Қазақстанда бір салалы қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

1.1 Бір салалы қалалардың әлеуметтік.экономикалық жағдайларын жақсартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Бір салалы қалаларды дамытуды басқарудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Бір салалы аумақтарды дамыту институттарын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

2 ҚАЗАҚСТАНДА БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Бір салалы қалалардың даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының кіші және моноқалалары ... ... ... ..36
2.3 Бір салалы қалалардың әлеуметтік дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ...42

3 ҚАЗАҚСТАНДА БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

3.1 Бір салалы қалалардың қысқа және ұзақ мерзімдік даму бағыттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48 Бір салалы қалалардың келешектегі тұрақты әлеуметтік.экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.3 Бір салалы қалаларды дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның көптеген қалалары, соның ішінде шағын, орта және бір салалы қалалары жоспарлы экономика кезеңінде құрылған. Сол кезеңдерде өнеркәсіптік өндірістің қарқынды дамуы және тыңайған жерлерді игерумен байланысты дамыды. Осы себептердің негізінде қалаларды екі мақсатты атқарымдық түрге: индустриалды және индустриалды-аграрлық деп екіге айыруға болады. Шағын қалалардағы тұрғындардың өмір сүру тәсілдері мен негізгі түрлерін айқындауда осындай бөліп қарастыру маңызды деп түсіндірілді.
Қазақстанның шағын және бір салалы қалаларды дамыту және оның экономикалық қалыптасуына ғылыми талдау жасау ерекше маңызды.
27 қаңтар 2012 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің халыққа Жолдауында Үкіметке біртекті қалаларды дамыту және жергілікті басқару тұжырымдамасын әзірлеуді тапсырды.

1. Назарбаев Н.А. «Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана». Послание Президента Республики Қазақстан народу Казахстана. 27 января, 2012 г.
2. О`Салливан «Экономика города»./Пер. с англ. – М.:ИНФРА-М, 2002. - 706с.
3. Chauncy Harris D. A functional classification of cities. – In: The United States. Geographical Review. New York, 1943, р. 86-99.
4. Chauncy Harris D. The cities of the Soviet Union, United States Review. New York, 1945, 1975, р. 107-121.
5. Хореев Б.С. Проблемы городов (урбанизация и единая система расселения в СССР) – М.: Изд. «Мысль», 1975. - 428 с.
6. Морозова Т.Г., Иванова Н.В., Комов В.Э., Соркина Т.Ф., Тупчиенко В.А. Городское хозяйство: Учебное пособие. – М.: Вузовский учебник: - ИНФРА-М, 010. - 361с.
7. Искаков У.М. Города Казахстана: проблемы социально-экономического развития – Алматы: «Наука», 1985. – 160с.
8. Долгосрочная стратегия развития города Актобе. -Алматы: 2010. -560 с.
9. Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева на XIII съезде Народно-демократической партии «Нур Отан» от 11 февраля 2011 года. //«Казахстанская правда», 12 февраля 2011.
10. Основные направления развития и размещения производительных сил Казахстана на период до 2015 г. - Алматы: РГП «Институт экономических исследований», 2002. – 656 с.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

1 БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..7

1.1 Бір салалы қалалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларын
жақсартудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7
1.2. Бір салалы қалаларды дамытуды басқарудың әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Бір салалы аумақтарды дамыту институттарын қалыптастырудың
шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21

2 ҚАЗАҚСТАНДА БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Бір салалы қалалардың даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 28
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының кіші және
моноқалалары ... ... ... ..36
2.3 Бір салалы қалалардың әлеуметтік дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ...42

3 ҚАЗАҚСТАНДА БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48

3.1 Бір салалы қалалардың қысқа және ұзақ мерзімдік даму бағыттарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48 Бір салалы қалалардың
келешектегі тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Бір салалы қалаларды дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..79

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...82

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның көптеген қалалары, соның
ішінде шағын, орта және бір салалы қалалары жоспарлы экономика кезеңінде
құрылған. Сол кезеңдерде өнеркәсіптік өндірістің қарқынды дамуы және
тыңайған жерлерді игерумен байланысты дамыды. Осы себептердің негізінде
қалаларды екі мақсатты атқарымдық түрге: индустриалды және индустриалды-
аграрлық деп екіге айыруға болады. Шағын қалалардағы тұрғындардың өмір сүру
тәсілдері мен негізгі түрлерін айқындауда осындай бөліп қарастыру маңызды
деп түсіндірілді.
Қазақстанның шағын және бір салалы қалаларды дамыту және оның
экономикалық қалыптасуына ғылыми талдау жасау ерекше маңызды.
27 қаңтар 2012 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің
халыққа Жолдауында Үкіметке біртекті қалаларды дамыту және жергілікті
басқару тұжырымдамасын әзірлеуді тапсырды.
Үкіметке агломерацияны дамыту бағдарламасын қабылдау қажет бір салаға
немесе бір кәсіпорынға тәуелді шағын қалаларды дамыту бұл басқа бір мәселе
[1]. Сонымен қатар Елбасы шағын қалаларды дамытудың мақсатты бағдарламасын
әзірлеуді, яғни нақты қала экономикасын әртараптандыру және әлеуметтік
сфераны дамытудың іс-шараларын қарастыруды нақты тапсырды.
Шағын және бір салалы қалалардың мәселелерін шешуде кешенді іс-
әрекеттер керек. Біріншіден, көбінде олар әлеуметтік-аумақтық құрылым
ретінде қалыптасады. Екіншіден, оларда тәжірибе көрсеткендей, үлкен
қалалардағы сияқты көп атқарымдық деңгейде емес, экономикалық және
әлеуметтік сфера арасындағы қарама-қайшылықтар мен үйлеспеушіліктердің
нақты бедерлі пішімінде, ал үшіншіден олардың қалыптасуы мен дамуында
әлеуметтік-экономикалық факторлар интеграциялық түрде үлкен қала
орталықтарымен, ауылдық аудандармен өзара байланыс деңгейімен айтарлықтай
дәрежеде әсер етеді. Кешенді тәсілдерді қолдану арқылы тұрғындардың өмір
сүру деңгейіндегі өзгерістерді ескере отырып, оларды дамытудағы келеңсіз
жағдайлардың алдын ала отырып, болашақта іс-шараларды іс жүзіне іске
асыруға мүмкіндіктер береді.
Аймақтағы қалыптасқан базалық салалардың әсерінен және оның құрамдас
бөлігін құрайтын кәсіпорындардың ықпалынан шағын қалалар құрылады және
дамиды. Еңбек қызметтерін сфера бойынша бөлу тұрғындардың әлеуметтік-
кәсіптік құрамын құрауда әлеуметтік-экономикалық шарттар мен факторлар
олардың функционалдық бағыттылығын анықтайды.
Дегенмен, қазіргі уақытта отандық және шетелдік теориялар мен
тәжірбиеде шағын және бір салалы қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерін әлі де жетілдіру қажет. Бұл зерттеулерді толыққанды тереңдетіп
жүргізу қажет. Көбінде жергілікті басқару қызметінің тиімділігін бағалау
мәселелері, қала экономикасын әртараптандыру шешілмеген, сондай-ақ біртекті
қалалардың даму стратегиясын жүзеге асыру мониторингінің әдістемесін
дамытуды талап етеді. Қалақұраушы кәсіпорындардың құрылымдық өзгертуде,
кешенді стратегиясын жасауда теориялық және әдістемелік аспектілерін әрі
қарай жетілдіруді қажет етеді. Аса ғылыми және тәжірибелік маңызы бар
мәселелердің шешілмеуі, бір салалы қалалардың дамуын тиімді басқару жалпы
және аймақ көлемінде экономика үшін, жалпы жиынтық бойынша аймақтың
экономикасына әсері туралы ізденіс зерттеудің маңыздылығын айқындайды.
Аймақтағы шағын және біртекті кәсіпорындардың болуы экономикаға оң
әсерін тигізеді, ал моноқалалардың болуы белгілі бір дәрежеде қауіпті.
Қазіргі таңда Қазақстанда 27 елді мекен моноқала мәртебесіне ие.
Олардың көпшілігі дағдарыстың әсерінен жапа шекті. Сондай-ақ жалпы
Қазақстан моноқалаларының жалпы саны 1,53 млн адамды, немесе қала халқының
16,8% құрайды. Олардың ішінде 16 қала тиісті аудандардың әкімшілік
орталықтары, ал 11 аудан орталықтарына жатпайды.
Моноқалалардың құрылуы мен дамуын зерттеу сұрақтары бойынша әр түрлі
уақытта ғалымдар жан-жақты пікірлер айтқан. Бір салалы қалаларды интенсивті
түрде зерттеу кенестік дәуір кезеңінде белең алған. 1966 жылдан бастап
бұрынғы Кеңес Үкіметінің аумағында 500 қаланың іртетасы өндірістік
кәсіпорындардың негізінде қаланған.
Дегенмен қазіргі таңда отандық және шетелдік теория мен іс-тәжірибеде
қалыптасқан шағын және бір салалы қалалардың әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан дамытуды басқару мәселелерін әрі қарай жетілдіру қажет. Атап
айтқанда, жергілікті органдардың басқару қызметінің қала экономикасын
әртараптандыру бойынша тиімділігін бағалаудың қордаланған мәселелері
шешілмеген. Бұл бір салалы шағын қалаларды дамыту стратегияларын іске
асырудың мониторингін жүзеге асыру әдістемесін дамытуды талап етеді. Қаланы
құраушы кәсіпорындарды қайта құрылымдаудың және дамытудың кешенді
стратегияларын қалыптастырудың теориялық және әдістемелік аспектілерін одан
ары қарай дамыту қажет. Бұл аса маңызды ғылыми және теориялық мәселелердің
шешілмеуі, аймақтың және тұтас елдің экономикасы үшін бір салалы шағын
қалаларды дамытуды тиімді басқарудың маңыздылығымен және зерттеу
тақырыбының өзектілігімен шарттастырылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Батыстың экономика ғылымында қаланың
жалпы теориялық даму мәселелерінде экономистер А. Вебер, А. Леша, Ле
Корбюзье, Дж. Фридман, А. О'Салливан және басқалардың еңбектерінде Urban
economics ғылыми бағытына жол салған болатын. Кеңес дәуіріндегі ғылымда
қаланы дамыту теориясының негізін қалаушы Л.А. Велихов, ал қаланың даму
аспектілері және жеке мәселелері Т.Агафонов, Н.А. Аитов, Н.И. Блажко, М.В.
Борщевский, С. В. Григорьев, А.В. Грузинов, А.Э. Гутнов, Г.М. Лаппо, В.В.
Финагин және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Қазіргі кезеңдегі ғылымда қалалардың экономикалық моноорталығы оларды
типологиялық топтастыру өлшемдерін құруда үлкен үлес қосқан ғалымдар Н.И.
Горин, В.Н. Лексин, В.В. Любовный, А.А. Нещадин, А.Н. Швецов, Р.И. Шнипер
және т.б. Мұндай қалаларды дамыту стратегияларын жасаумен Е.Г Анимица, Е.Е.
Горяченко, М.Н. Пушкарев, И.Д. Тургель және т.б. сынды ғалымдар айналысты.
Қазақстанда моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерімен
Б.С.Мырзалиев, С.С.Еспаев, Б.А.Жүнісов, С.С.Ыдырыс, Г.Ж.Азретбергенова және
тағы басқа ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бір салалы қалалардың әлеуметтік-
экономикалық дамуына тиімді нәтижелер беретін зерттеулер жүргізу. Аталған
мәселені шешуде мына міндеттер қойылды:
- бір салалы қалаларды басқаруды дамытудың теориялық-әдістемелік
басқару негіздерін зерттеу;
- бір салалы аймақтарды дамыту инситуттарын қалыптастырудың
әдістемелік негіздерін бағалау;
- Қазақстандағы бір салалы қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму

деңгейін анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы шағын және бір салалы қалалардың
экономикалық даму деңгейіне баға беру;
- Қазақстандағы бір салалы қалалар дамуының негізгі бағыттарын
жетілдіру бойынша ғсыныстар жасау.
Зерттеу пәні. Қазақстанда бір салалы қалалардың әлеуметтік дамуын
ғылыми негіздеу барысында пайда болатын экономикалық қатынастарды зерттеу
болып табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақстанның бір салалы қалалары.
Зертттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеудің
методологиялық негіздеріне ҚР заңдары, Президент жолдаулары, статистика
мәліметтері, теориялық бөлімінде ой қозғаған шетелдік және отандық ғалым-
экономистердің және мамандардың ой-пікірлері мен еңбектері қолданылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БІР САЛАЛЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ

1.1 Бір салалы қалалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларын
жақсартудың теориялық негіздері

Қала - өндірістік, шаруашылық-ұйымдастырушылық, басқарушылық, мәдени,
көліктік және басқа да (ауылшаруашылығынан басқа) атқарымдары бар өте үлкен
елді мекен. Мұнда тұрғындардың көпшілігі ауылшаруашылығынан тыс бөлікте
жұмыс атқарады.
Жалпы қазіргі таңда әлем үлкен қалалардың пайда болуына алаңдауда.
Ғалымдар бұл үрдісті урбанизация деп атайды. Соңғы жылдары қала туралы
ғылымның кескіндері пайда бола бастады. Ежелгі грек философы Аристотель
қала тұрғындарының бір алаңда жиналып, бір-бірімен танысып, ой-пікірлерімен
және шешімдерімен бөліспеуі үшін әрбір қаланың тұрғынын 10 мың адаммен
шектеуді ұсынған.
Шығыстың ойшылы Әл-Фараби әлеуметтік-саясат құрылымы жайлы мінсіз
ойларын жетілдіруде қала надан, адамгершіліксіз, алдамшы тұратын тұрғындар
ауқаттылықта мен байлықта өмір сүруге қажетті құрал ретінде емес, қалаларда
әр-түрлі тұрғындардың өмір сүретін ортасы ретінде қарастырады. Үлкен
қалаларды орталықсыздандыру идеясын алғашқы болып ағылшын ғалымы Эбенезер
Говард (1850-1928жж.) өзінің Қалалар - болашақтың бағы атты ғылыми
еңбегінде ұсынған. Осындай қалаларға үлкен қалалардағы тұрғындар, яғни,
тұрғын үйдің шарттарынан сығылған, ластанған ауа-райы мен шудан құтылғысы
келетін тұрғындар қоныстанады деп ойластырған.
Утопиялық социализмнің өкілі Т.Мор (1478-1535) Мемлекеттің жақсы
орналасуы туралы атты кітабында қала мен ауылдың арасындағы айырмашылықты
жойып, ол жердегі тұрғындарды тепе-теңдікте қоныстандыру идеясын ұсынған.
Коммунистік утопияны құрушы Т.Кампанелла (1568-1639) Күн қала еңбегінде
ойдағыдай қала тұжырымдамасын ұсынып, ол жерде жекеменшік болмайды және
жалпы еңбек басқарады деп қарастырған. Қоныстандырудың одан кейінгі
мәселелері бойынша Ж.Ж.Руссо (1712-1778 ж.ж.), социалист-утопистер Р.Оуэн
(1771-1858 ж.ж.), Ш.Фурье (1772-1837 ж.ж.), Э.Кобе (1778-1855 ж.ж.) және
т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Ауыл мен қаланың қоныстануы бойынша қарама-қайшылықтардың шиеленісуі
мәселелеріне шетелдік әлеуметтанушылар, экономистер, философтар және басқа
да ғалымдар көңіл бөлген.
Қазақстанның үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы
бойынша, еліміздің аймақтары мен қалаларын дамытудың кең ауқымды жұмыстар
бағдарламасын Қазақстан Президенті өзінің халыққа Жолдауында атап көрсетті.
Қала - үлкен ғылыми-өндіріс ошағы, сондай-ақ инновациялық және
технологиялық байланыстардың орталығы. Қазақстандық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі қалалардың индустриалды-инновациялық әлеуетін тиімді
пайдалануына, дұрыс таңдалынған стратегия мен бағытты анықтауына және
олардың дамуына тәуелді. Үдемелі индустриалды-инновациялық даму
бағдарламасын іске асыру ҒТП шарттарында қалаларды реттеуде, соның ішінде
үлкен қалалардың өсуін шектеу, шағын және орташа қалалардың экономикалық
белсенділігін арттыру аймақтарды дамытудағы және әлеуметтік мәселелерді
шешу мүмкіндіктеріне атсалысады.
Әлемде қала тұрғындарының үлесі аса жылдамдықпен өсуде. Тек 1990 жылы
АҚШ тұрғындарының 75% қала типті елді мекендерде қоныстанған, ал бұл
көрсеткіш 1800 жылы небәрі 6% құраған болатын. Мұндай қарқынды урбанизация
өндірістік революциямен тығыз байланысты, сондай-ақ техникалық прогрестің
де үлкен әсері болды [2, б.1].
1943 жылы американдық ғалым Чонси Д. Гаррис АҚШ-тың алғашқы 1940 жылғы
санақ бойынша 25 мың тұрғыннан асатын 377 қаланың классификациясын
әзірлеген [3, б.86-99]. Біршеше жылдан кейін де ол, КСРО-дағы қалалық елді
мекендерінді классификациялауда осы әдісті қолданған болатын [4, б.107-
121].
КСРО-да социализмнің жеңісінен кейін, тұрғындардардың жер игеруден бас
тартуы және индустриалды тұрғындардың өсуі, әсіресе қала тұрғындарының саны
артты. 1917 жылы қала тұрғындарының саны жалпы ел тұрғындарының 18%-ын
құрады, 1959 ж. – 48%, 1970 ж. – 56%, КСРО-ның құлау кезеңінде – 66%. Жалпы
КСРО-да (20 мың тұрғыннан кем) шағын қалалар басым болды: жалпы қалалар
құрамындағы олардың үлесі 50% шамасында [5, б.9]. Қазіргі таңда Ресейдің
қалаларында тұрғындар саны 73%, ал Европада қала халқы 90%-ды, жалпы әлемде
50% құрайды. БҰҰ-ның болжамы бойынша қала түсінігінің ұлттық шекті мәні
2025 жылға қарай, жалпы әлемдегі тұрғындардың 61%-ын (5065 млн. адам)
құрайтын болады [6, б.8].
Әлемдегі әлеуметтік-экономикалық ахуал, көп мемлекеттердің нарықтық
экономикасы урбанизация үрдісін жаңа белеске шығарды. Әрбір мемлекеттегі
қала тұрғындары Германияда – 90%, Швецияда – 83%, Аргентинада – 83%,
Уругвайда – 82%, Австралияда – 75%, АҚШ-та – 80%, Жапонияда – 76%.
Миллионер қалалармен қатар агломерациялар немесе мегаполистер тез арада
өсуде.

Мегаполис (мegas - большой + рolis – город) – бірнеше қалалық
агломерациялардың қосылуының негізінде пайда болатын үлкен қалалар.

Қазіргі таңда әлемде 20 алып агломерациялар мен мегаполис-қалалар бар,
ал 1900 жылы осы сияқты қалалар Лондон мен Нью-Йоркта ғана болған. Мысал
ретіндегі мегаполистер: Бостон-Вашингтон 40 мың адам, Лос-Анджелесте (17
млн.), АҚШ: Сан-Францискода (8 млн.), Мексика: Мехикода (24 млн.) Бразилия:
Сан-Паулуда (23 млн.). Европада маңызды агломерациялар құрылды: ФРГ-де Рейн-
Рурск (11 млн.); Ресейде: Москва (10 млн.); Нидерландта Рандстад Холланд (7
млн.); Жапонияда Токиода (60 млн.), Үндістанда Калькутта (16 млн.) және
Мумбай (15 млн.); Қытай: Шанхай (14 млн.).

Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде, әсіресе, экономикасы
дамыған елдерде, қала халқының саны жалпы халық санының 85-90% құрайды. БҰҰ-
ның болжамына сүйенсек, 2020 жылдарға қарай қала тұрғындары жалпы
тұрғындардың 55%, ал 2050 жылы жер шарының 85% қала тұрғындары құрайтын
болады деп күтілуде.

Кеңес заманындағы әдебиеттерде заманауи қалаларды өзін-өзі басқаратын
елді мекен ретінде қарастырып, тұрғындарының саны шартты көрсеткіштерден
жоғары болса (мысалы, Францияда – 2 мың, Түркияда – 10 мың, Ганада – 5 мың,
Кенияда – 2 мың, Тунисте – 1 мың адам) [7, б.12].
Жеке мемлекеттерде (Италия, Чили, Гватемала) қала анықтамасы тағы да
көбірек айқындалады. Өлшем сапасына тұрғындардың тығыздығы, құрылыстың
қарқындылығы, ауылшаруашылығы саласынан тыс қызметтермен тұрғындардың
айналысуы. Қала ұғымының түсіндірмесінің көп қырлылы ғына қарамастан,
олардың кез келгенінің ішінде тұрғындардың сандық көрсеткіші басты
көрсеткіш ретінде қарастырылады.
БҰҰ-ның басылымдарында қалалардың мәліметтерін салыстыру мақсатында
агломерациялар алынады, егер олардың тұрғындарының сандық көрсеткіші 20
мыңнан кем болмаса [7, б.12]. Швецияда егер де тұрғындардың саны 200 мың
тұрғынды құраса, ондай елді мекен қала болып саналады, ал Жапонияда – 50
мың тұрғынды құрайды [6, б.12].
Қалатану әдебиеттерінде шағын немесе моно қаланың сандық өлшемін
анықтау сұрақтары әлі күнге дейін нақтыланбаған. 1960 жылдардағы
Ф.М.Листенгурт, И.М.Смоляр және В.Г.Давидовичтің еңбектерінде 20 мың
тұрғыннан аспайтын қалаларды шағын қалалардың қатарына жатқызды. Одан
кейінгі жылдары Б.С.Хорев қаланың сандық көрсеткішін 50 мың адамға дейін
ұлғайтқан, бірақ 20 мың тұрғыны бар қалаларды ерекше дамытудың қажеттілігін
мойындаған.
Бұрынғы Кеңес одағындағы МемҚұрылыстың сол кезеңдегі белгілеуі
бойынша, сондай-ақ бұл көзқарас жалпы қалалардың қабылданған
классификациясымен сәйкес келді. Кейбір зерттеулерде көрсетілген шекті
мәннен көрсеткіштердің асып кеткені туралы да мәліметтер кездеседі. Біздің
көзқарасымыз бойынша, белгіленген анықтамалар шартты түрде белгіленуі
қажет, себебі шағын қалалардың өткір мәселелері тұрғындардың санының көлемі
талабымен анықталмайды.
Урбанизация талаптарының артуына орай еңбек қосымшасы сферасының
мазмұны шарттарына сәйкес мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетудің деңгейі мен
сапасының талабына байланысты осы көрсетілген мәселелерде өзгеріп отырады.
ТМД бойынша қала мәртебесіне қатысушылар, елдімекен тұрғындарының
санының ең төменгі шегін анықтау тетіктері әзірленбеген, осы себептерге
байланысты белгілі бір дәрежеде халық шаруашылық және аймақтық заңдылықтар
бойынша көрсетілген категориядағы қалалардың ара жігін анықтауда қиындықтар
туындауда. Мысалы Ресейде қала халқының ең төменгі сандық көрсеткіші 12 мың
адам, ал Украина, Өзбекстан, Молдова, Кырғызстан мен Тәжікстанда - 10 мың
адам, Қазақстанда, Латвияда, Арменияда, Түркіменстанда және Эстонияда – 8
мың адам, ал Белоруссияда - 6 мың адам, Грузияда, Азербайжанда - 5 мың
адам, Литвада сандық көрсеткіш анықталмаған. Көптеген посткеңестік тәуелсіз
мемлекеттерде заңнамада көрсетілген көрсеткіштерден төмен халқы бар қалалар
бар.
Бірақ, қазақстандық мамандардың пікірінше, елді мекендерді қалаға
айналдыру үшін, тек бір қатарлы емес шаруашылық құрылымы және адамдар
арасында интенсивті түрде қарым-қатынаста халықтық әлеует болуы тиіс,
тұрғындардың бастапқы саны 20-25 мың адамды құрауы қажет.
Белсенді халықтың пайызының міндетті түрде еңбектің индустриалды
түрімен айналысуы міндетті емес. Бұл жерде сол немесе басқа шағын қалалар
өндірістерінің экономикалық және аймақтық шарттарына басты назар аудару
керек. Мысалы, бір белгіленген шектеуде өндірістік, көлікті-өндірістік,
аграрлық қалаларды бір деңгейде қарастыруға болмайды. Егер көліктік және
агроөндірістік бағытты қалаларға қарағанда, еңбекке белсенді халық еңбектің
индустриалды түрімен айналысса, заңды түрде таза индустриалды шағын
қалаларда орын алады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 27 елді мекен моноқала мәртебесін алған.
Олардың көпшілігі дағдарыстан кейін зардап шекті. Жалпы алғанда осы сияқты
қалаларда Қазақстанда 1,53 млн. тұрғын мекендейді немесе еліміздің жалпы
қала халқының 16,8%-ын құрайды. Олардың ішінде 16 қала белгіленген
аудандардың әкімшілік орталықтары, 11 қала аудан орталықтары болып
саналмайды.
Шағын және бір салалы қалалардағы тұрғындардың өмір сүру шарттары және
өндірісті құру процесі қоғамдық еңбек бөлінісі (ауыл, аудан, облыс,
республика) деңгейінде белгіленген аймақтарда белгілі жүйеде олардың
шарттарының орындалуы, жалпы халық шаруашылық кешендерінде орындалады. Бұл
функциялар өндірістің қала құраушы немесе қала құраушы базасын құруда
экономикалық мамандану түрінде болады.
Қалақұраушы база ережеге сәйкес, бірнеше (кейде жалғыз) кәсіпорынның
іріленуінен тұрады, бұлар өндірістің тиесілі аумақтарда негізгі құрал-
жабдықтарын шоғырландырады, осы себепті еңбекке жарамды тұрғындарды
өздеріне тартады. Қала құраушы базаның дамуын кешенді түрде қамтамасыз ету
үшін кәсіпорын қорының қамтамасыз етілуіне сәйкес мамандану мазмұны бойынша
қаланы жеке жүйе ретінде дамытады.
Жергілікті өндірістерге қызмет ететін шағын кәсіпорындар қалаға қызмет
етуші сфераны ғана құрайды, бұлар экономикалық және еңбек ресурсының
әлеуеті қала құраушы кәсіпорындармен салыстырғанда шағын болады, сондықтан
да қала аумағындағы әлеуметтік дамуға аса әсері жоқ.
Сөйтіп, қалалардың категориясын қарастырғанда қала өндірістік
қатынастардың ерекше пласт (түрі), қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесінде осы
қалалардың функционалдық мамандануы ортаға шығады. Шағын қалалар аясындағы
аз ғана шағын кәсіпорындар тұрғындарды жұмыспен қамтуда, қызмет беруде
монополист ретінде әрекет етеді, сонымен қатар оның әлеуметтік құрылымын
лимиттенген, тарылған түрде алдын ала анықтайды. Ең бастысы осы
кәсіпорындардың қорларының есебінен әлеуметтік дамуға, әлеуметтік-
инфрақұрылымның қосалқы жүйесін құруға мүмкіндік береді. Сондықтан да шағын
және бір салалы қалалардың өмірлік іс-әрекеттері, басқа үлкен қалаларға
қарағанда, қалақұраушы базаның атқарымдылығына тәуелді болады.
Бірақ басқа бір тараптан, шағын және моноқала үлкен қалаларға
қарағанда әлеуеттік басымдылыққа ие. Оған кіретіндер: қоршаған ортаның
ластануының өте төмен деңгейі, өмір ритмінің аса жоғары емес дәрежесі,
дағдарысты болдырмайтындай ахуал; жалпы тұрғындардың ортақ қолданатын
объектілерін жаяу жүріп пайдалану мүмкіндігі; үзілістік қызметтің
белсенділігіне жақсы шарттардың қалыптасуы. Қала халқының өмір сүру салты
органикалық тұрғыдан толығуы мүмкін және ішінен ауылдық элементтермен
(тұрмыс салты немесе шағын қалалардың өндірістік және ауылға әлеуметтік
қызмет көрсетуге бағытталуы, ауыл халқының қала өмір салтына басымдылық
беруіне жеткізеді, олардың қызмет ету алаңдарының жан-жақты және мазмұнды
болуына атсалысады.
Шынында шағын және моноқала үшін алғашқы мазмұнды мәселе -
өндірістерді теңгерімді және кешенді өлшемді орналастыру. Сапалы негізгі
фактор ретінде экономикалық мамандану органикалық тұрғыдан қала құраушы
сферадағы еңбегімен тығыз байланысты, осы салада қала халқы негізгі
еңбегінің нәтижесін пайдалануда және иеменденуде өзінің қызығушылығын
танытуы қажет. Бірінші кезекте есептерде осы өзара байланыс тәжірибеде
жетпейді сондықтан да көбінде, жергілікті тұрғындар істі жүзеге асыратын
тұрғындар ретінде танылмайды.
Бір салалы қала - бұл қалалар еңбекке жарамды тұрғындардың негізгі
бөлігі қала құраушы бір немесе бірнеше кәсіпорындарда жұмыс жасайды.
Ережеге сәйкес, олар бір салалы болады. Жалпы алғанда, қалада өтетін барлық
іс-шаралар барлық экономикалық, әлеуметтік үрдістерді анықтайды. Қазақстан
Республикасында моноқалалар мәртебесін анықтайтын нормативтік құжаттарды
әзірлеушілер қазіргі моноқалалар классификациясын келесі түрде анықтаған:
шикізат секторындағы бір немесе бірнеше қалақұраушы кәсіпорындардың болуы
қазақстандық тәжірибеде қалақұраушы кәсіпорындардың біреу немесе бірнеше
өнеркәсіптік өндірістің көлемі жалпы қала өндірісінің 20%-ын құрайды, ал
қарақұраушы кәсіпорындарда қала тұрғындарының 20%-ы жұмыс жасайды.
Индустриалды революция кезеңінде барлық елдерде, соның ішінде
Қазақстанда да мономаманданған қалалық өнеркәсіптік мекендері пайда болды.
Бір профилді (моносалалы, мономаманданған) қала дегеніміз экономика
құрылымында бір ғана сала, әдетте географиялық жағдаймен немесе тарихи
шарттарда қалыптасады. Бір салалы қалалар келесі нышандар бойынша
сараланады: бір салада бір типті бір немесе бірнеше кәсіпорындардың болуы.
Қаладағы басқа кәсіпорындар тұрғындардың қажеттілігін немесе ішкі
қажеттілігін қамтамасыз етеді; қала бюжеті бір немесе бірнеше
кәсіпорындардың қызметінің кірісіне тәуелді; қала тұрғындарының жұмыспен
қамтылу сферасының өте төменгі деңгейде әртараптандырылуы; басқа да үлкен
қалалардан алшақ орналасуы немесе сыртқы ортамен байланысты қамтамасыз
ететін инфрақұрылымының болмауы.
Қаланың бір салаға мамандануы сыртқы ортаның өзгерістеріне әлсіздік
танытады. Қазақстандағы бір салалы қалаларды ұзақ мерзімді стратегиялық
дамытуға негізделген мәселелер қазіргі уақытта басқарудың теориясы мен
тәжірибесінде өзінің деңгейінде орындалмай тұр. Бұл қалаларды дамыту
стратегиясын әзірлеу мен іске асырудағы әдіс пен әдістемелік негіздерін
дайындаудың құндылығын арттырады.
Шағын және бір салалы қалалардың дамуы мен экономикалық қызметтерін
зерттеу мәселелерінде ғалымдар әр түрлі уақытта басқа түрлі зерттеулер
жүргізген.
Ең интенсивті түрде бір салалы қалаларды зертеу кеңестік дәуірге тән.
Қазақстанда шағын қалаларды дамытудың ғылыми-теориялық әдістемелік
және тұжырымдамалық мәселелерін зерттеу жоқтың қасы. Қазақстандық ғалым-
экономистер Б.Мырзалиев, Б.Жүнісов және Н.Балқияевтың ғылыми еңбектерінде
шағын қалаларды дамытудың жеке экономикалық мәселелері қарастырылған және
еліміздегі бір салалы қалаларды зерттеу мүлдем болмаған.
Адамдардың әр түрлі көзқарасы республикадағы моноқалардың саны туралы
тақырыптан басталады. Экономикалық даму және сауда министрлігінің
дайындаған моноқалаларды дамыту концепциялық бағдарламасына сәйкес,
еліміздегі моноқалалардың саны 27. Қазақстанда барлығы 87 қала бар, егер де
олардан облыс орталықтарын, Алматы, Астана және Байқоңырды алып тастасақ,
онда қалған 70 қалаға моноқала деген анықтама береміз. Осы қалалардың
әлеуметтік-экономикалық жағдайлары зерттелмегендіктен қала құраушы
кәсіпорындардағы жұмыс берушілер мен жұмысшылардың арасында еңбек
қатынастарында шиеленіскен жағдайлар жиі туындайды.
Өкінішке орай, қазақстандық тәжірибеде шағын қала және
моноқалаларға ғылыми-теориялық және әдістемелік түсініктеме әлі
қалыптаспаған.
Батыстың экономика ғылымында қаланың жалпы теориялық даму
мәселелерінде экономистер А. Вебер, А. Леша, Ле Корбюзье, Дж. Фридман, А.
О'Салливан және басқалардың еңбектерінде Urban economics ғылыми бағытына
жол салған болатын. Кеңес дәуіріндегі ғылымда қаланы дамыту теориясының
негізін қалаушы Л.А. Велихов, ал қаланың даму аспектілері және жеке
мәселелері Т.Агафонов, Н.А. Аитов, Н.И. Блажко, М.В. Борщевский, С. В.
Григорьев, А.В. Грузинов, А.Э. Гутнов, Г.М. Лаппо, В.В. Финагин және т.б.
еңбектерінде қарастырылған.
Қазіргі кезеңдегі ғылымда қалалардың экономикалық моноорталығы оларды
типологиялық топтастыру өлшемдерін құруда үлкен үлес қосқан ғалымдар Н.И.
Горин, В.Н. Лексин, В.В. Любовный, А.А. Нещадин, А.Н. Швецов, Р.И. Шнипер
және т.б. Мұндай қалаларды дамыту стратегияларын жасаумен Е.Г Анимица, Е.Е.
Горяченко, М.Н. Пушкарев, И.Д. Тургель және т.б. сынды ғалымдар айналысты.
Бірақ көптеген зерттеулер мен әзірлемелерде бір салалы қалалардың
(әсіресе ұзақ мерзімдерде) тұрмыстық өмірдің экономикалық базасында орын
алған келеңсіз жағдайлардың алдын алуға немесе әсерін азайтуға болатын
мәселелердің нұсқалары анықталмаған.
Осы түрдегі қалалардың ұзақ мерзімдегі дамуын болжау толықтыру және
жаңа тетіктерді жетілдіру мәселерінде жағдайларды жинақтап, талдап қорыту
маңызды мақсат болып табылады.

2013 жылдың аяғында Қазақстанның 84 қаласында 8,9 млн. (55,3%), ауылды
жерлерде – 7,5 млн. адам (44,7%). 1926 жылы Қазақстанда қала типтес елді
мекендер мен қалалардың саны 44, ал 2009 жылы 325-ті құрады. Қазақстан
Республикасының Президенті дәстүрлі халыққа Жолдауында 2020 жылға қарай
еліміздегі халық саны 18 миллионды құрайды деген болжам айтқан болатын.
Ғалымдардың болжамына сүйенсек, елімізде 2050 жылға қарай қала халқының
жалпы тұрғындардың 70 пайызын құрайды. Қазақстанда агломерация процесі
Алматы қаласының айналасында, бастапқы сатысында қалыптасуда. Бұл
үрдістердің кең көлемде белең алуы Алматының айналасындағы спутниктік
қалаларда тұрғындардың санының артуымен, сондай-ақ жаңа қалалардың пайда
болуы және оңтүстік астанамен бірге Қапшағай, Талғар, Есік, Қаскелең және
де басқа қалалардың бірігуімен байланыстырамыз.

Қала тұрғындарының саны бойынша еліміздегі көшбасшы қала Алматы
(1365,1 мың. адам), одан кейін қала халқының саны бойынша еліміздің бас
қаласы- Астана қаласы, бұл жерде соңғы он жылдың көлемінде қала халқының
саны аса үлкен қарқынмен 289 мыңнан 747,7 мың адамға өскен. Одан кейінгі
орынды Шымкент қаласы алады (567 мың), Қарағанды қаласы (565,6 мың.),
Павлодар (495,6 мың. адам) тұрғындарды құрайды.
Шымкент қаласының жарқын болашағы бар деп айта аламыз. Еліміздің
президенті 2014 жылғы халыққа Жолдауында Шымкент пен Ақтөбе қалаларын
мегаполиске айналдыру туралы ой айтқан болатын, осының негізінде соңғы он
жылдың көлемінде қала халқының саны 150 мың тұрғынға артқан. Қазақстанның
индустриалды орталығы Қарағанды қаласы ХХ ғасырдың 90 жылдарға дейін
еліміздің екінші қаласы болып келген, қала халқының саны жақсы жағына қарай
өскен, төмендегідей өзгерістерге ұшыраған (1970ж. – 523 мың., 1979ж. – 572
мың., 1989ж. – 657 мың., 1999ж. – 409 мың., 2009ж. – 566 мың). Еліміздегі
тағы бір тұрғындардың көңілінен шыққан қала Ақтау қаласы, қазіргі таңда
тұрғындарды өзіне көптеп тартуда, тұрғындар саны 280 мың адамды құрайды.
Біздің еліміздің астанасы - Астана қаласының миллионер қала атануына
үлкен мүмкіндігі бар. Ғалымдардың болжамына сүйенсек, осы жүзжылдықта бас
қала Астана миллионер қала атанады деп болжайды. Осындай мүмкіндіктерге
Шымкент пен Павлодар қаласы да ие. Шахтерлер қаласы Қарағанды қаласы қала
халқының потенциалды өсу мүмкіндігін тежеді.
Соңғы он жылда Ақтөбе қаласының тұрғындары екі есеге өсті (410 мың),
Тараз (380 мың), Семей (336 мың), Өскемен (287 мың). Ақтөбе қаласы 2009
жылы өзінің алдына миллион тұрғыны бар қала болуға міндет қойды [8, б.262].
Осы міндетке байланысты Ақтөбе қаласын дамытуда ғалым-мамандар арнайы
экономикалық-математикалық модель әзірледі, олардың пайымдауынша 2040 жылға
қарай Батыс Қазақстан өңірінде Ақтөбе бір миллион тұрғыны бар қалаға
айналады. Бұл мәртебеге қол жеткізу үшін қала халқының саны 2,5 есеге артуы
қажет. Тұрғындардың санын миллионға жеткізу үшін облыстың аумағынан тыс
жерлерден тұрғындарды тарту қажет, себебі облыстағы барлық тұрғындардың
саны 765 мың адамды құрайды. Эксперттің пікірі бойынша мұндай деңгейдегі
тұрғындардың миграциясына, яғни басқа облыстардан Ақтөбе қаласына көшіп
қоныстануы үшін қалада сапалы экономикалық қайта жаңғыртулар: аса үлкен тау-
кен-метталургиялық зауыты, мұнай өңдеу өндірісі мен құрылыс индустриясын
жаңғырту қажет.
Маманданған жұмысшылар және әлеуетті инвесторлар ретінде қалалар өзара
жаһандық бәсекелестікке түсті. Қазіргі уақытта адамдар өздерінің
тұрмыстарын қанағаттандыратын орталарға жер аударады, тартымсыз жерлерден
қоныс аударуға бет бұрады. Қалалар бүгіннен бастап, өздерінің тұрғындарының
мәселелері туралы ойланулары қажет және жұмыс түрлерінің арасындағы тепе-
теңдікпен олардың синхрондау деңгейін қарастыру қажет.
Қазіргі таңда қалалар тарихи тұрғыдан жаңалық пен иновация
орталықтары, ол жерлерде негізгі өндірістік, интелектуалды және ғылыми
әлеует шоғырланған. Сондай-ақ қалалар технологиялық дамуға, инновацияға
негізгі сұранысты жасайды және олар қанағаттандырылады. Бұл күнге дейін
осылай болған, осылай бола береді. Бірақ, қазіргі таңда әлем инновация
дәуіріне кірді және қалаларды түбегейлі өзгерту жүйесіне енді. Қазақстан
Республикасының Президенті: XXI ғасырда прогресс синонимі инновация
болды, сондықтан да өзгерістерге тез бейімделетіндер ғана жетістіктерге
жетеді [9, 12].
Қазіргі таңда Қазақстан қалаларын тиімді дамытудың басты бағыты
әлеуметтік саланы дамытудың үш бағытына негізделуі тиіс. Тұрғындарды
жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясын әзірлеу, ТКШ-ын жаңғырту, тұрғындарды
сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету. Елбасының сөзі бойынша, бұл өз кезегінде
қазақстандықтардың өмір сапасын жақсартуға бағытталады. Жұмыс берушілер мен
инвесторлардың экономиканы жаңғыртуға капитал салуда нақты бағыты және жеке
кәсіпкерлікті дамытуда маңызды орын алады. Үдемелі инновациялық
индустрияландыру бағдарламасын жүргізу үшін жеделдетілген экономикалық
жаңғыртусыз іске асыру мүмкін емес, бұл өз кезегінде экономикалық дамытудың
кезекті моделін ауыстыруға талпыныс болады. Көрсетілген дамыту бағыттарының
нәтижелілігі құрылымдық бағытсыз мүмкін емес, қалалардың күшті және әлсіз
жақтарының мүмкіндіктері мен қауіптері жайлы қаланың әлеуетіне жан-жақты
экономикалық сараптамалар жүргізілуі қажет. Бұл жұмыстың белгілі көлемде
қиындықтары бар, сондықтан да келешекте адам әлеуетін арттыруды талап
етеді.
Әлемдегі шетелдік тәжірибе көрсеткендей, техникалық құрылымға бай
кәсіпорын көп жағдайда өзінің басымдылығын көрсетеді. Олар технологиялық
жаңалықтар мен сұранысты тез арада есепке алады, шағын сериялы
өндірістердің қажеттіліктерін қанағаттандырады, еркін еңбек ресурстарын
әсіресе, шағын қалаларда тиімді пайдаланды. Сондай-ақ инновациялық үрдістің
нәтижесі шағын қалаларда аса көріне қоймайды, себебі бір мақсаттағы уақыт
пен қаражат шығындарының арасында байланыс түзілмеген. Басқаша айтқанда бұл
жерде үлкен қауіп, техникалық (жаңалықты енгізу әзірлемелерінде
жоспарланған параметрлердің орындалмауы ҒТЖ теріс нәтижесі) және әлеуметтік-
экономикалық (экономикалық жоғалтулар, адамдардың өміріне зиян келмесі).
Технополистерді қаржыландыруда мемлекет тарапынан қолдау құрылымдары жақсы
жұмыс істеу қажет өндіріске инновацияларды енгізуге компаниялар қызығушылық
таныту қажет.
Қазақстан қалаларының экономикасын дамытудың қазіргі деңгейі
көрсеткендей, өндірістік кәсіпорындар облыс орталықтарында және басқаша ірі
орталықта шоғырланған. Шағын қалалардағы өнеркәсіптік өндірістерде тағам
өндірістеріне жанар-жағар май өндірісі мен құрылыс материалдар өндірісі
басымдылық берілген. Бірақ шағын қалаларда жеке категорияларға байланысты
өндірістердің шоғырлануы әр түрлі. Оларда тамақ және құрылыс өндірістерінен
басқа қара және түсті металлургия, электроэнергетикалық және мұнай-газ
өндіруші өндірістері де жұмыс жасайды. Қалалардың ішінде ең қиындық көріп
отырған шағын қалалар ол ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін өндірісі бар
қалалар. Бұл қалаларда инфрақұрылым, құрылыс базасының жоғары білікті
мамандары жоқ [10, 140-145].
Қазақстандағы қалалардың көпшілігі орта және шағын қалалар әміршілдік
экономикада пайда болған, себебі сол кезеңде тың жерлерді игеру мен
өндірістерді дамыту аса қарқынмен қолға алынған болатын. Көп қалалар
дотациялық шарттарда өмір сүруде, себебі түскен табыстың біраз бөлігі
жоғары деңгейде тұрған органдарға аударылады. Өңірлерде дамытудың
қабылданған тұжырымдамасы бойынша, шағын қалалардың критериясы бойынша
қазіргі таңда Абай, Алға, Аркалық, Арал, Державинск, Қарқаралы, Степняк,
Форт-Шевченко, Шалқар [11, с.143].
Шағын және орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсарту
үшін, әрбір елді мекеннің индустриалды-инновациялық дамудың жалпы жоспары
және мақсатты кешенді бағдарламасы қайта қаралуы тиіс.

1.2. Бір салалы қалаларды дамытуды басқарудың әдістемелік негіздері

Әлеуметтік жүйелердің эволюциялық теориясы және қалалар теориясын
дамыту, бұл жұмыстың сыртына шығады, бірақ зерттелетін сұрақтардың берілген
теориясын қолдануға қажеттілік туындайды. Адамның әлеуметтік эволюциясының
белгілі бір кезеңінде қалалар құрыла бастады. Олардың құрылуы үш фактор
тобымен - әлеуметтік, саяси және экономикалық тұрғыдан сипатталды.
Даму теориясына сәйкес, тірі материя өзіндік ұйымдасуға және өзіндік
дамуға қабілетті. Тайпа немесе бір ұлт тірі табиғаттың бір элементі ретінде
іргетастық қасиеті - өзіндік ұйымдасуға және өзіндік дамуға қабілеттігінің
арқасында күрделі әлеуметтік жүйе құруға итермеледі. Әлеуметтік
эволюциясының белгілі кезеңінде әлеуметтік жүйе бір деңгейге көтерілді.
Әлеуметтік эволюцияның белгілі бір кезеңінде әлеуметтік жүйе топтың өмір
сүруі мен оның дамуындағы жеке қызметтерінің өзіндік құрылымы мен дамуы
құрылды. Осылай қоғамдағы саяси құрылым пайда болды және басқару құрылымы
мен оны қорғауда әлеуметтік шарттар пайда болды [12].
Отырықшылық өмірге дағдыланғандықтан, қоғамдық еңбек бөлінісінің
экономикалық шарттары пайда болды. Қоғамда әскерлер мен басқарушылардың
өмірін қамтамасыз ету үшін салық түрлері енгізілді. Осылайша елді
мекендердің жаңа түрі, яғни қалалардың пайда болуына әлеуметтік және
экономикалық шарттар құрыла бастады, бұл жердегі тұрғындар ауыл шаруашылығы
саласымен тікелей байланыста емес, басқа да жұмыстардың түрі пайда бола
бастады.
Қалалар мен агломерациялардың өзіндік құрылымында жалпы және жеке
мәселелері бар. Бұл жердегі басты мәселелер, жаңа өмірге бейімделу,
қоғамдық және қоршаған орта, заманауи тұрғын үйлер, тұрғындардың күнделікті
өмірін тиімді ұйымдастыру.
Бірақ, айырмашылықты мәселелер де жетерлік. Үлкен қалаларда әлеуметтік
инфрақұрылымды реттеу, мәдени-тұрмыстық және өндірістік қажеттіліктерді
қанағаттандыру, шағын қалаларда – еңбек ресурстарын тиімді пайдалану,
аббаттандыру, тұрмыстық жән коммуналдық қызмет көрсетудің сапасын жақсарту.
Қалалардың қала құраушы факторы ретінде белгілі өнеркәсіп, көлік, байланыс,
басқару, ғылым, курорттық-санаториялық іс және т.б. Бұл факторлар
әлеуметтік тұрғыдан қала мен қоғамның өзара әрекеті, жұмыс орындарының
санын анықтайды, кадрлардың мамандануы, тұрғындардың күнделікті және еңбек
өмірлерінде әлеуметтік аспектілердің құрылымын қалыптастырады. Бұл
тұжырымдаманы кей кезде экспорттық база моделі деп те атайды.
Мұндай нақты тетіктер кейбір доминантық қызметтерді атқару үшін жаңа
қалалардың саясаты шеңберінде іске асырылады. Бұл функционализм идеялары 20-
30 жылдары (Ле Корбюзье және оның ізбасарларының есімімен тығыз байланыста)
Кеңес Үкіметі кезеңінде қала құрудың негізгі жүйесін құруда үлкен әсері
болды. Соғысқа дейінгі кезеңінде жаңа қалаларды құруда көбісі бір салаға
жобаланған. Қалаларды құру барысында осы сияқты моноқызметтік, бір саланың
конъюнктурасына тікелей тәуелділік тұрақсыздықты түзеді [13, б. 145].
Саланың белсенді кәсіпорны қала тұрғындарының негізгі бөлігін жұмыс
орындарымен қамтамасыз етеді. Бұл жұмысшылардың күнделікті өмір сүруіне
қажетті тұтыну тауарлары мен жеке тұлғаларға қажетті қызметтерге сұраныс
тудырады. Белсенді саланың кәсіпорны параллель кейбір өндіріс түріндегі
қажеттіліктер мен өндірістің материалдық факторына қажетті сұраныстарды
туғызады. Осы түрлі қажеттіліктердің кейбір бөлігін (жеке және өндірістік
түрлері) қаланың аумағындағы кәсіпорындар қанағаттандырады. Көбінде бұлар
қала инфрақұрылымындағы кәсіпорындар ( электр-, жылу-, газ-, ауыз су,
канализация, қалалық жолаушы тасымалдау, құрылыс жүйелері және т.б.), жеке
сауда, нан өнімдері өндірісі және т.б.. Осы Тұжырымдаманың негізінде
кәсіпорындар кіретін сала қалақызмет көрсету. Олар қала құраушы саланың
басты кәсіпорындар құрайды кейде оларды саланың резиденттері деп атайды.
Бұл теория Хойта мен Александерсонның атымен тығыз байланысты [14, c. 103].
Функционализмнің пайда болуы, кеңістік оптимизациясының құралы ретінде
қалалардың арнайы функционалдық идеясын өмірге алып келді. Арнайы
мамандану, инвестицияның құрамын нақты анықтайды деп есептелді (шикізат,
энергия, жұмыс күші және өткізу нарығына жақын орналасуын есептеу арқылы).
Осы сияқты қалалар жүйесінің оңтайландырылған жобалар түріне социалистік
елдерде кеңінен жол ашылды, себебі инвестициялық шешімдер жоспарды
орындаушы органдар анықтады. Бірақ, осы экспериментиалды еркіндік,
жеңілдетілген кескіндер аясында шамадан тыс оңтайлы шешімдердің
орындалуына әкеп соқтырды.
Социалистік елдердің тәжірибесі көрсеткеніндей, нәтижесінде,
функционалдық тетіктердің жеңілдетілген түрі нағыз шынайы бола алмады, қала
құраушы қызметтерге шамадан тыс акценттер қойылғандықтан қауіптер болды,
олар тек сәйкес саланың өндірістік шығындарын азайтуға ғана қауқарлы болды.
Нәтижеде моноқызметті завод-қалалар пайда болды. Осы секілді жүйелердің
синергиясының күшеюі, заманауи қалалар жүйесінің дамуында магистралдық
бағыт болып табылды, олар қалалардың мамандануына байланысты және олардың
нақты мүмкіндіктерін пайдалану мен шығару барысында алшышарттар құрады.
Ұзақ мерзімді жоспарлауда моноқызметті бағыттағы қалалар зауыт-қалалардың
келешектегі дамуына күмән келтіреді (саладағы тоқырау бүкіл қала
экономикасында стагнацияға жол береді).
Бірінші рет осы сияқты асырып айтылған баламалық 50-жылдардағы
хрущевтік реформа кезеңінде қатты байқалды. Аумақтық өндірістік кешендерді
құру қажеттілігін сезініп, халықтық шаруашылықты құрып, елімізде басқару
құзырлы органдары аумақтық басқару принципіне өтті. Бірақ аймақтардың өзін-
өзі басқарушылары еліміздегі орталықтандырылған басқару жүйесінің
сақталуына сұрақ тудырды және кемелденген социализм кезеңінде
функционалды-салалық басқару принципі қайтадан доминантты болды.
Қатаң функционалды жобалардың шешімінің бастапқыдан мүмкін еместігі
тез арада нақтыланды, жергілікті зауыт-қалалардың басқарушылары
функционалдық дисбалансты қайта қалпына келтірудің қажеттілігін ұғынып,
қосымша инвестициялар талап етті. Бірінші кезекте қала қызмет етуші саланың
тұрақты қызмет етуін дамыту қаланың басты саласын дамытудағы қалыптан тыс
жұмысшы орындарды құру арқылы іске асыру туралы әңгіме қозғалды. Саланың
тұрақты балансын қалпына келтіруге он шақты жылдар кетті [15, б. 179].
Әлеуметтік-экономикалық жүйелерде әлеуметтік жүйелерді басқару
бойынша тұрғындардың материалдық жағдайда тарқату мен тұтынуда әртүрлі
ұйымдық формалары бойынша бірігеді. Әлеуметтік жүйелерде басқару - бұл
адамдардың адамдарды басқаруы. Олар бір топқа басқа да ортақ
қызығушылықтары бойынша қоғамдастыққа біріккен адамдарға әсер ете алады.
Бұл басқарудың ең қиын бөлігі.
Сондықтан да әлеуметтік басқару- адам қоғамына тән қасиет. Олар
қоғамға реттеу мен арнайы сапалы сақтау және қоғамдық еңбектің түрімен
шарттасқан, сондай-ақ еңбек пен өмір үрдісінде адамдардың араласуының
қажеттілігіне байланысты дамиды.
Осы ұғымға байланысты әдебиетте келесі түсіндірме әлеуметтік
басқару–басқарудың бір түрі қоғам мен оның астындағы жүйелердің дамуындағы
қажеттіліктерді қамтамасыз етуді жүзеге асыру қызметі, объектінің
әлеуметтік дамуындағы критерийлер мен көрсеткіштердің құру қызметі, олардың
ішіндегі ортаға шыққан әлеуметтік мәселелер, оларды шешудің әдістері мен
әзірлемелері, үрдістер мен әлеуметтік қарым-қатынастардың жоспарланған
параметрлері мен жағдайларына қол жеткізу. Н.П. Бабичев – тар мағынада
әлеуметтік басқаруды – бұл қойылған мақсаттарға жету үшін әлеуметтік
үрдістерге әсер ету үрдісі деп санайды [16, б. 41].
А.С.Гавринның әлеуметтік басқаруға берген анықтамасы: әлеуметтік
басқару – бұл мақсатты бағытты әсер ету, құрамында жеке немесе әлеуметтік
қоғамның, әлеуметтік топтардың көрсетілген басқару жүйесіндегі объектілер
мен субъектілер ретінде өзара әсер етуі [17,б.9]. Оның пікірінше әлеуметтік
басқару үрдісінде болмыс, объектілі-субъектілі өзара әсер етуінде нақты,
бұл үрдістерде адам ең басты әрекет етуші тұлға ретінде өзінің ынталандыру,
міндет, мақсат және әсер ету динамикасын қоректендіреді.
Әлеуметтік басқарудың басқа да қырын Ф. Ромашкин қарастырады,
басқарудың өкім жүргізуші функциясын атқаратын құралы ретінде субъектілер
объекті параметріне мақсатты әсер еткенде өзара әрекет етуші рәсімдер
нәтижесінде (ерекше қызушылық танытатын мақсаттар мен құндылықтарды
қиыстыру) немесе шиеленістерді (ерекше қызушылық танытатын мақсаттар мен
құндылықтарға қарама-қайшы әрекет ету) немесе ананы да мынаны да
қанағаттандыру жүреді ( толық немесе жеке) әлеуметтік күштердің қатынасында
әр түрлі пішінде басқару объектілерінің қажеттілігі мен сұраныстарын,
талаптарын қанағаттандырмау [18, б. 37].
Әлеуметтік басқару қызметінің түсінігінде қоғамдағы жеке немесе топтың
қарым-қатынастарын реттеу құралы, әр түрлі қоғамдағы бастапқы мақсаттармен
сәйкес әрекет етуі. Нақты мазмұнды анықтауда жолдар, мақсаттар және
әлеуметтік басқару қызметінің құрамын іске асыру оның негізін көрсетеді.
Ж.Т. Тощенко әлеуметтік басқарудың құрылымын нақты анықтаған, оның
ойынша әлеуметтік басқару қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік
үрдістердің көрінісін жіктеуге және әлеуметтік мәселелерді шешуге
бағытталған [19, б. 115].
Теориялық мәселелердің маңыздысы сөзсіз әлеуметтік үрдіс,
әлеуметтік даму ұғымдарының ғылыми анықтамасы.
Жалпыға бірдей классикалық анықтаманы Питирим Сорокинтікі саналады,
оның түсінігінде үрдіс дегеніміз – кез келген қозғалыстың түрі, түрлену,
өзгеру, ауысу немесе эволюция, қысқаша айтқанда белгілі уақытта
зерттелуші объектінің кез-келген өзгерісі, кеңістіктегі оның жерінің
өзгерісінің түрі сияқты немесе оның сандық сапалық түрінің өзгерісі.
Объектінің сапалы өндірісін қамтамасыз ету және әлеуметтік даму
үрдісін сапалы деңгейге көтерілуін қамтамасыз ету прогрессивтік,
регрессивтік, эволюциялық және революциялық әлеуметтік қызметтің үдерісіне
жатады сондай-ақ әлеуметтік үдеріс басқада тұрғыдан былай деп көрсетуге
болады: кез келген теңдестіру, әлеуметтік әсер етудің қайталанушы моделі:
шиеленіс, кооперация, тайталас, жіктелу және т.б.
Әлеуметтік үдерістердің бағыттылығы бар. Бағытталған үдерістердің
қайтарымсыз, көбінде тығыздасуға, толығуға бейім. Әрбір келесі кезең оның
алдындағы кезеңнен өзгеше болады, ерте кезеңдер өздерінен кейінгі
кезеңдерді дайындайды. Бағытталған үдерістердің мысалы ретінде жеке
тұлғаның әлеуметтенуі, тұрғындардың санының артуы, индустриализациялау және
т.б. Бағытталмалған үдерістер кездейсоқ немесе хаостық түрде (топтың
көтерілуі) немесе олардың ағысы белгілі қайталанушы немесе басқа да
моделдерге ұқсас түрде, мұндай үдерістер қайталаушы немесе тұйықталған цикл
деп аталады. Егер де әрбір циклдан кейін одан да жоғары деңгейге қол
жеткізілсе, бұл циклды дамушы цикл, прогрессивті деп атаймыз, ал деңгейге
төменге түссе, бұл циклді регрессивті деп қарастырамыз. Кейбір жеке
жағдайларда әлеуметтік жүйеде белгілі бір кезеңде ешнәрсе болмайды, ол
стагнация болып анықталады.
Үдерістердің соңғы нәтижесі маңызды критерий болады. Кейбір құрушы
үдерістер жаңашыл іргетастықты құрайды, әлеуметтік құрылым мен қоғамның
жағдайына байланысты жаңа әлеуметтік шарттардың пайда болуына алып келеді.
Адамзаттың барлық өркениеттің технологиялық, мәдени және әлеуметтік
өркендеуінде, алғашқы қоғамдық құрылымнан заманауи индустриалды кезеңге
дейін, морфогенетикалық үдерістер маңызды роль ойнады. Бұл үдерістерді жай
трансмутациядан айыру қажет, бұл жерлерде тек қана түбегейлі өзгерістерге,
яғни өзінің түрленуімен, реформациялау немесе әлеуметтік ұстанымдарды қайта
қарау [20 б. 203].
Соңғы жылдарда отандық әдебиетте әлеуметтік үдерістерде жаңа
түсіндірме мен талдаулар пайда болды. В.Е. Кемеров әлеуметтік үдерістерді
ұдайы өндірісті қамтамсыз ететін және қоғамды дамытатын адамзаттың іс-
әрекеттерінің жиынтығы және әлеуметтік тұрмыстың сақталуы мен
трнасформациясы деп қарастырды. Оның ойынша әлеуметтік үдеріс көптеген жеке
қызметтер және индивидтарды қозғалысқа келтіретін жартылай субъектілі білім
беру [21 б. 120]. Осы түсіндірме өте жақын С.С. Фролованың анықтамасы: бір
бағыттағы және қайталанатын істердің жиынтығы, басқа көптеген әлеуметтік
әрекеттер әлеуметтік үдерістер деп аталады [22, б. 88].
Л.Н. Москвичев Әлеуметтік үдерістер деген түсінікті пайдаланады.
Осыған байланысты ол өзінің көзқарасы: біріншіден, әлеуметтік өзгерістер
біздерге ресейліктерге, әдеттегідей емес, бізге жақын түсінік әлеуметтік
даму. Оның пікірінше әлеуметтанудағы басты түсінік ретінде әлеуметтік
өзгерістер, әр-түрлі өзгерістердің олардың бағытына бағымсыз кең ауқымды
жүргізіледі. Оның құрамында бағалаушы құрамы жоқ. Екіншіден, әлеуметтік
өзгерістерді қоғамдағы кез-келген өзгерістер деп қабылдауға болмайды.
Әлеуметтік жүйелердің өзгерісі, әлеуметтік стратификация, әлеуметтік
қоғамдастық, әлеуметтік үдерістер, институттар, ұйымдар және олардың ара-
қатынасы [23, б. 295].
Әлеуметтанушылар әлеуметтік үдерістерді екі арнайы түрге бөледі.
Біріншіден, әлеуметтік цикл, оның белгілі бір бағыты жоқ, бірақ кездейсоқ
та емес. Кез келген жүйе әр түрлі кезеңдердегі жағдайы келешекте қайталануы
мүмкін, болашақта осы кезеңде жүріп жатқан жағдай, өз кезегінде бұрынырақ
өтіп кеткен. Өзгеріс тек қысқа мерзімде ғана орын алуы мүмкін, себебі жүйе
алғашқы күйіне қайта оралады [24, б. 119].
Әлеуметтік үдерістердің басқа түрі әлеуметтік даму-жүйеге бастапқыда
салынған ашылатын әлеует. Бұл жердегі басты жайт бағытталған үдерісте, бұл
кезеңдегі жүйеде қалыптасқан күй мен жай өткен кезеңдердің біреуінде
орындалмаған, одан кейінгі кезеңдерде бұдан жоғары деңгейге шығады (мысалы
экономикалық көрсеткіштердің өсімі, технологияның дамуы немесе тұрғындардың
санының артуы) Н.Д. Кондратьеваның ойынша, әлеуметтік даму, заңды ол
барлық жерде барлық уақытта, әлеуметтік шарттарға сәйкес [25, б. 71].
Бұдан басқа жүйе біртіндеп жалпыға бірдей қалыпқа жақындайды (мысалы,
қоғам әлеуметтік теңдікке жақындайды, гүлденеді) жүйенің имманентік қалпын
қалыптастыра отырып, (ішкі қарама-қайшылық әлеуметтік өмірдің сапалы
түрінің өмірге келуі, адамдарға тән шығармашылықтың бастауы масштабты
ұйымдастырушылық инновациясына ұласады). Н.А. Костко дамыту терминін
заңдылықтардың негізі мен шарттарын біле отырып, үдерістерді басқару
мүмкіндігі деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.