Саяси процестер жүйесіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін зерттеу
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Саяси процестер жүйесіндегі ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетін зерттеудің теориялық.әдістемелік негізі
Ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетінің анықтамасы мен мәні: теориялық.әдістемелік талдау
Ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігі . ұлтаралық қарым.қатынас мәдениеті кемелдігінің өлшемі
Ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетінің принциптері мен функциялары теориялық.әдістемелік мәселе ретінде
Қазақстан Республикасының ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетіндегі ұлттық: ерекшеліктері мен проблемалары
Ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетіндегі ұлттық ұғымы мен мазмұны: жаңаша зерделеу
Қазақстандықтардың ұлтаралық қарым.қатынас мәдениеті аясындағы ұлттық мүдделері
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Саяси процестер жүйесіндегі ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетін зерттеудің теориялық.әдістемелік негізі
Ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетінің анықтамасы мен мәні: теориялық.әдістемелік талдау
Ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігі . ұлтаралық қарым.қатынас мәдениеті кемелдігінің өлшемі
Ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетінің принциптері мен функциялары теориялық.әдістемелік мәселе ретінде
Қазақстан Республикасының ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетіндегі ұлттық: ерекшеліктері мен проблемалары
Ұлтаралық қарым.қатынас мәдениетіндегі ұлттық ұғымы мен мазмұны: жаңаша зерделеу
Қазақстандықтардың ұлтаралық қарым.қатынас мәдениеті аясындағы ұлттық мүдделері
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандану және қоғамдық өмірдің демократиялануы жағдайында, Қазақстан Республикасы мен ТМД-да болып жатқан түбегейлі өзгерістер тұсында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықты зерттеу тарихи қажеттілік әрі уақыт талабы болып табылады. Ұлттық және ұлтаралық мәселелерді шешу үшін әлеуметтік-этникалық дамудағы теріс бағыттарды жою ғана емес, сонымен бірге, қоғамның рухани жаңаруы да маңызды. Еліміздің қоғамдық және ұлттық санасындағы елеулі серпілістер және ұлтаралық қатынастар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті феноменінің маңызды ерекшелігі ретінде оның адамзаттық маңыздылығын әрі әмбебаптығын айқындап берді. Заманымыздың қоғам мәнін өзгертетін саяси, әлеуметтік, экономикалық жағдайларының барша маңыздылығына қарамастан, іс жүзінде адамның іс-қайраткерлігін бағалаудың өлшемі мен алғышарты ретіндегі жалпыұлттық мәдениеттің мәні мен мазмұнына жүгінбей қала алмаймыз.
1 Назарбаев Н.А. Тәуелсіз Қазақстан – біздің ең қымбат, ең асыл құндылығымыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы Ассамблеясының XVI сессиясында сөйлеген сөзі //Егемен Қазақстан. 2010 жыл, 21 қазан.
2 Абсаттаров Р.Б. Формирование казахстанского народа как гражданской и этнополитической общности //Вестник РУДН. Серия «Социология». – М., 2008. - №4. – С.90-95.
3 Бурмистрова Т.Ю., Дмитриев О.А. Дружба сплоченные: Культура межнационального общения в СССР. – М.: Мысль,1986. – 254 с.
4 Скуратовский В.А. Культура межнационального общения: проблемы регулирования и саморегулирования. – Киев: Вища шк., 1991. – 255 с.
5 Коган Л.Н. Культура межнационального общения // Интернациональное и национальное в социалистическом образе жизни советского народа. – Фрунзе,1982. – С.431- 437.
6 Серова И.И. Культура межнационального общения. – Минск, 1986. –159 с.
7 Абсаттаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения студентов: теория и практика. – Алматы, 1999. – 212 с.
8 Сарсенбаев Т.С. Культура межнационального общения. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 72с.
9 Бигожанов Т.К. Политические аспекты формирования у молодежи культуры межнационального общения в Республики Казахстан. Автореферат на соискание ученой степени кан.пол.наук. – Алматы, 1998. – 23 с.
10 Жазыбаев Д.М. Культура межэтнического общения населения на современном этапе: опыт и проблемы. Автореферат на соискание ученой степени кан.пол.наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
11 Арзықұлов А. Ұлтаралық келісімнің қазақстандық үлгісі және оның қалыптасуының алғышарттары //Қазақстан қоғамы дамуының өзекті мәселелері: мақалалар жинағы /Жауапты редактор Б.Қ.Сұлтанов. – Алматы: ҚР Президентінің жанындағы ҚСЗИ, 2010. – 16-22 бб.
12 Иренов Г.Н. Идеологический потенциал политической консолидации и механизм его реализации в Республике Казахстан. Автореферат на соискание ученой степени док. пол. наук. – Павлодар, 2004. – 55 с.
13 Шевченко Г.А. Общественный прогресс. – Ростов-на-Дону, 2008. – 255 с.
2 Абсаттаров Р.Б. Формирование казахстанского народа как гражданской и этнополитической общности //Вестник РУДН. Серия «Социология». – М., 2008. - №4. – С.90-95.
3 Бурмистрова Т.Ю., Дмитриев О.А. Дружба сплоченные: Культура межнационального общения в СССР. – М.: Мысль,1986. – 254 с.
4 Скуратовский В.А. Культура межнационального общения: проблемы регулирования и саморегулирования. – Киев: Вища шк., 1991. – 255 с.
5 Коган Л.Н. Культура межнационального общения // Интернациональное и национальное в социалистическом образе жизни советского народа. – Фрунзе,1982. – С.431- 437.
6 Серова И.И. Культура межнационального общения. – Минск, 1986. –159 с.
7 Абсаттаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения студентов: теория и практика. – Алматы, 1999. – 212 с.
8 Сарсенбаев Т.С. Культура межнационального общения. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 72с.
9 Бигожанов Т.К. Политические аспекты формирования у молодежи культуры межнационального общения в Республики Казахстан. Автореферат на соискание ученой степени кан.пол.наук. – Алматы, 1998. – 23 с.
10 Жазыбаев Д.М. Культура межэтнического общения населения на современном этапе: опыт и проблемы. Автореферат на соискание ученой степени кан.пол.наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
11 Арзықұлов А. Ұлтаралық келісімнің қазақстандық үлгісі және оның қалыптасуының алғышарттары //Қазақстан қоғамы дамуының өзекті мәселелері: мақалалар жинағы /Жауапты редактор Б.Қ.Сұлтанов. – Алматы: ҚР Президентінің жанындағы ҚСЗИ, 2010. – 16-22 бб.
12 Иренов Г.Н. Идеологический потенциал политической консолидации и механизм его реализации в Республике Казахстан. Автореферат на соискание ученой степени док. пол. наук. – Павлодар, 2004. – 55 с.
13 Шевченко Г.А. Общественный прогресс. – Ростов-на-Дону, 2008. – 255 с.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандану және қоғамдық өмірдің
демократиялануы жағдайында, Қазақстан Республикасы мен ТМД-да болып жатқан
түбегейлі өзгерістер тұсында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық
пен жалпыадамзаттықты зерттеу тарихи қажеттілік әрі уақыт талабы болып
табылады. Ұлттық және ұлтаралық мәселелерді шешу үшін әлеуметтік-этникалық
дамудағы теріс бағыттарды жою ғана емес, сонымен бірге, қоғамның рухани
жаңаруы да маңызды. Еліміздің қоғамдық және ұлттық санасындағы елеулі
серпілістер және ұлтаралық қатынастар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті
феноменінің маңызды ерекшелігі ретінде оның адамзаттық маңыздылығын әрі
әмбебаптығын айқындап берді. Заманымыздың қоғам мәнін өзгертетін саяси,
әлеуметтік, экономикалық жағдайларының барша маңыздылығына қарамастан, іс
жүзінде адамның іс-қайраткерлігін бағалаудың өлшемі мен алғышарты ретіндегі
жалпыұлттық мәдениеттің мәні мен мазмұнына жүгінбей қала алмаймыз.
Бүгінде Қазақстанның этносаралық келісімді қамтамасыз ету саласындағы
тәжірибесі бүкіл ЕҚЫҰ-на мүше елдерде қызығушылықпен зерттелуде. Сондай-ақ,
этносаралық келісім моделі біздің осы беделді Ұйымдағы төрағалығымыздың
басты алғышарттарының біріне айналып отыр. Осыған орай, қазіргі таңда
күрделілігі мен қайшылығы қатар жүретін біздің көпұлтты қоғамның дамуы
мәселелері кешенінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелері айрықша
маңызды орынға ие. Саясаттану тұрғысынан тақырыптың өзектілігі ұлтаралық
қатынастарды қайта зерделеу және сапалы түрде жаңарту, демократия мен
гуманизм принциптері негізінде ұлттық қатынастарды дамытудың саяси-
әлеуметтік мүмкіндіктерін іздестіруден, сондай-ақ, еліміздегі барша
ұлттардың еркін әрі жан-жақты ынтымақтастығын саяси-құқықтық тұрғыдан
қорғауды қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды. Қоғамдық-саяси қатынастарды
демократияландыру тәжірибесі күрделі әрі қайшылықты ұлтаралық қатынастардың
сыртында экономикалық, саяси, идеологиялық және өзге де мүдделері бар
әлеуметтік топтар тұрғанын көрсетеді. Ұлтаралық қатынастардағы
қайшылықтарды айқындау және зерделеу кез-келген халықтың жалпыадамзаттық,
ұлттық, топтық мүдделерімен қатар, жекелік мүдделерін де баламалы түрде
танытуға қабілетті ұлттық саясатты қалыптастыру үшін аса маңызды. Қазіргі
заманның жаңа тұжырымдамасына, оның негізгі қайшылықтарының объективті
түрде талдау жағдайына орай, ендігі жерде ұлттық қатынастар демократиялық
қоғам құрылысына қарай қозғалыс аясында жалпыадамзаттық мәмілеге келу
арқылы мүмкін болмақ. Берілген мәселе мемлекеттік егемендіктің қалыптасуы
және халықтардың өзін-өзі басқаруы кезеңінде ерекше өзектілікке ие болады.
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқы Ассамблеясының XVI-
сессиясында сөйлеген сөзінде: Қазақстан халқының этностық және мәдени
саналуандығы мен төлтумалығын сақтауға байланысты жаңа қадамдар іздеген
жөн, - деген ұйғарым жасаған еді [1]. Сол себепті, ұлтаралық қатынастарды
жетілдірудің өзекті мәселелерінің бірі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және дамыту, оған тәрбиелеу мәселесі болып табылады. Бұл
мәселе қазіргі таңда ерекше назар аударуды қажет ететін өзекті теориялық
және тәжірибелік мәселелер ішінде басты орындардың біріне ие болуы тегін
емес. Ұлтаралық қатынастардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани
аспектілерінен бөлек, жалпы қарым-қатынас мәдениетінсіз және, әсіресе,
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінсіз ұлтаралық қатынастарды салауаттандыру
мүмкін емес.
Осыған байланысты, бұл өте күрделі процесс екендігін баса атап өткен
жөн. Мұның күрделілігі сол – ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық
пен жалпыадамзаттық шынайы дүниедегі пікірлер мен көзқарастардың
әралуандығы жағдайындағы білімдер, дүниетанымдар, салт-дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар, сезімдер, т.с.с. күрделі жүйесінің бай қорын қамтиды.
Демек, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардан гуманизм мен
патриотизм сияқты биік адами қасиеттер, ізгілік пен әдептілік, байсалдылық
пен сыпайылық, оң пиғыл мен ақ ниеттілік, шыншылдық пен әділеттілік,
қайырымдылық пен адамсүйгіштік және т.б. сияқты қарым-қатынас мәдениеті мен
мінез-құлық мәнері көрініс табады.
Яғни, осының барлығы берілген мәселенің таңдап алынуын бірқатар ой-
пайымдар шарттастырғанын айғақтайды, олар: біріншіден, көпұлтты
қоғамымыздағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің теориялық және
тәжірибелік аспектілерін тұжырымдаудың маңыздылығы; екіншіден, ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениеті сияқты күрделі категорияны саясаттанулық-
тұжырымдамалық талдаудың күрделілігі; үшіншіден, әрбір адамның саналы іс-
әрекеті ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ережелерін бекіту
талабы; төртіншіден, қоғамның саяси-рухани өмірінің, оның мәдениетінің,
соның ішінде, адами қатынастар мәдениетінің табиғи құрамдас бөлшегі
ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру және бекіту
процесін ашу қажеттігі; бесіншіден, қоғамдық тұрақтылық пен
ынтымақтастық, ұлтшылдық пен шовинизм көріністеріне төзбеушілік, ұлттық
ар-намысты құрметтеу, мінез-құлық мәдениеті, халықтардың өзара
түсіністігі, толеранттық және ұлтаралық келісім сияқты ұғымдардың
ажырағысыздығын көрсетуге ұмтылыс; алтыншыдан, ұлттық қатынастардағы ұлттық
пен жалпыадамзаттықты үйлестіруде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
қызметі мен орнының маңыздылығын ашу қажеттігі туындайды.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті – бұл өзара түсіністікті нығайтуда,
ортақ міндеттерді шешуде, өзара жәрдемді жетілдіруде тиімді әрекеттестікте
болу мақсатында бір-бірін тану ұмтылысына негізделген әр түрлі ұлт
уәкілдерінің арасындағы қарым-қатынастың тарихи қалыптасқан және
тұрақталған гуманистік принциптері, формалары мен нормаларының өзіндік
ерекшелікті кешені болып табылады. Дәл осы себептен де, ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті ұлттық пен жалпыадамзаттықтың бірлігін ашудың тамаша
үлгісі болып табылады.
Сондықтан, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлтаралық қатынастарды
салауаттандырудың қуатты тетігі қызметін атқару талабынан туындайды.
Белгілі ғалым Р.Б.Әбсаттаровтың дұрыс атап көрсеткеніндей, Бұл мәселені
барынша толыққанды зерттеу үшін ұлттық даму және ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениеті тұжырымдамасын жасаудың зор маңызы бар. Бұндай тұжырымдама
Қазақстан халықтарының дамуы мен бірлесуінің жаңа сапаларын ашуға жағдай
туғызып, сонымен бірге, олардың сана-сезімінің өсуіне септігін тигізер еді
[2, с.94]. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті көпұлтты қоғамда ұлттық және
жалпыадамзаттықты үйлестірудің маңызды шарты болып табылады. Яғни,
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті біздің өмір салтымыздың барлық қырларымен
тығыз байланысты.
Сонымен қатар тарихи деректерді саясаттану тұрғысынан талдау ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың нақты тарихи
кезең жағдайларындағы жекелеген халықтардың нақты іс-әрекеттерінің нәтижесі
болып табылатындығын көрсетеді.
Зерттеу жұмысында біз ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
маңыздылығын, принциптері мен қызметтерін, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықты және олардың өзара
байланысымен, бірлігін, сонымен бірге, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
ұлтаралық қатынастарды дамытудағы рөлін көрсетуге талпыныс жасаймыз. Осы
орайда ұлттық сана мен сана-сезімді қалыптастырудың маңызды аспектілерінің
бірі ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу ерекше
өзектілікке ие болады. Біздің көзқарасымызша, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесін зерттеу айрықша
бірегейлігі мен құндылығы жағынан қазіргі заманғы саяси ғылымды сөзсіз
байыта алатын мәселелердің бірі деген тұжырым жасауға болады.
Сол себепті, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттық қоғамдық-саяси өмір сияқты ұдайы қозғалыста болады және
қоғамның, халықтың немесе ұлттың дамуына орай, сәйкесінше өзгерістерге
ұшырап, адамдар өмірінің жаңа кезеңінде қолайлы жаңа түрге, сипатқа немесе
міндеттерге ие бола отырып, ұрпақтан ұрпаққа өтеді.
Осылайша, мәселенің өзектілігі, саяси-әлеуметтік маңыздылығы, оның
теориялық және тәжірибелік мәнінің жеткіліксіз тұжырымдалғандығы, Қазақстан
Республикасындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың мәні мен мазмұны терең әрі жан-жақты ашатын ғылыми
қорытындылардың жоқтығы, еліміздегі қоғамның жаңару, жетілу тұжырымдамасы –
осының барлығы біздің аталған диссертациялық тақырыпты таңдауымызға себеп
болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін дамыту
мен жетілдіру мәселесі соңғы жылдары әр түрлі ғылым саласының ғалымдары
тарапынан белсенді түрде қолға алынып, зерттелінуде. 1980-жылдан бастап
Р.Г.Абдулатипов, Р.Б.Әбсаттаров, Ю.В.Арутюнян, И.К.Апина, Ю.В.Бромлей,
Т.Ю.Бурмистрова, Р.К.Грдзелидзе, Н.Д.Джандильдин, Л.М.Дробижева,
О.А.Дмитриев, М.С.Жүнісов, Л.Н.Коган, М.И.Куличенко, И.И.Серова,
В.А.Скуратовский, Т.С.Сәрсенбаев, М.М.Сужиков және басқа да бірқатар
авторлар еңбектерінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің түрлі
аспектілері қарастырылады. Бұл ғылыми еңбектерде күні бүгінге дейін
өзектілігін жоғалтпаған тұжырымдамалық қағидалар бар. Бұған қоса, олардың
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелерін зерттеу үшін теориялық-
әдістемелік маңызы зор.
Т.Ю.Бурмистрова мен О.А.Дмитриевтің Дружба сплоченные: Культура
межнационального общения в СССР атты жұмысында ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің мәні, қалыптасуы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында
қызмет ету үдерісі зерттеледі, сондай-ақ, ұлтаралық қарым-қатынастың
деңгейін одан әрі көтерудің, жекелеген азаматтардың психологиясы, сана-
сезімі мен мінез-құлқындағы ұлтшылдық жаңсақтықтарды жоюдың жолдары мен
әдістері айқындалады [3, с.9].
Зерттеліп отырған мәселені көптеген авторлар кешенді мәселе тұрғысынан
да, сондай-ақ, көпжоспарлы мәселе тұрғысынан да қарастырады.
В.А.Скуратовскийдің Культура межнационального общения: проблемы
регулирования и саморегулирования атты монографиясында ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыруды реттеудің әлеуметтік-философиялық
мәселелері, методологиялық аспектілері, қызметтері мен принциптері және
т.б. тұжырымдалады [4]. Я.Н.Коган өз еңбегінде ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіне тән сипаттар ретінде әрбір халықтың тілін, демократиялық
дәстүрлерін, салт-ғұрыптарын, мәдениетін құрметтеушілікті, адамдарды ұлттық
тегінен тыс, істеріне, жеке басының қасиеттеріне қарай бағалай білуді, кез-
келген ұлтшылдық пен шовинизм көріністерімен келіспеушілікті атайды [5,
с.432]. И.Серованың Культура межнационального общения деген монографиясы
да ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелерін зерттеуге арналған. Бұл
ұғымның мазмұнына ол мыналарды жатқызады: а) әр түрлі ұлттар өкілдерінің
өзара қатынастарын реттеп, барлық мүшелердің атқаруы үшін міндетті болып
табылатын, заң дәрежесіне көтерілген нормативтік талаптар; ә)
жалпыадамзаттық бауырластық мұраттары, өзге халықтарға деген құрмет
мұраттары көрініс тапқан әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы өзара
қатынастардың күнделікті қарым-қатынас процесінде қалыптасқан дәстүрлі
нормалары; б) тұлғааралық қатынас жағдайындағы тұлғаның интерұлттық
негізінде әлеуметтік бағытталған мінез-құлықтық мінездемесі мен осы
талаптарға сәйкес мінез-құлық сипаты, стилі және деңгейі [6, с.98-99].
Басқаша айтқанда, монография авторы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті
адамның мінез-құлқы мен оның әлеуметтік өмірдің барлық негізгі салалары –
өндірістегі, тұрмыстағы, демалыс саласындағы, тікелей тұлғааралық
қатынастардағы өзге ұлт адамдарымен өзара қатынастарының әлеуметтік
реттеушісі болып қызмет ететіндігін негізге алады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін ғалым
Р.Б.Әбсаттаровтың Национальные процессы: особенности и проблемы
(1995ж.), Р.Б.Әбсаттаров пен Т.С.Садықовтың: Воспитание культуры
межнационального общения студентов: теория и практика (1999 ж.) атты
монографиялары және белгілі ғалым Т.С.Сәрсенбаевтың Культура
межнационального общения (1998 ж.) атты кітапшасы жарық көріп, олардың
авторлары зерттеліп отырған тақырыптың негізгі бағыттары мен маңыздылығын
бөліп көрсетті. Р.Б.Әбсаттаров пен Т.С.Садықовтың еңбегі ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетінің мәнін, сипат-белгілерін, қызметтерін, сондай-ақ, оның
әлеуметтік мазмұнын, кемелділік өлшемін, қалыптасу факторын терең
талдауымен маңызды. Бұл еңбекте авторлар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
Қазақстан халықтарының аса маңызды жетістіктерінің бірі және ұлттық
мәселенің ғылыми тұрғыдан шешілуінің нәтижесі ретінде қарастырады [7,
с.40]. Өз кезегінде, Т.С.Сәрсенбаев ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мен
саяси мәдениеттің өзара байланыстылығы туралы, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудың негізгі басым шарты ойлау, мінез-құлық пен пікір-
көзқарас ұстанымдары, бағдарлар стереотипі болып табылатыны туралы ой-
пікірлерін тұжырымдайды [8, с.10].
Осы орайда, Қазақстанда ұлтаралық қарым-қатынастар мәселелеріне
арналған диссертациялық жұмыстар қорғалған болатын. Солардың ішінде біздің
зерттеу тақырыбызға үндес болып келетін Т.Қ.Биғожановтың Қазақстан
Республикасында жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
саяси мәселелері (орыс тілінде) атты диссертациялық жұмысында
Қазақстандағы жастар арасында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
саяси мәселелері зерттелген [9]. Ал, Д.М.Жазыбаев Қазіргі кезеңдегі
этникааралық қарым-қатынас мәдениеті: тәжірибе мен проблемалар (орыс
тілінде) атты кандидаттық диссертациясында этникааралық қарым-қатынас
мәдениетін Қазақстан материалдары негізінде әлемдік саяси үдеріс аясында
қарастырады [10]. Ал, біздің зерттеу жұмысымыз өзінің зерттеу нысанымен
және зерттеу пәнімен ерекшеленеді. Өйткені, біз Қазақстан материалдары
негізінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықты және оның бірлігін қарастырып, оған салыстырмалы саяси
талдау жасаймыз.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің жекелеген аспектілері Н.А.Абуева,
Т.Қ.Әуелғазина, С.М.Борбасов, В.Х.Баймұрзаева, Ғ.Е.Есім, А.М.Жүнісов,
Ж.Р.Жабина, Ғ.Н.Иренов, Л.М.Иватова, А.С.Қалмырзаев, Д.А.Қалетаев,
М.Б.Қасымбеков, Р.Қ.Қадыржанов, Д.К.Кішібеков, Ж.О.Кенжалин, Д.Т.Медеуова,
Г.В.Малинин, Д.В.Мен, Л.Х.Матақбаева, А.Н.Нысанбаев, Н.З.Нығматулин,
Г.Р.Нұрымбетова, Қ.Ж.Нұғманова, Н.В.Романова, М.М.Сәрсекеев, Ж.Қ.Симтиков,
Ә.И.Шалтықов және тағы басқа да зерттеушілердің ғылыми жұмыстарында
зерттеледі.
Әр халықтың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті жалпыұлттықпен,
жалпыадамзаттықпен табиғи байланысты болады. Сондықтан ұлттық бір ұлтты
екіншісінен өзгешелейтін ғана емес, сонымен бірге, оларды біріктіретін де
қасиет. Ұлттық бай әрі көптүрлі сипатта болып келеді. Жалпыұлттық ұлттың
негізінде дамиды және керісінше, шынайы ұлттықтың дамуы жалпыадамзаттықсыз
жүзеге аспақ емес. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың бірлігі біздің көпұлтты мемлекетіміздің дамуы үшін
қажетті шарттардың бірі болып табылады.
Бүгінгі жаһандану және қоғамның демократиялануы мен ұлттық сана-
сезімнің өсуі, оның (ұлттың) өзін-өзі танытуы жағдайында ұлттық және
жалпыадамзаттық мүдделер бірлігін әлсіретуге болмайды. Осыған байланысты
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру қазіргі кезеңде ұлттық
қатынастар өрісіндегі алуан түрлі жағымсыз, теріс құбылыстарды жоюдың
маңызды факторы қызметін атқаратындығын да айта кеткен жөн.
Сол себепті, біздің көзқарасымызша, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және дамыту, мемлекет халықтарының, басқа да әлем халықтарының
салт-дәстүрін, тілін, өнерін, тарихын құрметтеушілікті тәрбиелеу міндеті
көпұлтты қоғамда өлшеусіз маңызға ие. Осылайша, Қазақстан Республикасындағы
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесі,
жоғарыда көрсетілгендей, әзірше, ең алдымен, ұлттардың қоғамдық-саяси
өмірін жаңаша зерделеу тұрғысынан қазіргі кезеңде зерттелмеген күйі қалып
отыр.
Зерттеу жұмысының объектісі қазіргі кезеңдегі қоғамдық-саяси дамудың
жалпыға ортақ заңдылығы ретіндегі ұлттардың, ұлыстардың, ұлттық және
этникалық топтардың қарым-қатынасы болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықты саясаттану тұрғысынан
талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтылғандарға орай,
сондай-ақ, соңғы жылдардағы еліміздегі ұлтаралық қатынастар өрісіндегі
оқиғалардың даму тәжірибесін ескере отырып, ізденуші зерттеу жұмысында
халықтардың тіршілік қарекетінің қажетті саласы ретіндегі ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың орнын ашу мақсатын
алдыға қояды. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың өзара қатынасы – бұл ғылыми ұғымдар ғана емес, сонымен
бірге, тыңғылықты ғылыми зерттеуді талап ететін іс жүзіндегі қазіргі
қазақстандық қоғаммен оның ұлттық қатынастарының маңызды мәселесі болып
табылады.
Зерттеудің мақсаттарына байланысты осы мәселелерді шешу үшін мынандай
міндеттерді шешуге басты көңіл бөлу қажет:
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті саяси феноменін зерттеудің
теориялық-әдістемелік негізін анықтау; ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің ұғымы мен мәнін ашу, оның тұтастай қазақстандық
қоғамның, әсіресе, ұлттар мен ұлыстардың әлеуметтік-экономикалық,
саяси, рухани, мәдени дамуы өрісіндегі орны мен рөлін көрсету;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың өзара байланысының, өзара әрекеттестігінің саяси
механизмін айқындау;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі принциптері мен
функцияларын теориялық-әдістемелік мәселе ретінде қарастыру;
- ұлттық және жалпыадамзаттық ұғымдарын нақтылау, олардың
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі диалектикасын көрсету;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыратын негізгі саяси-
әлеуметтік факторларды айқындау;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті аясындағы ұлттық мүдделерді
зерттеу;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізі ретіндегі қазақ
халқының патриотизмін және қазақстандық патриотизмді қарастыру;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайтудың және әрі қарай
дамытудың маңызды факторы ретінде толеранттықтың ролін көрсету;
- қазақстандық халық түсінігін және оның ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі жалпыадамзаттықтың көрінісі ретіндегі жалпыұлттық
мақтанышын айқындау;
- халықтардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайту жолы
ретіндегі адамдардың қоғамдық тұрақтылық пен ұлтаралық келісімінің
теориялық мәселелері мен негізге алынатын принциптерін зерттеу;
- ұлттық пен жалпыадамзаттықтың бірлігі негізінде қазіргі кезеңдегі
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеудің жолдарын,
формаларын және әдістерін ашып көрсету;
- отбасындағы тұлға деңгейінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне
тәрбиелеудің үлгілік-өнегелік, моральдық негіздерінің орны мен рөлін
анықтау.
Зерттеудің әдістемесі мен дереккөздері. Жұмыстың теориялық және
әдістемелік негізін саясаттанудың, философияның, әлеуметтанудың,
құқықтанудың іргелі қағидалары, этносаралық қатынастар және ұлттық саясат
мәселелері бойынша әлемдік және қазақстандық қоғамдық-саяси ой жетістіктері
құрайды.
Диссертациялық жұмыста ұлтаралық қатынастар, интеграциялық процестер
және ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті теориясы бойынша жарияланған
саясаттану, философия, әлеуметтану, мәдениеттану ғылымдары өкілдерінің
еңбектері кеңінен пайдаланылды. Бұған қоса, зерттеу тақырыбына қатысы бар
жекелеген тарихи, құқықтанушылық, этнодемографиялық, экономикалық,
филологиялық, этнопедагогикалық және этнопсихологиялық жұмыстар, сондай-ақ,
мерзімді баспасөз материалдары, анықтамалықтар, статистикалық жинақтар және
әлеуметтанушылық зерттеулердегі деректер қолданыс тапты.
Дереккөздер алуандығы мен аса маңызды нақты материалдардың көптігі
ізденушіге жаңа мәліметтерді, терминдер мен ұғымдарды ғылыми айналымға
енгізуге мүмкіндік бергендігін айта кеткен жөн. Осыған байланысты,
диссертациялық жұмыста автор зерттеген кейбір мәселелер жаңаша қайта
зерделеніп, баға беріледі.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеу барысында жүйелік, салыстырмалы,
құрылымдық-функционалды, тарихи, бихевиористік, социологиялық,
статистикалық әдістер жан-жақты пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы тақырыптың өзектілігімен және кешенді түрде
зерттелмегендігімен, зерттеу мақсаты мен міндеттерінің тікелей
шарттастыруымен, сонымен бірге, этносаяси мәселенің ғылыми шешілуі нәтижесі
ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық
мәселесі алғаш рет саясаттану тұрғысынан талдау нысаны ретінде қойылуымен
айқындалады. Ұсынылған зерттеу тәсілі ұлтаралық келісім, ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетін саясаттану ғылымы тұрғысынан зерттеудің және ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың қалыптасу ерекшелігін терең талдаудың жаңа
мүмкіндіктерін ашады және т.б.
Ұлтаралық қарым-қатынастың жай-күйін, ерекшеліктерін, оған тән
қайшылықтар мен қиындықтарды біз ұлттар мен ұлттық қатынастар дамуының
ғаламдық заңдылықтары аясында – ұлттық фактордың жандануы мен белсендірілуі
бағыты аясында талдаймыз. Ұсынылатын зерттеу тақырыбы тұрғысында
қазақстандықтардың ұлттық сана-сезімінің өсуі жағдайында ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық талданады.
Зерттеуіміздің шеңберінде төмендегідей жаңа ғылыми нәтижелер алынды:
- саясаттану мәселесі ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
ұғымы мен мәні ашылып, өзіндік анықтамасы берілді, оның ұлттар мен
ұлыстардың әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани, мәдени дамуы
өрісіндегі орны мен рөлі зерттелді;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың бірлігі мен өзара әрекеттестігінің саяси
механизмдері айқындалды;
- ұлттық пен жалпыадамзаттықтың өзара сабақтастығы ескеріле отырып
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі принциптері мен
функциялары зерттелді;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті аясындағы қазақстандықтардың
ұлттық мүдделері ашып көрсетілді;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі қазақстандық патриотизм
мәселесі қазақ халқының патриотизмінің негізінде қалыптасқандығы
айқындалды;
- толеранттықтың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайтудың және
одан әрі дамытудың аса маңызды факторы ретіндегі рөлі көрсетілді;
- қазақстандық халықтардың өміріндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық
ұғымына түсініктеме беріліп, оның ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі жалпыадамзаттықтың көрінісі ретіндегі жалпыұлттық
мақтанышы зерттелді;
- қазақстандық қоғамның тұрақтылығы мен ұлтаралық келісімді нығайту
талаптары мен қағидалары қарастырылып, көпұлтты халықтың ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ұлттық және
жалпыадамзаттық ұстанымдары қайта тұжырымдалды;
- қоғамның жаңаруы жағдайындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мен
халықтардың өркендеуі және өзара әрекеттестігінің өркениетті типті
формасын зерттеу жүйесі ұсынылып, айқындалды;
- халықтарды ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің теориялық
мәселелерінің саясаттанулық аспектісі қаралып, оның ұлттық және
жалпыадамзаттық ұстанымдары тұрғысынан қайта зерделенді;
- қазіргі заман жағдайында жалпыұлттық келісімді нығайту мәселелерін
жаңаша зерделеуге мүмкіндік беретін, адамдарды ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің негізгі формалары мен әдістері
айқындалды;
- ұлтаралық қатынастар мен отбасындағы тұлғааралық қатынастарды
тиімді ету және ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жетілдіру
бойынша іс-тәжірибелік нұсқаулар мен ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының жетекші идеясы республикамыздың саяси ой және ғылымы
тарихында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті теориясының генезисі – егеменді
Қазақстанның жаңа саяси-әлеуметтік жағдайында жеке тұлғаны ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтар рухында тәрбиелеудің ең маңызды факторы
болуында.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар Қазақстан Республикасындағы
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықты зерттеу
мәселесінің қойылуымен айқындалады, ол төмендегідей тұрғыдан қарастырылады:
1. Бүгінгі күн талабын ескере отырып саяси-әлеуметтік құбылыс ретіндегі
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің мәні, ұғымы мен анықтамасын зерттеу
саяси ғылымның өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
2. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың
бірлігі және оның саяси процестер жүйесіндегі алатын орны ерекше. Елімізде
демократиялық принциптерді қалыптастыруда қоғамдық тұрақтылық және
ынтымақтастықтың маңызды шарттарының бірі ретінде зерделенеді.
3. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі принциптері: іс-әрекет
бірлігі, халықтардың өзара көмегі мен ауызбірлігі; халықтар мен
мемлекеттердің достық ынтымақтастығы; ұлттық мүддені, егемендікті
құрметтеушілік; жалпыдемократиялық және жалпыұлттық принциптердің бірлігі
және т.б. сондай-ақ, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің танымдық, саяси,
реттеушілік, тәрбиелік, құндылықты-нормативтік, үлгілік-өнегелік, болжамдық
және коммуникативтік сияқты маңызды қызметтері қарастырылады.
4. Халықтардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі қиындықтары мен
қайшылықтары және оларды шешудің әдістерін, салдары мен формаларын
қарастыра отырып ұлттық факторлар мен жалпыадамзаттық мәселелерді ұштастыра
білу қажет. Әр халықтың ұлттық ерекшеліктерін, менталитеті мен
психологиясын ескере отырып, жалпыадамзаттықтың негізі ұлттықта жатқанын
зерделеудің маңызы зор.
5. Мемлекеттік егемендікке, аумақтық тұтастыққа, қоғамның даму бағытын
айқындауға және т.б. қатысты ұлттық мүдделер мемлекеттердің саяси іс-
қайраткерлігін айқындаудың басты факторларының бірі. Елдің ұлттық
мүдделерін қалыптастыру – қандай да бір елдің тарихи-ұлттық тәжірибесінің
мазмұны мен сипатын айқындайтын экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұлттық-
психологиялық және басқа да факторлардың күрделі тоғысында жүзеге асатын
бірізді әрі ұзақ тарихи процесс.
6. Бүгінгі таңда ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі қазақстандық
патриотизмді қалыптастыру қоғамның дамуы мен саяси тұрақтылығына байланысты
маңызды мәселелердің бірі. Патриотизмді қалыптастыру – бұл мемлекеттік
міндет, қоғамның саяси-әлеуметтік тапсырысы. Патриотизм өмірдің жекелеген
қырлары, жағдаяттар, оқиғалар мемлекеттің, Отанның, Атамекеннің тұтастығы
мен бірегейлігімен тікелей байланыста қаралатын қоғамдық-саяси
қатынастардың мәні мен құндылықтарын зерделеу тәсілі ретінде көрінеді.
7. Саясаттану ғылымында жалпыадамзаттық мәселесі халықтардың бірлігі
идеясымен ұштасып келеді. Осыған орай, жалпыадамзаттықты зерттеу тәсілдерін
қарастыру бұл ұғымның көпжоспарлы, көпаспектілілігін айқындайды. Бұл ретте
жалпыадамзаттық жаңа заман дүниетанымының маңызды элементі болып табылады.
8. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайтудың аса маңызды факторы
ретіндегі толеранттықтың дамуы мен қалыптасуы қазіргі саяси-әлеуметтік
жағдайдың басты принциптеріне жатады. Толеранттық – мәдениеттің тұтастығы
көрініс табатын, осы тұтастықта қатар тіршілік ететін алуан сипатты
субъектілердің іс-қайраткерлік өрісі арқылы өткізетін принцип, осы себепті,
мәдениет өзін тұтастық ретінде сақтайды.
9. Қазақстандық халық пен оның ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі
жалпыадамзаттықтың көрінісі ретіндегі жалпыұлттық мақтаныш мәселесін
зерттеу ғылыми әдебиетте қарастырылмаған Қазақстан саяси ғылымының өзекті
мәселесі болып табылады.
10. Халықтардың қарым-қатынас мәдениеті және оның тәрбиесі еліміздің
дамуының жалпыадамзаттық және ұлттық қырларының бірлігін қамтамасыз етуге
қолайлы жағдайлар туғызуға септеседі. Және, керісінше, жалпыадамзаттық және
ұлттық мүдделердің үйлестігі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін дамытуға
және тәрбиелеуге қолайлы жағдай туғызады.
11. Көпұлтты мемлекетте ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу
мақсаттарын қалыптастыру және оның саяси механизмдерін айқындау халықтың
этноконфессиялық құрамының мүдделерімен, халықтардың өзара қатынастары
сипатымен сәйкестікте жүзеге асырылады. Сондай-ақ, Қазақстан халықтарын
достыққа, ынтымақтастыққа тәрбиелеу мен олардың тарихына, дәстүрлеріне,
ұлттық ар-намысына деген сый-құрметті қалыптастырудың маңызы зор.
12. Отбасындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеуде ұлттық
тәрбиенің орны ерекше. Бұл адам бойында жалпыұлттық, жалпыадамзаттық мазмұн
негіз болған адамгершілікті-өнегелік құндылықтарды қалыптастыруды бағдар
етуді білдіреді.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертацияның теориялық
және тәжірибелік тұжырымдары саясаттану мәселелерін зерттеудегі жаңа бағыт
болып табылады, қазіргі Қазақстандағы саяси өмір құбылыстарын ғылыми
қорытуға үлес қосады. Автордың зерттеу жұмысында қол жеткізген нәтижелері
мен берілген нұсқаулары ұлттық қатынастарды жетілдіруде пайдаланыла алады.
Ізденушінің тұжырымдары жалпыұлттық келісім мен ымыраластық,
жалпықазақстандық сана-сезім мен тұрғындардың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру мәселелерін одан әрі зерттеуге бастапқы негіз бола
алады. Сол себепті зерттеу нәтижелері саяси билік құрылымында, жоғарғы оқу
орындары мен орта оқу орындарындағы қоғамтану пәндері дәрістерінде
пайдаланыла алады. Бұл ретте, ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесі жұмыстың
маңызды бөлігін құрайтынын атап өту қажет. Диссертацияның негізгі ережелері
мен тұжырымдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
Магистратура және PhD докторантура институтының саясаттану және әлеуметтік-
экономикалық пәндер кафедрасында Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті атты
арнайы курсы бойынша дәрістер оқу және семинар сабақтарын өткізу барысында
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының апробациясы. Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Магистратура және PhD докторантура
институтының саясаттану және әлеуметтік-экономикалық пәндер кафедрасында
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертациялық зерттеудің негізгі мазмұнын,
теориялық қағидаларын, тұжырымдары мен ұсыныстарын автор 2 монографияда
және республикалық, алыс және жақын шетелдер басылымдарында қазақ, орыс,
кәріс, ағылшын тілдерінде жарық көрген 40 ғылыми мақалаларда, сондай-ақ,
халықаралық, республикалық ғылыми конференцияларда жасалған баяндамаларда
көрініс тапты.
Ұсынылатын диссертациядағы зерттеу материалдары, теориялық-әдістемелік
және әдістік тұжырымдар Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінде ғана емес, сонымен бірге, республиканың басқа да ЖОО-да
пайдаланылады.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Қойылған міндеттер мен зерттеу
логикасы диссертациялық жұмыс құрылымын айқындады. Ол кіріспеден, төрт
тараудан (олардың әрқайсысы 3 тармақшадан), қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, ғылыми зерттелу деңгейі,
мақсаты мен міндеттері, пәні мен объектісі, ғылыми жаңалығы, қорғауға
ұсынылатын негізгі тұжырымдар, теориялық және тәжірибелік маңызы, сондай-
ақ, зерттеу жұмысының апробациясы мен құрылымы айқындалады.
Зерттеу жұмысының Саяси процестер жүйесіндегі ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі атты бірінші тарауының
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің анықтамасы мен мәні: теориялық-
әдістемелік талдау деген бірінші тармақшасында ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің анықтамасы мен мәні зерттеліп, оның теориялық-әдістемелік
негізіне талдау жасалады.
Біздің пікірімізше, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұғымы – бұл
саяси құбылыс, әрбір халықтың мәдениеті, тілі, әдет-ғұрпы, дәстүрлеріне
деген саналы сый-құрметі, интеллектуалды күш-қайратымен өзінің ғана емес,
сондай-ақ, басқа да халықтардың мәдени, рухани құндылықтарын тануға
ұмтылысы, ұлттық сезімге, ар-намысқа деген сыйластықты қатынасы, өзге ұлт
адамдарына деген ізгі ниет, жоғары мәдениет пен сый-құрметі.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті өзінің мәнді ішкі көрінісінде әр
түрлі ұлттар адамдарының көп ретте ұлтаралық қатынастар дамуын айқындайтын
рухани байланысы деңгейін сипаттайды.
Мұндай қарым-қатынас мәдениеті нәзік қамқорлық, кеңпейілділік, ұлттық
психологияны есепке алушылықты, әрбір адамның, әрбір ұлттың ұлттық
сезімдері мен ұлттық ар-намысына деген сый-құрметті талап етеді. Бұл
бүгінде жалпыадамзаттық құндылық, мұқтаждыққа айналуда. Бұл қасиет-
сипаттарды иелену қай ұлтқа жататындығына қарамастан, әрбір адамның
жалпыадамзаттық борышы болып табылады.
Осыған орай, зерттеу жұмысындағы ұлттар мен ұлыстар қарым-қатынасы
мәдениеті екі деңгейде көрініс табатынын атап өткен жөн. Біріншісі -
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті, ал екіншісі – ұлтішілік (ұлттық) қарым-
қатынас мәдениеті немесе қарым-қатынас мәдениетінің ұлттық формасы.
Ұлтішілік қарым-қатынас мәдениетіне әлдебір халықтың ұлттық өзіндігінің
ерекшеліктері жатады. Оның мазмұны әрбір халықтың тарихи дамуының
қайталанбас еректігімен, оның тіршілік ортасы ерекшеліктерімен айқындалмай
қалмайды.
Ұлттық процестер әрбір ұлт шеңберінде дерексіз бірдей формада емес,
қайта, оның әрқайсысы аясында әр алуан әрі өзіндік түрленушілікке ұшырай
жүріп жатады.
Қарым-қатынас мәдениетінде ұлтішілік (ұлттық) қарым-қатынас және
ұлтаралық қарым-қатынас көрініс табады. Бұл екі деңгей өзара тығыз
байланысты. Ұлттық қарым-қатынас мәдениеті берілген халықтың тарихымен,
оның мәдени жетістіктері, дағдылары, қарым-қатынас сипаты, дәстүрлері, әдет-
ғұрпымен тығыз байланысты.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлттық ерекшелік ретінде қалыптасып,
бірақ, кейін бірқатар немесе көптеген ұлттар үшін ортақ болып кеткен
ұлтішілік қасиет-сипатты да бойында тұтады.
Диссертациялық жұмыста ұлтішілік пен ұлтаралық әрқашан бірін-бірі
байытып, өзара әрекеттестікте болатындығы баса айтылады. Ұлтішілік
байланыстардың даму дәрежесімен көбіне-көп ұлтаралық қатынастар деңгейі
дәрежесі айқындалады. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті жоғары ұлтішілік
қарым-қатынас мәдениетімен мызғымас байланыста, өз ұлтына, оның
мәдениетіне, тілі мен дәстүріне деген сый-құрмет негізінде қалыптасады.
Сондықтан өз ұлтына, оның өкілдеріне, ілгерілеуші мәдени-рухани және саяси
құндылықтарына деген өнегелік, қамқор, сый-құрметті қатынасты тәрбиелеу
жоғары ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің маңызды элементі болып
табылады.
Сонымен қатар, әрбір ұлттың ұлтішілік қарым-қатынас мәдениеті оның
саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени ортасының даму деңгейімен, сондай-
ақ, ұлттық сана-сезім, ұлттық таным деңгейімен айқындалады. Ұлттық сана-
сезім мен психологияның ұлттық мінез, ұлттық сезімдер, ұлттық дәстүрлер,
әдет-ғұрыптар, ұлттық тұрмыс ерекшеліктері сияқты элементтері айрықша
ұлттық мәнерлілік дарытады. Адамдар белгілі бір табиғи-климаттық
жағдайларда, нақты табиғи-географиялық ортада тіршілік етеді, бұл да,
сондай-ақ, олардың өзара қарым-қатынасына ықпалын тигізеді.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті қоғамның, халықтың, тұлғаның рухани
өмірінің белгілі бір құрылымдық компоненті болып табылады. Ол түрлі ұлт
өкілдерінің рухани байланысы деңгейін сипаттайды, бұл ретте ол ұлтаралық
қатынастар нәтижесі ретінде танылады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті дамуының саяси-әлеуметтік негізі
Қазақстанның барша халықтары дамуының тұрақтылығының маңызды факторы болып
табылатын әлеуметтік әділдіктің іс-тәжірибе жүзінде орнығуымен сипатталады.
Қоғамдағы әлеуметтік әділдіктің маңызды белгісі - қоғамдық өмірдің барлық
салаларының кешенді дамуы және олардың арасындағы сәйкессіздіктерді жою
болып табылады. Дәл осы шынайы ел билігі, барша азаматтардың заң алдындағы
теңдігі, ұлттардың тең құқылығын, адам бостандығы мен құқығын іс жүзінде
қамтамасыз етушілік, жеке тұлғаның жан-жақты дамуы үшін жағдай туғызу –
көпұлтты халық бірлігінің, қазақстандық қоғамның экономикалық және саяси
тұрақтылығының, оның қарқынды дамуының маңызды шарты.
Жалпы қарым-қатынас мәдениетінің сыпайылық, әдептілік сияқты кішігірім
талаптарын бұзушылық, басқа ұлт адамдарына дөрекілік, немқұрайлылық,
рақымсыздық танытушылық ұлтаралық қарым-қатынасқа ұлтшілік қарым-қатынасқа
қарағанда, зор моральдық кесірін тигізеді.
Алайда, жоғары ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті тек гуманизм, достық
және ынтымақтастық принциптеріне негізделеді деп есептеу адасушылық болар
еді. Оның іргелі негізі - материалдық және рухани өндіріс нәтижелерімен
алмасушылық өндірісіндегі сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігі, өзара
мүдделілік, салауаттылық пен жалпыға ортақ ынтымақтастық нормаларына,
жалпыадамзаттық құндылықтар мен моральдық ниеттестікке бағдарланушылық
болып табылады.
Халықтардың өзара қарым-қатынас мәдениетінің қазақстандық үлгісі – бұл
қоғамдағы шиеленістік, қақтығыстық жағдайды жеңу ғана емес, сонымен қатар,
оның болашақта ұзаққа созылған қарсылық пен мәңгілік жек көрушілікке ұласып
кетпеуін алдын алу болып табылады. Қазақстан қоғамының бұндай жетістікке
қол жеткізуі оның халқының ұжымдық субъекті ретінде және оның әрбір
мүшесінің өз бойында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жоғары қоюында
болып отыр [11, 17 б.].
Осылайша, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі міндеті – адамды
оның шығармашылық күш-қарымын ашатын, ілгері дамуын қамтамасыз етенін
гуманистік типті ұлтаралық қарым-қатынастарды тұтынушы әрі тудырушы ретінде
қалыптастыру деп санауға болады.
Бұл күрделі мәселені зерттеу барысында Қазақстандағы ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті – бұл өркениетті тұлғаның қоғамдық санасының бөлшегі
болып табылып, оның моралі мен психологиясының маңызды жағын құрайтын
қасиеті екендігі туралы мәнді тұжырымдар жасалады. Тұлғаның, оның
еркіндігінің дамуы, оның ой-өрісінің кеңеюі ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің маңыздылығын тереңірек түсінуге көмектеседі. Бұны көптеген
факторлар шарттастырады, бұл жерде тығыз диалектикалық тұтастықта алынған
жақсы ойластырылған экономикалық стратегия, күшті әлеуметтік саясат және
мақсатқа сай идеялық-тәрбиелік жұмыс зор маңызға ие, бұндай тұтастықсыз
қойылған міндеттердің ешбірі, оның ішінде, ұлтаралық қатынастарды одан әрі
үйлестіру міндеті шешіле алмайды.
Өркениетті мемлекетте ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мемлекеттік
саясат дәрежесіне көтерілген. Әлеуметтік қарым-қатынастың бір түрі
ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті түрлі ұлттық қауымдастықтар
мүшелерінің бірлігін нығайтуға ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге, сол
қауымдастықтардың өздерінің ішкі бірлігін көп есе күшейтеді. Белгілі бір
нормалар, ережелер, ұстанымдардың жиынтығы болғандықтан, ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті әр түрлі ұлттар адамдарын достық пен бауырластыққа,
ынтымақтастық пен өзара көмекке, өзара ұлттық ар-намысты құрметтеуге,
ізгілікке, кішіпейілдікке, сыпайылыққа, дөрекілік пен рақымсыздықты
болдырмауға бағыттайды.
Осыған орай, әрбір қазақстандық азаматтың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениеті оның өзін біртұтас демократиялық тәуелсіз мемлекеттің мүшесі
ретінде сезінуін діттейді.
Белгілі ғалым Т.С.Сарсенбаевтің атап өткеніндей: Ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті, ең бірінші кезекте, не полиэтникалылықпен, не
моноұлттылықпен сипатталатын қарым-қатынас ортасымен тығыз байланысты.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін тұлға мен қоғамның
мәдениеті, өркениеттілігі, жалпы деңгейі шешуші маңызға ие [8, с.11].
Диссертациялық жұмыстың Ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігі -
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті кемелдігінің өлшемі деген екінші
тармақшасында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың бірлігін, олардың арақатынасына ғылыми тұрғыдан саяси
талдау жасалады.
Берілген мәселенің Қазақстандағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
теориясы мен тәжірибесі үшін маңыздылығын ескере отырып, ұлттық және
жалпыадамзаттық процестердің мазмұны мен формаларындағы өзгерістерін,
олардың арақатынасы мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне ықпалын
айқындау мақсатқа сай болмақ.
Біздің республикамыз шеңберіндегі әр түрлі тенденциялар аясында осы
процестердің мазмұны мен өзара байланысын зерттеу ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениеті қалыптасуының негізгі бағыттарын сауаттылықпен айқындап, оның
мейлінше тиімді әдістерін, амал-тәсілдерін, формаларын табуға мүмкіндік
береді.
Дәл осы ұлттық пен жалпыадамзаттықтың арақатынасын дұрыс түсінушілік
Қазақстан Республикасының ұлттық саясатын табысты жүзеге асырудың кепілі
болып табылады.
Біздің көпұлтты қоғамымыздың қазіргі даму кезеңін саяси талдау
барысында ұлттық пен жалпыадамзаттықтың арақатынасы өзгерістерін бағалау
өлшемдерін дұрыс айқындаудың маңызы зор. Бұл ретте, ұлттық пен
жалпыадамзаттықты өзара қиылыспайтын, бір-бірінен тәуелсіз негіздер түрінде
қарастыруға болмайтынын атап көрсеткен жөн.
Саясаттану тұрғысынан ұлттық және жалпыадамзаттықтың мәнін, көрініс
табу формалары мен бірлігін талдау үшін, ұлттық және жалпыадамзаттықты,
сондай-ақ, олардың арақатынасын да қашанда олардың дамуында, нақты
жағдайлармен, күллі қоғам мен әрбір жекелеген халықтардың, аймақтың даму
деңгейімен тікелей байланысында, қоғамдық өмірдің барлық басқа да
факторларымен өзара шарттастығында алып қараудың әдістемелік маңызы зор.
Ұлт өміріндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың арақатынасын сипаттау
барысында олар арақатынасты және өзара шарттастырылған бола тұра, әйтсе де,
екі өзара байланысты процестердің тең еместігі көрініс табатындығын қашанда
ескерту қажет. Бір жайғдайларда – ұлттық, ал, келесі жағдайларда
жалпыадамзаттық басым түседі. Қазіргі кезеңде ұлттық және жалпыадамзаттық
процестер өрісінде жаңа жағдай туындап, осыдан келіп олардың жаңа
түсініктемесі де орын алғанын атап өткен жөн. Дәл осы нақты жағдайлардағы
ерекше-ұлттықты, айрықша-ұлттықты зерттеу, танып-білу ұлтаралық міндеттің
шешілуі үшін зор маңызға ие. Ұлттар дамуының қазіргі заманғы бағыт-
бағдарларын ескере отырып, біздің мемлекетіміз ұлтаралық қатынастарды
салауаттандыру мақсатында ұлттық және жалпыадамзаттықты және олардың дұрыс
үйлестігін басқаруды реттеуге ұмтылады, бұл ұлтаралық қатынастарды
үйлестірудің маңызды факторы болып табылады.
Ұлттық фактор, жалпыадамзаттықтың құрамдас бөлігі ретінде, ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениеті тұрғысында да ұлттық дәстүрлер, мәдениет,
психологиядағы барша үздікті шығармашылықпен зерделеу және пайдалану
есебінен ерекше маңызға ие болады. Бұл жерде моральдың рөлі зор, ол адамзат
қарым-қатынасының, соның ішінде, ұлтаралық қарым-қатынастың өзіндік
реттеушісі ретінде қызмет атқарады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін бекіте түсу үшін моральдық ұстаным
ғана емес, сонымен бірге, адамдар өмір сүріп, жұмыс істейтін салауатты
микроәлеуметтік орта да маңызды. Сондай-ақ, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін дамытуда қоғамның бріктіруші факторы ретінде конституциялық
ережелерге негізделген және ең бірінші кезекте, демократиялық халықаралық-
құқықтық нормалар мен ережелерге және гуманизм принципіне негізделген
идеялар болуы шарт. Бұл өз кезегінде ұлттар мен этникалық топтар арасындағы
теңдікті, мемлекетаралық достық, серіктестік қарым-қатынастың дамуын және
әлемдік өркениеттің жаңа құндылықтарын сезінуді бекіте түседі [12, с.4].
Біздің елімізде ұлтаралық қарым-қатынастың болуы - әділ шындық. Егер
басқа халықтардың, олардың жекелеген өкілдерінің ұлттық ар-намысы
құрметтелмейтін болса, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті туралы айтуға
болмайды. Бұл халықтың барлық әлеуметтік категорияларына қатысты, бірақ,
зиялы қауым үшін ерекше мәнге ие. Зиялы қауымның ұлтаралық қатынастарды
реттеудегі рөлі зор. Дәл осы зиялы қауым ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің көрініс табуында үлгі болуы тиіс.
Жалпыадамзаттық – бұл әр түрлі ұлттар адамдарын өндірістен бастап
рухани өмір өрісіне дейін қоғамдық өмірдің барлық саласында
жақындастыратын, бірлестіретін ортақтық [13, с.151]. Дәл сонымен ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіндегі жалпыадамзаттық сипатталады. Ол әртүрлі ұлттар
адамдарының істері мен әрекеттерін айқындайтын әлдене ортақтықты танытып
қана қоймайды, сондай-ақ, ұлттық қадір-қасиетті арттырудың маңызды шарты
болып табылады. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы
ұлттар мен ұлыстардың экономикасы, мәдениеті, тұрмысы, білім-ғылым
жүйесінің дамуы негізінде жүреді. Онда халықтардың күллі рухани байлығы
шоғырланған. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мазмұнында олардың мүдделері
мен мақсаттары, тарихи тағдырларының ортақтығы көрініс тапқан. Ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіндегі жалпыадамзаттық халықтардың экономикадан
бастап рухани салаға дейінгі өмірдің барлық салаларындағы тығыз
байланыстары мен достық ынтымақтастық қатынастары барлығына сілтейді.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұғымы мазмұнынан адамдардың өз халқына
тиістілігі сезімін, олардың жалпыадамзаттық құндылықтарға тартылушылығын,
басқа ұлттардың рухани байлығына деген сый-құрметін, олардың тағдырларына
қатынастылығы сезімін, тағы басқаларды алып тастауға болмайды. Ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениеті өз бойына адамзаттық биік адамгершілік-өнегелік
мұраттарын жинақтайды. Бұл Қазақстан халықтары өмірінің түрлі салаларында:
еңбек бөлінісінде, ірі халық шаруашылығы міндеттерін шешудегі ынтымақтастық
пен өзара жәрдемде, жалпыхалықтық шараларды, мәдениет мейрамдары, спорттық
сайыстарды өткізуде, шетелдік серіктестер мен іскер және мәдени
ынтымақтастықта, басқа елдердегі достарымыз бен қандастарымызға қолдау
көрсетуде материалдық көрінісін табуда.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың
өзара қатынастары процесі халықтар өмірінің барлық салаларында жүреді.
Көпқырлы халық тұрмыс-тіршілігінің көпұлтты қоғам мүдделеріне толық
сәйкесетін ортақ қарым-қатынас және мінез-құлық сипат-белгілері дамып,
жетіледі.
Саясаттанушы Г.Р.Нұрымбетованың атап өткеніндей: Ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті саясаттану тұрғысынан талдау объектісі ретінде белгілі
бір құрылымдық тұтастықты құрайтын нормалар, ережелер, сондай-ақ, саяси,
құқықтық және гуманитарлық құндылықтар жиынтығымен сипатталады. Бұл, өз
кезегінде, қарым-қатынас мәдениеті феноменіне ұлтаралық қарым-қатынасты
ұтымды, өнімді түрде реттеуге қабілетті құрал маңызын дарытады [14, 33
б.].
Сонымен бірге, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті сипатында ұлттық сана-
сезімнің өсуін шарттастырған, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың
ішіндегі үздіктерін танытатын жаңа сипат-белгілер көрініс табады.
Осылайша, зерттеу жұмысында жоғарыда айтылғандардан ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың бірлігі – күрделі
процесс деген тұжырым жасауға болады. Ол мазмұн мен форманың диалектикасы
арқылы ашылады. Форма мазмұнды емес, мазмұн форманы айқындайтындықтан,
рухани мәдениетте де айрықша-ұлттық формалардың көптүрлілігі
жалпыадамзаттық, гуманистік мазмұнмен айқындалады. Бірлік тұтастай
алғандағы әрбір ұлттар мен ұлыстардың мүдделерінің, оның ішінде, рухани да
мүдделерінің дұрыс үйлесуін діттейді.
Диссертациялық жұмыста ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық
пен жалпыадамзаттықтың бірлігіне ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және
этникалық топтардың өзара мүдделері сәйкес келген жағдайда ғана қол
жеткізуге болатындығы атап көрсетіледі.
Біздің көзқарасымызша, Қазақстандағы ұлттық пен жалпыадамзаттықтың
өзара әрекеттестігі мен өзара сіңісуінің бірлігі ұлттық қатынастардың түрлі
салалары мен деңгейлерінде жүзеге асып, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне
және оған тән ішкі қайшылықтарды жою арқылы дамушы тұтастықты дарытады.
Саясаттану тұрғысынан қайшылықтар дамуының объективті бағыттарының
талдануы, олардың экономикалық, саяси, мәдени қызметте есепке алынуы
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жетілдірудің, әлеуметтік-этникалық дау-
дамайлардың алдын-алудың тиімді жолдарын айқындауға жағдай туғызады.
Диссертациялық жұмыстың Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
принциптері мен функциялары теориялық-әдістемелік мәселе ретінде атты
үшінші тармақшасында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі
принциптері мен функциялары, нормалары мен сипат-белгілері қарастырылады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті – адамның өткен және осы шақтағы
күллі алуан түрлі іс-қызметін бейнелейтін саяси феномен. Демек, қоғамның
қызмет етуі мен дамуын бақылап, қарастыру бізге ұлттық, мәдени сана
қалыптасуының толық көрінісін береді. Адамдардың бұндай санасының өзгеруі
қоғам дамуы барысына ықпал етеді. Өндірістік іскерлік дамуының өзі жанама
түрде адамдардың қатынасына әсер етеді. Бұл қатынас көп ретте ұлттық-мәдени
сана-сезім құрылымында ашылады. Уақыт алмасуын талдау – демек, өткенмен
байланыс орнату ғана емес, сонымен бірге, осы шақтың және болашақтың
міндеттерін де зерделеу. Ежелгі ойшылдар мен саясаткерлердің ой-пікірлері,
тіпті, бүгінгі таңда да өзінің өзектілігімен қайран қалдыратындығын барша
жұрт мойындайтындығы бекер емес. Дәл осы біліктілік бізге жиі жетіспей
жатады. Дана адамдар айтқандай, адам дүниеге бір рет келеді, бірақ, артында
барлық мейлінше құнды әрі қол жетер игіліктерді қалдыруға тырысады.
Сонымен қатар, адамдардың қатынастары мен қарым-қатынасы өте-мөте
өзекті болып табылады. Барлық басқа қоғамдық-саяси, ұлттық қатынастар
мәселелері халықтар мен адамдардың қарым-қатынас мәдениетінен бастау алады.
Сондықтан, біздің міндетіміздің шешілуі Қазақстандағы ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетінің іс-қызметін қаншалықты ашып, анықтай алатындығымызға
байланысты. Бұл үшін бізге, әуелі, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
негізгі механизмдерін айқындап, соның негізінде ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің принциптері мен функцияларын, ондағы жалпыадамзаттық пен
ұлттықты зерттеу – осы тараушадағы біз көздеген басты мақсат болып
табылады.
Осыған орай, халықтардың ұлтаралық қарым-қатынасы мәдениеті – бұл
Қазақстан халықтары арасындағы да, сондай-ақ, әлем халықтары арасындағы да
қарым-қатынас процесіндегі тұлғаның моральдық-этикалық мінез-құлық
нормаларына айналған озық ұлттық әрі жалпыадамзаттық принциптері жүйесі.
Халықтардың ұлтаралық қарым-қатынасы мәдениеті ұлттық мәдениет, тұрмыс,
мінез-құлық этикасы, психология ерекшеліктерін қарастырудағы әдеп-өнегені,
тарихи тағдырлардың жалпыхалықтық ортақтығын саналы зерделеуді, тағы
басқаларды бойында тұтуы тиіс.
Біздің пікірімізше, көпұлтты қоғамымыздың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің тарихи дамуы, қалыптасуы және орнығуының әрбір кезеңіне дұрыс,
ғылыми негізделген және шынайы баға берудің мемлекеттің ұлттық қатынастар
саласындағы саясатын тұжырымдап, жүзеге асырудың зор теориялық және
тәжірибелік маңызы бар. Осыған орай, Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы
Ассамблеясында: Мен біздің саясат зерттеуші мамандарға, қоғамдық ғылымдар
саласының ғалымдарына сөзімді ерекше арнағым келеді. Меніңше ұлтаралық
қатынастар проблемалары сіздердің бүгінгі таңдағы зерттеулеріңіздің өзегіне
айнала алады және айналуға тиіс. Осы салада болып жатқан процестерге, оның
үстіне Қазақстанда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде болып жатқан процестерге
айқын сипаттама беруді, этникааралық қатынастардың қалыптасуының ықтимал
келешегі туралы білімді қоғам аса қажет етіп отыр. Сайып келгенде, қоғамдық
институттарға, басқару органдарына социологиялық сауалдарға сүйенетін және
ұлттық саясатты жүргізудің аймақтық ерекшеліктерін ескеретін нақты
ұсыныстар қажет - деген еді [15, 23-24 б.].
Біздің қоғамымыздағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлт өкілі
ретіндегі әр адамның шығармашылық мүмкіндіктерін ашуды, сонымен қатар,
ұлттардың өздері мен ұлттық қатынастардың жасампаз күш-қарымын анықтауды
діттейді. Жоғары деңгейдегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлттық
факторды есепке алу туралы ғана емес, сонымен бірге, оның күш-қорын
экономикалық және рухани байлықты жаңғырту мақсатында жүзеге асыру туралы
мәселені көтеруге жағдай жасайды.
Міне, сондықтан да, жаңа заман, яғни, жаһандану кезеңіндегі жаңаша
саяси ойлау жағдайында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті, жалпыадамзаттық
және ұлттық мүдделер, нормалар, принциптер, гуманисттік құндылықтар өзекті
мәселелерге айналады.
Демек, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті принциптерінің маңызды
құрамдас бөлігі ретінде түрлі ұлттар өкілдерімен қатынастарда әдептілік,
сый-құрмет, кішіпейілдік, сыпайылық, тілеулестікті сақтау сияқты өнегелік
талаптары көрінеді. Қандай да бір ұлт өкілдеріне, олардың ұлттық
мәдениетіне, тіліне, әдет-ғұрпы мен дәстүрлеріне менсінбеушілікпен қарау,
дөрекілік, немқұрайдылық, әдепсіздік таныту ұлттар мен ұлтаралық
қатынастардың дамуына кесірін тигізуі ықтимал. Осы орайда ұлтаралық қарым-
қатынас және ұлтаралық байланыстарды реттеудің этикалық және құқықтық
кодексін құру қажеттігі көрінеді.
Біздің пікірімізше, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті принциптерін
қоғамымызда тұрақталған және жалпыадамзаттық мәнге ие негізге алынатын
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар ретінде айқындауға болады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің нормативтік жүйесі демократия,
ұлтаралық келісім мен патриотизм принциптерін, жалпыадамзаттық негіздер
нормалары мен принциптерін бойында тұтады.
Диссертациялық жұмыста біздің көпұлтты қоғамда демократияны нығайту ісі
саяси-әлеуметтік әділдік идеясын тірек етіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаһандану және қоғамдық өмірдің
демократиялануы жағдайында, Қазақстан Республикасы мен ТМД-да болып жатқан
түбегейлі өзгерістер тұсында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық
пен жалпыадамзаттықты зерттеу тарихи қажеттілік әрі уақыт талабы болып
табылады. Ұлттық және ұлтаралық мәселелерді шешу үшін әлеуметтік-этникалық
дамудағы теріс бағыттарды жою ғана емес, сонымен бірге, қоғамның рухани
жаңаруы да маңызды. Еліміздің қоғамдық және ұлттық санасындағы елеулі
серпілістер және ұлтаралық қатынастар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті
феноменінің маңызды ерекшелігі ретінде оның адамзаттық маңыздылығын әрі
әмбебаптығын айқындап берді. Заманымыздың қоғам мәнін өзгертетін саяси,
әлеуметтік, экономикалық жағдайларының барша маңыздылығына қарамастан, іс
жүзінде адамның іс-қайраткерлігін бағалаудың өлшемі мен алғышарты ретіндегі
жалпыұлттық мәдениеттің мәні мен мазмұнына жүгінбей қала алмаймыз.
Бүгінде Қазақстанның этносаралық келісімді қамтамасыз ету саласындағы
тәжірибесі бүкіл ЕҚЫҰ-на мүше елдерде қызығушылықпен зерттелуде. Сондай-ақ,
этносаралық келісім моделі біздің осы беделді Ұйымдағы төрағалығымыздың
басты алғышарттарының біріне айналып отыр. Осыған орай, қазіргі таңда
күрделілігі мен қайшылығы қатар жүретін біздің көпұлтты қоғамның дамуы
мәселелері кешенінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелері айрықша
маңызды орынға ие. Саясаттану тұрғысынан тақырыптың өзектілігі ұлтаралық
қатынастарды қайта зерделеу және сапалы түрде жаңарту, демократия мен
гуманизм принциптері негізінде ұлттық қатынастарды дамытудың саяси-
әлеуметтік мүмкіндіктерін іздестіруден, сондай-ақ, еліміздегі барша
ұлттардың еркін әрі жан-жақты ынтымақтастығын саяси-құқықтық тұрғыдан
қорғауды қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды. Қоғамдық-саяси қатынастарды
демократияландыру тәжірибесі күрделі әрі қайшылықты ұлтаралық қатынастардың
сыртында экономикалық, саяси, идеологиялық және өзге де мүдделері бар
әлеуметтік топтар тұрғанын көрсетеді. Ұлтаралық қатынастардағы
қайшылықтарды айқындау және зерделеу кез-келген халықтың жалпыадамзаттық,
ұлттық, топтық мүдделерімен қатар, жекелік мүдделерін де баламалы түрде
танытуға қабілетті ұлттық саясатты қалыптастыру үшін аса маңызды. Қазіргі
заманның жаңа тұжырымдамасына, оның негізгі қайшылықтарының объективті
түрде талдау жағдайына орай, ендігі жерде ұлттық қатынастар демократиялық
қоғам құрылысына қарай қозғалыс аясында жалпыадамзаттық мәмілеге келу
арқылы мүмкін болмақ. Берілген мәселе мемлекеттік егемендіктің қалыптасуы
және халықтардың өзін-өзі басқаруы кезеңінде ерекше өзектілікке ие болады.
Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқы Ассамблеясының XVI-
сессиясында сөйлеген сөзінде: Қазақстан халқының этностық және мәдени
саналуандығы мен төлтумалығын сақтауға байланысты жаңа қадамдар іздеген
жөн, - деген ұйғарым жасаған еді [1]. Сол себепті, ұлтаралық қатынастарды
жетілдірудің өзекті мәселелерінің бірі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және дамыту, оған тәрбиелеу мәселесі болып табылады. Бұл
мәселе қазіргі таңда ерекше назар аударуды қажет ететін өзекті теориялық
және тәжірибелік мәселелер ішінде басты орындардың біріне ие болуы тегін
емес. Ұлтаралық қатынастардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани
аспектілерінен бөлек, жалпы қарым-қатынас мәдениетінсіз және, әсіресе,
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінсіз ұлтаралық қатынастарды салауаттандыру
мүмкін емес.
Осыған байланысты, бұл өте күрделі процесс екендігін баса атап өткен
жөн. Мұның күрделілігі сол – ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық
пен жалпыадамзаттық шынайы дүниедегі пікірлер мен көзқарастардың
әралуандығы жағдайындағы білімдер, дүниетанымдар, салт-дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар, сезімдер, т.с.с. күрделі жүйесінің бай қорын қамтиды.
Демек, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардан гуманизм мен
патриотизм сияқты биік адами қасиеттер, ізгілік пен әдептілік, байсалдылық
пен сыпайылық, оң пиғыл мен ақ ниеттілік, шыншылдық пен әділеттілік,
қайырымдылық пен адамсүйгіштік және т.б. сияқты қарым-қатынас мәдениеті мен
мінез-құлық мәнері көрініс табады.
Яғни, осының барлығы берілген мәселенің таңдап алынуын бірқатар ой-
пайымдар шарттастырғанын айғақтайды, олар: біріншіден, көпұлтты
қоғамымыздағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің теориялық және
тәжірибелік аспектілерін тұжырымдаудың маңыздылығы; екіншіден, ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениеті сияқты күрделі категорияны саясаттанулық-
тұжырымдамалық талдаудың күрделілігі; үшіншіден, әрбір адамның саналы іс-
әрекеті ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ережелерін бекіту
талабы; төртіншіден, қоғамның саяси-рухани өмірінің, оның мәдениетінің,
соның ішінде, адами қатынастар мәдениетінің табиғи құрамдас бөлшегі
ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру және бекіту
процесін ашу қажеттігі; бесіншіден, қоғамдық тұрақтылық пен
ынтымақтастық, ұлтшылдық пен шовинизм көріністеріне төзбеушілік, ұлттық
ар-намысты құрметтеу, мінез-құлық мәдениеті, халықтардың өзара
түсіністігі, толеранттық және ұлтаралық келісім сияқты ұғымдардың
ажырағысыздығын көрсетуге ұмтылыс; алтыншыдан, ұлттық қатынастардағы ұлттық
пен жалпыадамзаттықты үйлестіруде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
қызметі мен орнының маңыздылығын ашу қажеттігі туындайды.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті – бұл өзара түсіністікті нығайтуда,
ортақ міндеттерді шешуде, өзара жәрдемді жетілдіруде тиімді әрекеттестікте
болу мақсатында бір-бірін тану ұмтылысына негізделген әр түрлі ұлт
уәкілдерінің арасындағы қарым-қатынастың тарихи қалыптасқан және
тұрақталған гуманистік принциптері, формалары мен нормаларының өзіндік
ерекшелікті кешені болып табылады. Дәл осы себептен де, ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті ұлттық пен жалпыадамзаттықтың бірлігін ашудың тамаша
үлгісі болып табылады.
Сондықтан, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлтаралық қатынастарды
салауаттандырудың қуатты тетігі қызметін атқару талабынан туындайды.
Белгілі ғалым Р.Б.Әбсаттаровтың дұрыс атап көрсеткеніндей, Бұл мәселені
барынша толыққанды зерттеу үшін ұлттық даму және ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениеті тұжырымдамасын жасаудың зор маңызы бар. Бұндай тұжырымдама
Қазақстан халықтарының дамуы мен бірлесуінің жаңа сапаларын ашуға жағдай
туғызып, сонымен бірге, олардың сана-сезімінің өсуіне септігін тигізер еді
[2, с.94]. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті көпұлтты қоғамда ұлттық және
жалпыадамзаттықты үйлестірудің маңызды шарты болып табылады. Яғни,
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті біздің өмір салтымыздың барлық қырларымен
тығыз байланысты.
Сонымен қатар тарихи деректерді саясаттану тұрғысынан талдау ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың нақты тарихи
кезең жағдайларындағы жекелеген халықтардың нақты іс-әрекеттерінің нәтижесі
болып табылатындығын көрсетеді.
Зерттеу жұмысында біз ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
маңыздылығын, принциптері мен қызметтерін, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықты және олардың өзара
байланысымен, бірлігін, сонымен бірге, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
ұлтаралық қатынастарды дамытудағы рөлін көрсетуге талпыныс жасаймыз. Осы
орайда ұлттық сана мен сана-сезімді қалыптастырудың маңызды аспектілерінің
бірі ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу ерекше
өзектілікке ие болады. Біздің көзқарасымызша, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесін зерттеу айрықша
бірегейлігі мен құндылығы жағынан қазіргі заманғы саяси ғылымды сөзсіз
байыта алатын мәселелердің бірі деген тұжырым жасауға болады.
Сол себепті, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттық қоғамдық-саяси өмір сияқты ұдайы қозғалыста болады және
қоғамның, халықтың немесе ұлттың дамуына орай, сәйкесінше өзгерістерге
ұшырап, адамдар өмірінің жаңа кезеңінде қолайлы жаңа түрге, сипатқа немесе
міндеттерге ие бола отырып, ұрпақтан ұрпаққа өтеді.
Осылайша, мәселенің өзектілігі, саяси-әлеуметтік маңыздылығы, оның
теориялық және тәжірибелік мәнінің жеткіліксіз тұжырымдалғандығы, Қазақстан
Республикасындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың мәні мен мазмұны терең әрі жан-жақты ашатын ғылыми
қорытындылардың жоқтығы, еліміздегі қоғамның жаңару, жетілу тұжырымдамасы –
осының барлығы біздің аталған диссертациялық тақырыпты таңдауымызға себеп
болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін дамыту
мен жетілдіру мәселесі соңғы жылдары әр түрлі ғылым саласының ғалымдары
тарапынан белсенді түрде қолға алынып, зерттелінуде. 1980-жылдан бастап
Р.Г.Абдулатипов, Р.Б.Әбсаттаров, Ю.В.Арутюнян, И.К.Апина, Ю.В.Бромлей,
Т.Ю.Бурмистрова, Р.К.Грдзелидзе, Н.Д.Джандильдин, Л.М.Дробижева,
О.А.Дмитриев, М.С.Жүнісов, Л.Н.Коган, М.И.Куличенко, И.И.Серова,
В.А.Скуратовский, Т.С.Сәрсенбаев, М.М.Сужиков және басқа да бірқатар
авторлар еңбектерінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің түрлі
аспектілері қарастырылады. Бұл ғылыми еңбектерде күні бүгінге дейін
өзектілігін жоғалтпаған тұжырымдамалық қағидалар бар. Бұған қоса, олардың
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелерін зерттеу үшін теориялық-
әдістемелік маңызы зор.
Т.Ю.Бурмистрова мен О.А.Дмитриевтің Дружба сплоченные: Культура
межнационального общения в СССР атты жұмысында ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің мәні, қалыптасуы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында
қызмет ету үдерісі зерттеледі, сондай-ақ, ұлтаралық қарым-қатынастың
деңгейін одан әрі көтерудің, жекелеген азаматтардың психологиясы, сана-
сезімі мен мінез-құлқындағы ұлтшылдық жаңсақтықтарды жоюдың жолдары мен
әдістері айқындалады [3, с.9].
Зерттеліп отырған мәселені көптеген авторлар кешенді мәселе тұрғысынан
да, сондай-ақ, көпжоспарлы мәселе тұрғысынан да қарастырады.
В.А.Скуратовскийдің Культура межнационального общения: проблемы
регулирования и саморегулирования атты монографиясында ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыруды реттеудің әлеуметтік-философиялық
мәселелері, методологиялық аспектілері, қызметтері мен принциптері және
т.б. тұжырымдалады [4]. Я.Н.Коган өз еңбегінде ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіне тән сипаттар ретінде әрбір халықтың тілін, демократиялық
дәстүрлерін, салт-ғұрыптарын, мәдениетін құрметтеушілікті, адамдарды ұлттық
тегінен тыс, істеріне, жеке басының қасиеттеріне қарай бағалай білуді, кез-
келген ұлтшылдық пен шовинизм көріністерімен келіспеушілікті атайды [5,
с.432]. И.Серованың Культура межнационального общения деген монографиясы
да ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелерін зерттеуге арналған. Бұл
ұғымның мазмұнына ол мыналарды жатқызады: а) әр түрлі ұлттар өкілдерінің
өзара қатынастарын реттеп, барлық мүшелердің атқаруы үшін міндетті болып
табылатын, заң дәрежесіне көтерілген нормативтік талаптар; ә)
жалпыадамзаттық бауырластық мұраттары, өзге халықтарға деген құрмет
мұраттары көрініс тапқан әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы өзара
қатынастардың күнделікті қарым-қатынас процесінде қалыптасқан дәстүрлі
нормалары; б) тұлғааралық қатынас жағдайындағы тұлғаның интерұлттық
негізінде әлеуметтік бағытталған мінез-құлықтық мінездемесі мен осы
талаптарға сәйкес мінез-құлық сипаты, стилі және деңгейі [6, с.98-99].
Басқаша айтқанда, монография авторы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті
адамның мінез-құлқы мен оның әлеуметтік өмірдің барлық негізгі салалары –
өндірістегі, тұрмыстағы, демалыс саласындағы, тікелей тұлғааралық
қатынастардағы өзге ұлт адамдарымен өзара қатынастарының әлеуметтік
реттеушісі болып қызмет ететіндігін негізге алады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін ғалым
Р.Б.Әбсаттаровтың Национальные процессы: особенности и проблемы
(1995ж.), Р.Б.Әбсаттаров пен Т.С.Садықовтың: Воспитание культуры
межнационального общения студентов: теория и практика (1999 ж.) атты
монографиялары және белгілі ғалым Т.С.Сәрсенбаевтың Культура
межнационального общения (1998 ж.) атты кітапшасы жарық көріп, олардың
авторлары зерттеліп отырған тақырыптың негізгі бағыттары мен маңыздылығын
бөліп көрсетті. Р.Б.Әбсаттаров пен Т.С.Садықовтың еңбегі ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетінің мәнін, сипат-белгілерін, қызметтерін, сондай-ақ, оның
әлеуметтік мазмұнын, кемелділік өлшемін, қалыптасу факторын терең
талдауымен маңызды. Бұл еңбекте авторлар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
Қазақстан халықтарының аса маңызды жетістіктерінің бірі және ұлттық
мәселенің ғылыми тұрғыдан шешілуінің нәтижесі ретінде қарастырады [7,
с.40]. Өз кезегінде, Т.С.Сәрсенбаев ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мен
саяси мәдениеттің өзара байланыстылығы туралы, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудың негізгі басым шарты ойлау, мінез-құлық пен пікір-
көзқарас ұстанымдары, бағдарлар стереотипі болып табылатыны туралы ой-
пікірлерін тұжырымдайды [8, с.10].
Осы орайда, Қазақстанда ұлтаралық қарым-қатынастар мәселелеріне
арналған диссертациялық жұмыстар қорғалған болатын. Солардың ішінде біздің
зерттеу тақырыбызға үндес болып келетін Т.Қ.Биғожановтың Қазақстан
Республикасында жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
саяси мәселелері (орыс тілінде) атты диссертациялық жұмысында
Қазақстандағы жастар арасында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
саяси мәселелері зерттелген [9]. Ал, Д.М.Жазыбаев Қазіргі кезеңдегі
этникааралық қарым-қатынас мәдениеті: тәжірибе мен проблемалар (орыс
тілінде) атты кандидаттық диссертациясында этникааралық қарым-қатынас
мәдениетін Қазақстан материалдары негізінде әлемдік саяси үдеріс аясында
қарастырады [10]. Ал, біздің зерттеу жұмысымыз өзінің зерттеу нысанымен
және зерттеу пәнімен ерекшеленеді. Өйткені, біз Қазақстан материалдары
негізінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықты және оның бірлігін қарастырып, оған салыстырмалы саяси
талдау жасаймыз.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің жекелеген аспектілері Н.А.Абуева,
Т.Қ.Әуелғазина, С.М.Борбасов, В.Х.Баймұрзаева, Ғ.Е.Есім, А.М.Жүнісов,
Ж.Р.Жабина, Ғ.Н.Иренов, Л.М.Иватова, А.С.Қалмырзаев, Д.А.Қалетаев,
М.Б.Қасымбеков, Р.Қ.Қадыржанов, Д.К.Кішібеков, Ж.О.Кенжалин, Д.Т.Медеуова,
Г.В.Малинин, Д.В.Мен, Л.Х.Матақбаева, А.Н.Нысанбаев, Н.З.Нығматулин,
Г.Р.Нұрымбетова, Қ.Ж.Нұғманова, Н.В.Романова, М.М.Сәрсекеев, Ж.Қ.Симтиков,
Ә.И.Шалтықов және тағы басқа да зерттеушілердің ғылыми жұмыстарында
зерттеледі.
Әр халықтың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті жалпыұлттықпен,
жалпыадамзаттықпен табиғи байланысты болады. Сондықтан ұлттық бір ұлтты
екіншісінен өзгешелейтін ғана емес, сонымен бірге, оларды біріктіретін де
қасиет. Ұлттық бай әрі көптүрлі сипатта болып келеді. Жалпыұлттық ұлттың
негізінде дамиды және керісінше, шынайы ұлттықтың дамуы жалпыадамзаттықсыз
жүзеге аспақ емес. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың бірлігі біздің көпұлтты мемлекетіміздің дамуы үшін
қажетті шарттардың бірі болып табылады.
Бүгінгі жаһандану және қоғамның демократиялануы мен ұлттық сана-
сезімнің өсуі, оның (ұлттың) өзін-өзі танытуы жағдайында ұлттық және
жалпыадамзаттық мүдделер бірлігін әлсіретуге болмайды. Осыған байланысты
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру қазіргі кезеңде ұлттық
қатынастар өрісіндегі алуан түрлі жағымсыз, теріс құбылыстарды жоюдың
маңызды факторы қызметін атқаратындығын да айта кеткен жөн.
Сол себепті, біздің көзқарасымызша, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және дамыту, мемлекет халықтарының, басқа да әлем халықтарының
салт-дәстүрін, тілін, өнерін, тарихын құрметтеушілікті тәрбиелеу міндеті
көпұлтты қоғамда өлшеусіз маңызға ие. Осылайша, Қазақстан Республикасындағы
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесі,
жоғарыда көрсетілгендей, әзірше, ең алдымен, ұлттардың қоғамдық-саяси
өмірін жаңаша зерделеу тұрғысынан қазіргі кезеңде зерттелмеген күйі қалып
отыр.
Зерттеу жұмысының объектісі қазіргі кезеңдегі қоғамдық-саяси дамудың
жалпыға ортақ заңдылығы ретіндегі ұлттардың, ұлыстардың, ұлттық және
этникалық топтардың қарым-қатынасы болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттықты саясаттану тұрғысынан
талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтылғандарға орай,
сондай-ақ, соңғы жылдардағы еліміздегі ұлтаралық қатынастар өрісіндегі
оқиғалардың даму тәжірибесін ескере отырып, ізденуші зерттеу жұмысында
халықтардың тіршілік қарекетінің қажетті саласы ретіндегі ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың орнын ашу мақсатын
алдыға қояды. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың өзара қатынасы – бұл ғылыми ұғымдар ғана емес, сонымен
бірге, тыңғылықты ғылыми зерттеуді талап ететін іс жүзіндегі қазіргі
қазақстандық қоғаммен оның ұлттық қатынастарының маңызды мәселесі болып
табылады.
Зерттеудің мақсаттарына байланысты осы мәселелерді шешу үшін мынандай
міндеттерді шешуге басты көңіл бөлу қажет:
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті саяси феноменін зерттеудің
теориялық-әдістемелік негізін анықтау; ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің ұғымы мен мәнін ашу, оның тұтастай қазақстандық
қоғамның, әсіресе, ұлттар мен ұлыстардың әлеуметтік-экономикалық,
саяси, рухани, мәдени дамуы өрісіндегі орны мен рөлін көрсету;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың өзара байланысының, өзара әрекеттестігінің саяси
механизмін айқындау;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі принциптері мен
функцияларын теориялық-әдістемелік мәселе ретінде қарастыру;
- ұлттық және жалпыадамзаттық ұғымдарын нақтылау, олардың
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі диалектикасын көрсету;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыратын негізгі саяси-
әлеуметтік факторларды айқындау;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті аясындағы ұлттық мүдделерді
зерттеу;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізі ретіндегі қазақ
халқының патриотизмін және қазақстандық патриотизмді қарастыру;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайтудың және әрі қарай
дамытудың маңызды факторы ретінде толеранттықтың ролін көрсету;
- қазақстандық халық түсінігін және оның ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі жалпыадамзаттықтың көрінісі ретіндегі жалпыұлттық
мақтанышын айқындау;
- халықтардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайту жолы
ретіндегі адамдардың қоғамдық тұрақтылық пен ұлтаралық келісімінің
теориялық мәселелері мен негізге алынатын принциптерін зерттеу;
- ұлттық пен жалпыадамзаттықтың бірлігі негізінде қазіргі кезеңдегі
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеудің жолдарын,
формаларын және әдістерін ашып көрсету;
- отбасындағы тұлға деңгейінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне
тәрбиелеудің үлгілік-өнегелік, моральдық негіздерінің орны мен рөлін
анықтау.
Зерттеудің әдістемесі мен дереккөздері. Жұмыстың теориялық және
әдістемелік негізін саясаттанудың, философияның, әлеуметтанудың,
құқықтанудың іргелі қағидалары, этносаралық қатынастар және ұлттық саясат
мәселелері бойынша әлемдік және қазақстандық қоғамдық-саяси ой жетістіктері
құрайды.
Диссертациялық жұмыста ұлтаралық қатынастар, интеграциялық процестер
және ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті теориясы бойынша жарияланған
саясаттану, философия, әлеуметтану, мәдениеттану ғылымдары өкілдерінің
еңбектері кеңінен пайдаланылды. Бұған қоса, зерттеу тақырыбына қатысы бар
жекелеген тарихи, құқықтанушылық, этнодемографиялық, экономикалық,
филологиялық, этнопедагогикалық және этнопсихологиялық жұмыстар, сондай-ақ,
мерзімді баспасөз материалдары, анықтамалықтар, статистикалық жинақтар және
әлеуметтанушылық зерттеулердегі деректер қолданыс тапты.
Дереккөздер алуандығы мен аса маңызды нақты материалдардың көптігі
ізденушіге жаңа мәліметтерді, терминдер мен ұғымдарды ғылыми айналымға
енгізуге мүмкіндік бергендігін айта кеткен жөн. Осыған байланысты,
диссертациялық жұмыста автор зерттеген кейбір мәселелер жаңаша қайта
зерделеніп, баға беріледі.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеу барысында жүйелік, салыстырмалы,
құрылымдық-функционалды, тарихи, бихевиористік, социологиялық,
статистикалық әдістер жан-жақты пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы тақырыптың өзектілігімен және кешенді түрде
зерттелмегендігімен, зерттеу мақсаты мен міндеттерінің тікелей
шарттастыруымен, сонымен бірге, этносаяси мәселенің ғылыми шешілуі нәтижесі
ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық
мәселесі алғаш рет саясаттану тұрғысынан талдау нысаны ретінде қойылуымен
айқындалады. Ұсынылған зерттеу тәсілі ұлтаралық келісім, ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетін саясаттану ғылымы тұрғысынан зерттеудің және ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың қалыптасу ерекшелігін терең талдаудың жаңа
мүмкіндіктерін ашады және т.б.
Ұлтаралық қарым-қатынастың жай-күйін, ерекшеліктерін, оған тән
қайшылықтар мен қиындықтарды біз ұлттар мен ұлттық қатынастар дамуының
ғаламдық заңдылықтары аясында – ұлттық фактордың жандануы мен белсендірілуі
бағыты аясында талдаймыз. Ұсынылатын зерттеу тақырыбы тұрғысында
қазақстандықтардың ұлттық сана-сезімінің өсуі жағдайында ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық талданады.
Зерттеуіміздің шеңберінде төмендегідей жаңа ғылыми нәтижелер алынды:
- саясаттану мәселесі ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
ұғымы мен мәні ашылып, өзіндік анықтамасы берілді, оның ұлттар мен
ұлыстардың әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани, мәдени дамуы
өрісіндегі орны мен рөлі зерттелді;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың бірлігі мен өзара әрекеттестігінің саяси
механизмдері айқындалды;
- ұлттық пен жалпыадамзаттықтың өзара сабақтастығы ескеріле отырып
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі принциптері мен
функциялары зерттелді;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті аясындағы қазақстандықтардың
ұлттық мүдделері ашып көрсетілді;
- ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі қазақстандық патриотизм
мәселесі қазақ халқының патриотизмінің негізінде қалыптасқандығы
айқындалды;
- толеранттықтың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайтудың және
одан әрі дамытудың аса маңызды факторы ретіндегі рөлі көрсетілді;
- қазақстандық халықтардың өміріндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық
ұғымына түсініктеме беріліп, оның ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетіндегі жалпыадамзаттықтың көрінісі ретіндегі жалпыұлттық
мақтанышы зерттелді;
- қазақстандық қоғамның тұрақтылығы мен ұлтаралық келісімді нығайту
талаптары мен қағидалары қарастырылып, көпұлтты халықтың ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ұлттық және
жалпыадамзаттық ұстанымдары қайта тұжырымдалды;
- қоғамның жаңаруы жағдайындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мен
халықтардың өркендеуі және өзара әрекеттестігінің өркениетті типті
формасын зерттеу жүйесі ұсынылып, айқындалды;
- халықтарды ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің теориялық
мәселелерінің саясаттанулық аспектісі қаралып, оның ұлттық және
жалпыадамзаттық ұстанымдары тұрғысынан қайта зерделенді;
- қазіргі заман жағдайында жалпыұлттық келісімді нығайту мәселелерін
жаңаша зерделеуге мүмкіндік беретін, адамдарды ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің негізгі формалары мен әдістері
айқындалды;
- ұлтаралық қатынастар мен отбасындағы тұлғааралық қатынастарды
тиімді ету және ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жетілдіру
бойынша іс-тәжірибелік нұсқаулар мен ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының жетекші идеясы республикамыздың саяси ой және ғылымы
тарихында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті теориясының генезисі – егеменді
Қазақстанның жаңа саяси-әлеуметтік жағдайында жеке тұлғаны ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтар рухында тәрбиелеудің ең маңызды факторы
болуында.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар Қазақстан Республикасындағы
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықты зерттеу
мәселесінің қойылуымен айқындалады, ол төмендегідей тұрғыдан қарастырылады:
1. Бүгінгі күн талабын ескере отырып саяси-әлеуметтік құбылыс ретіндегі
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің мәні, ұғымы мен анықтамасын зерттеу
саяси ғылымның өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
2. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың
бірлігі және оның саяси процестер жүйесіндегі алатын орны ерекше. Елімізде
демократиялық принциптерді қалыптастыруда қоғамдық тұрақтылық және
ынтымақтастықтың маңызды шарттарының бірі ретінде зерделенеді.
3. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі принциптері: іс-әрекет
бірлігі, халықтардың өзара көмегі мен ауызбірлігі; халықтар мен
мемлекеттердің достық ынтымақтастығы; ұлттық мүддені, егемендікті
құрметтеушілік; жалпыдемократиялық және жалпыұлттық принциптердің бірлігі
және т.б. сондай-ақ, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің танымдық, саяси,
реттеушілік, тәрбиелік, құндылықты-нормативтік, үлгілік-өнегелік, болжамдық
және коммуникативтік сияқты маңызды қызметтері қарастырылады.
4. Халықтардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі қиындықтары мен
қайшылықтары және оларды шешудің әдістерін, салдары мен формаларын
қарастыра отырып ұлттық факторлар мен жалпыадамзаттық мәселелерді ұштастыра
білу қажет. Әр халықтың ұлттық ерекшеліктерін, менталитеті мен
психологиясын ескере отырып, жалпыадамзаттықтың негізі ұлттықта жатқанын
зерделеудің маңызы зор.
5. Мемлекеттік егемендікке, аумақтық тұтастыққа, қоғамның даму бағытын
айқындауға және т.б. қатысты ұлттық мүдделер мемлекеттердің саяси іс-
қайраткерлігін айқындаудың басты факторларының бірі. Елдің ұлттық
мүдделерін қалыптастыру – қандай да бір елдің тарихи-ұлттық тәжірибесінің
мазмұны мен сипатын айқындайтын экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұлттық-
психологиялық және басқа да факторлардың күрделі тоғысында жүзеге асатын
бірізді әрі ұзақ тарихи процесс.
6. Бүгінгі таңда ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі қазақстандық
патриотизмді қалыптастыру қоғамның дамуы мен саяси тұрақтылығына байланысты
маңызды мәселелердің бірі. Патриотизмді қалыптастыру – бұл мемлекеттік
міндет, қоғамның саяси-әлеуметтік тапсырысы. Патриотизм өмірдің жекелеген
қырлары, жағдаяттар, оқиғалар мемлекеттің, Отанның, Атамекеннің тұтастығы
мен бірегейлігімен тікелей байланыста қаралатын қоғамдық-саяси
қатынастардың мәні мен құндылықтарын зерделеу тәсілі ретінде көрінеді.
7. Саясаттану ғылымында жалпыадамзаттық мәселесі халықтардың бірлігі
идеясымен ұштасып келеді. Осыған орай, жалпыадамзаттықты зерттеу тәсілдерін
қарастыру бұл ұғымның көпжоспарлы, көпаспектілілігін айқындайды. Бұл ретте
жалпыадамзаттық жаңа заман дүниетанымының маңызды элементі болып табылады.
8. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін нығайтудың аса маңызды факторы
ретіндегі толеранттықтың дамуы мен қалыптасуы қазіргі саяси-әлеуметтік
жағдайдың басты принциптеріне жатады. Толеранттық – мәдениеттің тұтастығы
көрініс табатын, осы тұтастықта қатар тіршілік ететін алуан сипатты
субъектілердің іс-қайраткерлік өрісі арқылы өткізетін принцип, осы себепті,
мәдениет өзін тұтастық ретінде сақтайды.
9. Қазақстандық халық пен оның ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі
жалпыадамзаттықтың көрінісі ретіндегі жалпыұлттық мақтаныш мәселесін
зерттеу ғылыми әдебиетте қарастырылмаған Қазақстан саяси ғылымының өзекті
мәселесі болып табылады.
10. Халықтардың қарым-қатынас мәдениеті және оның тәрбиесі еліміздің
дамуының жалпыадамзаттық және ұлттық қырларының бірлігін қамтамасыз етуге
қолайлы жағдайлар туғызуға септеседі. Және, керісінше, жалпыадамзаттық және
ұлттық мүдделердің үйлестігі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін дамытуға
және тәрбиелеуге қолайлы жағдай туғызады.
11. Көпұлтты мемлекетте ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу
мақсаттарын қалыптастыру және оның саяси механизмдерін айқындау халықтың
этноконфессиялық құрамының мүдделерімен, халықтардың өзара қатынастары
сипатымен сәйкестікте жүзеге асырылады. Сондай-ақ, Қазақстан халықтарын
достыққа, ынтымақтастыққа тәрбиелеу мен олардың тарихына, дәстүрлеріне,
ұлттық ар-намысына деген сый-құрметті қалыптастырудың маңызы зор.
12. Отбасындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеуде ұлттық
тәрбиенің орны ерекше. Бұл адам бойында жалпыұлттық, жалпыадамзаттық мазмұн
негіз болған адамгершілікті-өнегелік құндылықтарды қалыптастыруды бағдар
етуді білдіреді.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертацияның теориялық
және тәжірибелік тұжырымдары саясаттану мәселелерін зерттеудегі жаңа бағыт
болып табылады, қазіргі Қазақстандағы саяси өмір құбылыстарын ғылыми
қорытуға үлес қосады. Автордың зерттеу жұмысында қол жеткізген нәтижелері
мен берілген нұсқаулары ұлттық қатынастарды жетілдіруде пайдаланыла алады.
Ізденушінің тұжырымдары жалпыұлттық келісім мен ымыраластық,
жалпықазақстандық сана-сезім мен тұрғындардың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру мәселелерін одан әрі зерттеуге бастапқы негіз бола
алады. Сол себепті зерттеу нәтижелері саяси билік құрылымында, жоғарғы оқу
орындары мен орта оқу орындарындағы қоғамтану пәндері дәрістерінде
пайдаланыла алады. Бұл ретте, ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесі жұмыстың
маңызды бөлігін құрайтынын атап өту қажет. Диссертацияның негізгі ережелері
мен тұжырымдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
Магистратура және PhD докторантура институтының саясаттану және әлеуметтік-
экономикалық пәндер кафедрасында Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті атты
арнайы курсы бойынша дәрістер оқу және семинар сабақтарын өткізу барысында
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының апробациясы. Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Магистратура және PhD докторантура
институтының саясаттану және әлеуметтік-экономикалық пәндер кафедрасында
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертациялық зерттеудің негізгі мазмұнын,
теориялық қағидаларын, тұжырымдары мен ұсыныстарын автор 2 монографияда
және республикалық, алыс және жақын шетелдер басылымдарында қазақ, орыс,
кәріс, ағылшын тілдерінде жарық көрген 40 ғылыми мақалаларда, сондай-ақ,
халықаралық, республикалық ғылыми конференцияларда жасалған баяндамаларда
көрініс тапты.
Ұсынылатын диссертациядағы зерттеу материалдары, теориялық-әдістемелік
және әдістік тұжырымдар Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінде ғана емес, сонымен бірге, республиканың басқа да ЖОО-да
пайдаланылады.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Қойылған міндеттер мен зерттеу
логикасы диссертациялық жұмыс құрылымын айқындады. Ол кіріспеден, төрт
тараудан (олардың әрқайсысы 3 тармақшадан), қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, ғылыми зерттелу деңгейі,
мақсаты мен міндеттері, пәні мен объектісі, ғылыми жаңалығы, қорғауға
ұсынылатын негізгі тұжырымдар, теориялық және тәжірибелік маңызы, сондай-
ақ, зерттеу жұмысының апробациясы мен құрылымы айқындалады.
Зерттеу жұмысының Саяси процестер жүйесіндегі ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі атты бірінші тарауының
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің анықтамасы мен мәні: теориялық-
әдістемелік талдау деген бірінші тармақшасында ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің анықтамасы мен мәні зерттеліп, оның теориялық-әдістемелік
негізіне талдау жасалады.
Біздің пікірімізше, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұғымы – бұл
саяси құбылыс, әрбір халықтың мәдениеті, тілі, әдет-ғұрпы, дәстүрлеріне
деген саналы сый-құрметі, интеллектуалды күш-қайратымен өзінің ғана емес,
сондай-ақ, басқа да халықтардың мәдени, рухани құндылықтарын тануға
ұмтылысы, ұлттық сезімге, ар-намысқа деген сыйластықты қатынасы, өзге ұлт
адамдарына деген ізгі ниет, жоғары мәдениет пен сый-құрметі.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті өзінің мәнді ішкі көрінісінде әр
түрлі ұлттар адамдарының көп ретте ұлтаралық қатынастар дамуын айқындайтын
рухани байланысы деңгейін сипаттайды.
Мұндай қарым-қатынас мәдениеті нәзік қамқорлық, кеңпейілділік, ұлттық
психологияны есепке алушылықты, әрбір адамның, әрбір ұлттың ұлттық
сезімдері мен ұлттық ар-намысына деген сый-құрметті талап етеді. Бұл
бүгінде жалпыадамзаттық құндылық, мұқтаждыққа айналуда. Бұл қасиет-
сипаттарды иелену қай ұлтқа жататындығына қарамастан, әрбір адамның
жалпыадамзаттық борышы болып табылады.
Осыған орай, зерттеу жұмысындағы ұлттар мен ұлыстар қарым-қатынасы
мәдениеті екі деңгейде көрініс табатынын атап өткен жөн. Біріншісі -
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті, ал екіншісі – ұлтішілік (ұлттық) қарым-
қатынас мәдениеті немесе қарым-қатынас мәдениетінің ұлттық формасы.
Ұлтішілік қарым-қатынас мәдениетіне әлдебір халықтың ұлттық өзіндігінің
ерекшеліктері жатады. Оның мазмұны әрбір халықтың тарихи дамуының
қайталанбас еректігімен, оның тіршілік ортасы ерекшеліктерімен айқындалмай
қалмайды.
Ұлттық процестер әрбір ұлт шеңберінде дерексіз бірдей формада емес,
қайта, оның әрқайсысы аясында әр алуан әрі өзіндік түрленушілікке ұшырай
жүріп жатады.
Қарым-қатынас мәдениетінде ұлтішілік (ұлттық) қарым-қатынас және
ұлтаралық қарым-қатынас көрініс табады. Бұл екі деңгей өзара тығыз
байланысты. Ұлттық қарым-қатынас мәдениеті берілген халықтың тарихымен,
оның мәдени жетістіктері, дағдылары, қарым-қатынас сипаты, дәстүрлері, әдет-
ғұрпымен тығыз байланысты.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлттық ерекшелік ретінде қалыптасып,
бірақ, кейін бірқатар немесе көптеген ұлттар үшін ортақ болып кеткен
ұлтішілік қасиет-сипатты да бойында тұтады.
Диссертациялық жұмыста ұлтішілік пен ұлтаралық әрқашан бірін-бірі
байытып, өзара әрекеттестікте болатындығы баса айтылады. Ұлтішілік
байланыстардың даму дәрежесімен көбіне-көп ұлтаралық қатынастар деңгейі
дәрежесі айқындалады. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті жоғары ұлтішілік
қарым-қатынас мәдениетімен мызғымас байланыста, өз ұлтына, оның
мәдениетіне, тілі мен дәстүріне деген сый-құрмет негізінде қалыптасады.
Сондықтан өз ұлтына, оның өкілдеріне, ілгерілеуші мәдени-рухани және саяси
құндылықтарына деген өнегелік, қамқор, сый-құрметті қатынасты тәрбиелеу
жоғары ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің маңызды элементі болып
табылады.
Сонымен қатар, әрбір ұлттың ұлтішілік қарым-қатынас мәдениеті оның
саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени ортасының даму деңгейімен, сондай-
ақ, ұлттық сана-сезім, ұлттық таным деңгейімен айқындалады. Ұлттық сана-
сезім мен психологияның ұлттық мінез, ұлттық сезімдер, ұлттық дәстүрлер,
әдет-ғұрыптар, ұлттық тұрмыс ерекшеліктері сияқты элементтері айрықша
ұлттық мәнерлілік дарытады. Адамдар белгілі бір табиғи-климаттық
жағдайларда, нақты табиғи-географиялық ортада тіршілік етеді, бұл да,
сондай-ақ, олардың өзара қарым-қатынасына ықпалын тигізеді.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті қоғамның, халықтың, тұлғаның рухани
өмірінің белгілі бір құрылымдық компоненті болып табылады. Ол түрлі ұлт
өкілдерінің рухани байланысы деңгейін сипаттайды, бұл ретте ол ұлтаралық
қатынастар нәтижесі ретінде танылады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті дамуының саяси-әлеуметтік негізі
Қазақстанның барша халықтары дамуының тұрақтылығының маңызды факторы болып
табылатын әлеуметтік әділдіктің іс-тәжірибе жүзінде орнығуымен сипатталады.
Қоғамдағы әлеуметтік әділдіктің маңызды белгісі - қоғамдық өмірдің барлық
салаларының кешенді дамуы және олардың арасындағы сәйкессіздіктерді жою
болып табылады. Дәл осы шынайы ел билігі, барша азаматтардың заң алдындағы
теңдігі, ұлттардың тең құқылығын, адам бостандығы мен құқығын іс жүзінде
қамтамасыз етушілік, жеке тұлғаның жан-жақты дамуы үшін жағдай туғызу –
көпұлтты халық бірлігінің, қазақстандық қоғамның экономикалық және саяси
тұрақтылығының, оның қарқынды дамуының маңызды шарты.
Жалпы қарым-қатынас мәдениетінің сыпайылық, әдептілік сияқты кішігірім
талаптарын бұзушылық, басқа ұлт адамдарына дөрекілік, немқұрайлылық,
рақымсыздық танытушылық ұлтаралық қарым-қатынасқа ұлтшілік қарым-қатынасқа
қарағанда, зор моральдық кесірін тигізеді.
Алайда, жоғары ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті тек гуманизм, достық
және ынтымақтастық принциптеріне негізделеді деп есептеу адасушылық болар
еді. Оның іргелі негізі - материалдық және рухани өндіріс нәтижелерімен
алмасушылық өндірісіндегі сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігі, өзара
мүдделілік, салауаттылық пен жалпыға ортақ ынтымақтастық нормаларына,
жалпыадамзаттық құндылықтар мен моральдық ниеттестікке бағдарланушылық
болып табылады.
Халықтардың өзара қарым-қатынас мәдениетінің қазақстандық үлгісі – бұл
қоғамдағы шиеленістік, қақтығыстық жағдайды жеңу ғана емес, сонымен қатар,
оның болашақта ұзаққа созылған қарсылық пен мәңгілік жек көрушілікке ұласып
кетпеуін алдын алу болып табылады. Қазақстан қоғамының бұндай жетістікке
қол жеткізуі оның халқының ұжымдық субъекті ретінде және оның әрбір
мүшесінің өз бойында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жоғары қоюында
болып отыр [11, 17 б.].
Осылайша, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі міндеті – адамды
оның шығармашылық күш-қарымын ашатын, ілгері дамуын қамтамасыз етенін
гуманистік типті ұлтаралық қарым-қатынастарды тұтынушы әрі тудырушы ретінде
қалыптастыру деп санауға болады.
Бұл күрделі мәселені зерттеу барысында Қазақстандағы ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті – бұл өркениетті тұлғаның қоғамдық санасының бөлшегі
болып табылып, оның моралі мен психологиясының маңызды жағын құрайтын
қасиеті екендігі туралы мәнді тұжырымдар жасалады. Тұлғаның, оның
еркіндігінің дамуы, оның ой-өрісінің кеңеюі ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің маңыздылығын тереңірек түсінуге көмектеседі. Бұны көптеген
факторлар шарттастырады, бұл жерде тығыз диалектикалық тұтастықта алынған
жақсы ойластырылған экономикалық стратегия, күшті әлеуметтік саясат және
мақсатқа сай идеялық-тәрбиелік жұмыс зор маңызға ие, бұндай тұтастықсыз
қойылған міндеттердің ешбірі, оның ішінде, ұлтаралық қатынастарды одан әрі
үйлестіру міндеті шешіле алмайды.
Өркениетті мемлекетте ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мемлекеттік
саясат дәрежесіне көтерілген. Әлеуметтік қарым-қатынастың бір түрі
ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті түрлі ұлттық қауымдастықтар
мүшелерінің бірлігін нығайтуға ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге, сол
қауымдастықтардың өздерінің ішкі бірлігін көп есе күшейтеді. Белгілі бір
нормалар, ережелер, ұстанымдардың жиынтығы болғандықтан, ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті әр түрлі ұлттар адамдарын достық пен бауырластыққа,
ынтымақтастық пен өзара көмекке, өзара ұлттық ар-намысты құрметтеуге,
ізгілікке, кішіпейілдікке, сыпайылыққа, дөрекілік пен рақымсыздықты
болдырмауға бағыттайды.
Осыған орай, әрбір қазақстандық азаматтың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениеті оның өзін біртұтас демократиялық тәуелсіз мемлекеттің мүшесі
ретінде сезінуін діттейді.
Белгілі ғалым Т.С.Сарсенбаевтің атап өткеніндей: Ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті, ең бірінші кезекте, не полиэтникалылықпен, не
моноұлттылықпен сипатталатын қарым-қатынас ортасымен тығыз байланысты.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін тұлға мен қоғамның
мәдениеті, өркениеттілігі, жалпы деңгейі шешуші маңызға ие [8, с.11].
Диссертациялық жұмыстың Ұлттық және жалпыадамзаттықтың бірлігі -
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті кемелдігінің өлшемі деген екінші
тармақшасында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен
жалпыадамзаттықтың бірлігін, олардың арақатынасына ғылыми тұрғыдан саяси
талдау жасалады.
Берілген мәселенің Қазақстандағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
теориясы мен тәжірибесі үшін маңыздылығын ескере отырып, ұлттық және
жалпыадамзаттық процестердің мазмұны мен формаларындағы өзгерістерін,
олардың арақатынасы мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне ықпалын
айқындау мақсатқа сай болмақ.
Біздің республикамыз шеңберіндегі әр түрлі тенденциялар аясында осы
процестердің мазмұны мен өзара байланысын зерттеу ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениеті қалыптасуының негізгі бағыттарын сауаттылықпен айқындап, оның
мейлінше тиімді әдістерін, амал-тәсілдерін, формаларын табуға мүмкіндік
береді.
Дәл осы ұлттық пен жалпыадамзаттықтың арақатынасын дұрыс түсінушілік
Қазақстан Республикасының ұлттық саясатын табысты жүзеге асырудың кепілі
болып табылады.
Біздің көпұлтты қоғамымыздың қазіргі даму кезеңін саяси талдау
барысында ұлттық пен жалпыадамзаттықтың арақатынасы өзгерістерін бағалау
өлшемдерін дұрыс айқындаудың маңызы зор. Бұл ретте, ұлттық пен
жалпыадамзаттықты өзара қиылыспайтын, бір-бірінен тәуелсіз негіздер түрінде
қарастыруға болмайтынын атап көрсеткен жөн.
Саясаттану тұрғысынан ұлттық және жалпыадамзаттықтың мәнін, көрініс
табу формалары мен бірлігін талдау үшін, ұлттық және жалпыадамзаттықты,
сондай-ақ, олардың арақатынасын да қашанда олардың дамуында, нақты
жағдайлармен, күллі қоғам мен әрбір жекелеген халықтардың, аймақтың даму
деңгейімен тікелей байланысында, қоғамдық өмірдің барлық басқа да
факторларымен өзара шарттастығында алып қараудың әдістемелік маңызы зор.
Ұлт өміріндегі ұлттық және жалпыадамзаттықтың арақатынасын сипаттау
барысында олар арақатынасты және өзара шарттастырылған бола тұра, әйтсе де,
екі өзара байланысты процестердің тең еместігі көрініс табатындығын қашанда
ескерту қажет. Бір жайғдайларда – ұлттық, ал, келесі жағдайларда
жалпыадамзаттық басым түседі. Қазіргі кезеңде ұлттық және жалпыадамзаттық
процестер өрісінде жаңа жағдай туындап, осыдан келіп олардың жаңа
түсініктемесі де орын алғанын атап өткен жөн. Дәл осы нақты жағдайлардағы
ерекше-ұлттықты, айрықша-ұлттықты зерттеу, танып-білу ұлтаралық міндеттің
шешілуі үшін зор маңызға ие. Ұлттар дамуының қазіргі заманғы бағыт-
бағдарларын ескере отырып, біздің мемлекетіміз ұлтаралық қатынастарды
салауаттандыру мақсатында ұлттық және жалпыадамзаттықты және олардың дұрыс
үйлестігін басқаруды реттеуге ұмтылады, бұл ұлтаралық қатынастарды
үйлестірудің маңызды факторы болып табылады.
Ұлттық фактор, жалпыадамзаттықтың құрамдас бөлігі ретінде, ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениеті тұрғысында да ұлттық дәстүрлер, мәдениет,
психологиядағы барша үздікті шығармашылықпен зерделеу және пайдалану
есебінен ерекше маңызға ие болады. Бұл жерде моральдың рөлі зор, ол адамзат
қарым-қатынасының, соның ішінде, ұлтаралық қарым-қатынастың өзіндік
реттеушісі ретінде қызмет атқарады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін бекіте түсу үшін моральдық ұстаным
ғана емес, сонымен бірге, адамдар өмір сүріп, жұмыс істейтін салауатты
микроәлеуметтік орта да маңызды. Сондай-ақ, ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетін дамытуда қоғамның бріктіруші факторы ретінде конституциялық
ережелерге негізделген және ең бірінші кезекте, демократиялық халықаралық-
құқықтық нормалар мен ережелерге және гуманизм принципіне негізделген
идеялар болуы шарт. Бұл өз кезегінде ұлттар мен этникалық топтар арасындағы
теңдікті, мемлекетаралық достық, серіктестік қарым-қатынастың дамуын және
әлемдік өркениеттің жаңа құндылықтарын сезінуді бекіте түседі [12, с.4].
Біздің елімізде ұлтаралық қарым-қатынастың болуы - әділ шындық. Егер
басқа халықтардың, олардың жекелеген өкілдерінің ұлттық ар-намысы
құрметтелмейтін болса, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті туралы айтуға
болмайды. Бұл халықтың барлық әлеуметтік категорияларына қатысты, бірақ,
зиялы қауым үшін ерекше мәнге ие. Зиялы қауымның ұлтаралық қатынастарды
реттеудегі рөлі зор. Дәл осы зиялы қауым ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің көрініс табуында үлгі болуы тиіс.
Жалпыадамзаттық – бұл әр түрлі ұлттар адамдарын өндірістен бастап
рухани өмір өрісіне дейін қоғамдық өмірдің барлық саласында
жақындастыратын, бірлестіретін ортақтық [13, с.151]. Дәл сонымен ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіндегі жалпыадамзаттық сипатталады. Ол әртүрлі ұлттар
адамдарының істері мен әрекеттерін айқындайтын әлдене ортақтықты танытып
қана қоймайды, сондай-ақ, ұлттық қадір-қасиетті арттырудың маңызды шарты
болып табылады. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы
ұлттар мен ұлыстардың экономикасы, мәдениеті, тұрмысы, білім-ғылым
жүйесінің дамуы негізінде жүреді. Онда халықтардың күллі рухани байлығы
шоғырланған. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мазмұнында олардың мүдделері
мен мақсаттары, тарихи тағдырларының ортақтығы көрініс тапқан. Ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениетіндегі жалпыадамзаттық халықтардың экономикадан
бастап рухани салаға дейінгі өмірдің барлық салаларындағы тығыз
байланыстары мен достық ынтымақтастық қатынастары барлығына сілтейді.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұғымы мазмұнынан адамдардың өз халқына
тиістілігі сезімін, олардың жалпыадамзаттық құндылықтарға тартылушылығын,
басқа ұлттардың рухани байлығына деген сый-құрметін, олардың тағдырларына
қатынастылығы сезімін, тағы басқаларды алып тастауға болмайды. Ұлтаралық
қарым-қатынас мәдениеті өз бойына адамзаттық биік адамгершілік-өнегелік
мұраттарын жинақтайды. Бұл Қазақстан халықтары өмірінің түрлі салаларында:
еңбек бөлінісінде, ірі халық шаруашылығы міндеттерін шешудегі ынтымақтастық
пен өзара жәрдемде, жалпыхалықтық шараларды, мәдениет мейрамдары, спорттық
сайыстарды өткізуде, шетелдік серіктестер мен іскер және мәдени
ынтымақтастықта, басқа елдердегі достарымыз бен қандастарымызға қолдау
көрсетуде материалдық көрінісін табуда.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың
өзара қатынастары процесі халықтар өмірінің барлық салаларында жүреді.
Көпқырлы халық тұрмыс-тіршілігінің көпұлтты қоғам мүдделеріне толық
сәйкесетін ортақ қарым-қатынас және мінез-құлық сипат-белгілері дамып,
жетіледі.
Саясаттанушы Г.Р.Нұрымбетованың атап өткеніндей: Ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениеті саясаттану тұрғысынан талдау объектісі ретінде белгілі
бір құрылымдық тұтастықты құрайтын нормалар, ережелер, сондай-ақ, саяси,
құқықтық және гуманитарлық құндылықтар жиынтығымен сипатталады. Бұл, өз
кезегінде, қарым-қатынас мәдениеті феноменіне ұлтаралық қарым-қатынасты
ұтымды, өнімді түрде реттеуге қабілетті құрал маңызын дарытады [14, 33
б.].
Сонымен бірге, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті сипатында ұлттық сана-
сезімнің өсуін шарттастырған, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың
ішіндегі үздіктерін танытатын жаңа сипат-белгілер көрініс табады.
Осылайша, зерттеу жұмысында жоғарыда айтылғандардан ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықтың бірлігі – күрделі
процесс деген тұжырым жасауға болады. Ол мазмұн мен форманың диалектикасы
арқылы ашылады. Форма мазмұнды емес, мазмұн форманы айқындайтындықтан,
рухани мәдениетте де айрықша-ұлттық формалардың көптүрлілігі
жалпыадамзаттық, гуманистік мазмұнмен айқындалады. Бірлік тұтастай
алғандағы әрбір ұлттар мен ұлыстардың мүдделерінің, оның ішінде, рухани да
мүдделерінің дұрыс үйлесуін діттейді.
Диссертациялық жұмыста ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық
пен жалпыадамзаттықтың бірлігіне ұлттар мен ұлыстардың, ұлттық және
этникалық топтардың өзара мүдделері сәйкес келген жағдайда ғана қол
жеткізуге болатындығы атап көрсетіледі.
Біздің көзқарасымызша, Қазақстандағы ұлттық пен жалпыадамзаттықтың
өзара әрекеттестігі мен өзара сіңісуінің бірлігі ұлттық қатынастардың түрлі
салалары мен деңгейлерінде жүзеге асып, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіне
және оған тән ішкі қайшылықтарды жою арқылы дамушы тұтастықты дарытады.
Саясаттану тұрғысынан қайшылықтар дамуының объективті бағыттарының
талдануы, олардың экономикалық, саяси, мәдени қызметте есепке алынуы
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін жетілдірудің, әлеуметтік-этникалық дау-
дамайлардың алдын-алудың тиімді жолдарын айқындауға жағдай туғызады.
Диссертациялық жұмыстың Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
принциптері мен функциялары теориялық-әдістемелік мәселе ретінде атты
үшінші тармақшасында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің негізгі
принциптері мен функциялары, нормалары мен сипат-белгілері қарастырылады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті – адамның өткен және осы шақтағы
күллі алуан түрлі іс-қызметін бейнелейтін саяси феномен. Демек, қоғамның
қызмет етуі мен дамуын бақылап, қарастыру бізге ұлттық, мәдени сана
қалыптасуының толық көрінісін береді. Адамдардың бұндай санасының өзгеруі
қоғам дамуы барысына ықпал етеді. Өндірістік іскерлік дамуының өзі жанама
түрде адамдардың қатынасына әсер етеді. Бұл қатынас көп ретте ұлттық-мәдени
сана-сезім құрылымында ашылады. Уақыт алмасуын талдау – демек, өткенмен
байланыс орнату ғана емес, сонымен бірге, осы шақтың және болашақтың
міндеттерін де зерделеу. Ежелгі ойшылдар мен саясаткерлердің ой-пікірлері,
тіпті, бүгінгі таңда да өзінің өзектілігімен қайран қалдыратындығын барша
жұрт мойындайтындығы бекер емес. Дәл осы біліктілік бізге жиі жетіспей
жатады. Дана адамдар айтқандай, адам дүниеге бір рет келеді, бірақ, артында
барлық мейлінше құнды әрі қол жетер игіліктерді қалдыруға тырысады.
Сонымен қатар, адамдардың қатынастары мен қарым-қатынасы өте-мөте
өзекті болып табылады. Барлық басқа қоғамдық-саяси, ұлттық қатынастар
мәселелері халықтар мен адамдардың қарым-қатынас мәдениетінен бастау алады.
Сондықтан, біздің міндетіміздің шешілуі Қазақстандағы ұлтаралық қарым-
қатынас мәдениетінің іс-қызметін қаншалықты ашып, анықтай алатындығымызға
байланысты. Бұл үшін бізге, әуелі, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің
негізгі механизмдерін айқындап, соның негізінде ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің принциптері мен функцияларын, ондағы жалпыадамзаттық пен
ұлттықты зерттеу – осы тараушадағы біз көздеген басты мақсат болып
табылады.
Осыған орай, халықтардың ұлтаралық қарым-қатынасы мәдениеті – бұл
Қазақстан халықтары арасындағы да, сондай-ақ, әлем халықтары арасындағы да
қарым-қатынас процесіндегі тұлғаның моральдық-этикалық мінез-құлық
нормаларына айналған озық ұлттық әрі жалпыадамзаттық принциптері жүйесі.
Халықтардың ұлтаралық қарым-қатынасы мәдениеті ұлттық мәдениет, тұрмыс,
мінез-құлық этикасы, психология ерекшеліктерін қарастырудағы әдеп-өнегені,
тарихи тағдырлардың жалпыхалықтық ортақтығын саналы зерделеуді, тағы
басқаларды бойында тұтуы тиіс.
Біздің пікірімізше, көпұлтты қоғамымыздың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетінің тарихи дамуы, қалыптасуы және орнығуының әрбір кезеңіне дұрыс,
ғылыми негізделген және шынайы баға берудің мемлекеттің ұлттық қатынастар
саласындағы саясатын тұжырымдап, жүзеге асырудың зор теориялық және
тәжірибелік маңызы бар. Осыған орай, Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы
Ассамблеясында: Мен біздің саясат зерттеуші мамандарға, қоғамдық ғылымдар
саласының ғалымдарына сөзімді ерекше арнағым келеді. Меніңше ұлтаралық
қатынастар проблемалары сіздердің бүгінгі таңдағы зерттеулеріңіздің өзегіне
айнала алады және айналуға тиіс. Осы салада болып жатқан процестерге, оның
үстіне Қазақстанда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде болып жатқан процестерге
айқын сипаттама беруді, этникааралық қатынастардың қалыптасуының ықтимал
келешегі туралы білімді қоғам аса қажет етіп отыр. Сайып келгенде, қоғамдық
институттарға, басқару органдарына социологиялық сауалдарға сүйенетін және
ұлттық саясатты жүргізудің аймақтық ерекшеліктерін ескеретін нақты
ұсыныстар қажет - деген еді [15, 23-24 б.].
Біздің қоғамымыздағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлт өкілі
ретіндегі әр адамның шығармашылық мүмкіндіктерін ашуды, сонымен қатар,
ұлттардың өздері мен ұлттық қатынастардың жасампаз күш-қарымын анықтауды
діттейді. Жоғары деңгейдегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлттық
факторды есепке алу туралы ғана емес, сонымен бірге, оның күш-қорын
экономикалық және рухани байлықты жаңғырту мақсатында жүзеге асыру туралы
мәселені көтеруге жағдай жасайды.
Міне, сондықтан да, жаңа заман, яғни, жаһандану кезеңіндегі жаңаша
саяси ойлау жағдайында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті, жалпыадамзаттық
және ұлттық мүдделер, нормалар, принциптер, гуманисттік құндылықтар өзекті
мәселелерге айналады.
Демек, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті принциптерінің маңызды
құрамдас бөлігі ретінде түрлі ұлттар өкілдерімен қатынастарда әдептілік,
сый-құрмет, кішіпейілдік, сыпайылық, тілеулестікті сақтау сияқты өнегелік
талаптары көрінеді. Қандай да бір ұлт өкілдеріне, олардың ұлттық
мәдениетіне, тіліне, әдет-ғұрпы мен дәстүрлеріне менсінбеушілікпен қарау,
дөрекілік, немқұрайдылық, әдепсіздік таныту ұлттар мен ұлтаралық
қатынастардың дамуына кесірін тигізуі ықтимал. Осы орайда ұлтаралық қарым-
қатынас және ұлтаралық байланыстарды реттеудің этикалық және құқықтық
кодексін құру қажеттігі көрінеді.
Біздің пікірімізше, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті принциптерін
қоғамымызда тұрақталған және жалпыадамзаттық мәнге ие негізге алынатын
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар ретінде айқындауға болады.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің нормативтік жүйесі демократия,
ұлтаралық келісім мен патриотизм принциптерін, жалпыадамзаттық негіздер
нормалары мен принциптерін бойында тұтады.
Диссертациялық жұмыста біздің көпұлтты қоғамда демократияны нығайту ісі
саяси-әлеуметтік әділдік идеясын тірек етіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz