Қазақстан Республикасының демографиялық саяси жағдайы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСИ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ...
1.1. Қазіргі саясаттанудағы демографиялық жағдайдың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Әлемдегі демографиялық жағдай және қауіпсіздік мәселелері ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстандағы ұлттық демографиялық саясатты зерттеудің теориялық.методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҰЛТТЫҚ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Ұлттық гендерлік және отбасылық.демографиялық саясат мәселесінің пайымдалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Мемлекеттік демографиялық саясаттағы ана мен бала мәселесін жүргізу барысындағы мәселелер және оларды шешу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын болжау және оны жетілдірудің кешенді негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Диссертациялық жұмыс Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатындағы ана мен бала мәселесін зерттеу үшін арналып отыр. Мұндағы Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатын дамуына үлес қосатын ана мен баланың денсаулығы мен қауiпсiздiгiн қорғау мәселесі айқындалып отыр. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының қалыптасу барысы мен жүзеге асуына кешенді талдау жасалып, жаһандану жағдайындағы демографиялық қауіпсіздікке қатерлер анықталынды.
Тақырыптың өзектілігі.
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің ахуалы қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор. Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орны мен әлем халықтары арасындағы үлес салмағын айқын түсіне білуі керек.

1. Тәтімов М. Халықнама немесе Сан мен Сана: Т. 27 Демографтың ой-толғаныстары. – Алматы: Жазушы, 1992. – 184 б.
2. Жамбылов Д. Саясаттану негіздері. Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 240 б.
3. ҚР Президентінің Қазақстан-2050» Стратегиясы: бір халық – бір ел – бір тағдыр» атты халыққа Жолдауы – Егеменді Қазақстан, 17.01.2014.
4. Увалиев Т.О. Халықтар географиясы (оқу құралы).- Алматы., 1997. – 196 б.
5. Шалекенов У.Ш. Әлем халықтарының этнографиясы. - Алматы,1994.– 264 б.
6. Базанова Ф. Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР. Национальный аспект. - Алма-Ата : Казахстан, 1987. - 156 с.
7. Әбжанов Х. Ұлт тарихына методологиялық жаңаша көзқарас// Отан тарихы. -№3, 2011. – 11-17 бб.
8. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз – демографияда: - Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 264 б.
9. Қазақстанның демографиялық жылнамалылығы. – Алматы, 2005.- 282 б.
10. Смайлов Ә. Қазақстандағы демографиялық ахуал//
http://www.sarap.kz/index.php/ru/news/116-2013-05-22-05-31-44.html
11. Байқошқарова С. ЭКО жылына 2 мыңнан аса әйелдің бағын ашады//
http://zhebe.com/index.php/o-am/leumet/item/ml
12. Кудайбергенова А.И. Изменения в социальном и национальном составе
населения Казахстана (1939-1959 гг.): дис. … канд. ист. наук: 07.00.02. -
Алматы, 2000. - 196 с.
13. Мустафаев Н.Н. Социально- демографические процессы в Казахстане 1990-
2000. // Саясат, - 2002. - №15. С. - 85-92
14. Сарсембаева Р. Б. Рыночная трансформация казахстанского общества: опыт
гендерного анализа: Монография.- Алматы: LEM, 2004. - 252 с.
15. Какенова А.А. Социально-демографические процессы в Северном
Казахстане в 1926-1959 годах: дис. … канд. ист. наук: 07.00.02. - Алматы,
2002. - 186 с.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСИ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ...
1. Қазіргі саясаттанудағы демографиялық жағдайдың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Әлемдегі демографиялық жағдай және қауіпсіздік
мәселелері ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстандағы ұлттық демографиялық саясатты зерттеудің теориялық-
методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҰЛТТЫҚ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ұлттық гендерлік және отбасылық-демографиялық саясат мәселесінің
пайымдалуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Мемлекеттік демографиялық саясаттағы ана мен бала мәселесін жүргізу
барысындағы мәселелер және оларды шешу
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының демографиялық саясатын болжау
және оны жетілдірудің кешенді негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Диссертациялық жұмыс Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатындағы
ана мен бала мәселесін зерттеу үшін арналып отыр. Мұндағы Қазақстанның
ұлттық демографиялық саясатын дамуына үлес қосатын ана мен баланың
денсаулығы мен қауiпсiздiгiн қорғау мәселесі айқындалып отыр. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының қалыптасу барысы мен
жүзеге асуына кешенді талдау жасалып, жаһандану жағдайындағы демографиялық
қауіпсіздікке қатерлер анықталынды.
Тақырыптың өзектілігі.
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы
отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде.
Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық
мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады.
Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ
ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің ахуалы
қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің
өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық ой-
сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор.
Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан
ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орны мен әлем халықтары
арасындағы үлес салмағын айқын түсіне білуі керек. Ол қазақ ұлысының
геополитикалық және демосаяси санасының негізгі өзегі болуға тиіс [1, 85
б.].
Қазақстанның тарихи демографиясының өзекті мәселелері ХХ ғ. 80-жж.
бері арнайы зерттеліп, қарастырылып келеді. Еліміздің егемендік алуымен
тарихи демографияның тарих ғылымының саласы ретіндегі орны бекіді.
Қазақстан тарихындағы оқиғалардың халықтану саласына тигізген әсерінің
барысы біршама талданды. Тарихи демографияның аймақтық саласы да дамуда.
Соған қарамастан, кеңес дәуірі тұсындағы идеологиялық ұстанымға байланысты
елдің әлеуметтік-демографиялық ахуалының нақты бейнесінен хабар беретін
некелік жағдай, ажырасқандар, туу мен өлім-жітім мәселелері, олардың
өзгерістері, ең алдымен оның этностық ерекшеліктері мәселелері әлі де
толыққанды зерттелмегенін айту керек. Яғни, халықтың табиғи өсімі,
денсаулық сақтау саласына қатысты демографиялық көрсеткіштердің
өзгерістері, оның аймақтық ерекшеліктері, оның гендерлік аспектісі,
республиканың әкімшілік-территориялық, шекаралық өзгерістерінің халықтану
саласындағы орны зерттеуді күтіп тұрған өзекті мәселелердің қатарында.
Қазіргі кезеңдегі индустриалдық және ауыл шаруашылығының кластерлі дамуының
адам ресурсымен байланысын зерттеу де тарихи демографияның зерттеу
нысандарының бірі. Мамандардың кәсіби құрамындағы, біліми деңгейдегі
өзгерістерді көрсете отырып, оның әлеуметтік процестермен байланысты
динамикасын анықтау, мамандар мен оларды даярлауды қажеттілікке негізделген
сұраныспен байланыстыру мәселесіне көңіл бөлу және т.б. мәселелер болып
табылады [2, 77 б.].
Қазіргі таңда біздің елімізде отбасы мәселесі Елбасының ұдайы
назарынан тыс қалған емес. Жыл сайынғы Жолдауында отбасы, демографиялық
өсім, ана мен баланың денсаулығын сақтау мәселелеріне ерекше мән беріп,
тапсырмалар жүктейді. Ел басшы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050
Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан
халқына жолдауында: Әйел - отбасының, мемлекеттің тірегі ретінде танылған.
Ана мен баланы қорғау- әлеуметтік саясаттың аса маңызды құрамдас бөлігі
ретінде жарияланды [3, 22 б.], - деп айтқан еді. Мемлекеттің дамуы,
халықтың әл-ауқатының артуы тікелей отбасына байланысты десек, халықтың
тұрмыс жағдайын жақсартудағы, отбасын нығайтудағы басым бағыттардың бірі -
ана мен балаға әлеуметтік қолдау жасау болып табылады. Осы бағытта мемлекет
отбасы мен балаға әлеуметтік қолдау жұмыстарын жетілдіруде. Сондай-ақ ана
мен баланың денсаулығы мен қауiпсiздiгiне одан әрi жәрдемдесу үшiн ананы
қорғау, оның ішінде жүктілігі мен бала тууы бойынша демалыстың ұзақтығы
және сақтандырылған табыс мөлшеріне байланысты анаға ақшалай төлемақы
мөлшері белгіленген. Қазақстан Республикасының демографиялық саясатының
қалыптасу барысына ретроспективті талдау жасай отырып, оның негізгі
бағыттары мен жүзеге асу ерекшеліктерін көрсету болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қайта құру кезіндегі жаңаша пайымдау мүмкіндігі тарихи демографиялық
мәселелердің кең түрде зерттелуіне серпін берді. Қазақстандық ғалымдардың
алғашқы еңбектері Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан демографиясы
мәселелеріне арналды [4]. Демография мәселелері экономистер, географтар
және философтарды да қызықтырды. Олар халықтану мәселесін еңбек ресурстарын
пайдалану мүмкіндігі аспектісінде қарастыра отырып, тарихи демографияның
кейбір мәселелеріне де назар аударып отырды [5]. Бұл Қазақстандық тарихи
демографияның түйінді мәселелерінің бәрі шешілді деген сөз емес. Керісінше,
қазақстандық демографтар алдыңдағы зерттелуге тиісті мәселелер көп.
Әркім өз заманының перзенті. Тоқырау заманындағы зерттеулер сол кезде
орныққан ережелерге, саяси ұстанымдарға, теориялық қағидаларға қарсы келе
алмады. Заман талабы оны көтермеді. Дегенмен, ғылымның ізденістерге толы
табиғатында қасаң социалистік идеяларға сәйкес келмейтін ойлар әр жерден
байқалып қала берді. Сондықтан, бұл тарихи еңбектер теориялық және
методологиялық негіздік бағасын ешбір жоймақ емес.
Халықтың ахуалын, оның экономикамен байланысын У.Петти және Г.Кинг
(Ұлыбритания), одан соң А.Депарсье (Франция) зерттеді. XVII ғасырдада
мұндай зерттеулерді математикалық әдістерді қолдану арқылы В.Керсеб
(Голландия), П.В.Варгентин (Швеция), Л.Эйлер (Ресей) және т.б. жалғастырды.
XIX ғасырдан бастап көптеген елдерде халықты тұрақты есепке алу жолға
қойыла бастады және ол жөніндегі нақтылы талдаулар жасау мүмкіндіктеріне
қол жеткізілді. А.Кетле (Бельгия), Ж.Бертильсон (Франция), У.Фарр
(Ұлыбритания), В.Лексис, Г.Ф.Кнапп (Германия), т.б. көптеген статист-
зерттеушілердің еңбектері нәтижесінде демографиялық процестерді сандық
тұрғыдан екшеу мен талдаудың әдістері дами түсті. 1855 ж. француз ғалымы
А.Гийардың еңбегінің тақырыбында демография термині тұңғыш рет
қолданылып, автор оған адамзаттың табиғи және әлеуметтік тарихы деген
анықтама береді. Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи-әлеуметтік
тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарында М.Шоқайдың шет ел
баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 ж. Сана журналының 2–3-сандарында
жарияланған деректерін, т.б. статистикалық еңбектерді атауға болады.
Республикада бүгінгі таңдағы кәсіби демографтар М.Б.Тәтімов, Ұ.М.Ысқақов,
Ә.Б.Ғали, М.Сембин, Е.Мұсабеков, С.Қарасаев, А.Елемесова, Н.Ермекова,
А.Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының, Қазақстан халқының өсу,
даму заңдылықтары зерттелді.
Республика халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы мен ұлттық
құрамындағы өзгерістерге әсер еткен механикалық процестердің рөлі терең
талдауларға түсе бастады. Көші-қон процестерінің республика халқының көп
ұлттық құрамының қалыптасуына әсер еткен күрделі де жан-жақты процесс
екендігін көрсеткен Ф.Н.Базанованың [6] монографиясы шықты. 1980-жылдардан
бері республика көлемінде де, ТМД елдері бойынша да тарихи-ғылыми,
көпшілік басылымдарда тарихнамалық талдау жасауға лайық демографиялық
бағыттағы зерттеулер жарияланды. Мұның өзі отандық қоғамдык ғылымдарда
демографиялық мәліметтерді көбірек пайдалануға, тарихи демографияның
қызметіне көбірек жүгіне бастағанының дәлелі. Қазақстандық ғалымдардың
зерттеулерінде халықтар тағдырындағы саяси факторлардың әсерлері талдана
бастады. Осы жылдары шыққан Х.Әбжановтың зерттеуінде ауылдық жерлердегі
интеллигенция қауымының қалыптасуы, санының өсуі, ұлттық, жыныстық құрамы
сөз болады [7].
Тарихи демография мәселесіне арналған зерттеулерімен белгілі демограф
М.Б.Тәтімов [8] еңбектерінде халықты зерттеудегі негізгі принцип ретіңде
тарихилықты ерекшелейді. Ол өз монографияларыңда халықтың орналасуы
эволюциясының әлеуметтік-тарихи заңдылығын анықтауды басты міңдет етті.
Ғалым еңбектерінде халқымыздың Қазақ хандығы құрылған кезден бастап, күні
бүгінге дейінгі демографиялық дамуы нақтылы деректермен ашылған. Соңдай-ақ,
онда демографиялық дербестікке, ұлтымыздың егеменді өз мемлекетінде сан
жағынан басымдылықка жетіп, үрім-бұтағының кең жайылуының бағыттары
көрсетіледі, қазақ халкының демографиялық болашағы жайлы болжам жасалынады.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы тарихын кешенді зерттеуге негізделген
кейінгі шыққан еңбектерде әлеуметтік және демографиялық даму арасыңдағы
тығыз байланыс пен өзара тәуелділік қарастырылады [9]. Бұл еңбектерде
зерттеушілер қоғамның әлеуметтік дамуы мен онын жекелеген топтарын
зерттеуде дәстүрлі идеологиялық догмалар мен стереотиптерден бас тартады.
Жаңа методологиялық зерттеу жүйесіне сүйене отырып, республиканың ірі
әлеуметтік қауымдастықтарының салалык, демографиялық, аумақтық және т.б.
өзгерістеріне назар аударады.
Ал Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатындағы ана мен бала
мәселесі туралы зерттеулер қазіргі таңда елбасшымыз Н.Ә Назарбаевтың және
көптеген ғалымдардың, саясаткерлердің назарында болып отыр. Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің төрағасы Әлихан Смайылов
мемлекеттегі соңғы демографиялық ахуалға байланысты брифинг өткізді [10].
Экомед адам ұрпағын өрбіту емханасының жетекшісі, репродуктолог-
эмбриолог, биология ғылымының докторы С.Б. Байқошқаровада
Қазақстанда адам ұрпағын қолдан өрбіту мәселесі туралы қарастырылып келеді
[11]. Қазіргі Қазақстанның демографиялық мәселелері бойынша ғалым-
саясаттанушыларымыз Құдайбергенова А.И. [12], Мұстафаев Н.Н. [13],
Сарсембаева Р.Б. [14], Какенова А.А. [15], Калыбекова М.Ч. [16] және т.б.
ғалым саясаттанушылар мен әлеуметтанушылар зерттеу үстінде.
Зерттеудің обьектісі мен пәні.
Зерттеу объектісі егеменді Қазақстан Республикасының ұлттық
демографиялық саясатындағы ана мен бала мәселесін қарастырып, көкейтесті
мәселелерін шешу.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету контекстіндегі демографиялық саясатының қалыптасуы мен
жүзеге асуы болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
- Жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының демографиялық
саясатын кешенді талдау.
Осы мақсатқа жету үшін ғылыми жұмысының алдында мынандай міндеттер
қойылады:
- әлемнің демографиялық даму үрдістерін жалпылама жаһандық көлемде
қарастыру;
- ана мен баланың денсаулығын қорғауды денсаулық сақтау саласындағы
басымдықты бағыт деп тану. Бұл бағыттың негiзгi мақсатты тапсырмасы:
сәбилер өлiмiнiң коэффициентiн төмендету және құрылымын дамыған елдерге
жақындату жағына өзгертуді айқындау;
- отбасы-неке қатынастарын нығайту жөніндегi заңнаманы жетiлдiру және
насихаттау отбасы мәртебесiн көтеруді негіздеу;
- әр азаматтың өз денсаулығы үшiн жауапкершiлiгiн арттыру халықтың өзiн
салауатты өмiр салтын қалыптастыру процесiне тарту
- Қазақстандағы заманауи демографиялық жағдайдындағы ана мен бала мәселесін
зерттеу;
- Еліміздің демографиялық дамуының басты үрдістерін анықтау;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Зерттеуде ұсынылған мәліметтерді, жасалған
қорытындылар мен тұжырымдарды жоғары оқу орындарында әлеуметтік
саясаттану, оның арнайы курстары, тарихи демография, әлеуметтану,
деректану, саясаттану пәндерi бойынша оқылатын дәрістер мен семинарларда
пайдалануға болады.
Сонымен бірге, Қазақстан халықтары Ассамблеясы мен этномәдени
орталықтарында сабырлы саясаттың, ұлтаралық достық пен келісімнің
қалыптасуының тарихын насихаттау үшін қажетті еңбек. Зерттеу
қорытындыларының осы тақырыпты зерттеушілерге көп көмек берері сөзсіз.
Сондай-ақ, бұл еңбек Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатындағы ана мен
бала мәселесін, оның барысын, қазіргі таңдағы өзектілігін білгісі
келетіндерге де қажетті зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Тақырыпты зерттеуде гуманистік таным заңдылығы, ұлттық және өркениеттілік
құндылықтар тұрғысынан мәселені пайымдау тұжырымдамасы басшылыққа алынды;
- Қазақстандағы ХХІ ғ. демографиялық салдарлары алғаш рет тарихи себеп-
салдар және сабақтастық тұрғысынан жан-жақты және кешенді түрде зерттелді;
- Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатын дамуына үлес қосатын ана мен
баланың денсаулығы мен қауiпсiздiгiн қорғау мәселесі айқындалды;
- демографиялық даму жөнiндегi саясатты, стратегияларды және
бағдарламаларды әзiрлеу үшiн қажеттi мемлекеттiк ресурстар бөлудi, сондай-
ақ халықаралық ұйымдар, донорлар және мамандардың тарапынан көмектердi
тартуды және пайдаланылуы көрсетілді;
- демография жөнiндегi тұжырымдамалық, ал кейiн стратегиялық нұсқауларды
жалпыұлттық және салалық жоспарлауға және олардың мониторингiне мiндеттi
түрде енгiзілдi.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы:
Тақырыпты зерттеуде өркениеттілік пен ұлттық тұрғыдан жаңаша пайымдаудың
әдістері қолданылды. Салыстырмалылық, саралау, талдау және қорыту, тарихи-
салыстырмалы, жүйелілі-құрылымдық, теориялық таным, тарихи және
демографиялық детерменизм, терминдерге талдау жасау, математикалық
статистикалық, түсіндірмелі-баяндау, тарихи құбылыстарды бағалау, модельдеу
мен типтендіру және т.б. сияқты ғылыми, философиялық, әлеуметтанушылық,
тарихи зерттеу әдістері кешенді түрде қолданылды. Қазақстанның ұлттық
демографиялық саясатындағы ана мен бала мәселесінің салдарлары тарихи
құбылыстар ретінде көпфакторлы әсерлердің өзара байланысы тұрғысынан
зерттелді. Ал, факторлар тарихи құбылыстарға тең дәрежеде әсер ететін, сол
құбылыстардың жемісі.
Зерттеу жұмысында басшылыққа алынған негізгі идеологиялық
тұжырымдама – гуманистік таным заңдылығы және өркениеттілік құндылықтар
тұрғысынан пайымдау болып табылады.
Теориялық негізін ғылыми танымның тарихилылық, нақтылық, шынайылық
және құбылыстардың бағалылығы мен жүйелілігі принциптеріне негізделген
зерттеулердегі тұжырымдар құрайды. Мәселені зерттеуде салааралық, әртүрлі
ғылымдардың – тарихи, демографиялық, сатистикалық, көп өлшемді класстер-
талдау, салыстырмалы тарихи-демографиялық талдау, интерполяция, қайта
қалпына келтіру және т.б. әдістерін үйлесімді түрде пайдалануға талпыныс
жасалды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы мен жариялануы.
Магистрлік зерттеу Қ.А. Ясауи атындғы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің Қоғамдық ғылымдар кафедрасында қаралды. Университет
жанынан арнайы құрылған комиссия отырысында талқылануға ұсынылды.
Диссертацияның мазмұны, тұжырымдары мен негізгі нәтижелері төменде
көрсетілген халықаралық ғылыми басылымдарда жарық көрді:
1. Қазіргі таңдағы Қазақстанның ұлттық демографиялық саясатындағы ана мен
бала мәселесі Жаңа формацияда кәсіптік білім берудің өзекті мәселелері
атты ІІІ-дәстүрлі Халықаралық ғылыми-тәжірибелік интернет-конференция. 1
желтоқсан. 2014. Түркістан қ.
2. Национальная демографическая политика в Казахстане Направления
модернизации современного иновационного общества: экономика, социология,
философия, политика, право. 26 декабря 2014г., Новосибирск — Армавир —
Саратов.
3. Демографическая политика Казахстана и социологическое развитие семьи
Электронное научно-практическое издание Экономика и социум № 1(14)
(январь-март, 2015). Саратов.
Жұмыстың құрылымы.
Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдалынылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 92 бет.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЯСИ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазіргі саясаттанудағы демографиялық жағдайдың мәні мен мазмұны

Демографиялық саясат - елдегі және аймақтағы халық санын реттеуге
бағытталған мемлекеттің ішкі саясатының бір саласы. Халық саны - кез келген
елдің дамуының аса маңызды факторы. Сондықтан мемлекет бұл саладағы
мәселелерге көз жұмып, елемей қоя алмайды. Ол әлде халық санының өсуіне
жағдай тудырады немесе оны қандай да бір жолдармен шектейді, әлде бұл
мәселеге нақтылы араласпай, оның табиғи жолмен реттелуін бақылайды. Нақтылы
негізделген демографиялық саясат жүргізу үшін, әдетте, жүйелі түрде халық
санағы жүргізіліп отырады. Демографиялық саясат шеңберінде халық құрамы мен
құрылымы, өсуі мен өлімі, оның жұмысбастылығы, көші-қон мәселелері
шешіледі. Белсенді демографиялық саясат жүргізу дамыған және дамушы елдерге
бірдей өзекті әрі маңызды болып табылады. Көптеген дамушы, әсіресе, халық
саны көп елдерде қазіргі адамдардың өмір сүру деңгейі одан әрі құлдырап
кетпеуі үшін адамның табиғи өсімін шектеуі, ал, дамыған елдерде керісінше,
бала тууға ынталандыру шаралары жүзеге асырылады.
Демографиялық саясат әртүрлі кешенді шараларды қолданады:
экономикалық (ақысы төленетін демалыс және бала туылған кезден әртүрлі
жәрдемақылар, баланың санына, жасына, отбасы жағдайына қарамай жәрдемақылар
тағайындау; қарыздар, несиелер, салықтық және тұрмыс, үй жеңілдіктерін беру
және т.б.); әкімшілік-құқықтық (заңнамалық актілер, реттелетін некелер,
ажырасу, отбасындағы балалардың жағдайы, алименттік төлем міндеттері, ана
мен бала денсаулығын сақтау, жасанды түсік және бала көтеруден сақтану
құралдарын қолдану, жұмысқа жарамсыздарды әлеуметтік қамтамасыз ету,
жұмысбастылық жағдайлары, жұмыс істейтін әйел-аналардың еңбек тәртібі, ішкі
және сыртқы көші-қон және т.б.); қоғамдағы нақтылы демографиялық климатты
қалыптастыруға, демографиялық мінез-құлықтың қоғамдық пікірді, ережелерді,
стандарттарды қалыптастыруға бағытталған тәрбиелік және насихаттық шаралары
[17, 124 б.].
Демография – бұл халық туралы ғылым. Ал демографиялық саясат деп
мемлекеттік тұрғыдан қоғамның ең өміршең және бастапқы қажет тіршілігін,
атап айтқанда – халықтың өсіп-өнуі мен сақталып дамуын, өлім-жітімі мен
көші-қонын және мекен-жайға дұрыс орналасуын қамтамасыз ететін, маңызды
аталмыш бес таған айналасын реттеуге арналған шара мен іс-әрекеттердің
біртұтас жүйесін айтамыз.
Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни
жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-
ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі
тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Демографиядағы ең басты мәселе – халықтың ұдайы өзгеруін, өсу
мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен
өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың
өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция)
мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың
көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі
адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына
немесе білім деңгейіне, мамандығына , әлеуметтік ахуалына орай бір күйден
екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында
алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен
орналасуының табиғи жағдайларға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп
отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге
ие. Демографияда халықтың және оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан
ғана емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мыс., белгілі
бір жастағы адамдардың санының өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып-
жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады. Демографияда
жекелеген адамдарға қатысты әр түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен
бірге дербес зерттеу нысаны ретінде оның белгілі бір топтарының да жай-
күйін сипаттауға пайдаланылады [18, С.78].
Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-
экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-
экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық саны мен сапасы
өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада
өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары айқындайды. Демография үшін бастысы – халықтың қоғам дамуымен
өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-
экономикалық процесс заңдылықтарыны ң жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын
ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де
зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарыныңқұрамы мен қозғалысының,
сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса
маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық
демография деп атайды. Демографияның міндеттерінің бірі – халықтың ұдайы
өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін
демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік
қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография
саясат, экономика, медицина, математика, этнография, т.б. бірқатар
ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен
тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да
өзге ғылымдарға қажетті деректер береді. Демографиялық процестердің өзіндік
ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік
зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері
үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-
құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт
әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография
әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау,
оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау
қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылғанстатистика жолымен есептеу
әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайд алану,
оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу
әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы – ағылшын
ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің
бірнеше жылдық жлазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін
жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған [19, C.85].
Демография ғылыми тұтастай Жер шарында, жекелеген мемлекеттер мен
елдерде, адамдар қауымдастықтарында адамдардың ұрпақ алмасу және өсу
заңдылықтарын, тұрғындардың жылжуын, көбеюін, тууы мен өлуін, елді
мекендерде орналасуын, отбасын құруын, бала өсіріп тәрбиелеу жағдайларына,
жасына, жынысына қарай бөлінуін, және басқада түрлі әлеуметтік топтарда
жүріп жататын өзге үдерістерді зерттейді. Қоғамдық ғылымдар тобына енетін,
қазір тез дамып келе жатқан демография – салыстырмалы жас ғылым.
Тұрғындардың өсіп - өнуі мәселелеріне қызығушылық сонау ерте заманнан
басталса да, оларды жүргізудің негізгі заңдылықтары тек XVII ғасырдың
соңында қалыптаса бастады. Ал демография терминінің ғылыми айналысқа
1855 жылдан бастап қана енді. Айғақты мәліметтер көптеп жиналған сайын
оларды жинақтау, қорыту істері де қарқынды жүре бастады. Біртіндеп
тұрғындардың сан жағынан өсу заңдылықтары айқындалып, зерттеу жұмыстары
тереңдей берді. Өткен ғасырдың екінші жартысында демографиялық зерттеулер
кең ауқымда жүргізіле бастады. Қазір демографияны қоғамдық ғылымдар
ішіндегі жетекші салалардың бірі деп атауға болады.
Адам – планетамыздың басты баға жетпес байлығы. Адамзат факторының
қоғам өмірінің барлық саласындағы алатын орны аса маңызды. Сол себепті оны
зерттеп білудің де маңызы зор. Жер шары халқының көбеюі мен таралуының
алғышарттары, зерттелуі. Тұрғындар географиясы зерттейтін басты нысандар
қатарына – халықтың саны, оның құрамы, таралып орналасуы, ырғақты түрдегі
ұдайы өсу режимі жатады. Бұл мәселені демография және этнография ғылымдары
да зерттейді. Осы ғылымдар негізіндегі географияның зерттейтін шептес
саласы демография және этнография пайда болды. Ал тұрғындар
географиясы халықты кеңістікте орналасу тұрғысынан, оның ерекшеліктерін
және дамуын қарастырады. Маман – географтар үшін халықтың құрамын, оның
ұдайы өсуін, олардың арасындағы айырмашылықтарын білу арқылы, еңбек
ресурсының сан мөлшері мен құрамы жайлы мәліметтерді білу өте маңызды. Сол
сияқты бұл ресурстарды зерттеу барысында әрбір халықтың этникалық тобының
материалдық және мәдени – рухани жақтары, әдет ғұрпы мен еңбек дағдылары
ескеріліп сипатталады [20, 126 б.].
Қазіргі кезеңде адамдар тұруға жарамды жерлерге толықтай
қоныстандырылғын. Бірақ та барлық тарихи уақытта планетамыздың мекенделуі
дәл осылайша болмаған. Осы заманғы адамдар ойлау қабілеті бар адам
ретінде шамамен бұдан 50 мың жыл бұрын ертедегі адам тәрізді маймылдардан
пайда болған. Көптеген ғалымдардың пікірінше, адамдар белгілі бір үлкен
аумақты алатын географиялық ауданнан шыққан. Соңғы табылған археологиялық
жаңалықтарға байланысты алғашқы адам шыққан аймаққа: Солтүстік Шығыс пен
Орталық Африка және Оңтүстік – Батыс Азия мен Оңтүстік - Шығыс Еуропаны
жатқызып жүр. Әрі қарай адамдар көбейе келе біртіндеп басқа да жерлерге
тарала бастады. Шамамен осыдан 30 мың жыл бұрын Еуропаның солтүстік
бөлігіне, Оңтүстік – Шығыс және Солтүстік – Шығыс Азияға таралған. Болжам
бойынша, одан Беринг бұғазы арқылы Жаңа Дүниеге, ал Оңтүстік – Шығыс
Азияның жіңішке бұғаздары арқылы Австралия мен Жаңа Гвинеяға өткен. Бірақ
алғашқы адамдардың санын білу мүмкін емес. Тіптен біздің жыл санауымызға
дейінгі кезеңдегі халықтың санын мөлшерлеп айтуға да ешбір деректер жоқ.
Ғалымдар болжаммен біздің жыл санауымызға дейінгі VII ғасырларда жер
шарында шамамен 10 млн. адам болған дейді. Біздің заманымызға дейінгі төрт
мыңыншы жылы егіншіліктің пайда болуы халықтың тез өсуіне әкелді. Біртіндеп
егіншілікпен шұғылдану халықтың құрлықтағы қоныстану аймақтарының, яғни
ойкумендердің негізгі факторы болды. Алғашқы егіншілік ошақтары пайда
болған жерлері – Ніл аңғары, Оңтүстік – Батыс және Оңтүстік Шығыс Азия, сол
кезден бастап олар халықтың шоғырланып орналасу орталықтарына айналды.
Біздің жыл санауымыздын бас кезінде халықтың санын анықтауға мүмкіндік
туды. Оны сол кездегі әскер құрамы, салық төлемі, т.б. деректерге қарап
білуге болады. Осы мәліиеттерге сүйене отырып, Рим империясының, Қытай және
Үндістан халқының саны анықталды. Біздің жыл санауымыздаың басында, жер
шары халқының 34 бөлігі осы елдерде мекендеді. Ал халықтың жалпы саны сол
кезде дүние жүзінің шамамен 230 млн. адамға жетті. Алғашқы ғасырда халық
саны соғыстар мен жұқпалы аурулардың таралуы салдарынан көп өспеді.
Халықтың өсу қарқыны көбейгенімен, XVII ғасырға дейін ол тұрақсыз болды.
Осы уақытқа дейінгі кезеңді адамзаттың демографиялық дамуының алғашқы
немесе аграрлық өркениет кезеңі деп атаймыз. Бұл кезеңдегі жалпы өсімі
біршама төмендігінен сипатталады. Халықтың тұрақты өсуі XVI ғасырдың екінші
жартысынан басталады. Өндіріс қолға алынған өнеркәсіптік революция
кезеңінде дүние жүзі халқы жылдам өсіп, еселеніп отырды. Халықты санауда әр
түрлі әдістер қолданылғандықтан, кейбір мәліметтерде айтарлықтай
айырмашылықтар бар. Тек XX ғасырдың 40-жылдарының соңында бастап қана
мәліметтер бір-біріне сай келеді. Ол БҰҰ-ның жыл сайынғы демографиялық
жылнама мәліметіне байланысты мүмкін болып отыр. Халықтың саны туралы
айтқанда, жаңа ғасыр басында дүние жүзі халқының жартысы келесі 7 елде
тұрғандығын білгендерің жөн. Олар: Қытай (1282 млн), Үндістан (1046 млн),
АҚШ (280 млн), Индонезия (231 млн), Бразилия (176 млн), Пәкстан (148 млн)
және Ресей (145 млн). Ал келесі орында: Бангладеш (133 млн), Жапония (127
млн), Нигерия (130 млн) және Мексика (103 млн) мемлекеттері тұр [21,
С.141]. .
Халықтың ұдайы өсуі – адамдардың ұрпақ ауысуы нәтижесінде жүзеге асып,
оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді. Халықтың ұдайы өсуін
ықтималдап екі негізгі топқа бөлеміз. Оның бірінші типінде ұрпақтар ауысуы
нәтижесінде халықтың санының өзгермеуі немесе кемуі байқалады. Бұл құбылыс
көбінесе дамыған елдерге тән. Онда халықтың тууы мен оның өлімі аз болуы
себепті халықтың табиғи өсу көрсеткіштері төмен болып келеді. Халықтың
ұдайы өсуінің екінші типінде келесі ұрпақтың санының алдыңғысына қарағанда
көп болкы тән. Бұл елдерде туу мен табиғи өсім жоғары немесе аса жоғары
болып келеді. Бұндай жоғары деңгейлі көрсеткіш Африка, Азия, Оңтүстік және
Оңтүстік – Батыс Азия, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдар елдерінде
байқалады.
Адамзат қоғамының ілгері дамуы, дүние жүзі халқының көбеюі нәтижесінде
жүзеге асып, оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді.Осы кезге дейін
жер шарында халықтың ұдайы өсуіне соңғы тип басым болып келеді. Әрі қарай
қалай болады? деген заңды сұрақ туады. Дүние жүзіне халықтың шамадан тыс
артық көбею қаупі төнбей ме? Өйткені біздің планетамыздағы ресурстар шексіз
емес қой! Осы саулнамалық сұрақтарға жауап іздеу үшін тек қана жер шарының
ресурсын ғана біліп қоймай, сонымен бірге халықтың табиғи өсуінің заңдарын
да білу қажет. Халықтың ұдайы өсуі туу мен өлімінің мөлшеріне байланысты
олардың арасындағы айырма табиғи өсім деп аталады. Оның сан- мөлшері 1000
адамға шаққандағы промиле (‰) көрсеткішімен есептеледі. Дүниежүзілік орташа
есеп: туу – 28 ‰, өлім – 10 ‰, ал табиғи өсім – 18 ‰. Халақтаң ұдайы өсуіне
бірнеше факторлар әсер етеді. Бұл факторлар, негізінен, 5 топқа
біріктіріледі:
1.Табиғи – биологиялық фактор. Адамдардың тууы мен өлуі –
биологиялық құбылыс . Сол сияқты халықтың ұдайы өсуіне әр түрлі климат және
табиғат жағдайларына үлкен әсер етеді. Ал өлімге келсек, бұл – қайтымсыз
процесс. Көбінесе адамдар физиологиялық қартаюдан емес, негізінен, олар
аурудан немесе басқа да себептерден өледі. Аурудың таралуы әрбәр жердің
табиғи ортасына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, батпақты жерлерде – безгек
ауруы, тропикада – ұйқы ауруы т.б.
2. Әлеуметтік – экономикалық фактор. Бұған жататындар: халықтың тұрмыстық
хал-ахуал деңгейі, денсаулықтау сақтау шараларының дамуы, әйелдердің
қоғңамдық жағдайы, халықтың мәдени және білім деңгейі, шұғылданатын кәсібі,
т.б. Мәселен, жыл сайын жер шарында 14 млн адам, оның ішінде 6 млн сәби.
3. Табиғи өнімнің мөлшеріне әсер етуші факторлардың келесісі –
демографиялық топқа біріктіріледі. Бұларға: халықтың жастық және жыныстық
құрамы, некелесу және ажырасу факторлары да жатады.
4.Табиғи өсімге үлкен әсер етуші негізгі факторлар тобының бірі – ол мәдени
әлеуметтік және психологиялық факторлар. Мысалы, көп балалы болу, әдет-
ғұрыптарының сақталуы, мұндай жағдай демографиялық дәстүр деп аталады.
Діннің әсеріне келсек, ислам, индус, католик, т.б. діндер көбеюді қолдайды.
Кейбір діндердің тууға онша әсері жоқ, мысалы, будда, протестант,
провославие діндері.
5. Халықтың табиғи өсіміне әсер етуші факторлар арасында ерекше орынды
соғыс пен стихиялық апаттар алады. Әсіресе соңғы екі дүниежүзілік соғыстың
зардабы аса көп. Бірінші дүниежүзілік соғыста шамамен 10 млн—нан аса адам
көз жұмса, Екінші Дүниежүзілік соғыста 50 млн-ға жуық адам қаза тапты.
Соғыстың зардабы сонымен бірге адамдардың тұрмыс ахуалының төмендеуіне, аш-
жалаңаштыққа, түрлі ауруларға шалдықтырады. Әрі қосымша шығындарға ұшырады.
Мысалы, некеге тұрушылар санының азаюы, халықтың жыныстық құрамы бұзылуы,
үеркектердің біраз бөлігінің соғыста шығынға ұшырауы туудың мөлшерінің
азаюына алып келді. Табиғи апаттардың – жер сілкіну, су тасу, дауыл,
құрғақшылық, температуралық режимдердің шұғыл өзгерісі, т.б. жыл сайын
мыңдаған адам өмірін қиюда.
Жалпы демографиялық хал-ахуалға кейінгі жарты ғасыр ішінде мемлекеттер
тарапынан жүргізіліп отырған демографиялық саясат әсер етіп отыр. Бұл
жүйелі түрде – халықтың ұдайы өсу процесіне, әсіресе оның туу мөлшеріне
әсерін тигізу мақсатында жүргізіледі. Ол екі түрлі бағытта ықпал ету
аясында, халықтың өсіп-өнуіне әкімшілік, экономикалық, әлеуметтік, үгіт-
насихат және басқа да шаралар жүйесінде жүргізілуде. Мысалы, халықтың ұдайы
өсуінің бірінші типінде тууды қолдауға бағытталған демографиялық саясат
белсенді түрде жүргізілсе, екінші типінде керісінше, оны шектеу саясаты
қолға алынуда. Әсіресе отбасы мөлшерін жоспарлау жөнінен,көптеген дамушы
елдерге ауқымды бағдарламалар жүзеге асырылуда.
Біздің елімізде де демографиялық ахуалды тұрақтандыруға және ондағы
жағымсыз тенденцияларды болдыруға бағытталған қолдау саясаты жүргізілуде.
Осы орайда оған үкімет тарапынан ерекше көңіл бөліп, 2000 жылғы 17 тамызда
Қазақстан Республикасының мемлекеттік демографиялық концепциясы туралы,
ал 2001 жылғы 30 қазанда ҚР-ның 2001 – 2005 жылдарға арналған
демографиялық даму бағдарламасы жайлы қаулылар қабылданды.
Республикамыздың демографиялық хал – ахуалын сауықтыру барысында және оны
жүзеге асыруда, Көші – қон және демография жөніндегі агенттік ауқымды іс-
шаралар жүргізілуде [22, 16-17 бб.].
Дамушы елдерде 1950-1990 жылдар арасында, халық өлімінің күрт азаюы мен
олардағы туудың дәстүрлі деңгейінің сақталуы нәтижесінде халықтың өсімі
жоғары болады. Бұл құбылыс демографиялық жарылыс деп аталды. Оның
нәтижесінде, мұнда тұратын жер шары халқының 23 бөлігі жылына 25-30‰
шамасында өсіп, дүние жүзі халқын соңғы 40 ждылдай уавытта екі еседен аса
өсірді. Мысалы, дүние жүзі халқы 1960 жылы 3 млрд. шамасында болса, ал 2000
жылы оның саны 6млрд.–тан асты. Халықтың ұдайы өсуінің екі түрлі: дамыған
және дамушы елдердегі типтерінен басқа олардың аралығында бірнеше өтпелі
түрлеріде бар. Осы халықтың ұдайы өсуінің бір типінен екінші типіне өтуін
француз демографы А. Ландри демографиялық төңкеріс деп атады. Сонымен
бірге демографиялық дағдарыс ұғымы көптеген Еуропаның дамыған елдеріне
тән болып отыр. Бұл елдерде халықтың өсуі емес, керісінше оның кемуі
байқалады. Мысалға: Германия, Чехия, Венгрия, Скандинавия елдерінде,
халықтың көбею қарқынында жеке дүние бөліктері мен елдер арасында
өзгерістерге әкелді. Мысалы, 1960-2000 жылдар арасында: Еуропа халқы 25%
–ға көбейсе, ол Азияда – 114% –ға, Африкада 211%-ға, Солтүстік Америкада
147%-ға көбейді.
Халықтың ұдайы өсуінің өтпелі түрлеріне келсек, олар туудың орташа
мөлшерімен, өлімнің аздығымен және халықтың бірыңғай өсуімен сипатталады.
Халықтың ұдайы өсуінің бір түрден екінші түрге ауысуының негізгі себебіне
қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық өзгерістер жатады. Ол өз кезегінде
демографиялық процестердің нәтижесінде тууға әсер ете отырып, халықтың
құрылымын үлкен өзгерістерге ұшыратады. Мәселен, адамзат қауымдастығы өз
басынан табиғи өсімнің аса жоғары деңгейін өткерді. Ендігі жерде әлем
тұрғындарының, әсіресе дамушы елдердегі халықтың күрт өсуін болдырмай
тұрақтандыру қажет. Алайда планетамыздың халқы жыл санап көбею үстінде.
Осыған байланысты тұрақтандыруға жетудің тура жолы бірінші кезекте – дамуы
кенжелеп қалған елдер халқының өмір сүруі мен мәдени деңгейін көтеру, ғылым
мен білімді дамыту. Бұл жерде осы тұрғыдағы көптеген дамушы мемлекеттердің
ұстанып отырған демографиялық саясатының маңызы зор [23, С. 153].
Қазіргі кездегі демографиялық және экологиялық жағдайда қоршаған ортаға
тек бай (өнеркәсібі дамыған) елдер ғана емес, сонымен қатар кедей
(аграрлық) елдер де теріс әсер етеді. Өнеркәсібі жоғары дамыған, бай
елдердің қоршаған ортаға әсері олардың табиғатты тікелей бұзуымен емес,
техногенді ластануға байланысты. Дүние жүзінің халқының 20—25%-ын құрайтын
бұл елдердің халқы қоршаған ортаға ластанулардың 80%-ын шығарады. Бұл
жағдайда қоршаған ортаны бұзатын фактор халықтың саны емес, өндіріс пен
онымен бірге жүретін байлық болып табылады. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі АҚШ-тағы молшылық кезінде, американ маманы В. Лебоу: Біздің өте
жоғары өнімді экономикамыз тұтынуды — өмір сүру салтына айналдырып отыр,
яғни затты сатып алу мен пайдалану күнделікті дәстүрге айналды. Бізге
заттардың көп мөлшерде сатылып, одан соң тасталып және басқалармен көп
мөлшерде ауыстырылып отырғаны қажет — деді. Қазіргі кезде ғаламшарымыздың
әрбір тұрғыны XIX—XX ғасырлар соңында өмір сүрген ата-бабаларымен
салыстырғанда шамамен 4,5 есе бай болғанымен, жердегі халықтың өмір сүру
жағдайының деңгейі бірдей емес. 1 млрд. өте бай адам болса, ал 1 млрд. өте
мұқтаждық жағдайында өмір сүреді. Байлықты доллармен есептегенде дүние
жүзінде 157 миллиардер, 2 миллионға жуық миллионерлер және күндік табысы
АҚШ-тың 1 долларынан кем болатын 1,5 млрд.-тан астам адамдар бар.
Америкадағы балалардың өздерінің күнделікті қажеттіліктеріне жұмсайтын
ақшасының мөлшері (жылына 230 доллар), планетаның жарты млрд. кедей
адамдарының өмір сүруіне жұмсайтын мөлшерінен артық. Шектен тыс көп
тұтынуға қарама-қарсы кедейлік — экологиялық, әлеуметтік мәселелерді шешуге
мүмкіндік бермейді. Кедей елдерде қоршаған ортаға әсер экожүйелерге
жасалатын шектен тыс қысым нәтижесінде табиғатты тікелей жоюмен байланысты.
Бұл ормандардың жойылуы және басқа экожүйелердің бұзылуы, ресурстардың
сарқылуы және т.б. арқылы көрінеді. Мұндай жолмен табиғаттың бұзылуының
негізгі себебі кедейлік болып табылады. Себебі, күнделікті бір күнін қалай
өткізуді ойлауға ғана мәжбүр адам өзін қоршаған орта мен табиғатты қорғау
туралы ойлауға қабілетсіз. Қоршаған ортаиың бұзылуы адамдар өте бай
болғанда да және өте кедей болғанда да орын алады [24, С. 136].
Бірақ, жердің табиғат ресурстарына келтіретін зиянкестігі үшін
жауапкершіліктің басым бөлігі 1 млрд. бай адамдардың үлесіне тиеді.
Өнеркәсібі дамыған елдер болат өндірудің шамамен — 23, қорғасын, мыс,
никель, қалайы, цинктің — 23 астам бөлігін, энергияны пайдаланудың 34
көлемін құрайды. Сонымен қатар, соңғы 100 жылда индустриалды дамыған
елдердің шаруашылық қызметі нәтижесінде атмосфераға парниктік эффект
туғызатын газдардың 23 бөлігін шығарған. Бұл елдердегі энергияны пайдалану
қышқылдық жауын-шашындардың түсуіне әкеліп соқтыратын күкірт пен азот
тотықтарының жалпы көлемінің шамамен 34 бөлігін шығарады. Дамыған елдердің
өнеркәсібі зиянды химиялық қалдықтардың көп бөлігін және галогенді
көмірсулардың 90%-ке жуығын береді. Өнеркәсібі дамыған елдердің
экономикасының дамуының көзі — қоршаган орта есебінен тапшылықты
қаржыландыру болып табылады. Яғни олар пайдаланған табиғат ресурстары мен
биосфераның ластануы үшін табиғатқа келтірілген зиян өтелмейді. Бұл
елдердің экологиялық қарызы үздіксіз өсуде: өсу жылдамдығы жыл сайын
триллион доллармен есептеледі. Тек жер атмосферасындағы көмірқышқыл газының
концентрациясын өнеркәсіптік қызметі нәтижесінде кеміту үшін жылына 625
млрд. доллар мөлшерінде күрделі қаржы жұмсау қажет. Көптеген дамыған
елдерде зиянды заттарды қоршаған ортаға шығаруға рұқсат етілетін нормалары
белгілеиген. Бұл нормалардың артып кетуіне жол берген өндірушілер табиғат
қорғау шараларына жұмсалатын ірі қаржылай айыппұл төлейді. Бірақ, іс
жүзінде бұл талаптар тек өзіиің еліне қатысты ғана орындалып келеді. Өз
елінің территориясынан жүздеген, мыңдаған км қашықтықта орналасқан елдерге
келтірілетін шығын үшін айыппұл төлеу туралы әңгіме де қозғалмайды. АҚШ
және басқа да дамыған елдер экологиялық жауапкершілікті негізінен дамушы
елдерге ауыстыруда. Олардың ойынша экологиялық лас өндіріс орындары үшінші
әлем елдерінде орналасқан, сондықтан табиғатқа жасалған зиянкестіктің орнын
солар толтыруға тиіс. Ал бұл өнеркәсіп орындарын дамыған елдердің
ұйымдастырғаны, өндірілген шикізат пен өнімдік салығынан өздерінің алып
кететіидігі туралы айтылмайды. Дамушы елдердің жерінде өзінің өнеркәсіп
орындарын сала отырып, дамыған мемлекеттер, тек оларға жасалып жатқан
көмек туралы айтады. Дүние жүзіндегі қаржы айналымы 1980—1990 жылдар
аралығында төмендегідей болған: дамыған елдерден дамушы елдерге — 49 млрд.
доллар, дамушы елдерден дамыған елдерге — 242 млрд. доллар. Олай болса,
табиғат ресурстарының сарқылуы және қалпына келмейтінін түсіну дүние
жүзіндегі әлеуметтік теңсіздікті одан әрі шиеленістіріп жіберді. Өкінішке
орай бай және кедей елдердің байлығының арасындағы айырмашылық кемімей
отыр. Байлар одан әрі баюда, ал кедейлер — кедейленуде. Бұл өзекті
экологиялық мәселелерді шешуді қиындатады. Сөйтіп кім үйленіп, отбасын
реттеп – жоспарлау “жалпыхалықтық құндылыққа” айналады. Соңғы кездердегі
“Жоспарлы отбасы” атты ұғымның да қалыптасуы соның салдары. Ол түсінікке
медициналық терминмен айтқанда, контрацепция (лат. тілінде жүктілікке
қарсылық), аборт, тау, стерилизация (лат. тілінде жоғарғы қызу арқылы және
басқа амалдармен бойға бала бітірмеу) кіреді. Осының өзінен – ақ мәселенің
байыбына баруға болады ғой. Оны айтасыз, статистикалық мәліметке қарағанда,
Қазақстандағы үлкен, тіпті, кейбір ауылдардағы аяғы ауыр 10 әйелдің 7-уі
жасанды түсік жасатады екен. Сондықтан, кез-келген шетелдің көмегіне жығыла
кетпей, түп-төркінін зерттеген жөн. Бізге қазір ұлттық – демографиялық
императивті және иммунитетті қалыптастыру керек. Оны саясатпен араластыруға
болмайды. Бұл бізде бұрын жақсы жетіліп, қалыпты тіршілікке айналған
болатын. Оның ырғағын бұзған өзгеге еліктеу мен бейімдеушілік. Одан да
батырып айтсақ сана-сезім бодандығы. Отбасындағы жоғарыдағыдай
келеңсіздікке жол бермес үшін демографиялық саясат пен отбасы мәселесі
бойынша үкімет аралық комитет құрылуы тиіс. Қазіргідей жағдайда оның ұлттық
қауіпсіздігіміздің бірден – бір негізгі болары даусыз [25, 147 б.].
Демографиялық дүмпу кезеңінде өлімнің азаюы туудың азаюынан асып түсіп
жатады да, ал халықтың санының қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық
жағдайларға тәуелсіз түрде – ақ жедел өсуіне алып келеді. Дүние жүзіндегі
халық санының өте тез өсуі 20 ғасырдың 2 жартысынан басталады. Мыс, жер
шары халқының жыл сайынғы абсолют өсуі 20 ғасырдың басында 40-50 млн-ға
ғасырдың соңында 90 млн адамға жетті. Дүние жүзінің түрлі аймақтарында
халық санының өсуі әр түрлі. Қазіргі кезде демографиялық дүмпуді басынан
өткеріп отырған елдерде бүкіл планета халқының ¾ бөлігі тұрады. Оның ішінде
Азияның хылқы жыл сайын шамамен 55 млн адамға, Африканың халқы 20 млн
адамға, Латын Америкасында 10 млн – нан астам адамға өсіп отырады.
Демографиялық дүмпудің әсері Қазақстанда да қарқынды сипат алды. Әсіресе 20
ғасырдың 2-жартысында халық саны тез өсті. Нәтижесінде, халық саны 9,3 млн
–нан астам (1959) 16,5 млн-ға (1989) дейін ұлғайды. Қазақ халқының саны 13
миллондық деңгейден 1945 – 74 ж жедел өсу яғни нағыз демографиялық дүмпу
қарқыны салғындай түсті. 2002 жылдан Қазақстанда жаңа демографиялық дүмпу
құбылыс басталатына болжануда.
Дағдарыс - әлеуметтік, экономикалық, табиғи ықпалдардың әсерінен
белгілі бір аймақтағы (елдегі, облыстағы, аудандағы) халықтың ұдайы өсуінің
тежелуі Демографиялық дағдарысқа соғыс, әлеуметтік, экономикалық жағдайлар,
мемлекеттің демографиялық саясаты т.б. тікелей әсер етеді. Қазақ халқы 20
ғасырда (1916 - 22) бірінші демографиялық дағдарысқа ұшырады. Қазан
төңкерісі мен Азамат соғысы жылдарында шаруашылықтың күйзеліске, халықтың
ашаршылыққа душар болуынан елдегі халықтың 19% - і (яғни 950 мың қазақ)
оапт болды. Сонымен қатар, шет елдерге (Қытай, Монғолия, Ауғанстан, Иран,
Түркия) 400 мың халық біржола қоныс аударды. Екінші демографиялық дағдарыс
1931-32 ж басталды. 1932 жылғы ашаршылықтың кесірінен 2 млн 300 мың адам
өлді. Осы кезде 900 мың қазақ жан сақтау үшін шет аймаққа көшті. Ал 2 –
дүниежүзілік соғыста 600 мыңдай қазақ шығын болды. Сөйтіп үш рет соққан
демографиялық дағдарыстың салдарынан Қазақстаннан біржолата көшіп
кеткендерді қоса есептегенде, қазақ халқы 4,5 млн адамға кеміген.
Демографтардың топшылауы бойынша, егер мұндай Демографиялық дағдарыс
болмаса, қазақ халқының саны бұл күнде 25 млн-ға жеткен болар еді.
2008 жылы басталған қаржы дағдарысын дамушы елдер еңсергенімен, дамыған
елдер әлі онымен күресіп әлек болып жатыр. Батыс Еуропа мен Солтүстік
Американың қуатты мемлекеттері тығырықтан шығар жол таппай отыр. Осыған
дейін салыстырмалы түрде рахат өмір сүріп келген бұл аймақтардың халқы
экономиканың тоқырауымен бірге төмендеген әлеуметтік жағдайының нашарлауына
көндіге алмауда. Жаңа жұмыс орындары ашылудың орнына бұрынғы жұмыс
орындарында қысқарту жүріп, жұмыссыздық коэффициенті өсіп отыр. Алайда
таяқтың екі ұшы бар дегендей көптеген теріс факторларға қарамастан
дағдарыстың Еуропа мен Солтүстік Америкаға тигізетін оң әсері да бар [26,
139 б.].
Дамыған елдердегі экономиканың тоқырауы, әлеуметтік қатынастардың
шиелінісуі миграцияны азайтатыны сөзсіз. Осыған дейін сырттан ағылған
иммиграция есебінен халқының үлес салмағында басқа ұлттардың пайызы
көбейген дамыған елдердің байырғы тұрғындарының басым бөлігі сырттан
келгендерге жеккөрініш сезіммен қарайды. Бұл сезімнің әсерінен кішігірім
шиеленістердің де орын алып отырғанын көріп жүрміз. Еуропалықтар сырттан
келгендер біздің ұлттық болмысымызды жояды, мемлекетіміздің қауіпсіздігіне
әсер етеді деп қорқады. Ал соңғы жылдары Еуропада ұлтшыл, оңшыл күштердің
күшейіп келе жатқанын ескерсек, онда ұлтаралық, дінаралық қатынастардың
одан әрі шиелінісетіні сөзсіз. Тіпті қазіргі таңда Еуропа халқы сырттан
келгендерге қарсылар және қарсы еместер болып екіге бөлініп тұр.
Дамыған елдердегі жұмыссыздық көрсеткішінің ұлғаюы алдағы уақытта да
жалғасады. Өйткені, сарапшылар бұл елдердің экономикасының әлі біраз
теңселеді деген пікір білдіріп отыр. Дағдарыстың әсерінен жұмыссыз қалған
байырғы халық ендігі жерде екі қолға бір күрек іздеп, осыған дейін істеуге
арланып келген қара жұмыстарды да атқаруға көшеді. Бұған дейін иммигранттар
негізінен қара жұмысты істегенін ескерсек, ендігі жерде олар үшін де жұмыс
табу қиындай түседі.
Екінші жағынан қазіргі таңда дамушы елдер бірқалыпты ілгерілеп
отырғандықтан ол жақта жаңа жұмыс орындарының ашылуы жалғаса түседі.
Қазіргі таңда Еуропа елдерінің кредит алу қабілеті Пәкістан сияқты елдерден
де төмен тұрғанына қарап-ақ мұны аңғаруға болады. Сондықтан өгей баладай
қарайтын дамыған елдерде табатын табысты дамушы елдердің халқы өз жерінде
де таба алатын болады. Бұған дейін Еуропа мен Солтүстік Америкаға
иммигранттар негізінен Мексика, Иран, Түркия, Бразилия, Үнді әлемі
елдерінен келетін. Ал дамушы елдердің ішінде ілгері дамығандары саналатын
Мексика, Иран, Түркия, Бразилия сияқты елдерде туу мөлшері жыл өткен сайын
азайып отыр. Ол елдерде қазірдің өзінде аз да болса жұмыс күшіне, әсіресе
сапалы жұмысшыға сұраныс байқалуда. Сондықтан Түркия премъер-министрі Режеп
Тайып Ердоған Германиядағы түріктерді отанына қайтуға шақырды. Яғни, ендігі
жерде Еуропадағы келімсектердің отанына қайту процесі орын алуы мүмкін.
Бұған басқа бір дәлел ретінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.