудің негізгі шарттарына нарықтық, салалық, макро және
микроэкономикалық факторларды жатқызуға болады.
Сараптама көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы
өндірісін мемлекеттік реттеудің мазмұны, түрлері және ауқымы туралы
экономистер арасында пікір айырмашылығының болғанына қарамастан,
либеральдық және консервативтік бағыттағы экономистердің бәрі дерлік
кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық түрлері мемлекет тарапынан реттелуге
тиіс деген ортақ пікірді ұстанады.
Қазіргі экономикалық ғылымда кәсіпкерлік экономиканың мемлекеттік
реттеусіз жұмыс істей алмайтыны жаппай мойындалған. Бүгінде адам ең жақсы
реттейтін мемлекет – бұл ең аз реттейтін мемлекет деген пікірге
бойсұнбайды. [41, 183-бет]
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметтің қаржы-несие
қатынастары мен экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін әр
түрлі экономистер әркелкі түсіндіреді.
Атақты ғалым Ф.Котлер кәсіпкерлік қызметті реттеуге (яғни, мемлекеттік
реттеуге) арналған заңдар мен ережелерді шығарудың төмендегідей бірнеше
себептерін атап өтеді:
- фирмаларды бір-бірінен қорғау және әділетсіз бәсекенің алдын алу
қажеттілігі;
- тұтынушыларды әділетсіз кәсіпкерлік қызметтен (іскерлік тәжірибеден)
қорғау қажеттілігі. Котлердің пайымдауынша, кейбір фирмалар бақылаусыз
қалған жағдайда өнімдерді сапасыз өндіруге, өтірік жарнамалауға, көз жауын
алатын қаптамаларға орау және бағаны арзандату арқылы сапасыз өнімдерді
сатуға бейімделе бастауы мүмкін. Сондықтан, ол тұтынушы құқықтарын
қорғайтын әр бір жаңа заңның шығуы, бір жағынан –көптеген басшылардың ашуын
келтіргенімен, екінші жағынан – осы консюмеризм (тұтынушы құқығын қорғау)
соңғы 20 жылда ойлап табылған ең тиімді механизм екенін алға тартады
[42, 130-бет].
- қоғамның биік тұрған мүдделерін кәсіпкерлердің бейбастығынан қорғау
қажеттілігі [42, 130-бет]. Осы ережені түсіндіре келе Котлер кәсіпкерлік
қызметтің әрдайым өмір сапасын жақсартуға жағдай жасай бермейтініне және
қоршаған ортаның ахуалы нашарлаған сайын оны тиісті заңнамалармен қатаң
реттеу керектігіне назар аударады.
К.Р.Макконелл мен С.Л.Брюдің пікірінше, бәсекелестік жүйе мен нарықтық
механизм табыстың оңтайлы бөлінісін қамтамасыз ете алмайды, ал бұл байлар
үшін болмашы нәрселердің өндірілуіне және кедейлердің негізгі
мұқтаждықтарының қанағаттандырылмауына алып келеді. [43, 56-бет]. Осы
пікірді Р.Хейлбронер мен Л.Туроу былайша тұжырымдайды: егер табыс
бөлінісін нарықтық жүйе арқылы реттейтін болсақ, онда адамдардың аштан
өлері ақиқат [44, 211-бет]. Бұнымен П.Самуэльсон да келісе отырып:
Әдетте, тауарлар тұтынушылардың немесе долларлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық жүйенің инновациялық дамуын мемлекеттік қаржылық реттеу
негіздері
1.2. Қазіргі кезеңде экономиканы қаржылық реттеу түрлері мен әдістері
1.3. Нарық жағдайында аграрлық өндірісті инновациялық дамытудың қаржылық
негіздерін қалыптастыру
2 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық даму басымдықтары
бойынша инвестициялық жобалар жасау
2.2 Құрылымдық-инновациялық басымдықтарды агроөнеркәсіп кешенінде қолдау
механизмдері
3 АГРОӨНЕРКӘСІП ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫ
БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстан – 2050 экономикалық стратегиясы және агроөнеркәсіп
кешеніндегі ұдайы өндірістің инновациялық дамытудың қаржылық ерекшеліктері
3.2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру кезеңінде ауыл шаруашылығы өндірісін
қаржылық қолдау
3.3 Агроөнеркәсіп кешенін инновациялық дамытудың перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Егеменді еліміздің ауыл
шаруашылығындағы дағдарысты жағдай терең экономикалық реформалардың жүзеге
асуына қажеттілік туғызды. Экономикалық реформаларды тереңдету және
нарықтық қатынастарды қалыптастыру үдерісінде ауыл шаруашылығы өндірісін
басқару жүйесін құруға бағытталған жаңа әдістерді әзірлеудің анықтаушы рөлі
күшейді.
Бұл жөнінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында былай
деді: Кеңестiк экономиканың кембағалдығынан зардап шеккен де нақ сол ауыл
шаруашылығы, ең алдымен дәл сол ауыл еңбеккерлерi, нарыққа көшу кезеңiнде
оның залалын жон терiсiмен сезiнген де солар.[1].
Осыған байланысты, экономикалық реформа ауыл шаруашылығын
индустриалды-инновациялық дамытуға арналған қаржылық басқару механизмін
қайта құруды қамтиды. Реформаның басты ерекшелігі – оның негізгі өндірістен
бөлек емес, керісінше нарықтық қатынастардың даму жағдайында шаруашылық
механизмді жетілдіру үдерісімен бірге және бір уақытта жүзеге
асырылатынында.
Ауыл шаруашылығында тиімді нарық жүйесін құру құралдарын пайдалану
негізінде экономикалық қатынастарды қаржалақ басқарудың құрылымдық,
технологиялық және экономикалық механизмдерін жетілдірудің жаңа кезеңін
болжамдайтын қоғамның тұрақты даму деңгейіне қол жеткізу қазіргі заманғы
экономиканың басты бағдарына айналып келеді.
Бүгінде қазақстандық экономиканың өлшемдеріне сай келетін, ауыл
шаруашылығының ерекшеліктерін ескеретін, аграрлық капиталдың жинақталуын
ынталандыратын және қолданылу тиімділігін арттыратын, экономикалық тұрғыдан
пайдалы шарттарды қалыптастыруға қабілетті, нарықтық үдерістерді басқарудың
ықпалды қаржылық механизмін құруға қажеттілік туындап отыр.
Индустриалды-инновациялық дамуды тиімді қаржылық басқару мен нарықтық
механизмдерді қолданудың оңтайлы арақатынасын қамтамасыз еткенде ғана қоғам
өмірінің және халықтың бүкіл әлеуметтік топтарының материалдық жағдайын
жақсартуға бағытталған мемлекеттік шығындарды ақтауға және ауыл
шаруашылығын реформалау тұжырымдамасын іске асыруға мүмкіндік туындайды.
Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың индустриалды-инновациялық
дамуын қаржылық басқарудың осы және өзге де мәселелері зерттеу тақырыбының
өзектілігі мен оның теориялық және практикалық маңызын айқындайды.
Ғылыми зерттелу деңгейі. Ауылдық жерлерде шаруашылық жүргізудің
нарықтық механизмін қалыптастыру және экономикалық тұрғыдан дәйектеу
мәселесіне ХХ ғасырдың 20-30 жж. Н.Д.Кондратьев, Н.Л.Макаров, А.В.Чаянов,
А.Н.Челинцев сынды аграрлық ғалымдардың зерттеу еңбектері арналған.
80 жж. соңы мен 90 жж. басында ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға
көшіруге, оның ішінде жаңа жер қатынастарын орнатуға, өндіріс құралдарын
жекешелендіруге және мемлекет меншігінен алуға, шаруашылық жүргізудің көп
деңгейлі жүйесін қалыптастыруға, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын ұйымдық-
экономикалық қайта құруға, т.б. арналған жаңа ғылыми тұжырымдамалар дами
бастады. Аталмыш ғылыми зерттеулер К.А.Айтаханов, Е.Б.Байбараков,
В.В.Григорук, Т.А.Есіркепов, С.С.Еспаев, Т.И.Есполов, Б.Зиябеков,
Г.А.Қалиев, С.М.Қасымов, Ж.К.Қорғасбаев, Р.Ю.Куватов, Ш.К.Купешов,
Н.К.Мамыров, А.Б.Молдашев, Б.С.Мырзалиев, Т.Я.Нұрымбетов, К.А.Сағадиев,
А.А.Сатыбалдин, М.И.Сигарев, Ж.Ж.Сүлейменов, Ж.С.Сүндетов, т.с.с.
қазақстандық экономист ғалымдардың еңбектерінде қолға алынды.
Әйтсе де, осы ғылыми зерттеулерде ауыл шаруашылығында нарықтық
қатынастардың қалыптасуы мен дамуы жағдайында экономиканың индустриалды-
инновациялық дамуын қаржылық басқарудың теориялық және практикалық
мәселелері толық зерттелмегенін айта кеткен жөн. Сонымен қатар, тез
құбылмалы экономикалық жағдайда нарықтық реформалар мен өзгерістерді ұтымды
басқарудың нақты механизмдері де қажетті деңгейде ашып көрсетілмеді. Ауыл
шаруашылығы саласындағы инвестициялық үрдістерді қаржыландыру мен ауыл
шаруашылығы өнімдерінің бағасын белгілеудегі мемлекеттің басқарушылық рөлін
жетілдіру мәселелері де жан-жақты зерттеулерді талап етуде. Бүгінде
мемлекеттен де, корпоративтік қаржыландыру көздерінен де бөлінетін ақшалай
ресурстарды шоғырландыру мен тиімді пайдаланудың экономикалық механизмінің
индустриалды-инновациялық дамуын қаржылық басқару мәселелері де оң шешімін
күтуде.
Қолдағы бар ғылыми әзірлемелерде бұл мәселелер әзірге мүдделерді бір
жақты қанағаттандыру тұрғысынан қарастырылған. Мәселен, аграрлық саланы
басқару мәселелерін зерттейтін ғалымдар ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген
конъюнктуралық сұраныс пен ұсыныста болатын өзгерістердің басымдықтарына
ерекше мән береді. Ал, қаржы саласы арқылы басқару мәселелерін шешуге
ұмтылатын ғалымдар болса, қаржылық, несиелік, салықтық және бағалық іс-
шаралар арқылы қажетті шарттар мен стимулдарды қамтамасыз етуге
бағдарланады. Қай тұрғыдан қарасаңыз да, мұнда аграрлық реформаны тұтастай
жүзеге асыру, оның ішінде аграрлық реформаның даму барысын жеделдету,
экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдісін бірте-бірте жою, ауылдық
жерлердегі нарықтық механизмді реттеуге мемлекеттің белсенді араласуын
ынталандыру, ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге қаржылық қолдау
көрсету, т.б. туралы тұжырым-дамалар мен әдістер кешенді түрде
қарастырылмаған.
Аталмыш мәселелердің өзектілігі мен жеткілікті түрде зерттелмеуі осы
зерттеу жұмысын жүргізуге негіз болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттерін анықтады.
Зерттеу мақсаты мен мнідеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
агроөнеркәсіп кешеніндегі экономикалық үрдістердің жаһандануы жағдайында
индустриалды-инновациялық дамуды қаржылық басқару механизмін тиімді
пайдалану мен жұмыс істетудің теориялық-әдістемелік негіздерін, сондай-ақ
ауыл шаруашылығы саласының тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін мемлекет
мен корпоративтік құрылымдардың басқарушылық рөлін күшейту және нарыққа
қатысушылардың ауыл шаруашылығы экономикасын құрудың жаңа белестеріне сай
келетін бәсекеге қабілеттілігін көтеру жөнінде нақты ұсыныстар дайындау
болып табылады.
Зерттеу мақсатына төмендегі міндеттерді шешу арқылы қол жеткізіледі:
нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық
дамуын қаржылық басқарудың теориялық және әдістемелік негіздерін дәйектеу;
ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық дамуын қаржылық басқару
түрлері мен әдістерін қарастыру және нарық жағдайында қабылданатын іс-
шаралардың тиімділігін әділ бағалау;
индустриалды-инновациялық дамуды тиімді қаржылық қаржылық басқару
жағдайында оңтайлы даму шарттарын қалыптастыруға арналған іс-шаралар жүйесі
ретінде аграрлық кәсіпорындардағы шаруашылық жүргізудің экономикалық
механизмін жетілдіру;
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін қаржы-несие ресурстарын қалыптастырудың
экономикалық механизмін әзірлеу;
ауыл шаруашылығы несиелерін басқару және ұйымдастыру жөніндегі экономикалық
тұрғыдан тиімді үлгілерді ұсыну;
Зерттеу нысаны нарықтық шарттарға бейімделген әртүрлі ұйымдық-құқықтық
түрдегі және шаруашылық құрылыстағы аграрлық құрылымдар және олардың жұмысы
барысында пайда болатын ұйымдық-экономикалық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәніне нарықтық қатынастарды құру және дамыту жағдайында ауыл
шаруашылығын мемлекеттік реттеу үрдісінде туындайтын ұйымдық жүйелер
жатады.
Зерттеудің әдістемелік негізі және әдістері. Дипломдық жұмыстың
теориялық-әдістемелік негізін экономикалық теория саласындағы классиктердің
еңбектерімен қоса, отандық және шетелдік экономист ғалымдардың жалпы
экономиканың, оның ішінде ауыл шаруашылығының индустриалды-инновациялық
дамуын қаржылық басқару мәселелеріне қатысты еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының экономикалық, саяси және құқықтық негізін Қазақстан
Республикасының Заңдары және заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің аграрлық азық-
түлік саясаты жөніндегі қаулылары мен бағдарламалары, Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы және аграрлық реформалар мен
қайта құру мәселелері бойынша басқа да нормативті-құқықтық құжаттар
құрайды. Ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігінің мәліметтері, облыстық статистика басқармаларының және Ауыл
шаруашылығы министрлігінің материалдары, жекелеген мемлекеттік, ұжымдық
және шаруа (фермер) қожалықтарының деректері қолданылды.
Дипломдық зерттеу жұмысының барысында сандық және сапалық зерттеу,
ғылыми абстракциялау, сараптамалық бағалау, таңдамалы зерттеу әдістері,
т.б. пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижесінде
алынған тұжырымдар мен ұсыныстар ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығындағы
күшті бәсекелестік жағдайында нарықтық механизмнің индустриалды-
инновациялық дамуын тиімді қаржылық басқару мәселелерін одан әрі теориялық
тұрғыдан шешу үшін; ал, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында нарықтық
механизмді басқару мәселелеріне қатысты ұсыныстар болса, экономикалық даму
стратегиясын, оның ішінде отандық аграрлық саясатты дайындау барысында
мемлекеттік басқару органдары тарапынан пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыста қарастырылған негізгі ережелер мен ғылыми дәйекті
нәтижелер Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Оңтүстік
Қазақстан облысы бойынша аумақтық басқармасы, Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша Экономика және бюджеттік жоспарлау департаменті, ҚР Ауыл
шаруашылығы министрлігінің Агроинновация АҚ және Оңтүстік-Батыс мал және
өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институты ЖШС жұмыстарында аграрлық
құрылымдардың қызметін мемлекеттік басқару тиімділігін дәйектеуде, ауыл
шаруашылығын және ауылдық елді мекендерді дамытудың негізгі бағыттарын
нақтылау жөніндегі нормативтік ережелерді әзірлеуде пайдаланылу
мүмкіндіктері бар.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЭКОНОМИКАНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикалық жүйенің инновациялық дамуын мемлекеттік қаржылық
реттеу негіздері
Қазақстандық аграрлық инновациялық жүйе жалпы экономика секілді,
негізінен, технологиялық тұрғыдан азып-тозған, шағын ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының жұмысын жандандыру мақсатында құрылымдық қайта
құрастырылды. Басқару икемділігінің жеткіліксіздігі, жұмыс істеу
тиімділігін арттыруға және өндірістік базаны һәм басқару технологияларын
жаңартуға бағытталған стимулдардың жоқтығы инновацияларды тиімді енгізуге
мүмкіндік бермеуде. Осының салдарынан агроөнеркәсіп кешенінің инновациялық
әлеуеті тиімді қолданылмауда, ал кәсіпкерлік салада шағын инновациялық
кәсіпкерліктің рөлі өнеркәсібі дамыған елдерге қарағанда едәуір төмен
болуда. Бұл инновациялық жүйенің икемділігі мен бейімділігіне кері әсерін
тигізуде.
Нарықтық экономикаға тән инновацияларды коммерцияландыру үрдісі
қаражатты көп қажет ететін үрдіс болғандықтан, инвестициялық ресурстарға
қажеттілік туындайды. Ал, инновациялық саладағы инновациялық жобалар керек
ресурстарды дәстүрлі көздерден тарту мүмкіндіктерін шектейтін қаржылық және
кәсіпкерлік тәуекелділіктің жоғары деңгейімен қатарлас жүреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті мен
өндірістің техникалық және технологиялық базасын жаңарту қарқынының
қанағаттанарлықсыздығы арасындағы қарама-қайшылық аса маңызды ғылыми
мәселені – қазақстандық экономиканың аграрлық саласын инновациялық дамыту
механизмдерін басқарудың теориялық және әдістемелік дәйектемесін шешуді
талап етеді.
Аграрлық саланың дамуын экономикалық тұрғыдан ынталандыру және оның
инвестициялық тартымдылығын көтеру үшін 2010-2014 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриалды-инновациялық даму
Мемлекеттік бағдарламасы ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі мен нарығын
басқару жүйелерін дамытуды қарастырады [2].
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17
мамырдағы № 1096 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
стратегиясында былай делінді: Стратегияның маңызды міндеттерінің бірі
мақсатты инвестициялық және ғылыми-техникалық стратегияларды іске асыру,
инвестициялық белсенділікті реттеу мен ынталандыру болып табылады, бұл
индустриялық-инновациялық дамудың қазіргі мемлекеттік басқару жүйесін қайта
қарауды және белгілі бір дәрежеде қайта құруды қажет етеді.
Мемлекеттік инвестициялық саясаттың индустриялық-инновациялық дамуға
қатысты мақсаты қаржыландыру көзін, жеке сектордың мемлекеттің араласуынсыз
шамасы келмейтін салаларына инвестицияларды қолдау мен тартудың тиісті
тетіктерін айқындау болып табылады [3].
Тиiсiнше, бизнес басымдықтары, қосылған құны жоғарғы өңдеу
өндiрiстерiн дамыту жөнiндегi мемлекет басымдықтарына сәйкес келген жоқ.
Бұл үрдiстер даму институттарының, сонымен қатар екiншi деңгейдегi
банктердiң инвестициялық жобаларының тиiстi портфелiнде көрiндi. Бұл ұлттық
бизнестiң қалыптасуының объективтi эволюциялық үрдiсiн көрсетедi. Көбiктi
үрлеген дағдарыс жаңа нарықтарды және инновациялық өнiмдердi iздетедi.
Қазақстанның дағдарыстан кейiнгi дамуының оңтайлы жолына жеделдете
индустрияландыру жатады. [2].
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын іске асыру
жөніндегі одан арғы іс-шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
2003 жылғы 15 тамыздағы № 1165 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасы Үкіметінің бағдарламасында Мемлекеттiк басқару функцияларын
тиiмдi iске асыруды қамтамасыз ету, әлеуметтiк секторды, инфрақұрылымды
дамытуды, аграрлық секторды дамытуға жәрдемдесу, ... бюджеттiк
инвестициялардың басымдықтары болады. [4] деп атап өтілген.
Экономикалық әдебиеттерге сай ...басқару – өндірістік қатынастарға
қатысушылардың мүдделері мен шынайы экономикалық заңдарды ескере отырып,
қоғамдық еңбек үрдісіне ықпал ету арқылы жұмысшылардың еңбек тәртібін алға
қойылған мақсатқа сәйкестендіруге бағытталған бағындырушы байланыс түрі
[5, 164-бет].
Біздің ойымызша, бұл анықтама басқарудың жүйелік, жағдайлық және
әлеуметтік әдістер тұрғысынан феноменін ашып береді және оның мақсатқа
сәйкестігін көрсетеді. Сонымен қатар, ғылыми анықтамалардың басым бөлігі
секілді біршама шартты сипатта болады да, жекелеген ережелерге қосымша
түсініктеме берілуін талап етеді.
Қаржылық басқару қатынастары әлеуметтік қатынастардың бір түрі ретінде
әр түрлі субъектілердің қоғамдағы орнын және олардың қасиеттері мен
ерекшеліктеріне қарай өзара байланысын сипаттайды. Бұл қоғамдық еңбек
үрдісіне қатысушылардың мүдделері мен мінез-құлықтарын түзеуге және олардың
қалыптасу процесіне әсер етуге мүмкіндік береді.
Олай болса, басқару қатынастары себеп-салдарлық сипатқа ие.
Себептілік пен жүйелілік диалектикалық детерминизмнің мазмұнын толығымен
жояды [6, 18-бет].
Басқару қатынастарында белгілі бір мақсаттың болуы қажет. Мақсат –
басқару субъектісі мен объектісінің өзара қарым-қатынасын белгілейтін
бастапқы нүкте. [7, 18-бет].
Мақсат – қаржылық басқару жүйесінің ұйымдастырушы, ынталандырушы және
бақылаушы қызметтерін атқаратын бастапқы элементі. Өндірістік қатынастарды
бастапқы негізгі әлеуметтік үрдіс ретінде еңбекке едәуір көңіл бөлінетін
басқару нысаны деп анықтауға болады.
Өндірістік қатынастар әр түрлі объектілер (өндіріс, айырбас, бөлініс)
бойынша көрініс табады. Басқару қатынастары өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде осы қатынастарға қатысушылардың жүріс-тұрыстарын сипаттап,
субъектілер туралы пікір қорытуға мүмкіндік береді. Алайда, өндірістік
қатынастар болғанда ғана басқару қатынастары анықталады. Өзіндік мазмұны
бойынша басқару қатынастары координациялық немесе инновациялық сипатқа ие
бола отырып, өндірістік қатынастарды дамытудың негізгі көздерінің бірін
құрайды.
Қаржылық басқару қатынастары мүдделері әркелкі адамдарды басқаруға
бағытталған тұрақты өзара іс-әрекеттердің нәтижесінде пайда болады. Сол
себептен, басқару ұғымының анықтамасында оның әлеуметтік-экономикалық
рөліне де назар аударылады. Басқару қатынастарының түрлерін мынадай үш
топқа жіктеуге болады: ынтымақтастық – мұнда өзара әрекет етуші
субъектілердің мүдделері бірдей болады; бәсеке (бақталастық немесе
шиеленіс) – қатысушылардың мүдделері әр түрлі немесе бір-біріне қарама-
қайшы болады; келісім (ымара) – қатысушылардың қатынастары бір-біріне жол
беруге бағытталады.
Мемлекеттің рөлі туралы пікірлердің келесі даму кезеңіне А.Смиттің
Халықтар байлығының табиғаты мен принциптері туралы зерттеу еңбегін
жатқызуға болады. Ол өз еңбегінде нарықтық күштердің еркін ойыны үйлесімді
құрылысты қалыптастыратынын атап өтті [8, 13-бет].
Нарық ұғымының анықтамасы төңірегінде әлі күнге дейін пікірталас
толастар емес. Біздің ойымызша, нарықтың біршама толық анықтамасы ретінде
А.Е.Ковалевтің мына түсініктемесін келтіруге болады: нарық – тауар-ақша
қатынастарына, тауар өндірушілер арасындағы байланыстар жүйесіне және
тауарлар мен қызметтерді сатып алу-сату арқылы олардың экономикалық
мүдделерін анықтауға негізделетін, ерекше механизмі (сұраныс, ұсыныс, баға
және бәсеке) бар күрделі құрылым [9, 15-бет].
Қазіргі таңда шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмін құру және
жұмыс істету принциптері туралы нақты көзқарас та қалыптаспаған.
Кемпбелл Р.Макконелл және Стенли Л.Брю нарықтық механизм принцибін
былайша түсіндіреді ...бұл нарықта әрекет ететін экономикалық үлгілердің
өзі.... Әрине, осындай бұлыңғыр түсініктеме шаруашылық жүрзудің нарықтық
механизмінің мән-мағынасын ашып бере алмасы анық [10].
А.Абалкин шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмі жағдайында
экономиканы дамытудың келесі аспектілерін атап көрсетеді: ...нарықтық
экономика жекелеген өңірлердің және халық дәстүрлері мен мәдениетінің
өзіндік ерекшеліктерін ескеретін сан алуан формалар мен үлгілер түрінде
көрініс табады; нарықтық механизм қаншалықты үлкен маңызға ие болса да, ол
шаруашылық жүргізу үлгісінің толық сипаттамасын бере алмайды [11].
Нарықтық экономикалық механизмнің әрекет ету аясының кең екені баға
белгілеу жүйесін қайта құруда, өнімдердің, өндіріс құралдарының және
капитал салымдарының айналымын қайта қарастыруда, несие және құнды қағаздар
нарығын ұйымдастыруда, нарықтық қатынастарды және нарық пен барлық
деңгейдегі өндіріс және тұтыну арасындағы байланыстарды реттейтін және
оларға қызмет көрсететін ұйымдық құрылымдарды қалыптастыруда айқын
көрінеді.
Арнайы шығындарды қаржыландыратын қайта үлестіру қорларын қамтамасыз
етуші салық төлемдері бар. Осы заманға сәйкес нарықтық экономиканы
ұйымдастыруда мемлекеттің рөлі мен қызметіне елеулі маңыз беріле бастады.
Бұл мемлекеттік шығындардың өсуімен және қоғамның экономикалық өмірін
мемлекеттің тікелей реттеу аясының кеңеюімен көрініс тауып отыр. Өндіріс
құралдарын қоғамдастыру үрдісінің тереңдеуімен мемлекеттің экономиканы
реттеу жұмыстарына араласу қажеттілігі туындайды. Сондықтан, мемлекет ел
экономикасын басқару міндетін атқаратын ұйымға айналады. Мемлекеттің
экономикалық ролі оның шаруашылық-ұйымдық қызметінде мына қызметтерді
орындау арқылы іске асады:
- кеңейтілген ұдайы өндіріс үрдісін реттеу;
- материалдық өндірістің, капитал салымдарының және тауар айналымының
көлемі мен құрылымын болжау, стратегиялық және индикативтік жоспарлау;
- экономика салаларының даму бағыттары мен өсу қарқындарын реттеу,
өндірістік тапсырмалар мен шарттарды орындауды ұйымдастыру;
- ұлттық табысты мемлекеттік бюджет арқылы бөлу, қайта бөлу және
пайдалану;
- елдің халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа, оның ішінде
экономикалық бірігу үрдістеріне қатынасуын қамтамасыз ету;
- сыртқы сауда мен валюталық қатынастарды және кеден баж салығын
реттеу;
- қажетті кадр саясатын жүргізу және еңбек күші нарығын реттеу;
- еңбек, технологиялық және келісімшарт тәртіптерінің орындалуын
бақылау [12, 43-бет].
Мемлекеттің экономикаға араласуына нарықтық механизмге тән
жетілмегендік пен кемшіліктер өзіндік ықпалын тигізеді.
Басқару, бірінші кезекте, субъект бар кезде ғана мүмкін болды. Субъект
ретінде жекелеген тұлғалар, әлеуметтік институттар, ұйымдар, кәсіпорындар,
мемлекет басқару органдары, т.б. қызмет атқара алады.
Экономикалық жүйеде басқару субъектілерінің келесі басты топтары атап
өтіледі: мемлекеттік органдар, жергілікті өзін өзі басқару органдары және
қоғамдық ұйымдар. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару объектілері мен
субъектілері арасындағы байланыстың сипатына қатысты бірыңғай пікір жоқ.
Қоғамдық қатынастардың өзгеруі басқару субъектілерінің өзгеруіне алып
келеді. Сондықтан, мемлекеттік басқару заңдары мен әдістерін мүлдем басқаша
ортада қарастыру маңызды [13].
Қаржылық басқарудың негізгі заңдарын басқарудың тиімділігін
сипаттайтын уақыт үнемдеу заңы (материал, адам және қаржы ресурстарының
шығынын азайту) және әлеуметтік мақсаттардың пропорционалдылық заңы (қоғам
мүшелерінің өмір сүру сапасы мен әл-ауқаттылық деңгейін тұрақты көтеру,
әлеуметтік ахуалы мен көңіл-күйін жақсарту, өмір сүру салтын үздіксіз
жетілдіру) құрайды.
Қоғамдағы тұрақтылық ең бай және ең кедей адамдардың табысындағы
айырмашылықтың 10 есеге дейін өсуіне жол бермейді. Объективті себептердің
салдарынан халықтың тек қана 10%-ы ғана кедейлік шегінде өмір сүруіне
болады. Бұл көптеген дамыған елдер үшін маңызды көрсеткіш. Егер бұл
көрсеткіштің мәні белгіленген шектеп асып кетсе, онда қоғамда дағдарысты
жағдайлар белең алып, тоқырау пайда болады. Мұндай жағдайда елдің дамуы,
оның ішінде экономикалық дамуы мүлдем қиынға соғады [14].
Мемлекеттік әлеуметтік және қаржылық басқарудың әмбебап заңдарының
қатарына мақсаттардың оларға жетуде қолданылатын құралдардан басым болу
(жоғары тұру) заңы жатады. Себебі, кез келген жүйенің құрамында бірігу
арқылы біртұтас ағзаны құрайтын экономикалық, саяси, техникалық, ұйымдық,
әлеуметтік, діни, мәдени секілді бірнеше қосалқы жүйелер болады. Сондықтан,
жүйенің біртұтастылығын сақтап қалу үшін басты мақсат әр бір қосалқы
жүйенің мақсаттарынан жоғары тұру қажет.
Қаржылық басқару субъектісі ретінде мемлекеттің рөлі адамдардың жеке
өздері толығымен немесе тиісті деңгейде қанағатандыра алмайтын
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады, яғни ол осы мақсатқа
бағынады. [15, с.16].
Мемлекеттік қаржылық басқару қызметтерінің басты мақсаттары әркелкі
болып келеді. Атап айтқанда, оларға нарықтық жүйенің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін құқықтық база мен қоғамдық ортаны қалыптастыру; бәсекені
қорғау; ұлттық өнімнің құрылымын өзгерту мақсатында ресурстардың бөлінісін
реттеу; экономиканы тұрақтандыру, яғни экономикалық конъюнктурадан
туындайтын жұмыссыздық пен инфляция деңгейлерін бақылау; экономикалық
өсімді ынталандыру жатады.
Қаржылық басқару аясына кіретін қоғамдық құбылыстардың сипаты мен
ауқымы, қоғамдық маңызы бар мақсаттарға жету үшін қоғамның күшін жұмылдыру
және қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мемлекеттік
басқарудың ерекшелігін белгілейді. Мемлекет өте күрделі (құрамы мен
байланысы бойынша) және көп жақты (қызметтері бойынша) қоғамдық құбылыс
бола отырып, басқарудың жүйелік сипатын күшейтеді. Яғни, мұнда көптеген
басқару органдары басқару үрдісіне қатынасу арқылы үйлесімділікті,
келісімділікті, мақсатқа сай әрекет етушілікті, ұтымдылықты және
тиімділікті қамтамасыз етеді.
Жүйелік әдіс мемлекеттік басқарудың қызметін ұғынуға мүмкіндік береді.
Қарапайым түрдегі мемлекеттік басқару жүйесі басқарушы және басқарылатын
қосалқы жүйелерден тұрады. [16].
Мемлекеттік басқарудың мазмұны жайлы әр түрлі көзқарастар бар.
Олардың ішіндегі ең дәйектісі – Г.В.Атамчуктың қоғамдық қатынастарды
мемлекеттік басқару объектісі деп қараған көзқарасы. [17, 49-бет].
Л.А.Петрущенко келесі анықтаманы ұсынады: ...басқару жүйесінің бастапқы
берілген жағдайынан азды-көпті болса да ауытқуы әрдайым жүйені бастапқы
берілген жағдайында ұстап тұруға бағытталған жаңа қозғалыстың көзі болып
табылады [18].
Басқарудың негізгі принциптеріне бар жағдайды әділ бағалау, басқару
теориясы мен практикасының арақатынасын сақтау, шешім қабылдауда дара
басшылық принцибіне жүгіну және ұжымдасып талқылау, еңбек етуге және өмір
сүруге теңдей ынталандыру, басқаруды оңтайландыру және тиімділігін арттыру,
орталықтандыру және орталықсыздандыру принциптері жатады.
Мемлекеттік қаржылық басқару қоғам қызметінің өзін өзі басқару
мәселесі бойынша барлық салаларын қамти алмайтынын айта кеткен жөн.
Қоғамдық өмірдің өзін өзі реттеуі ...әлеуметтік, экономикалық және саяси
қосалқы жүйелерге тән өзін өзі басқарудың қажетті түрі және аспектісі болып
табылады. [19].
Әлеуметтік басқару теориясындағы бұл жағдай шектеулі шындық принцибі
түрінде тұжырымдамалады. [20, 158-165 бб.].
Мемлекет экономиканы салықтар, шығындар және тікелей заңдар арқылы
бақылайды. Ол мынадай төрт экономикалық қызметті атқарады: нарықтық
механизмнің жағымсыз әсерлерін әлсіретеді, табыстар мен ресурстарды қайта
үлестіреді, экономикалық циклді тұрақтандыруға және ұзақ мерзімді
экономикалық өсімді қамтамасыз етуге арналған макро-экономикалық
тұрақтандыру саясатын әзірлейді, халықаралық экономикалық қатынастарды
басқарады.
Мемлекеттік реттеу кәсіпорындардың баға белгілеуге, өнім өткізуге
немесе өнім өндіру әдістері мен көлемін анықтауға қатысты шешімдерін
бақылау үшін қолданатын нарықтық стимулдарды дайындау немесе мемлекеттік
заңнамалық актілерді шығару арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік реттеу әдістеріне салықтық, ақшалай-несиелік, бюджеттік,
бағалық реттеу; әлеуметтік бағдарламалар; қоршаған ортаны қорғау және
қалпына келтіру; басқарудың экономикалық принциптері кіреді.
Мемлекеттік реттеу мақсаттары экономиканың жалпы даму деңгейі, оның
құрылымы, халықаралық еңбек бөлінісіне ену шаралары секілді көптеген
көрсеткіштерге қарай белгіленеді.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы мемлекеттік реттеу қызметтерінің
қолданысы мен теориялық шешімдерін сараптай келе Ж.Ж.Роза мынадай тұжырымға
келеді: ...мемлекеттік реттеудің оңтайлы ауқымы әлі күнге дейін ғылыми
тұрғыдан нақтыланбаған және бұл мәселенің жалпыға ортақ теориялық
түсініктемесі жоқ [21, 42-бет].
Оның үстіне, мемлекет нарықтың күші жетпейтін мәселелерді үнемі сәтті
шеше бермейді. Олай болса, кез келген қоғам өз экономикасының белгілі бір
деңгейде дамымай қалғандығын мойындай отырып, оны барынша оңтайландыруға
талпыну қажет [22, 67-бет].
Мемлекеттің экономикаға араласу деңгейі қоғам дамуының әр бір нақты
тарихи кезеңі үшін белгіленген міндеттерге сай анықталады. Осы арқылы
реттеу түрлері мен әдістері де нақтыланады. Мемлекет қоғамның экономикалық
және әлеуметтік ахуалын ескере отырып, қаржы, баға және ақша-несие
саясатының бағыт-бағдарын айқындайды. Мұнда экономикалық және әлеуметтік
мүдделерге ықпал ету түрлері мен әдістерінің кешені қоғамды жедел әрі
стратегиялық тұрғыдан дамыту мақсаттары мен міндеттеріне сай белгіленеді.
Ф.Шахмаловтың пікірінше, нарықтық реформаларды сәтті жүзеге асыру үшін
тиімді мемлекетті құру қажет [23].
Бірқатар ресейлік ғалымдардың ойынша, мемлекеттік сектор мен
мемлекеттік меншік ұғымдарының арасында айырмашылық бар [24].
Дәлірек айтқанда, мемлекеттік сектор мемлекеттік кәсіпорындардың
мүлкін иеленуге, пайдалануға және жұмсауға, сондай-ақ міндетті құқық
ережелерімен реттелетін акционерлік қоғамды басқару ісіне мемлекетті
қатыстыруға қатысты мәселелерден туындайтын меншік қатынастарын
болжамдайды. Сонымен қатар, мемлекеттік секторға жатпайтын мемлекеттік
меншік объектілері де кездеседі. Жекешелендіру мемлекеттік сектордың ішкі
бөліктері мен ауқымын өзгерту тәсілдерінің бірі болып табылады.
Мемлекет шаруашылық өмірге әр түрлі формада араласады, яғни жиынтық
сұранысқа тікелей атсалысады [25].
Сол себептен, реттеу әдістерін мемлекеттік және мемлекеттік емес деп
екіге бөлу қажет. Мемлекеттік емес реттеу әдістері әр түрлі бірлестіктердің
қызметіне, сату нарықтары мен бағалар туралы келісімдерге, банктерге, тауар
және қор биржаларына, жәрмеңкелерге, көтерме сауда орталықтарына, валюталық
аукциондарға, ақпараттық жүйелерге қатысты. Маркетинг жүйесі де елеулі
мүмкіншіліктерге ие.
Мемлекет экономикаға ықпал ету үшін жоспарлы (ғылыми-техникалық,
әлеуметтік, ақпараттық және басқа да бағдарламалар); қаржылық-экономикалық
(салықтар, несие бойынша пайыздар, бағалар, т.б.); мемлекеттік тапсырыстар,
шектеулер және квоталар; инвестициялар секілді әр түрлі құқықтық формаларды
қолдануы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық басқару әдістерінің жүйесіне,
негізінен, бағдарламалы-мақсаттық реттеу, инвестицияларды, жұмыссыздықты,
салалық экономикалық құрылымдарды реттеу, салықтық-бюджеттік реттеу,
баланстық, нормативтік реттеу, ғылыми-техникалық дамыту, әлеуметтік саланы
дамыту және өмір сапасын жақсарту кіреді.
Бағдарламалы-мақсаттық реттеу әдісі әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасы мен бағдарламалық әзірлемелерді; инвестицияларды реттеу –
инвестициялық ресурстарды қалыптастыру механизмін; жұмыссыздықты реттеу –
еңбек ресурстарын дамытудың негізгі бағыттары мен болжамдарын; салалық
экономикалық құрылымдарды реттеу – мемлекеттік сектор мен меншікті, табиғи
монополияларды, кәсіпкерлік пен бәсекені; салықтық-бюджеттік реттеу –
мемлекеттік қаражат пен салық жүйесін; баланстық реттеу – макроэкономикалық
көрсеткіштер жүйесін, ұлттық шоттар жүйесінің әдістемесін және салааралық
балансты; нормативтік реттеу – ресурстардың, капитал салымдарының, т.б.
қолданысын; ғылыми-техникалық дамыту – инновациялардың тиімділігін
бағалауға арналған көрсеткіштер жүйесін; әлеуметтік саланы дамыту және өмір
сапасын жақсарту – осы салаға қатысты көрсеткіштер жүйесін (адам өмірінің
және әлеуетінің индекстерін, әлеуметтік нормативтерді, кірістер мен
шығыстар балансын) анықтайды.
Негізгі мәселелердің бірі – салық жүктемесін (ауыртпалығын) бөлудегі
әділеттілік. ЖІӨ (салық базасы) икемділігі де айрықша мәнге ие. Егер
шамадан тыс салық көлемі 1% азайғанда ЖІӨ құны ем кемі 1% өссе (яғни,
мөлшерлеме (ставка) бойынша салық базасы С1 болса), онда бюджет кірістері
артады. Егер С1 болса, онда салық базасының өскеніне қарамастан салық
көлемінің азаюы бюджет кірістерінің кемуіне алып келеді. Мұны график
түрінде кеңінен танымал Лаффер сызығынан көруге болады [26].
Салық жүктемесін азайту тәсілдері мен деңгейі кәсіпорындардың
қызметіне және бюджетке аударатын төлемдеріне әсер етеді.
Кей елдерде жеке тұлғалардың қолындағы қаражатқа қарағанда мемлекеттік
құрылымдардың бақылауындағы қаражаттың едәуір жоғары тиімділікпен
қолданылатынына сүйене отырып, қоғамдағы жалпы кірістің 50%-на дейінгі
бөлігі салық түрінде (міндетті және салық төлемдерінің барлық түрлерін,
оның ішінде әлеуметтік сақтандыру жарналарын қосқанда) ұсталса; кей елдерде
бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің 25-30%-ын, ал Қазақстанда 19%-ын құрайды.
Салықтардың ЖІӨ-дегі үлесі Данияда 51%, Швейцарияда – 42, Германияда –
40, Францияда – 45, Бельгияда – 46, Финляндияда – 47, Оңтүстік Кореяда –
22, Түркияда – 22, Мексикада – 22%-ға тең [27].
Субвенциялық реттеу жекелеген салалар яки кәсіпорындар бойынша
мемлекеттік субсидиялардың немесе салық жеңілдіктерінің берілуін
болжамдайды. Әдетте, оларға қоғамдық капиталды құру үшін қажетті ортақ
шарттарды қалыптастыруға (ғылымды қолдауға, білім беруге, маман даярлауға,
әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға) бағдарланған салалар жатады.
Дамыған елдерде субвенциялардың ЖІӨ-дегі үлесі 5-10 жылды құрайды.
Мемлекет субвенцияларды бөлу және салық мөлшерлемелерін азайту арқылы
ресурстар бөлінісіне өзгерістер енгізе отырып, субсидиямен қамтамасыз
етілетін салаларға нарықтық бағалар бойынша өтей алмайтын шығындарын
өтеуіне мүмкіндік береді.
Мемлекет ұдайы өндірісті реттеудің экономикалық әдістерін әлемдік
экономика деңгейінде қолдана алады. Мемлекет әлемдік шаруашылық жүйесіне
неғұрлым терең енген сайын, аталмыш әдістердің тиімділігі мен маңызы да
соғұрлым артады. Бұған сыртқы сауда саясаты, экспорт ағындарын лицензиялау,
кедендік салық салу, импортты шектеудің тарифтік емес әдістері, халықаралық
капитал қозғалысы кіреді
Қоғамдық өндіріс үрдісіне директивті ықпал ету мемлекеттік басқарудың
бір түрі болып табылады. Экономиканы реттеудің әкімшіл әдістерінің ішінде
монополиялық нарықтарды мемлекеттік бақылау әдісін, яғни қызмет көрсету
бағасы мен сапасын реттеу арқылы қоғамды табиғи монополиялардың нарықтық
билігінен қорғау әдісін атап өткен жөн.
Мемлекеттің қызметтері өңірлер мен орталық құрылымдар арасында
үлестіріледі. Мұнда өңірлік басымдықтардың сақталуына үлкен мән беріледі.
Әлемдік шаруашылықтың қазіргі даму кезеңінде қаржылық басқарудың
жаһандану қарқыны объективті үрдіс ретінде едәуір үдей түсіп, жаһандық
басқаруда қоршаған ортаны қорғау, тиімділікке басымдық беру, нарық
интеграциясын қолдау, ғылыми-техникалық даму факторларын арттыру,
құрылымдық реттеу, жұмысты ұйымдастырудың жаңа жүйелерін дамыту, дәстүрлі
кадр саясатынан адам ресурстарын басқару жүйесіне көшу секілді бірқатар
тенденциялар байқала бастады.
Қаржылық реттеу жеңілдікті немесе үдемелі салық салу, мақсатты іс-
шараларға бюджеттен қаржы бөлу және несие беру, банк несиелері бойынша
пайыздық үстемелерді азайту, сақтандыру мақсатындағы төлемдерді көбейту
арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік реттеудің ең маңызды құралы банктік
пайыздарды белгілеу болып табылады.
Олай болса, зерттеулер нәтижелерінен байқалғандай, экономикада мынадай
ережелер орын алады:
- тауар саны және мөлшері шектеулі болады;
- қоғам қолдағы бар табиғи, еңбек және капитал ресурстарын тиімді
пайдалану қажет.
Экономикалық механизм мемлекеттің экономикалық қызметіне айрықша мән
беретін экономикалық саясат пен экономикалық тактикадан тұрады.
1.2. Қазіргі кезеңде экономиканы қаржылық реттеу түрлері мен әдістері
Мемлекеттік қаржылық реттеудің басты мақсаты қоғамның әл-ауқаттылық
деңгейін көтеру, экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету,
ел ішінде қалыптасқан құрылысты нығайту және оның өзгермелі шарттарға
бейімділігін күшейту жатады. Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеу
нарықтық механизмнің көмегімен шешуге болмайтын ұлттық шаруашылықтың
бағыттары мен салаларының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуге тиіс.
Экономикалық пікірлер тарихын саралай келе, қазіргі таңда нарық
шаруашылығын мемлекеттік реттеудің либеральдық, неолиберальдық және
консервативтіқ бағыттарын ажыратып көрсетуге болады.
Либеральдық бағыттың негізін қалаушы Адам Смит болып есептеледі. Ол
нарық шаруашылығын өз алдына дербес әрекет ететін және бір-бірімен
шаруашылық байланыстар жүргізетін нарық субъектілерінен құралған өзін өзі
реттеуші жүйе ретінде қарастырады.
А.Смит нарыққа қатысушылардың әрқайсысы өздерінің жеке мүдделерін
көздей отырып... көбіне қоғам мүддесі үшін елеулі қызмет атқарады, [28,
332-бет] – деген тоқтамға келеді.
Консервативтік бағыттың өкілі ретінде А.Пигу А.Смиттің қоғамның барлық
мүшелерінің әл-ауқаттылығы бәсекенің көмегімен қамтамасыз етіледі деген
қағидасын қайта қарастырды. Ол нарықтық бағасы жоқ бірқатар қоғамдық
игіліктерді (ауа, су, т.б.) кәсіпкерлердің тек қана өз мақсаттары үшін
пайдаланатынына, бірақ оларды қайта қалпына келтіру үшін қаражат жұмсауға
еш ұмтылмайтынына айрықша назар аударды.
А.Пигудің пікірінше, жеке адамдардың санасындағы ашкөздік пиғыл мен
пайдакүнемдік мүдде жалпы қоғамның мүддесіне кері әсерін тигізуі мүмкін.
Сол себептен, А.Пигу айтқандай, пайдакүнемдік мүддені қоғамның мүддесі үшін
пайдалануға мүмкіндік беретін мәжбүрлеу сипатындағы құқықтық механизм
қажет. Ол бұл туралы былай деп жазды: Мәжбүрлеу сипатындағы құқықтық
механизм жұмысының ең көрнекті үлгісіне кейбір өркениетті елдерде меншік
иелерінің абсолюттік билігіне қойылатын шектеулер (мәселен, Баварияда орман
иелеріне өз иеліктерінен туристерді қуып шығаруға тыйым салатын ереже,
Францияда және Америкада адамдардың өз үйлерін өртеу құқығын шектейтін
ереже, т.б.) жатады. [29, 196-бет]. Осыған орай, жоғарыда аталған
идеялардың АҚШ-тың және нарықтық экономикасы бар басқа да елдердің қазіргі
қолданыстағы заңдарында орын алғаны байқалады. Бұл жайында белгілі
америкалық қаржыгер Л.Келсо былай дейді: Меншікті құрайтын құқықтар
жиынтығы абсолютті емес. Ол кез келген адамның өз меншігіндегі затты басқа
біреудің өміріне, бостандығына немесе меншігіне қауіп төндіретіндей яки
жалпы қоғамның әл-ауқаттылық деңгейіне зиян келтіретіндей етіп пайдалану
құқығын қамтымайды. Бұл шектеулер Американың жеке құқығында айқын
көрсетілген [30, 49-бет].
Сондай-ақ, А.Пигу пайдакүнемдік мүддені кедергісіз пайдалану
нәтижесінде ресурстардың ұлттық дивидентті арттыру үшін керекті көлемде
инвестицияланбайтынын... сондықтан мемлекеттің араласуына қажеттілік
туындайтынын алға тартты [29, 406-бет].
Танымал экономист Б.Селигман А.Пигу туралы былай деп жазады: Ол
мемлекеттің экономикалық өмірге араласуының дәйекті тәсілдеріне қатысты
мәселені өте керемет зерттеген... [31, 311-бет].
Мемлекеттің экономикаға араласу керектігі жөніндегі пікір одан әрі
Д.М.Кейнстің ғылыми зерттеулерінде дамытылды. Экономикалық ғылым
тарихшылары Кейнстің істегенін кейсиандық төңкеріс деп атады. Б.Селигман
Кейнстің негізгі еңбегі Маркстың Капитал және Смиттің Халықтар байлығы
атты еңбектері деңгейінде жазылғанын айтты [31, 494-бет].
Кейнстің экономикалық пікір тарихындағы орнын Б.Селигман былайша
тұжырымдады: Тарихта теориялық экономия секілді түсінілуі қиын болған
ғылымға қоғамның елеулі қызығушылық тудырған жағдайы өте сирек кездескен.
Бүгінге дейін осындай ғылымдардың ең жарқын екі мысалына... Смиттің
көрінбейтін қол теориясы мен Маркстің қосылған құн теориясын жатқызуға
болады [31, 493-бет].
Б.Селигманның пікірінше, Кейнстің басты идеясы қазіргі заманғы мәдени
және экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін экономикаға ықпал
етуге бағытталған белгілі бір үкіметтік іс-шаралардың болу керектігіне
негізделеді. Басқаша айтқанда, нарықтық экономика мемлекеттің араласуынсыз,
яғни мемлекеттің белсенді түрдегі реттеуінсіз сәтті дами алмайды.
Атақты америкалық ғалымдар Р.Хейлбронер мен Л.Туроу Кейнс ілімінің
негізгі мазмұнын былайша сипаттады: Кейнс теориясының төңкерістік мәні
мынада: нарықтық жүйе экономикалық өсімді қамтамасыз етуге қажетті өзін өзі
реттеу қасиетіне ие емес [32, 45-бет]. Экономикалық теориялар саласын
зерттеуші ғалым М.Блауг келесі тұжырымын ұсынды: Кейнс ілімін оқып шығып,
оның дәлелдерінің әр бір жеке элементін мойындамауға, тіпті бүкіл кейнстік
сызбаның қисындылығына күмән келтіруге болады. Бірақ еркін нарықтық
экономиканың өздігінен толық жұмысбастылықты қамтамасыз етуге қабілетті
екеніне сену мүмкін емес... Не болса да кейнстік төңкеріс laisser faire
доктринасын ақырына жеткізді [33, 607-бет].
Б.Селигмен былай деп жазды: Қос автордың (Маркс және Кейнс)
еңбектерінің керемет ұқсастығы – екеуі де капитализмнің ішкі қарама-
қайшылықтардан бұзылатынын және ...капитализмді өздігінен реттеу мүмкін
еместігін алға тартады [31, 503-бет]. Одан әрі мынадай пікір білдіреді:
Сэйдің нарықтар теориясын теріске шығару және экономикада автоматизмнің
жоқтығына сүйену секілді Кейнске тән сипаттамалар Маркс ілімдерінен бастау
алады.
Кейнс ілімі нарықтық экономиканың іргесін шайқап, оның әрі қарай өмір
сүруіне күдікпен қаратқан 1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық
дағдарысқа қарымта жауап ретінде пайда болды. Дағдарысты жағдайдың
себептерін сараптай келе Кейнс нарықтық жүйенің мемлекеттің араласуынсыз
шешуге болмайтын кемші тұстары мен ақауларының бар екенін анықтады. Ол Біз
өмір сүріп жатқан экономикалық қауымдастықтың ең айқын ақауларының бірі –
толық жұмысбастылықты қамтамасыз етуге қабілетсіз және байлықтар мен
табыстарды бөлуде ерікті түрде әділетсіз, [34, 296-бет] – деп жазды.
Кейнс нарықтық экономиканың даму келешегін инвестициялық қызметтегі
мемлекеттің рөлін одан әрі күшейтумен байланыстырды. Бұл туралы ол былай
деп жазды: Нарықтық экономикада капиталдың шектеулі тиімділігі өте үлкен
ауытқушылықтарға ұшырайтыны соншалықты, оларды пайыз мөлшеріне тиісті
өзгерістерді енгізу арқылы жеткілікті деңгейде қалпына келтіру мүмкін емес...
Осыған сүйене отырып, мен ағымдық инвестиция көлемін реттеуді жеке
тұлғалардың қолында қалдыру қауіпті деп есептеймін [34, 392-393-беттер].
Бұдан мемлекеттік капитал салымдарының меншікті салмағын арттыру
қажеттілігі туындайды. Ал, бұл мемлекеттік капитал салымдарын қоғамдық
мүдделер үшін едәуір тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Кейнс: Мен ұзақ
келешектегі ортақ әлеуметтік пайда үшін капиталдық игіліктердің шектеулі
тиімділігін салыстырып, бағамдай алатын мемлекет инвестицияларды тікелей
ұйымдастырудағы бар жауапкершілікті өз мойнына алады деп ойлаймын, [8, 229-
бет] – деп жазады. Ол мемлекеттің экономикаға араласуын қызу қолдағаны
соншалықты, тіпті мемлекет кәсіпкерліктің (кәсіпкерлердің) еркіндігін
шектесе де бәрібір экономикаға араласу керек деген пікірді ұстанады. Кейнс
өзі ұсынған мемлекеттің экономикаға араласу жүйесін сипаттай келе, былай
деді: Тұтыну бейімділігін үйлестіруге және инвестициялау ынтасын
жандандыруға бағытталған үкіметтік қызметтердің кеңеюі ХІХ ғасырдың
публицистіне немесе қазіргі заманның америкалық қаржыгеріне индивидуализм
негіздеріне үлкен қауіп төндіретін фактор болып көрінсе де, мен, керісінше
бұл жүйені бар экономикалық формалардың тұтастай жойылуынан құтқаратын
бірден-бір құрал әрі жеке бастаманың табысты жұмыс істеуінің ұтымды шарты
ретінде қолдаймын... [34, 455-бет].
Әлеуметтік бағдарлы экономика үлгісінің негізгі сипаттарына меншік
түрлерінің саналуандылығын қамтамасыз ету және экономиканың мемлекеттік
секторын құру; салық көмегімен жеке табыстарды қайта бөлу арқылы бүкіл
халықтың едәуір маңызды қажеттіліктерінің кешенін жеткілікті деңгейде
қанағаттандыру үшін мемлекет тарапынан тиісті шарттарды қалыптастыру; табыс
деңгейі бойынша орта класс деп аталатын, жалпы халықтың 70-80%-ын
құрайтын және қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ететін азаматтық
қоғамды әлеуметтік тұрғыдан қолдау жатады. Әлеуметтік бағдарлы экономиканың
қол жеткізген жетістіктері мен нәтижелерін бағалау үшін БҰҰ-да жалпылама
көрсеткіш – адами даму индексі шығарылды. Бұл көрсеткіш әр елде жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнім көлемі, 25 және одан жоғары жастағы адамдардың
білім деңгейі және күтілетін өмір сүру ұзақтығы секілді үш шаманың орташа
мәнімен анықталады.
Ресейлік экономистердің ойынша, монетаристердің тұжырымдарына сүйене
отырып, Ресейде нарықтық экономиканы қалыптастыру және дамыту кері
нәтижелер туғызды. Мұндай саясатты қолдану өндірісті тоқырауға жетеледі.
Академик Л.Абалкин айтып өткендей, мемлекеттің таза монетарлық әдістермен
экономиканы тұрақтандыруға ұмтылысы халықтың әлеуметтік бағасын (ахуалын)
едәуір төмендетті [35, 140-бет].
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде Ресейде монетарлық әдістердің
қолданылуына және мемлекеттің экономикаға араласу рөлінің әлсіретілуіне
америкалық экономист, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Тобин мынадай баға
береді: Кәсіпкерлік күш қолдану және зорлық-зомбылық көрсету арқылы
қорқытып алу кейпінде жүзеге асуы мүмкін. Өкінішке орай, қазір Ресейде
капитализмнің осындай түрі көркейіп келе жатқан секілді... Соңғы жылдары
өзімшілдіктің белең алуы және мемлекеттің бұған қауқарсыз қарауы ел
экономикасына кері әсерін тигізбей кетпегені анық. Мемлекет араласпаса,
барлық нәрсе ойдағыдай болады деп пайымдау – анархиялық тәртіптің түсінігі
ғана [36, 73-бет].
Қазіргі таңда қазақстандық экономикалық ғылымда да кәсіпкерлік
экономиканың мемлекеттік реттеусіз жұмыс істей алмайтыны мойындалған.
Мәселен, бұл туралы академик Н.К.Мамыров пен Ж.Ихданов былай дейді: ...бұдан
20 жыл бұрын экономикалық әдебиетте мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен
практикалық маңыздылығына жіте тоқталған кейнстік көзқарастарды қатаң сыңға
алып, толық экономикалық либерализмді қолдаған ғылыми көзқарастар пайда
болды. Алайда, бұл көзқарастар нарықтық экономикасы дамыған елдердің де,
дамымаған елдердің де шаруашылық өмірінде іс жүзінде дәлелденбеді. Ендеше,
бұл тәжірибе соңғы онжылдықтарда шаруашылық жүргізудің мейлі бір орталықтан
директивті жоспарлау үлгісін болсын, мейлі толық экономикалық либерализм
үлгісін болсын қолданудың кез келген кемшіліктерін ашып беруге бағытталған
теориялық көзқарастардың сәтсіздікпен аяқталатынын тағы бір рет аңғартты
[37, 10-бет].
Тарихи тәжірибеден байқалғандай, экономиканы дамытудың орнықты
шарттарын қалыптастыру үшін мемлекеттік реттеуді күшейту керек. Себебі,
құрылымдық қайта құру, дағдарысты жағдайдан шығу, экономиканың тиімділігі
мен бәсекеге қабілеттілігін көтеру мемлекеттің құрастырушы және бағыттаушы
қызметімен байланысты [38, 10-бет].
Ауыл шаруашылығы өндірісін қарастыра отырып, академик Е.Б.Байбараков
пен профессор М.И.Сигарев мынадай тұжырымға келеді: Агроөнеркәсіп
кешенінде және оның аграрлық саласында шаруашылық жүргізудің нағыз әрекет
етуші нарықтық механизмін құру үрдісін мемлекеттің баға белгілеу,
индикативті жоспарлау, қаржы-несие механизмін пайдалану, нарықтық
инфрақұрылымды қалыптастыру әдістерін қолдану арқылы реттеуінсіз жүзеге
асыру мүмкін емес [39, 39-бет].
Аграрлық ғылым саласындағы кейбір экономистер келесі пікірді алға
тартады: Экономиканың өзге салаларына қарағанда аграрлық секторда
классикалық нарықтық механизмдер баяу жүреді және сұраныс-ұсыныс, еркін
бәсеке, ресурстарды үнемдеу заңдары әрдайым жүзеге аса бермейді. Бұған
топырақтың құнарсыздығы, ауа-райы шарттарының қолайсыздығы, өндірістің
маусымдылығы, өндірілетін өнімнің биологиялық құрамының әркелкілігі, өнім
сатылатын нарықтардың өндіріс орындарынан алшақтығы, азық-түлік тауарларына
сұраныстың икемсіздігі секілді факторлар кері әсерін тигізеді. Мұндай
жағдайда мемлекеттік саясат нарықтық экономиканың принциптерін сақтай
отырып, мемлекеттік қолдау шараларының қажетті көлемін анықтау және оны
орындаудың оңтайлы механизмдерін әзірлеу үшін аграрлық саланың дамуын
теңгерімді реттеуге бағытталу қажет [40, 91-92 бб.].
Дегенмен, ХХ ғасырдың 70-80 жылдары жаңа әлемдік экономикалық дағдарыс
белең алды. Қай шаруашылық механизм жақсырақ – мемлекеттік (кейнстік) пе
әлде нарықтық (неоконсерваторлық) па деген сауал қайта туындады. Қос
механизм арасындағы алшақтық пен қарама-қайшылықты П.Самуэльсонның ұлы
неоклассикалық синтез мектебі жеңіп шықты. Ол қоғамдық мұқтаждықтарды
қанағаттандыруға қажетті мемлекеттік басқару мен жеке адамдардың жедел
өзгеретін, сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті нарықтық өзін
өзі реттеу механизмдерін бір-бірімен үйлестіретін аралас экономика
теориясын жасап шығарды.
Агроөнеркәсіп кешенін реттеу жүйесіне арналған және ауыл шаруашылығы
өнімдері нарығының жұмысын қолдауға айрықша мән беретін құқықтық негіздер
Агроөнеркәсіп кешенінің және ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу
туралы ҚР Заңында (08.07.2005 ж.) қарастырылған. Аталмыш заңда
агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу бағыттарына ауыл шаруашылығы
өндірісін республикалық және жергілікті бюджеттерден тікелей қолдау, сондай-
ақ ауыл шаруашылығы өнімдері, ауыл шаруашылығы шикізаттары және азық-түлік
тауарлары нарықтарының жұмысын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар тізімін
бекіту, т.б. міндеттер жатқызылып, маңызды ережелер қабылданған.
Жоғырыда айтылғандарға сүйене отырып, аграрлық секторды мемлекеттік
реттеудің негізгі шарттарына нарықтық, салалық, макро және
микроэкономикалық факторларды жатқызуға болады.
Сараптама көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы
өндірісін мемлекеттік реттеудің мазмұны, түрлері және ауқымы туралы
экономистер арасында пікір айырмашылығының болғанына қарамастан,
либеральдық және консервативтік бағыттағы экономистердің бәрі дерлік
кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық түрлері мемлекет тарапынан реттелуге
тиіс деген ортақ пікірді ұстанады.
Қазіргі экономикалық ғылымда кәсіпкерлік экономиканың мемлекеттік
реттеусіз жұмыс істей алмайтыны жаппай мойындалған. Бүгінде адам ең жақсы
реттейтін мемлекет – бұл ең аз реттейтін мемлекет деген пікірге
бойсұнбайды. [41, 183-бет]
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметтің қаржы-несие
қатынастары мен экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін әр
түрлі экономистер әркелкі түсіндіреді.
Атақты ғалым Ф.Котлер кәсіпкерлік қызметті реттеуге (яғни, мемлекеттік
реттеуге) арналған заңдар мен ережелерді шығарудың төмендегідей бірнеше
себептерін атап өтеді:
- фирмаларды бір-бірінен қорғау және әділетсіз бәсекенің алдын алу
қажеттілігі;
- тұтынушыларды әділетсіз кәсіпкерлік қызметтен (іскерлік тәжірибеден)
қорғау қажеттілігі. Котлердің пайымдауынша, кейбір фирмалар бақылаусыз
қалған жағдайда өнімдерді сапасыз өндіруге, өтірік жарнамалауға, көз жауын
алатын қаптамаларға орау және бағаны арзандату арқылы сапасыз өнімдерді
сатуға бейімделе бастауы мүмкін. Сондықтан, ол тұтынушы құқықтарын
қорғайтын әр бір жаңа заңның шығуы, бір жағынан –көптеген басшылардың ашуын
келтіргенімен, екінші жағынан – осы консюмеризм (тұтынушы құқығын қорғау)
соңғы 20 жылда ойлап табылған ең тиімді механизм екенін алға тартады
[42, 130-бет].
- қоғамның биік тұрған мүдделерін кәсіпкерлердің бейбастығынан қорғау
қажеттілігі [42, 130-бет]. Осы ережені түсіндіре келе Котлер кәсіпкерлік
қызметтің әрдайым өмір сапасын жақсартуға жағдай жасай бермейтініне және
қоршаған ортаның ахуалы нашарлаған сайын оны тиісті заңнамалармен қатаң
реттеу керектігіне назар аударады.
К.Р.Макконелл мен С.Л.Брюдің пікірінше, бәсекелестік жүйе мен нарықтық
механизм табыстың оңтайлы бөлінісін қамтамасыз ете алмайды, ал бұл байлар
үшін болмашы нәрселердің өндірілуіне және кедейлердің негізгі
мұқтаждықтарының қанағаттандырылмауына алып келеді. [43, 56-бет]. Осы
пікірді Р.Хейлбронер мен Л.Туроу былайша тұжырымдайды: егер табыс
бөлінісін нарықтық жүйе арқылы реттейтін болсақ, онда адамдардың аштан
өлері ақиқат [44, 211-бет]. Бұнымен П.Самуэльсон да келісе отырып:
Әдетте, тауарлар тұтынушылардың немесе долларлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz