Жергiлiктi мемлекеттiк басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін.өзі басқаруды ұйымдастыру ... ...9
2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті
2.1 Жергілікті өкілді органдар құзыретінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі өкілді орган . маслихаттың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3 Жергілікті өкілді органдарының қызметінің негізгі нысандары ... ... ... ... ... 28
3 Қазақстан Республика заңдарына бойынша жергілікті өкілді органдарының құзыретінің ерекшеліктері
3.1 Жергілікті бюджеттер саласындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.2 Жергілікті өкілді органдардың Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3 Білім беру саласындағы жергілікті өкілді органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.4 Жергiлiктi өкiлдi органдарының қоршаған ортаны қорғау саласындағы құзыретi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін.өзі басқаруды ұйымдастыру ... ...9
2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті
2.1 Жергілікті өкілді органдар құзыретінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі өкілді орган . маслихаттың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3 Жергілікті өкілді органдарының қызметінің негізгі нысандары ... ... ... ... ... 28
3 Қазақстан Республика заңдарына бойынша жергілікті өкілді органдарының құзыретінің ерекшеліктері
3.1 Жергілікті бюджеттер саласындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.2 Жергілікті өкілді органдардың Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3 Білім беру саласындағы жергілікті өкілді органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.4 Жергiлiктi өкiлдi органдарының қоршаған ортаны қорғау саласындағы құзыретi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Тақырыптың өзектілігі. Қай елде болмасын басқару - мемлекеттік басқару және жергілікті басқару болып екі деңгейге бөлінеді. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократияның жетілуі билік құзыретін кеңейтумен тікелей байланысты. Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асырады деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асырады деп көрсетілген.
1.Қазақстан Республикасының 30.08. 1995 жылғы Конституциясы.
2.ҚР 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңы.
3. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М.,2000 – 105б.
4. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003 – 124б.
5.«Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» ҚР Конституциялық Заңы. 1991 жылғы 16 желтоқсан.
6. ҚР Президентінің «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы. 17 қаңтар 2014 жыл.
7. А.А.Абикенов «Жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру: мәселелері және келешегі», ҚазҰУ Хабаршысы, №2 (58), 2011ж.- 58 б.
8. Сапарғалиев Г.Е Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: академиялық курс Алматы, Жеті жарғы, 2009 ж – 435б.
9. Е.Баянов. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Оқулық 1-кітап.-Алматы, 2009. -223 бет.
10.Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы N 254 Заңы.
11. ҚР 2009 жылғы 9 ақпандағы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу» туралы Заңы.
12. Жергілкті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы: 1997 жылғы 6 желтоқсандағы ТМД елдерінің Модельді Заңы// pravo.levonevsky.org
13.15.10.1985ж. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы Еуропалық хартия: Орыс нұсқасы. Еуропа Кеңесі. Страсбург // 7.09.1998 ж. РФ № 36 СЗ
14. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығы
15.http://egemen.kz/2014/03/19/22887«Өнірлердің дамуы – елдің даму» 19.03.2014
2.ҚР 2001 жылғы 23 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңы.
3. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М.,2000 – 105б.
4. Нурпейсов, А.Котов. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін. Алматы “Жеті Жарғы” 2003 – 124б.
5.«Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» ҚР Конституциялық Заңы. 1991 жылғы 16 желтоқсан.
6. ҚР Президентінің «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы. 17 қаңтар 2014 жыл.
7. А.А.Абикенов «Жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру: мәселелері және келешегі», ҚазҰУ Хабаршысы, №2 (58), 2011ж.- 58 б.
8. Сапарғалиев Г.Е Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: академиялық курс Алматы, Жеті жарғы, 2009 ж – 435б.
9. Е.Баянов. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Оқулық 1-кітап.-Алматы, 2009. -223 бет.
10.Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы N 254 Заңы.
11. ҚР 2009 жылғы 9 ақпандағы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу» туралы Заңы.
12. Жергілкті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы: 1997 жылғы 6 желтоқсандағы ТМД елдерінің Модельді Заңы// pravo.levonevsky.org
13.15.10.1985ж. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы Еуропалық хартия: Орыс нұсқасы. Еуропа Кеңесі. Страсбург // 7.09.1998 ж. РФ № 36 СЗ
14. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығы
15.http://egemen.kz/2014/03/19/22887«Өнірлердің дамуы – елдің даму» 19.03.2014
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың жалпы
сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқаруды
ұйымдастыру ... ...9
2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті
2.1 Жергілікті өкілді органдар құзыретінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі өкілді орган – маслихаттың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Жергілікті өкілді органдарының қызметінің негізгі
нысандары ... ... ... ... ... 28
3 Қазақстан Республика заңдарына бойынша жергілікті өкілді органдарының
құзыретінің ерекшеліктері
3.1 Жергілікті бюджеттер саласындағы жергілікті өкілді органдарының
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Жергілікті өкілді органдардың Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi өзге
де өкiлеттiктердi жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..51
3.3 Білім беру саласындағы жергілікті өкілді органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.4 Жергiлiктi өкiлдi органдарының қоршаған ортаны қорғау саласындағы
құзыретi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қай елде болмасын басқару - мемлекеттік басқару
және жергілікті басқару болып екі деңгейге бөлінеді. Азаматтық қоғамның
қалыптасуы мен демократияның жетілуі билік құзыретін кеңейтумен тікелей
байланысты. Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту
және мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру
бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы
мемлекеттік билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті
деңгейді қолдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында жергiлiктi мемлекеттiк
басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және
атқарушы органдар жүзеге асырады деп көрсетілген.
Жергілікті өкілді органдарының жүйесін дамыту экономикалық өркендеудің,
әлеуметтік әл-ауқаттың және азаматтық қоғамды қалыптастырудың міндетті
шарттарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті өкілді органдарының
қалыптасуы – бұл мемлекет институттары мен азаматтық қоғамның дамуымен,
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен, жергілікті
халықтың өміріне тікелей әсер ететін басқа да факторлармен және
жағдайлармен байланысты көп кезеңді және серпінді процесс.
Еліміз Тәуелсіздік жылдары дәулетіне сәулеті сай әлем таныған абыройлы
мемлекетке айналды. Осы игіліктің барлығы халқымыздың берекелі бірлігі мен
тату тірлігі арқылы жүзеге асып, қоғамның тұрақтылығы мен ынтымағына халық
қалаулылары елеулі үлес қосып келеді.
Қазақстан-2050 Стратегиясында алға қойылған жергілікті билік
органдарының мемлекеттік басқару жүйесіндегі рөлі мен маңызын көтеру
жөніндегі тапсырмаларды іске асыру жергілікті өзін өзі басқарудың толымды
жүйесінің қалыптасуы және тікелей мемлекеттік басқару үдерісіне халықты
тарту үшін нақты алғышарттар жасайды. Ал бұл – мемлекеттік басқаруды әрі
қарай жетілдіру мен демократияны дамытудың мықты діңгегі.
Дүниедегі сайланбалы өкілді қызмет саласының тарихы ертеден бастау
алғанымен біздің еліміз үшін жергілікті мәслихаттардың қадамы жас болса да,
демократиялық мемлекеттің қажеттіліктерін қанағаттандыру жолындағы қоғамда
алатын орны бөлек. Олар жыл өткен сайын есейіп, рухани-саяи, қоғамдық
мәдени тұрғыда нығайып, заман талабына орай қалыптасып келеді. Осыдан аз
ғана бұрын бәсекелестікке қабілеті әлемдегі елу елдің қатарына қосылуды
мақсат еткен болатынбыз. Енді бүгін Қазақ елі бұл межені де бағындырып,
әлемдегі алдынғы қатарлы отыз мемлекеттің біріне айналуға бағыт алып отры.
Осы тұста ел ішіндегі саяси тұрақтылық пен халық бірлігін сақтауға, орнықты
дамуды жалғастыруда, қоғамды әлемдік өркениет жолымен демократияландыруда
жергілікті мәслихаттардың жүгі салмақтана түсті.
Мәслихат – халық сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды
белгілеп, олардың жүзеге асырылуын қадағалайтын жергілікті өкілді орган.
Мәслихат өз өкілдігін Қазақстан Республикасының Конституциясына және
Қазақстан Республикасының заңнамаларына, ҚР Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңға,
Қазақстан Республикасының Президенті, Парламенті мен Үкіметінің актілеріне
және де мәслихат жұмысының регламентіне сәйкес жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта жергілікті өкілді органдарының ұйымдастыру мен жүзеге
асыруда бірқатар проблемалы мәселелер орын алып отыр. Әлемнің дамыған
елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару бірнеше кезеңде қалыптасқаны және бұл
процесс тарихи ұзақтығымен сипатталатыны белгілі. Қазақстанда жергілікті
өзін-өзі басқару проблемаларын шешу тәсілдері де пысықталуда және негізгі
мәселе біздің еліміздің жағдайы мен болмысына сәйкес келетін жергілікті
өзін-өзі басқару моделі параметрлерін айқындауға келіп тіреледі.
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуы мен дамуы
процесі салыстырмалы түрде жақында басталды. Заңнама базасын, қолдану
практикасын қайта қарауда, басқару жүйесін түзетуде және халықтың таным-
түсінігін өзгертуде үлкен жұмыс күтіп тұр.
Жоғарыда аталған саяси-құқықтық реформаларды, ол реформалардың қоғамға,
мемлекетімізге тигізген пайдасын, жетістіктері мен кемшіліктерін ашу,
болашағын айқындау, кез-келген реформаның құқықтық негізін ғылыми тұрғыдан
саралау, талдау бүгінгі күннің талабы деген ойдамыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жергілікті өкілді органдар жайлы тәуелсіз
Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында айтылды. С.З. Зимановтың, С.С.
Сартаевтың, Г.С.Сапарғалиевтың, Н.А. Шайкеновтың, А.К. Котовтың
еңбектерінде өз көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол
кездегі қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да
өткір де маңызды идеялары болып табылды.
Мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдар құзыреттерін зерттеу
болып табылады.
Диплом жұмысының алдына қойылған мақсатына байланысты келесідей
міндеттер қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өкілді органдардың
ара қатынасын анықтау;
- жергілікті өкілді органдардың қызметі мен құзыретінің құқықтық негізін
айқындау;
- жергілікті өкілді органдардың мемлекеттік басқару механизмдегі орны мен
рөлін көрсету;
- мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өкілді
органдарының жүйесін дамытуғы ұсыныстар беру;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы өкілді органдар, олардың
құзыреті, жергілікті басқару механизміндегі алатын орны мен рөлі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының деректік көздері. Жергілікті өкілді органдарының
құзыретін зерттеуде Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің деректік маңызы зор. Осымен қатар, әлемдік
саяси ой мен отандық саяси көзқарастар мектептерінің озық үлгілерін зерттеу
деректер ретінде пайдаланылды.
Қазақстандағы жергілікті өкілді органдардың жүйесінің дамуын нақты
саяси кеңістікте іске асуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасының
нормативтік – құқықтық құжаттары. Солардың ішінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңы, т.б. заңдарының
актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеу жүргізудің сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың жалпы
сипаттамасы
1.1 Жергілікті мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті
өкілді органдар мен жергілікті атқарушы органдардан тұрады. Ол мемлекеттің
құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас
мемлекеттік қызмет принциптерін басшылыққа алады. Демек, жергілкті
мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы. Бұл жергілікті
мемлекеттік басқару жалпы жергілікті ерекшеліктерді есепке алмайды және
жергілікті проблемаларды шешпейді дегенді білдірмейді. Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мемлекет тетігінің ерекше
бөлшегі болып табылады және белгілі бір дербестікке ие болады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы жергілікті
мемлекет органдарының аталған үлгісін қабыл алды. Конституциясының осы
органдарға арналған бөлімі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі
басқару деп аталады. Бұл бөлімде жергілікті мемлекеттік бас органдары
туралы жалпы айтылады [1].
2001жылы 23 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңы” жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзіретін, қызметінің ұйымдастырылуын,
тәртібін сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді.
Бұл заңда Қазақстан Республикасында бірінші рет жергілікті мемлекеттік
басқаруға белгілену берілген [2]. Жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті
өкілді және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу,
оны аталған заң мен басқа да заңдық актілер белгіленген құзіреттер шегінде
дамыту мақсатында жүзеге асыратын қызмет болып табылады.
Жергілікті мемлекеттік басқару – жергілікті өкілді және атқарушы
органдар Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару туралы Заңмен және басқа да заң актілерімен белгіленген
құзырет шегінде тиісті аймақта мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту
мақсатында жүзеге асырылатын әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты
қызмет.
Мемлекеттік билікті бөлу жөніндегі классикалық ғылыми теорияның
негізін қалаған ХҮІІІ ғасырдағы француз ағартушысы Ш.Монтескьенің теориясы
бойынша, халық – биліктің бірден бір бастауы бола отырып, мемлекеттік билік
халықтың өкілетті органдары арқылы жүзеге асырылады және барлық билік
халыққа тиесілі, оны жүзеге асырудың жолы халықтық жиналыста болуға тиісті
деген қағида орнады.
Алғашында Парламент атын иеленген заң шығарушы орган әуелгі кезде
мемлекеттік биліктің басқа органдарымен қатар өмір сүре отырып, аса маңызды
мемлекеттік міндеттерді кеңесіп шешетін, пікірмен есептесетін кеңесші
органға айналған. Мемлекеттіліктің даму нәтижесі, оның демократиялы сипат
алуы заң шығарушы әрі өкілді орган Парламенттің саяси билік сахнасына
келуіне тікелей әсер етті. Парламент туралы ұлы ойшылдар идеясы алғаш рет
1787 жылы қабылданған АҚШ Конституциясында жүзеге асты. Заң шығарушы
өкілеттікті – Сенат пен Өкілдер палатасынан тұратын Конгресс жүзеге асырады
[3].
Өкілді билік көптеген елдердің конституцияларында жеткілікті көрініс
тапқан. Алайда, оның нақты жүзеге асуы мемлекеттік құрылымға, басқарудың
жолдарына, елдің тарихи және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты. Өз
елiмiздiң тарихына сүйенер болсақ, Қазақстан XVI-ғacыpдың екiншi жартысынан
XVIII-ғacыpдың басына дейiн, яғни Ресейдiң қол астына кiрiп, егемендігін
жоғалтқанға дейiн хан билеген біртұтас мемлекет болды. н қауымдар
өкiлдерiнiң съезi жүзеге асырып, атқарушы билiк ханның қолында болды.
Мәслихат жылына бiр рет шақырылып, жалпы мемлекеттiк маңызды iстердi
қарады. Сонымен бірге, мәслихат меритократия - аса қадiрлiнi таңдау
принципiне сәйкес хандарды сайлап және оларды орнынан түсiре алатын болды
[4].
Қазақ хандығындағы парламентаризм белгiлерi Ресей боданында болған
кезде жоғалып, 1917-жылғы қазан оқиғасы тұсында Алаш партиясының
бағдарламасында қайта жанданды. Дегенмен, белгілі саяси жағдайларға
байланысты Алаш партиясының көздеген мақсаты жүзеге асқан жоқ
Қазақстанның тарихында бірінші рет ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі 1938 жылы
шақырылды. Бұл Қазақстанда заң шығару және өкілді органның алғашқы рет
құрылып, қызметіне кірісуінің көрінісі еді. Мұндай Жоғарғы Кеңес аталып
келген жоғары өкілді органды "парламент" деп атауға болмады. Кеңестік
Жоғарғы Кеңестің нақты заң шығару саласында тындырған ісіне көз салсақ,
КСРО Жоғарғы Кеңесі елу жыл аралығында, яғни 1938-1988 жылдар ішінде тек 90
ғана заң қабылданған. Ал, Қазақ КСР XI шақырымдағы Жоғарғы Кеңестің 5 жыл
ішінде (1986-1990) тек 40 заң қабылдаған. Ал, өзге елдерде, мейлі ол
республикада немесе монархияда болмасын халық өкілдігінің бұл органы үлкен
роль атқарды. Салыстыру үшін Германия Бундестагын алсақ, ол 1949-1990
жылдар аралығында 4400 заң қабылдаған. Қабылданған заңдардың санымен
Парламенттің жұмысының сапасын өлшеу асығыс болса да, қоғам өмірінің
маңызды салалары реттелмей қалғандықтан ел үшін заңдардың санының өсуінің
өзі де - сөзсіз жағымды фактор.
Парламент – халық сайлаған елдегі ең жоғары заң шығарушы мемлекеттік
өкілді орган. Ғылыми әдебиетте қолданыста жүрген өкілдік қызмет пен заң
шығарушылық қызмет өз алдарына жеке – жеке мағыналарға ие болып, бір
органның әр түрлі функцияларын байқатады. Бұл парламент функциясының екі
қыры, әсіресе, депутаттар қызметінде бірімен – бірі астасып жатады. Халық
қалаулысы күнделікті өз жұмысында заң шығарушылық және өкілдік қызметтерді
де қатар пайдаланады.
Қазақстан өз егемендігін алғанға дейiн, Республиканың билiк мәселесiн
дербес шешуге мүмкiндiгi болған жоқ. Мемлекеттiк билiк бiр партияның
меншiгiнде болды. Ол өз шешiмдерiн орталықтандырылған түрде жүзеге асырды.
Кеңестер Одағы атты алып державада мемлекеттiк билiктiң бiр қолға
шоғырлануы тоталитарлық тәртiп үшін қолайлы болды. Ол кездегі атышулы ұран
Барлық билiк Кеңестерге деген ұран болатын. Өкiлеттi билiк пен атқарушы
билiк қосылып, халық депутаттары Кеңесiнiң атқару комитетiн құрды.
Коммунистiк партия қоғамның жетекшi және бағыт берушi күші ретiнде
парламент қарауына жататын мәселелердiң барлығын дерлiк шешiп отырды.
Парламент кеңестiк республикаға сәйкес құрылып, оның кемшiлiктерi партия
тарапынан жасалған әрекеттермен толықтырылып отырды. Оның үстiне Қазақ КСР-
да әрекет ететiн заңдардың басым көпшiлiri КСРО Жоғарғы Кеңесiмен
қабылданды. Сессияның жылына екi рет шақырылуы Жоғарғы Кеңестiң қарауына
жататын мәселелердi жан-жақты талқылап, шешiм қабылдауға мүмкiндiк
тудырмады, тоталитаризм жағдайында Конституциялық ережелердi жүзеге асыру
мүмкiндiгi болған жоқ. Парламентаризм идеясы Қазақстан өз тәуелсiздiгiн
алғаннан кейiн ғана қалыптаса бастап, оның қалыптасуына тәуелсіздiк
табалдырығын аттатқан қос құжат Егемендiк туралы Декларация мен Тәуелсiздiк
туралы Конституциялық заңы жол салды [5].
Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
орнатуы — қазіргі өркениеттi әлемдiк тәжiрибеде нық қалыптасқан билiк бөлу
қағидасына негізделеді. Билiк бөлу қағидасына сәйкес Республикадағы
бiртұтас мемлекеттiк билiк Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк
жүйесiн пайдалану арқылы өзара iс-қимыл жасау қағидасына сәйкес жүзеге
асырылады. Айтылған билiк тармақтарының iшiнде заң шығарушы билiк негiзгi
орынды иемденедi.
1993 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының жергілікті
өкілді және атқарушы органдары туралы Заңынан бастап, жергілікті өкімет
органдарының жүйесін реформалау үдерісі басталды. Қазастан Республикасының
1993 жылғы тұңғыш Конституциясында билікті бөлу тұжырымдамасы баянды
етіліп, жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың және одан әрі
дамытудың құқықтық негіздері туындады. 1994 жылы 7 наурызда сайлау болып
XII және сайланған Жоғарғы Кеңес дүниеге келді. Жоғарғы Кеңес бір жылға
жуық уақытта 138 акт, соның ішінде 8 заң қабылдайды. Жоғарғы Кеңес төменгі
деңгейдегі Кеңестерінің бастамасымен өзін-өзі таратқан соң, 1995-жылғы
Республика Конституциясында заң шығарушы билiктi жүзеге асырушы жаңа орган
— қос палаталы Парламент бекiтiлiп, бүгінгі күнi өз қызметін жүзеге
асыруда. 2001 жылғы 23 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы Заңда жергілікті мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеу, оның органдарының құзіретін,
қызметін ұйымдастырудың тәртібін, мәслихаттар депутаттарының құқықтық
жағдайы белгіленген болатын.
Еліміз Тәуелсіздік жылдары дәулетіне сәулеті сай әлем таныған
абыройлы мемлекетке айналды. Осы игіліктің барлығы халқымыздың берекелі
бірлігі мен тату тірлігі арқылы жүзеге асып, қоғамның тұрақтылығы мен
ынтымағына халық қалаулылары елеулі үлес қосып келеді. Біздің тәуелсіз
еліміздің алғашқы мәслихат сайлауы 1994 жылғы 7 наурызда өткізіліп, әр
деңгейдегі мәслихаттар органдары өмірге енді. Өзінің қалыптасқан 20 жылдан
асқан уақыт ішінде мүмкіндіктері мен біліктіліктері артқан жергілікті
мәслихаттағы депутаттар корпусы – қоғамды одан әрі демократияландыруға,
халық пен атқарушы билік арасындағы байланысты нығайтуға, тұрмыс жағдайын
жақсартуға бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүргізуде өз
белсенділіктерін танытып келеді.
1. 2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру
Баршаға белгілі, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің тарихы мен
шежіресі, қол жеткен биігі – еркіндік аңсаған ұлы халық пен Елбасының ерен
еңбегінің жемісі, зор жеңісі. Сындарлы жылдарда ғасырға бергісіз ғаламат
белестерді бағындырдық. Дамудың даңғыл жолына түскен қуатты мемлекетіміз
мұнымен тоқтамайды. Алда – асқаралы асулар мен айқын мақсаттар күтіп тұр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір
мүдде, бір болашақ атты Жолдауы осы ұлы мұрат жолында баянды болашаққа
бағыт сілтеген бағдаршам десек, артық айтқандық емес [6]. Осы Жолдау арқылы
тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасқан Қазақ елі өзінің 2050 жылға дейінгі
даму стратегиясын айқындап алды. Бәсекелестікке қабілетті әлемдегі 50 елдің
қатарына қосылуды мақсат еткен еліміз бұл межені бағындырып, енді әлемдегі
ең дамыған озық 30 мемлекеттің қатарына қосылуға бағыт түзеді. Әрине, бұл
жерде тәуелсіздік алған жылдардан бері жұмыстарында үлгілі дамудың өзіндік
моделін қалыптастырып, жаңа сипат алып келе жатқан жергілікті өкілетті
органдардың да қосып отырған үлесінің зор екендігі баршаға аян.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару – бұл тиiстi аумақта мемлекеттiк
саясатты үргiзу, оны дамыту мақсатында заң актiлерiнде белгiленген құзырет
шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ
тиiстi аумақтағы iстiң жай - күйiне жауапты болып табылатын қызмет.
Еркін нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, құқықтық, демократиялық
мемлекет құруға бағытталған заманауи мемлекет жергілікті және мемлекеттік
маңызы бар мәселелерді шешуге тұрғындардың тікелей қатысу нысандарын
дамытуға обьективті түрде мүдделі. Бұл мүдделілік, ең алдымен, арнайы
нормативті-құқықтық актілерді, мемлекеттік және үкіметтік бағдарламаларды,
жергілікті өзін-өзі басқару сияқты маңызды саладағы арнайы шараларды
қабылдау арқылы білдірілуі керек. Демократиялық және құқықтық мемлекетті
құру тиімді жұмыс істеп тұрған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің бар
болуын болжайды [7].
Жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттің басқарудың құрамдас бір
бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас мемлекеттік қызмет
принциптерін басшылыққа алады. Демек, жергілікті мемлекеттік басқару
мемлекеттік биліктің туындысы, мемлекет тетігінің ерекше бөлшегі болып
табылады және белгілі бір дербестікке ие болады. Заңнамада жергілікті
мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың жүзеге асыратыны бекітілген. Демек, жергілікті мемлекеттік
басқару органдары болып табылады:
1.жергілікті өкілді органдар –мәслихаттар;
2.жергілікті атқарушы органдар - әкімдіктер
Бұл органдар жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда заңмен
белгіленген талаптар мен шектеулерді ұстануға тиісті. Ашып айтсақ,
жергілікті мемлекеттік басқару органдары өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол
бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы
мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын
қамтамасыз етуге мiндеттi.
Оларға Қазақстан Республикасының шегiнде бiрыңғай еңбек рыногын,
капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетудi еркiн
алмасуға кедергi келтiретiн шешiмдер қабылдауға тыйым салынады.
Олардың қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары Қазақстан Республикасының
стратегиялық даму жоспарларына сәйкес келуге тиiс.
Жергiлiктi өкiлдi органдар -мәслихаттар тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бөлiнiстегi халықтың еркiн бiлдiредi және жалпымемлекеттiк мүдделердi
ескере отырып, оны iске асыруға қажеттi шараларды белгiлейдi, олардың
жүзеге асырылуын бақылайды. [8].
Жергілікті өзін-өзі басқару – халық тікелей жүзеге асыратын, сондай-ақ
мәслихаттар және басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы
жүзеге асырылатын мен нормативтік құқықтық актілерде айқындалған тәртіппен
жергілікті маңызы бар мәселелерді өзінің жауапкершілігімен дербес шешуге
бағытталған қызмет және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу жөніндегі
функциялар жүктелген органдар деп танылады (ҚР Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңның 1-бабы).
Жергілікті өзін-өзі басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық
(селолық) округ, ауылдық (селолық) округтің құрамына кірмейтін кент пен
ауыл (село) шегінде жеке жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті қоғамдастық мүшелері тікелей,
сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы жүзеге асырады.
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық (селолық)
округтің, ауылдық (селолық) округтің құрамына кірмейтін кент пен ауылдың
(селоның) әкімі мемлекеттік басқару функцияларымен қатар жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқару қызметiнiң
экономикалық және қаржылық негiзiн:
1) жергiлiктi бюджет;
2) коммуналдық заңды тұлғаларға бекiтiлген мүлiк;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес коммуналдық
меншiктегi өзге де мүлiк құрайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтының ұзақ тарихы бар.Ең алдымен
Көне Римде пайда болған.Қалалық басқаруды ол кезде муниципалды деп атаған
(латын тіліндегі) muni – тяжести (ауыр) және capio (қабылдаймын) деген
сөзден шыққан [9].
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше субъектісі – халық, азаматтар
болып табылады. Жергілікті өзін өзі басқарудың ерекше субъектісі – халық,
азаматтар болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті
қауымдастықтар және өздерінің басқа да органдары арқылы жүзеге асырады.
Олар ауылдың (селоның) кенттің, ауылдық (селолық) округі, аудандық маңызы
бар қаланың аумағы шегінде, ал облыстық және республикалық маңызы бар
қааааааааалаларда, астанада көшелер, орамдар, шағын аудандар шегінде
ұйымдастырулары мүмкін. Олардың міндетті түрде, мүлкі, жергілікті бюджеті,
сайланбалы органдары болуы тиіс.
Қауымдастық құрылымдардың халқы жергілікті өзін-өзі басқаруды тікелей
сайлау (референдум) жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты
қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы жергілікті өзін-
өзі басқарудың сайланбалы және басқа да органдары жүзеге асыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасының азаматтын жергілікті қоғамдастық мүшесі деп
тануға жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асырылатын әкімшілік-аумақтық
бөлініс шекарасының аумағындағы тұрғылықты жері бойынша оны тіркеу фактісі
негіз болып табылады (ҚР Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңның 39-1-бабы).
Жергілікті қоғамдастық аумағында тұрақты тұратын жері бар шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдар заңда немесе халықаралық шартта белгіленген
шектерде жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға қатысуға құқығы бар.
Жергілікті қоғамдастық мүшелерінің:
1) шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге қатынасына, сеніміне, саяси
партияларға және қоғамдық бірлестіктерге тиесілігіне қарамастан тікелей,
сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органдары арқылы
жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға;
2) Қазақстан Республикасының сайлау туралы заңнамасында көзделген
тәртіппен сайланбалы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және
оларға сайлануға;
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жеке жүгінуге, сондай-ақ
жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға;
4) осы Заңда және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде көзделген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларды
қоспағанда, жергілікті қоғамдастық мүшесінің жергілікті өзін-өзі басқаруға
қатысу құқықтарын шектеуге жол берілмейді және сот тәртібімен шағым жасалуы
мүмкін.
Жергілікті қоғамдастық мүшелері:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамасын сақтауға;
2) Қазақстан халқының бірлігі мен елдегі ұлтаралық татулықты
нығайтуға ықпал етуге;
3) мемлекеттік тілге және басқа тілдерге, Қазақстан халқының салттары
мен дәстүрлеріне құрметпен қарауға және олардың дамуына ықпал етуге
міндетті.
Жергілікті өзін өзі басқару тетігін жетілдіру мәселелері өңірлік даму
үдерістерін тиімді басқаруды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
стратегиямен бір арнада қаралады. Қоғам мен азаматтардың мемлекеттік
шешімдерді қабылдау мен іске асыруға қатысуы осының маңызды шартына
айналуға тиіс. Бұл үшін жергілікті өзін өзі басқару органдары арқылы
халыққа жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетімен және жауапкершілікпен
шешуіне нақты мүмкіндік беру керек.
Республиканың ірі қаржы, мәдени, туристік, білім беру орталығы болып
табылатын Алматыда жергілікті өзін өзі басқару элементтері, арнайы заңның
жоқтығына қарамастан 90-шы жылдардың өзінде енгізіле бастаған. Қоғамдық
өзін өзі басқару комитеттерімен (ҚӨК) өзара іс-қимыл жасау үшін 1993 жылға
қарай олардың саны 60-тан асты, қалалық және барлық аудандық әкімдіктерде
бөлімшелер құрылды. Басқару проблемалары және аумақтарды кешенді дамыту
жөніндегі Орта үйлестіру-әдістемелік орталығы жергілікті өзін өзі басқару
жөніндегі нормативтік құжаттарға салмақты ғылыми зерделеу жүргізді. ҚӨК
тәжірибесін ескере отырып, олардың нарыққа көшу жағдайындағы шаруашылық-
әлеуметтік қызметін айқындайтын құжаттар дайындалған болатын. Сол кезде
республикада тұңғыш муниципалдық басқару және менеджмент институты да
құрылды. Осы құралымдардың қатысуымен Алматы қаласында аумақтық қоғамдық
өзін өзі басқаруды дамыту туралы құжат қабылданған еді. Оларға қала
тіршілігін қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктер де жүктелді.
Конституция мен жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы заң
қабылданғаннан кейін Қоғамдық өзін өзі басқару комитеттері Аумақтық
халықтың өзін өзі басқаруы комитеті (АХӨБК) болып қайта құрылды. Олар
үйлердің, олардың әрбір бөліктерінің және көше комитеттерінің аға өкілдері
арқылы қала тұрғындарымен байланысты сақтап отырды. Халықты әлеуметтік
қорғауға, соғыс және еңбек ардагерлеріне, мүгедектеріне, аз қамтылған
азаматтарға, зейнеткерлерге жәрдем беруге ерекше назар аударылатын. Тұрғын
үй-тұрмыстық мәселелерді шешу, қоғамдық тәртіпті сақтау, мәдени демалыс
жөніндегі істер олардың жұмысының маңызды бөлігі болды.
Жергілікті билік инфрақұрылымының бір буыны ретінде халықтың өзін өзі
ұйымдастыруының бұл құрылымдары азаматтардың бірлесіп жұмыс істеу
мектебін дамытудың, әлеуметтік белсенділікті арттырудың, азаматтарды
жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге қатыстырудың тетігіне айналды.
Айта кететін бір жайт, бұл құрылымдардың тәжірибесі қалалық мәслихатқа
Алматы қаласындағы жергілікті өзін өзі басқару туралы уақытша ережені
бекіту үшін негіз болды. Құжат жергілікті өзін өзі басқару органдарын
ұйымдастыру және олардың жұмыс істеуі қағидалары мен тәртібін реттейтін
республикадағы алғашқы нормативтік актілердің біріне айналды. Жергілікті
өзін өзі басқару құрылымдарының тәжірибесі, олардың жұмыс істеу қалыптары
мен әдістері еліміздің заңнамасында ескерілуге тиіс деп есептеймін.
Баршамызға мәлім, жергілікті өзін өзі басқаруды қалыптастырудың негізгі
тұстары Конституция мен Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін өзі басқару туралы 2001 жылғы заңда бекітілген. Осыларға
сәйкес, халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетінше шешуіне құқық
беріледі және жергілікті өзін өзі басқару органдарының дербестігіне
кепілдік сақталады.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша еліміздің
Конституциясына 2007 жылғы мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтырулар
жергілікті өзін өзі басқаруды құру мен ұйымдастыруға байланысты мәселелерді
тұжырымдамалық тұрғыдан шешу саласындағы маңызды қадам болып табылады [10].
2009 жылғы ақпан айында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі
басқару туралы заңға Парламент енгізген заңнамалық түзетулер де жергілікті
өзін өзі басқару жүйесін дамытуға пәрменді серпін берді. Нормативтік-
құқықтық актілердегі осы өзгерістер жергілікті маңызы бар мәселелерді
шешудегі жергілікті өзін өзі басқарудың негізгі өкілді органдары ретіндегі
мәслихаттардың рөлін айтарлықтай дәрежеде күшейте түсті, олардың құқықтары
мен құзырының аясын кеңейтті, сонымен бір мезгілде, жергілікті атқарушы
билік органдарымен өзара қарым-қатынас теңгерімі және функциялардың
аражігін ажырату туралы мәселе реттелді [11].
Түзетулерге сәйкес, қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігуіне
жол бермейтін норма алып тасталғанын атап кету керек. Сонымен қатар,
жергілікті өзін өзі басқаруды халық тікелей, сондай-ақ, мәслихаттар мен
халықтың ықшам топтары тұратын аумақтарды қамтитын жергілікті
қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін өзі басқару органдары арқылы
жүзеге асырады деп айқындалды. Бұдан басқа, заңға сәйкес жергілікті өзін
өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру тапсырылуы
ықтимал, мұның өзі маңызды мәселені – жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылын ұйымдастыру мәселесін
шешу үшін ауқымды мүмкіндіктер туғызады.
Мемлекеттік басқару және жергілікті өзін өзі басқару функцияларын
орындау жөніндегі құқықтар мен міндеттер берілген әкімдер жергілікті
өкілдік және атқарушы биліктің арасын байланыстыратын буын болып отыр. Бұл
жергілікті билік органдары қызметін сапалық тұрғыдан жаңа деңгейге –
азаматтарымыздың проблемаларын барынша тиімді шешуге мүмкіндік беретін
бірлесіп басқару деңгейіне шығаруға септігін тигізеді.
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, қазақстандық модель халықаралық
тәжірибеге сәйкес келеді, өйткені, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін
өзі басқаруды біріктіретін аралас жүйенің болуы көптеген мемлекеттер үшін
сипатты жайт. Мәселен, Түркияның негізгі әкімшілік-аумақтық бірліктеріндегі
(ел) жергілікті өзін өзі басқаруды орталық билік өкілдері (уәли) жүзеге
асырады, бірақ сайламалы бас кеңестер мен атқарушы органдар – енжүмендер де
бар. Қалалар мен округтік елді мекендерде муниципалдық кеңестер, ал
ауылдарда – ақсақалдар кеңесі мен бір мезгілде ел өкілі болып табылатын
староста сайланады.
Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымының анықтамасына келетін болсақ,
Еуропалық Хартияда жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы ретінде жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының заң аясында және өз жауапкершілігіне және
жергілікті халықтың мүддесіне сай қызмет атқара отырып, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының құқықтары мен нақты жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекеттік істердің басым бөлігін реттеу және оларды басқару
қабілеті түсіндіріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы
заңнамасына түзетулер енгізу толық талдау жүргізуге және жергілікті өзін-
өзі басқару туралы Еуропалық Хартиямен салыстыруды қосқандағы, жергілікті
өзін-өзі басқару саласындағы халықаралық стандарттармен салыстыруға
мүмкіндік береді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше ұлттық үлгісін құруға ұмтылған
Қазақстан, ұлттық үлгі аясында демократиялық идея мен жергілікті өзін-өзі
басқарудың рухын сақтау үшін осы саладағы беделді құжат ретінде Еуропалық
Хартияға сүйенуі тиіс.
Еуропалық Хартияда жергілікті өзін-өзі басқарудың конституциялық
мәртебесі және азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруға деген құқығы
келесідей бекітілген: Жергілікті өзін-өзі басқарудың принципі елдің
заңнамасымен және мүмкіндігінше, Конституциясымен де танылуы тиіс.
Қазақстан Республикасы бұл ережені сақтайды, себебі ҚР Конституциясымен
жергілікті өзін-өзі басқару және азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруға
деген құқығы танылады ( 89 бап).
Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымының анықтамасына келетін болсақ,
Еуропалық Хартияда жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы ретінде жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының заң аясында және өз жауапкершілігіне және
жергілікті халықтың мүддесіне сай қызмет атқара отырып, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының құқықтары мен нақты жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекеттік істердің басым бөлігін реттеу және оларды басқару
қабілеті түсіндіріледі [12].
ҚР Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті деңгейдегі
мәселелерді дербес шешуге деген азаматтардың құқығы деп анықтайды (89 бап).
Конституция азаматтарға жергілікті өзін-өзі басқаруға құқық бергенімен,
алайда оның өмір сүруіне ешқандай кепілдік бермейтінін атап өту керек.
Еуропалық Хартия азаматтар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
жергілікті мәселелерді меңгеруге деген нақты қабілеті туралы айтады. Шын
мәнінде, кепілдікке ие болмаған құқық тәжірибе жүзінде толық іске аса
алмайды.
Билікті децентрализациялаудың маңызды аспектісі – бұл
децентрализациялаудың мақсаттары. Еуропалық Хартияның кіріспе сөзбасында
жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің мақсаты тура көрсетіледі: билікті
децентрализациялау мен демократияландыру, азаматтарға жақындатылған
басқару, азаматтардың басқаруға тікелей қатысуы және т.б. ҚР заңнамасы
жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің мақсатын айқын және нақты
баяндамайды, бұл түсініксіз болып отыр, себебі Қазақстан сияқты белгілі ел
үшін мақсаттарды бүкіл Еуропаға қарағанда анағұрлым жан-жақты тұжырымдауға
болады: бюрократизмді төмендету, жемқорлықпен күрес, әлеуметтік мұраттарды
жүзеге асыру және т.б. Кез-келген үлкен реформа ең алдымен, нақты және
айқын мақсаттарын білдіретін құндылық пен идеологияға ие болуы керек [13].
Әлемдік тәжірибе жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті басқару туралы
заңда бекітілген ерекше ұйымдастырушылық-құқықтық формаға ие болу
керектігін көрсетеді. Хартияда оның жалпыеуропалық сипатымен байланысты бұл
мәселеге қатысты тікелей нұсқаулары жоқ. Қазақстан Республикасының 2001
жылғы Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-
өзi басқару туралы заңында маслихаттар заңды тұлғаның құқықтарына ие
болмайды деп көрсетілген. Шын мәнінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырушылық-құқықтық формасы заңнамамен бекітілмеген. Сондықтан
заңнама бойынша жергілікті өзін-өзі басқару органдары маслихат және
әкімдіктер болғандығына қарамастан, оларда муниципалды құрылымның ерекше
мәртебесі жоқ. Нәтижесінде, бұл органдар жергілікті өзін-өзі басқару
органдары болып табылмайды, себебі статус белгілі бір дербестік пен
ерекшелікке кепілдік береді, ал бұл органдар иерархиялық түрде мемлекеттік
билік жүйесінде қалады.
Бүгінгі заман талаптарына сай келетін жергілікті өзін өзі басқару
жүйесін құру үдерісі қазір де жалғасуда. 2012 жылғы қараша айында Қазақстан
Республикасы Президентінің №438 Жарлығымен Қазақстан Республикасында
жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы бекітілді.
Тұжырымдамада жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің мақсат-міндеттері,
іске асыру кезеңі және күтілетін нәтижелері нақты айқындалды. Қазақстанда
кезең-кезеңмен өкілді биліктің және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының маңызы мен рөлі арта түседі, үздік халықаралық стандарттарға
сәйкес келетін жергілікті өзін-өзі басқару және азаматтық тиімді
институттары құрылады деп күтілуде. Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру
мақсатында жергілікті жерлерге басқару функцияларының бір бөлігі беріле
бастады. [14].
Жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар
жайында Қазақстан-2050 Стратегиясында да айтылады. Президенттің
мәслихаттар арқылы ауыл әкімдерін сайлау институтын 2013 жылдан бастап
енгізу туралы шешімі белгіленген міндеттерден туындайтын аса маңызды үлкен
бетбұрыс деп айтуға болады. Барлығы 2533 әкім, оның ішінде ауылдық
округтердің, кенттердің, сондай-ақ, аудандық маңызы бар 50 қаланың әкімі
сайланатын болады. Бұл – барлық деңгейдегі әкімдердің жалпы санының 91,7%-
ы.
Сонымен қатар, Мемлекет басшысы атап көрсеткендей, қолданыстағы заңнама
жергілікті өзін өзі басқарудың жұмыс істеуінің барлық түйткілдерін
жеткілікті дәрежеде шешіп бере алмайды. Алға қойып отырған реформаның
маңызы – орталық пен өңірлер арасындағы жауапкершіліктер мен
өкілеттіктердің аражігін ажырату, биліктің жергілікті органдарының рөлін
күшейту. Бұл жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту, бюджетаралық қатынастар,
елдің орталығы мен өңірлері арасындағы, жергілікті жерлердегі биліктің
түрлі деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді орталықсыздандыру мен ара жігін
ажырату, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қажетті өкілеттіктер
ауқымымен, кадрлармен, қаржылық материалдық құралдармен және ресурстармен
қамтамасыз ету саласындағы бүгінгі күні орын алып отырған проблемалардың
барлығын біртіндеп шешуге жағдай туғызады.
Осыған байланысты мемлекет жергілікті өзін өзі басқару саласында
қазақстандық заңнамалардың құқықтық базасын одан әрі жетілдіру жөнінде
ауқымды жұмыстар жоспарлауда. Оның тиімділігі көбіне биліктің барлық
тармақтары мен деңгейлерінің, азаматтық қоғам институттары мен халықтың
үйлесімді, сындарлы және кәсіби өзара байланыс жасауына байланысты болады.
Аталған мәселе бойынша қазірдің өзінде атқарылған жұмыстар баршылық. Атап
айтқанда, Парламент Сенаты жанында құрылған Жергілікті өкілді органдармен
(мәслихаттармен) өзара іс-қимыл жасау жөніндегі қоғамдық кеңес өнімді
биліктің барлық деңгейлерінің қызметтерін үйлестірудің және сайлаушылар
корпусымен байланысты жүзеге асырудың тиімді құралына айналды. Қоғамдық
кеңес жоғары заң шығарушы орган тарапынан жергілікті өкілетті органдардың
жұмысын жақсартуға ықпал етіп қана қоймай, заң жобаларын талқылау барысында
жергілікті жерлердің проблемаларын айқындауға да септігін тигізеді [15].
Оның қызметі заңнаманы, оның ішінде жергілікті мемлекеттік басқару
саласындағы заңнаманы жетілдіруге, жергілікті өзін өзі басқару
институттарын және өңірлер дамуының құқықтық негізін қалыптастыруға
бағытталған.
Мәслихаттармен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі кеңестің көшпелі
отырыстары Сенаттың жергілікті билік органдарымен және халықпен кері
байланысын орнатудың пәрменді құралы болып табылады. Облыстық және аудандық
мәслихаттардың өкілдерімен Сенатта жүйелі өткізілетін кездесулер тиімді
практикаға айналды. Осы кездесулер барысында жалпы мемлекеттік және
жергілікті маңызы бар, қолданыстағы заңнамаға қатысты өзекті мәселелер
сындарлы түрде талқыланып, алда тұрған міндеттерді шешудің жолдары мен
әдістері туралы жергілікті жерлердің ұсыныстары айтылады.
Бұдан басқа, өңірлерді, жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту және
ұлттық заңнаманы жетілдіру саласындағы мемлекеттік саясатты түсіндіруді
және насихаттауды жүргізіп отырған Сенат депутаттарының Өңір тобы да
жергілікті билік органдарымен тығыз байланыста.
Атқарушы билік органдарының да қоғаммен кері байланыс жасайтын өз
арналары бар. Олар – әкімдердің халық алдындағы жыл сайынғы есептері,
қабылдау күндері, әкімдіктер жанындағы қоғамдық кеңестер, бизнес, үкіметтік
емес ұйымдар, ғылыми орта өкілдерінің қатысуымен өткізілетін дөңгелек
үстелдер және т.б. Электрондық үкімет, әкімдіктердің веб-сайттары және
әлеуметтік желілердегі блогтар сияқты коммуникацияның жаңа технологиялық
тәсілдерін қолдану аясы кеңейіп келеді.
Басқаша айтқанда, біз орын алған проблемаларды анықтаудың және оларды
тиімді шешуге ықпал етудің, тәжірибе алмасудың, ортақ стратегия
қалыптастырудың, өзара қолдау көрсету мен бақылаудың нақты тетігін иеленіп
отырмыз. Бізге тек осы тетікті мемлекет пен қоғамның даму мүдделеріне сай
пайдалануды үйренуіміз қажет. Бұл, әсіресе, мемлекеттік басқарудың
қолданыстағы практикасына жергілікті өзін өзі басқарудың орныға түскен
қалыптарымен қоса, жаңа нысандарын енгізу сияқты жауапты істе өте маңызды
болмақ.
Жергілікті өзін өзі басқару барлық демократиялық жағынан дамыған
елдердің мемлекеттік құрылым жүйесінде елеулі рөл атқарады. Бұл, жергілікті
өзін өзі басқару, азаматтық қоғамның ажырамас бөлігі және халықтың еркін
тікелей білдіретін әрі демократиялық мемлекеттің конституциялық құрылысы
негіздерінің бірін құрайтын халық билігінің аса маңызды нысаны болып
табылатынымен айқындалады. Көпшілік билігінің ең бұқаралық және халыққа
етене жақын органы бола отырып, жергілікті өзін өзі басқару жүйесі
азаматтардың жергілікті маңызы бар көкейкесті мәселелерді шешуге өз
жауапкершілігімен және өзінің меншікті қаражатымен төтелей әрі тікелей
қатысуына мүмкіндік береді. Сарапшылардың пікірінше, жергілікті
проблемаларды егжей-тегжейлі білуі, оларды шешудегі дербестігі, жергілікті
өзін өзі басқару органдары қызметінің ашықтығы, азаматтардың іске мүдделі
қатысуы сияқты ерекшелігінің арқасында жергілікті өзін өзі басқару қоғамдық
басқару функцияларын төменгі деңгейде іске асырудың неғұрлым тиімді әдісі
болып танылып отыр.
Жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігі көбіне тек реттеудің
заңнамалық негізіне және қаржылық-экономикалық жағынан қамтамасыз етілуіне
ғана емес, сондай-ақ, халықтың жергілікті өзін өзі басқару жүйесіндегі өз
құқықтарын және мүмкіндіктерін түсінуіне, жергілікті өзін өзі басқаруды
жүзеге асыруға шын мәнінде қабілеттілігіне де байланысты екенін айта
кетейік. Бұл өзін өзі басқару органдарының арасында да, сондай-ақ,
жергілікті қоғамдастық мүшелерінің арасында да кеңінен түсіндіру жұмысын
жүргізуді қажет етеді. Әр түрлі жергілікті мәселелерді қазіргіден де
белсенді, үнемді және сапалы шешу үшін жергілікті үкіметтік емес ұйымдар
мен азаматтарды қатыстыру маңызды.
2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті
2.1 Жергілікті өкілді органдар құзыретінің мәні
ҚР-ғы “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы
Заңының” 1-бабына сәйкес ҚР жергілікті өкілді орган (мәслихат) – облыстың
(республикалық маңызы бар қаланың және астананың) немесе ауданның (облыстық
маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті
шараларды айқындайтын және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы
орган.
Жергілікті өкілді органдардың (өзге де кез келген мемлекеттік
органдар сияқты) құзыреті өзінің мәні жағынан мемлекеттік және қоғамдық
істерді басқару бойынша қоғамдық еңбек бөлінісінің құқықтық құралы (нысаны)
болып табылады. Мемлекеттік органдарға қоғам өмірінің саяси, экономикалык
және әлеуметтік жағдайларына, сондай-ақ басқаруды ғылыми ұйымдастыру
талаптарына сай келетін кұзырет берілуі — экономикалық және әлеуметгік
процестерге басшылықта мемлекеттіктің барлық мүмкіндіктерін тиімді
пайдаланудың маңызды алғы шарттарының бірі. Органдардың құзыреті неғұрлым
дұрыс белгіленсе, аппарат соғұрлым ынтымақты жұмыс істейді, мемлекеттік,
шаруашылық және әлеуметгік-мәдени құрылыс міндеттерін шешу үшін материалдык-
каржылық, құқықтық және өзге де құралдар тиімдірек пайдаланылады.
Жергілікті өкілді органның құзыреті дегеніміз, оның занмен және баска
да нормативтік-құқыктык актілермен баянды етілген қарауына жататын
мәселелер, құқыктары мен міндеттері.
Қарауына жататын мөселелер дегеніміз, мемлекеттік органның (бұл ретте
мәслихаттың) заң жүзінде құзыреті бар қоғамдық қатынастар.
Егер мәслихаттың кем дегенде темендегідей өкілеттік түрлерінін бірі
болса, оның тиісті қоғамдық қатынастарға заң жүзінде қүзыреттілігі айкын
болады, олар мыналар:
1) егер тиісті қатынастар шеңбері жоғары тұрған органдардың кұкықтык
актілерімен реттелсе, жеке маңызы бар заң актісін қабылдау;
2) егер жоғары тұрған органдар бүл салада жалпы нормативтік реттеуді
жүзеге асырған жағдайда нормативтік акт қабылдау;
3) жоғары тұрған органдар реттемеген және жергілікті мәслихаттардың
оларға зандарда берілген өкілеттік шегіндегі мәселелер бойынша нормативтік
актілер қабылдау.
Жергілікті өкілді органдардың құзыреті құрылымының манызды компоненті
олардың кұкықтары мен міндеттері болып табылады. Мемлекетгің өкілетті
органы — мемлекеттін, белгілі бір кұкығы бар уәкілетгі органы ғана емес,
сонымен катар белгілі бір билік әрекеттерін жасауға да міндетті орган.
Мәслихаттар өз аумағында Конституцияға және колданылып жүрген
зандарға сәйкес заңдардың сақталуын, мемлекеттік және коғамдық тәртіптің,
азаматтар меншігінің, кұкыктары мен заңды мүдделерінің корғалуын қамтамасыз
етуге міндетті. Сонымен бірге мәслихаттардың осы саладағы нақты өкілеттігі
оларға зандылыкты сақтап отыруға тиісті арнаулы органдардың болуы ескеріліп
берілген. Мәслихаттарға мемлекеттің белгілі бір аумақта зандылыктың
сақталуын және азаматтардың құқықтарын корғауды қамтамасыз етуіне
көмектесетін құқықтық құралдардың бәрін беруге болмайды. Міне, сондыктан да
мәслихаттардың күзыреті құқықты ғана емес, сонымен катар дербес компонент
ретінде міндетті де қамтиды. Міндеттерді орныктыру — қоғамдық өмірдің түрлі
салаларына нысаналы мемлекеттік ықпал жасауды камтамасыз ету әдістерінін
бірі.
Казақстан Республикасының Конституциясында мәслихаттардың қарауына
жататын жалпы мәселелер келтірілген, ал олардың өкілеттігінің егжей-
тегжейлі шеңбері нормативтік-құқыктық актілерде айтылған.
Конституцияның 86-бабының 4-тармағында мәслихаттардың қарауына:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалык және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың аткарылуы туралы
есептерді бекіту;
2) өздерінін қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-аумақтық
құрылыс мәселелерін шешу;
3) заңмен мәслихат құзыретіне жатқызылған мәселелер боиынша
жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау;
4) мәслихаттардың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын
құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
5) Республика заңдарына сәйкес азаматтардың кұқыктарьг мен занды
мүдделерін камтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру
жатқызылатыны айтылған.
Мәслихаттын қарауына жатқызылған мәселе — заңдарда әрқашан белгілі
бір нысанда белгіленген, құқықтық реттеу (оның әртүрлі нысандарында)
мәселесі болып табылатын қоғамдық қатынастар.
Сонымен, жергілікті өкілді органдар өз міндеттерін атқару үшін шағын
аппарат құрады, оның қүрылымы мен сан құрамы секілді орган буынының
деңгейіне, оның орындайтын жұмысынын сипаты мен көлеміне, сондай-ак
өндірістің инфрақұрылымы мен әртүрлі салаларынын, жай-күйі мен дамуына
байланысты болады.
2.2 Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі өкілді орган – маслихаттың
құзыреті
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Қазақстан
Республикасының Конституциясында осылай бекітілген. Қоғамды
демократияландыру үдерістерінде жергілікті өкілді органдардың, халық
билігінің негізгі формасы ретінде, мәслихаттар мен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының маңызы өте зор.
Мәслихаттардың тиісті әкімшілік-аумақтықтық бөліністегі халықтың еркін
білдіретіні және жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске
асыруға қажетті шараларды белгілеп, олардың жүзеге асырылуын бақылайтыны
Жалпы, мәслихаттар институтының негізі 1993 жылдың желтоқсанында
Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары
туралы ҚР Заңының негізінде қаланды. Осыған орай, 1994 жылдың наурыз
айынан бастап бұған дейін жергілікті мәслихаттар қызметін атқарып келген
облыстық, қалалық, аудандық кеңестер өкілді орган – мәслихаттарға орын
берді. Осылайша, ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ жергілікті
мәслихаттар аймақтың жоспарын, экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті, оның атқарылуы туралы есепті бекіту
мен көптеген бағдарламалардың орындалуына бақылау жүргізу құқығын иеленіп,
елдің дамуы жолында беделді күшке айналды [16].
1993 жылғы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
жергілікті мемлекеттік органдардың атауы мен құрылымына айтарлықтай өзгеріс
енгізген Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы
органдары туралы Заңын қабылдағаны белгілі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың жалпы
сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқаруды
ұйымдастыру ... ...9
2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті
2.1 Жергілікті өкілді органдар құзыретінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі өкілді орган – маслихаттың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Жергілікті өкілді органдарының қызметінің негізгі
нысандары ... ... ... ... ... 28
3 Қазақстан Республика заңдарына бойынша жергілікті өкілді органдарының
құзыретінің ерекшеліктері
3.1 Жергілікті бюджеттер саласындағы жергілікті өкілді органдарының
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Жергілікті өкілді органдардың Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi өзге
де өкiлеттiктердi жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..51
3.3 Білім беру саласындағы жергілікті өкілді органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.4 Жергiлiктi өкiлдi органдарының қоршаған ортаны қорғау саласындағы
құзыретi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қай елде болмасын басқару - мемлекеттік басқару
және жергілікті басқару болып екі деңгейге бөлінеді. Азаматтық қоғамның
қалыптасуы мен демократияның жетілуі билік құзыретін кеңейтумен тікелей
байланысты. Сондықтан мемлекеттік басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту
және мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттыру
бүгінгі күннің маңызды мәселесі. Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы
мемлекеттік билікті орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті
деңгейді қолдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында жергiлiктi мемлекеттiк
басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және
атқарушы органдар жүзеге асырады деп көрсетілген.
Жергілікті өкілді органдарының жүйесін дамыту экономикалық өркендеудің,
әлеуметтік әл-ауқаттың және азаматтық қоғамды қалыптастырудың міндетті
шарттарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті өкілді органдарының
қалыптасуы – бұл мемлекет институттары мен азаматтық қоғамның дамуымен,
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен, жергілікті
халықтың өміріне тікелей әсер ететін басқа да факторлармен және
жағдайлармен байланысты көп кезеңді және серпінді процесс.
Еліміз Тәуелсіздік жылдары дәулетіне сәулеті сай әлем таныған абыройлы
мемлекетке айналды. Осы игіліктің барлығы халқымыздың берекелі бірлігі мен
тату тірлігі арқылы жүзеге асып, қоғамның тұрақтылығы мен ынтымағына халық
қалаулылары елеулі үлес қосып келеді.
Қазақстан-2050 Стратегиясында алға қойылған жергілікті билік
органдарының мемлекеттік басқару жүйесіндегі рөлі мен маңызын көтеру
жөніндегі тапсырмаларды іске асыру жергілікті өзін өзі басқарудың толымды
жүйесінің қалыптасуы және тікелей мемлекеттік басқару үдерісіне халықты
тарту үшін нақты алғышарттар жасайды. Ал бұл – мемлекеттік басқаруды әрі
қарай жетілдіру мен демократияны дамытудың мықты діңгегі.
Дүниедегі сайланбалы өкілді қызмет саласының тарихы ертеден бастау
алғанымен біздің еліміз үшін жергілікті мәслихаттардың қадамы жас болса да,
демократиялық мемлекеттің қажеттіліктерін қанағаттандыру жолындағы қоғамда
алатын орны бөлек. Олар жыл өткен сайын есейіп, рухани-саяи, қоғамдық
мәдени тұрғыда нығайып, заман талабына орай қалыптасып келеді. Осыдан аз
ғана бұрын бәсекелестікке қабілеті әлемдегі елу елдің қатарына қосылуды
мақсат еткен болатынбыз. Енді бүгін Қазақ елі бұл межені де бағындырып,
әлемдегі алдынғы қатарлы отыз мемлекеттің біріне айналуға бағыт алып отры.
Осы тұста ел ішіндегі саяси тұрақтылық пен халық бірлігін сақтауға, орнықты
дамуды жалғастыруда, қоғамды әлемдік өркениет жолымен демократияландыруда
жергілікті мәслихаттардың жүгі салмақтана түсті.
Мәслихат – халық сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды
белгілеп, олардың жүзеге асырылуын қадағалайтын жергілікті өкілді орган.
Мәслихат өз өкілдігін Қазақстан Республикасының Конституциясына және
Қазақстан Республикасының заңнамаларына, ҚР Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңға,
Қазақстан Республикасының Президенті, Парламенті мен Үкіметінің актілеріне
және де мәслихат жұмысының регламентіне сәйкес жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта жергілікті өкілді органдарының ұйымдастыру мен жүзеге
асыруда бірқатар проблемалы мәселелер орын алып отыр. Әлемнің дамыған
елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару бірнеше кезеңде қалыптасқаны және бұл
процесс тарихи ұзақтығымен сипатталатыны белгілі. Қазақстанда жергілікті
өзін-өзі басқару проблемаларын шешу тәсілдері де пысықталуда және негізгі
мәселе біздің еліміздің жағдайы мен болмысына сәйкес келетін жергілікті
өзін-өзі басқару моделі параметрлерін айқындауға келіп тіреледі.
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуы мен дамуы
процесі салыстырмалы түрде жақында басталды. Заңнама базасын, қолдану
практикасын қайта қарауда, басқару жүйесін түзетуде және халықтың таным-
түсінігін өзгертуде үлкен жұмыс күтіп тұр.
Жоғарыда аталған саяси-құқықтық реформаларды, ол реформалардың қоғамға,
мемлекетімізге тигізген пайдасын, жетістіктері мен кемшіліктерін ашу,
болашағын айқындау, кез-келген реформаның құқықтық негізін ғылыми тұрғыдан
саралау, талдау бүгінгі күннің талабы деген ойдамыз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жергілікті өкілді органдар жайлы тәуелсіз
Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында айтылды. С.З. Зимановтың, С.С.
Сартаевтың, Г.С.Сапарғалиевтың, Н.А. Шайкеновтың, А.К. Котовтың
еңбектерінде өз көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол
кездегі қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да
өткір де маңызды идеялары болып табылды.
Мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдар құзыреттерін зерттеу
болып табылады.
Диплом жұмысының алдына қойылған мақсатына байланысты келесідей
міндеттер қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өкілді органдардың
ара қатынасын анықтау;
- жергілікті өкілді органдардың қызметі мен құзыретінің құқықтық негізін
айқындау;
- жергілікті өкілді органдардың мемлекеттік басқару механизмдегі орны мен
рөлін көрсету;
- мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өкілді
органдарының жүйесін дамытуғы ұсыныстар беру;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы өкілді органдар, олардың
құзыреті, жергілікті басқару механизміндегі алатын орны мен рөлі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының деректік көздері. Жергілікті өкілді органдарының
құзыретін зерттеуде Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінің деректік маңызы зор. Осымен қатар, әлемдік
саяси ой мен отандық саяси көзқарастар мектептерінің озық үлгілерін зерттеу
деректер ретінде пайдаланылды.
Қазақстандағы жергілікті өкілді органдардың жүйесінің дамуын нақты
саяси кеңістікте іске асуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасының
нормативтік – құқықтық құжаттары. Солардың ішінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңы, т.б. заңдарының
актілері құрайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеу жүргізудің сипатына, зерттеу мәселелері мен қисындылығына және
деңгейіне байланысты кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың жалпы
сипаттамасы
1.1 Жергілікті мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті
өкілді органдар мен жергілікті атқарушы органдардан тұрады. Ол мемлекеттің
құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас
мемлекеттік қызмет принциптерін басшылыққа алады. Демек, жергілкті
мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы. Бұл жергілікті
мемлекеттік басқару жалпы жергілікті ерекшеліктерді есепке алмайды және
жергілікті проблемаларды шешпейді дегенді білдірмейді. Қазақстан
Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мемлекет тетігінің ерекше
бөлшегі болып табылады және белгілі бір дербестікке ие болады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы жергілікті
мемлекет органдарының аталған үлгісін қабыл алды. Конституциясының осы
органдарға арналған бөлімі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі
басқару деп аталады. Бұл бөлімде жергілікті мемлекеттік бас органдары
туралы жалпы айтылады [1].
2001жылы 23 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңы” жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзіретін, қызметінің ұйымдастырылуын,
тәртібін сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді.
Бұл заңда Қазақстан Республикасында бірінші рет жергілікті мемлекеттік
басқаруға белгілену берілген [2]. Жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті
өкілді және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу,
оны аталған заң мен басқа да заңдық актілер белгіленген құзіреттер шегінде
дамыту мақсатында жүзеге асыратын қызмет болып табылады.
Жергілікті мемлекеттік басқару – жергілікті өкілді және атқарушы
органдар Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару туралы Заңмен және басқа да заң актілерімен белгіленген
құзырет шегінде тиісті аймақта мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту
мақсатында жүзеге асырылатын әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты
қызмет.
Мемлекеттік билікті бөлу жөніндегі классикалық ғылыми теорияның
негізін қалаған ХҮІІІ ғасырдағы француз ағартушысы Ш.Монтескьенің теориясы
бойынша, халық – биліктің бірден бір бастауы бола отырып, мемлекеттік билік
халықтың өкілетті органдары арқылы жүзеге асырылады және барлық билік
халыққа тиесілі, оны жүзеге асырудың жолы халықтық жиналыста болуға тиісті
деген қағида орнады.
Алғашында Парламент атын иеленген заң шығарушы орган әуелгі кезде
мемлекеттік биліктің басқа органдарымен қатар өмір сүре отырып, аса маңызды
мемлекеттік міндеттерді кеңесіп шешетін, пікірмен есептесетін кеңесші
органға айналған. Мемлекеттіліктің даму нәтижесі, оның демократиялы сипат
алуы заң шығарушы әрі өкілді орган Парламенттің саяси билік сахнасына
келуіне тікелей әсер етті. Парламент туралы ұлы ойшылдар идеясы алғаш рет
1787 жылы қабылданған АҚШ Конституциясында жүзеге асты. Заң шығарушы
өкілеттікті – Сенат пен Өкілдер палатасынан тұратын Конгресс жүзеге асырады
[3].
Өкілді билік көптеген елдердің конституцияларында жеткілікті көрініс
тапқан. Алайда, оның нақты жүзеге асуы мемлекеттік құрылымға, басқарудың
жолдарына, елдің тарихи және ұлттық ерекшеліктеріне байланысты. Өз
елiмiздiң тарихына сүйенер болсақ, Қазақстан XVI-ғacыpдың екiншi жартысынан
XVIII-ғacыpдың басына дейiн, яғни Ресейдiң қол астына кiрiп, егемендігін
жоғалтқанға дейiн хан билеген біртұтас мемлекет болды. н қауымдар
өкiлдерiнiң съезi жүзеге асырып, атқарушы билiк ханның қолында болды.
Мәслихат жылына бiр рет шақырылып, жалпы мемлекеттiк маңызды iстердi
қарады. Сонымен бірге, мәслихат меритократия - аса қадiрлiнi таңдау
принципiне сәйкес хандарды сайлап және оларды орнынан түсiре алатын болды
[4].
Қазақ хандығындағы парламентаризм белгiлерi Ресей боданында болған
кезде жоғалып, 1917-жылғы қазан оқиғасы тұсында Алаш партиясының
бағдарламасында қайта жанданды. Дегенмен, белгілі саяси жағдайларға
байланысты Алаш партиясының көздеген мақсаты жүзеге асқан жоқ
Қазақстанның тарихында бірінші рет ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі 1938 жылы
шақырылды. Бұл Қазақстанда заң шығару және өкілді органның алғашқы рет
құрылып, қызметіне кірісуінің көрінісі еді. Мұндай Жоғарғы Кеңес аталып
келген жоғары өкілді органды "парламент" деп атауға болмады. Кеңестік
Жоғарғы Кеңестің нақты заң шығару саласында тындырған ісіне көз салсақ,
КСРО Жоғарғы Кеңесі елу жыл аралығында, яғни 1938-1988 жылдар ішінде тек 90
ғана заң қабылданған. Ал, Қазақ КСР XI шақырымдағы Жоғарғы Кеңестің 5 жыл
ішінде (1986-1990) тек 40 заң қабылдаған. Ал, өзге елдерде, мейлі ол
республикада немесе монархияда болмасын халық өкілдігінің бұл органы үлкен
роль атқарды. Салыстыру үшін Германия Бундестагын алсақ, ол 1949-1990
жылдар аралығында 4400 заң қабылдаған. Қабылданған заңдардың санымен
Парламенттің жұмысының сапасын өлшеу асығыс болса да, қоғам өмірінің
маңызды салалары реттелмей қалғандықтан ел үшін заңдардың санының өсуінің
өзі де - сөзсіз жағымды фактор.
Парламент – халық сайлаған елдегі ең жоғары заң шығарушы мемлекеттік
өкілді орган. Ғылыми әдебиетте қолданыста жүрген өкілдік қызмет пен заң
шығарушылық қызмет өз алдарына жеке – жеке мағыналарға ие болып, бір
органның әр түрлі функцияларын байқатады. Бұл парламент функциясының екі
қыры, әсіресе, депутаттар қызметінде бірімен – бірі астасып жатады. Халық
қалаулысы күнделікті өз жұмысында заң шығарушылық және өкілдік қызметтерді
де қатар пайдаланады.
Қазақстан өз егемендігін алғанға дейiн, Республиканың билiк мәселесiн
дербес шешуге мүмкiндiгi болған жоқ. Мемлекеттiк билiк бiр партияның
меншiгiнде болды. Ол өз шешiмдерiн орталықтандырылған түрде жүзеге асырды.
Кеңестер Одағы атты алып державада мемлекеттiк билiктiң бiр қолға
шоғырлануы тоталитарлық тәртiп үшін қолайлы болды. Ол кездегі атышулы ұран
Барлық билiк Кеңестерге деген ұран болатын. Өкiлеттi билiк пен атқарушы
билiк қосылып, халық депутаттары Кеңесiнiң атқару комитетiн құрды.
Коммунистiк партия қоғамның жетекшi және бағыт берушi күші ретiнде
парламент қарауына жататын мәселелердiң барлығын дерлiк шешiп отырды.
Парламент кеңестiк республикаға сәйкес құрылып, оның кемшiлiктерi партия
тарапынан жасалған әрекеттермен толықтырылып отырды. Оның үстiне Қазақ КСР-
да әрекет ететiн заңдардың басым көпшiлiri КСРО Жоғарғы Кеңесiмен
қабылданды. Сессияның жылына екi рет шақырылуы Жоғарғы Кеңестiң қарауына
жататын мәселелердi жан-жақты талқылап, шешiм қабылдауға мүмкiндiк
тудырмады, тоталитаризм жағдайында Конституциялық ережелердi жүзеге асыру
мүмкiндiгi болған жоқ. Парламентаризм идеясы Қазақстан өз тәуелсiздiгiн
алғаннан кейiн ғана қалыптаса бастап, оның қалыптасуына тәуелсіздiк
табалдырығын аттатқан қос құжат Егемендiк туралы Декларация мен Тәуелсiздiк
туралы Конституциялық заңы жол салды [5].
Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
орнатуы — қазіргі өркениеттi әлемдiк тәжiрибеде нық қалыптасқан билiк бөлу
қағидасына негізделеді. Билiк бөлу қағидасына сәйкес Республикадағы
бiртұтас мемлекеттiк билiк Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлiнiп, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк
жүйесiн пайдалану арқылы өзара iс-қимыл жасау қағидасына сәйкес жүзеге
асырылады. Айтылған билiк тармақтарының iшiнде заң шығарушы билiк негiзгi
орынды иемденедi.
1993 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының жергілікті
өкілді және атқарушы органдары туралы Заңынан бастап, жергілікті өкімет
органдарының жүйесін реформалау үдерісі басталды. Қазастан Республикасының
1993 жылғы тұңғыш Конституциясында билікті бөлу тұжырымдамасы баянды
етіліп, жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың және одан әрі
дамытудың құқықтық негіздері туындады. 1994 жылы 7 наурызда сайлау болып
XII және сайланған Жоғарғы Кеңес дүниеге келді. Жоғарғы Кеңес бір жылға
жуық уақытта 138 акт, соның ішінде 8 заң қабылдайды. Жоғарғы Кеңес төменгі
деңгейдегі Кеңестерінің бастамасымен өзін-өзі таратқан соң, 1995-жылғы
Республика Конституциясында заң шығарушы билiктi жүзеге асырушы жаңа орган
— қос палаталы Парламент бекiтiлiп, бүгінгі күнi өз қызметін жүзеге
асыруда. 2001 жылғы 23 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы Заңда жергілікті мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеу, оның органдарының құзіретін,
қызметін ұйымдастырудың тәртібін, мәслихаттар депутаттарының құқықтық
жағдайы белгіленген болатын.
Еліміз Тәуелсіздік жылдары дәулетіне сәулеті сай әлем таныған
абыройлы мемлекетке айналды. Осы игіліктің барлығы халқымыздың берекелі
бірлігі мен тату тірлігі арқылы жүзеге асып, қоғамның тұрақтылығы мен
ынтымағына халық қалаулылары елеулі үлес қосып келеді. Біздің тәуелсіз
еліміздің алғашқы мәслихат сайлауы 1994 жылғы 7 наурызда өткізіліп, әр
деңгейдегі мәслихаттар органдары өмірге енді. Өзінің қалыптасқан 20 жылдан
асқан уақыт ішінде мүмкіндіктері мен біліктіліктері артқан жергілікті
мәслихаттағы депутаттар корпусы – қоғамды одан әрі демократияландыруға,
халық пен атқарушы билік арасындағы байланысты нығайтуға, тұрмыс жағдайын
жақсартуға бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүргізуде өз
белсенділіктерін танытып келеді.
1. 2 Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру
Баршаға белгілі, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің тарихы мен
шежіресі, қол жеткен биігі – еркіндік аңсаған ұлы халық пен Елбасының ерен
еңбегінің жемісі, зор жеңісі. Сындарлы жылдарда ғасырға бергісіз ғаламат
белестерді бағындырдық. Дамудың даңғыл жолына түскен қуатты мемлекетіміз
мұнымен тоқтамайды. Алда – асқаралы асулар мен айқын мақсаттар күтіп тұр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір
мүдде, бір болашақ атты Жолдауы осы ұлы мұрат жолында баянды болашаққа
бағыт сілтеген бағдаршам десек, артық айтқандық емес [6]. Осы Жолдау арқылы
тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасқан Қазақ елі өзінің 2050 жылға дейінгі
даму стратегиясын айқындап алды. Бәсекелестікке қабілетті әлемдегі 50 елдің
қатарына қосылуды мақсат еткен еліміз бұл межені бағындырып, енді әлемдегі
ең дамыған озық 30 мемлекеттің қатарына қосылуға бағыт түзеді. Әрине, бұл
жерде тәуелсіздік алған жылдардан бері жұмыстарында үлгілі дамудың өзіндік
моделін қалыптастырып, жаңа сипат алып келе жатқан жергілікті өкілетті
органдардың да қосып отырған үлесінің зор екендігі баршаға аян.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару – бұл тиiстi аумақта мемлекеттiк
саясатты үргiзу, оны дамыту мақсатында заң актiлерiнде белгiленген құзырет
шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ
тиiстi аумақтағы iстiң жай - күйiне жауапты болып табылатын қызмет.
Еркін нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, құқықтық, демократиялық
мемлекет құруға бағытталған заманауи мемлекет жергілікті және мемлекеттік
маңызы бар мәселелерді шешуге тұрғындардың тікелей қатысу нысандарын
дамытуға обьективті түрде мүдделі. Бұл мүдделілік, ең алдымен, арнайы
нормативті-құқықтық актілерді, мемлекеттік және үкіметтік бағдарламаларды,
жергілікті өзін-өзі басқару сияқты маңызды саладағы арнайы шараларды
қабылдау арқылы білдірілуі керек. Демократиялық және құқықтық мемлекетті
құру тиімді жұмыс істеп тұрған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің бар
болуын болжайды [7].
Жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттің басқарудың құрамдас бір
бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас мемлекеттік қызмет
принциптерін басшылыққа алады. Демек, жергілікті мемлекеттік басқару
мемлекеттік биліктің туындысы, мемлекет тетігінің ерекше бөлшегі болып
табылады және белгілі бір дербестікке ие болады. Заңнамада жергілікті
мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың жүзеге асыратыны бекітілген. Демек, жергілікті мемлекеттік
басқару органдары болып табылады:
1.жергілікті өкілді органдар –мәслихаттар;
2.жергілікті атқарушы органдар - әкімдіктер
Бұл органдар жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда заңмен
белгіленген талаптар мен шектеулерді ұстануға тиісті. Ашып айтсақ,
жергілікті мемлекеттік басқару органдары өз қызметiнде:
1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол
бермеуге;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының
мүдделерiн сақтауға;
3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы
мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;
4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын
қамтамасыз етуге мiндеттi.
Оларға Қазақстан Республикасының шегiнде бiрыңғай еңбек рыногын,
капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетудi еркiн
алмасуға кедергi келтiретiн шешiмдер қабылдауға тыйым салынады.
Олардың қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары Қазақстан Республикасының
стратегиялық даму жоспарларына сәйкес келуге тиiс.
Жергiлiктi өкiлдi органдар -мәслихаттар тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бөлiнiстегi халықтың еркiн бiлдiредi және жалпымемлекеттiк мүдделердi
ескере отырып, оны iске асыруға қажеттi шараларды белгiлейдi, олардың
жүзеге асырылуын бақылайды. [8].
Жергілікті өзін-өзі басқару – халық тікелей жүзеге асыратын, сондай-ақ
мәслихаттар және басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы
жүзеге асырылатын мен нормативтік құқықтық актілерде айқындалған тәртіппен
жергілікті маңызы бар мәселелерді өзінің жауапкершілігімен дербес шешуге
бағытталған қызмет және жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу жөніндегі
функциялар жүктелген органдар деп танылады (ҚР Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңның 1-бабы).
Жергілікті өзін-өзі басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық
(селолық) округ, ауылдық (селолық) округтің құрамына кірмейтін кент пен
ауыл (село) шегінде жеке жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті қоғамдастық мүшелері тікелей,
сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы жүзеге асырады.
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық (селолық)
округтің, ауылдық (селолық) округтің құрамына кірмейтін кент пен ауылдың
(селоның) әкімі мемлекеттік басқару функцияларымен қатар жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқару қызметiнiң
экономикалық және қаржылық негiзiн:
1) жергiлiктi бюджет;
2) коммуналдық заңды тұлғаларға бекiтiлген мүлiк;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес коммуналдық
меншiктегi өзге де мүлiк құрайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтының ұзақ тарихы бар.Ең алдымен
Көне Римде пайда болған.Қалалық басқаруды ол кезде муниципалды деп атаған
(латын тіліндегі) muni – тяжести (ауыр) және capio (қабылдаймын) деген
сөзден шыққан [9].
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше субъектісі – халық, азаматтар
болып табылады. Жергілікті өзін өзі басқарудың ерекше субъектісі – халық,
азаматтар болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті
қауымдастықтар және өздерінің басқа да органдары арқылы жүзеге асырады.
Олар ауылдың (селоның) кенттің, ауылдық (селолық) округі, аудандық маңызы
бар қаланың аумағы шегінде, ал облыстық және республикалық маңызы бар
қааааааааалаларда, астанада көшелер, орамдар, шағын аудандар шегінде
ұйымдастырулары мүмкін. Олардың міндетті түрде, мүлкі, жергілікті бюджеті,
сайланбалы органдары болуы тиіс.
Қауымдастық құрылымдардың халқы жергілікті өзін-өзі басқаруды тікелей
сайлау (референдум) жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты
қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы жергілікті өзін-
өзі басқарудың сайланбалы және басқа да органдары жүзеге асыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасының азаматтын жергілікті қоғамдастық мүшесі деп
тануға жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асырылатын әкімшілік-аумақтық
бөлініс шекарасының аумағындағы тұрғылықты жері бойынша оны тіркеу фактісі
негіз болып табылады (ҚР Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін-өзі басқару туралы Заңның 39-1-бабы).
Жергілікті қоғамдастық аумағында тұрақты тұратын жері бар шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдар заңда немесе халықаралық шартта белгіленген
шектерде жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға қатысуға құқығы бар.
Жергілікті қоғамдастық мүшелерінің:
1) шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге қатынасына, сеніміне, саяси
партияларға және қоғамдық бірлестіктерге тиесілігіне қарамастан тікелей,
сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органдары арқылы
жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға;
2) Қазақстан Республикасының сайлау туралы заңнамасында көзделген
тәртіппен сайланбалы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және
оларға сайлануға;
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жеке жүгінуге, сондай-ақ
жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға;
4) осы Заңда және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде көзделген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларды
қоспағанда, жергілікті қоғамдастық мүшесінің жергілікті өзін-өзі басқаруға
қатысу құқықтарын шектеуге жол берілмейді және сот тәртібімен шағым жасалуы
мүмкін.
Жергілікті қоғамдастық мүшелері:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамасын сақтауға;
2) Қазақстан халқының бірлігі мен елдегі ұлтаралық татулықты
нығайтуға ықпал етуге;
3) мемлекеттік тілге және басқа тілдерге, Қазақстан халқының салттары
мен дәстүрлеріне құрметпен қарауға және олардың дамуына ықпал етуге
міндетті.
Жергілікті өзін өзі басқару тетігін жетілдіру мәселелері өңірлік даму
үдерістерін тиімді басқаруды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
стратегиямен бір арнада қаралады. Қоғам мен азаматтардың мемлекеттік
шешімдерді қабылдау мен іске асыруға қатысуы осының маңызды шартына
айналуға тиіс. Бұл үшін жергілікті өзін өзі басқару органдары арқылы
халыққа жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетімен және жауапкершілікпен
шешуіне нақты мүмкіндік беру керек.
Республиканың ірі қаржы, мәдени, туристік, білім беру орталығы болып
табылатын Алматыда жергілікті өзін өзі басқару элементтері, арнайы заңның
жоқтығына қарамастан 90-шы жылдардың өзінде енгізіле бастаған. Қоғамдық
өзін өзі басқару комитеттерімен (ҚӨК) өзара іс-қимыл жасау үшін 1993 жылға
қарай олардың саны 60-тан асты, қалалық және барлық аудандық әкімдіктерде
бөлімшелер құрылды. Басқару проблемалары және аумақтарды кешенді дамыту
жөніндегі Орта үйлестіру-әдістемелік орталығы жергілікті өзін өзі басқару
жөніндегі нормативтік құжаттарға салмақты ғылыми зерделеу жүргізді. ҚӨК
тәжірибесін ескере отырып, олардың нарыққа көшу жағдайындағы шаруашылық-
әлеуметтік қызметін айқындайтын құжаттар дайындалған болатын. Сол кезде
республикада тұңғыш муниципалдық басқару және менеджмент институты да
құрылды. Осы құралымдардың қатысуымен Алматы қаласында аумақтық қоғамдық
өзін өзі басқаруды дамыту туралы құжат қабылданған еді. Оларға қала
тіршілігін қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктер де жүктелді.
Конституция мен жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы заң
қабылданғаннан кейін Қоғамдық өзін өзі басқару комитеттері Аумақтық
халықтың өзін өзі басқаруы комитеті (АХӨБК) болып қайта құрылды. Олар
үйлердің, олардың әрбір бөліктерінің және көше комитеттерінің аға өкілдері
арқылы қала тұрғындарымен байланысты сақтап отырды. Халықты әлеуметтік
қорғауға, соғыс және еңбек ардагерлеріне, мүгедектеріне, аз қамтылған
азаматтарға, зейнеткерлерге жәрдем беруге ерекше назар аударылатын. Тұрғын
үй-тұрмыстық мәселелерді шешу, қоғамдық тәртіпті сақтау, мәдени демалыс
жөніндегі істер олардың жұмысының маңызды бөлігі болды.
Жергілікті билік инфрақұрылымының бір буыны ретінде халықтың өзін өзі
ұйымдастыруының бұл құрылымдары азаматтардың бірлесіп жұмыс істеу
мектебін дамытудың, әлеуметтік белсенділікті арттырудың, азаматтарды
жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге қатыстырудың тетігіне айналды.
Айта кететін бір жайт, бұл құрылымдардың тәжірибесі қалалық мәслихатқа
Алматы қаласындағы жергілікті өзін өзі басқару туралы уақытша ережені
бекіту үшін негіз болды. Құжат жергілікті өзін өзі басқару органдарын
ұйымдастыру және олардың жұмыс істеуі қағидалары мен тәртібін реттейтін
республикадағы алғашқы нормативтік актілердің біріне айналды. Жергілікті
өзін өзі басқару құрылымдарының тәжірибесі, олардың жұмыс істеу қалыптары
мен әдістері еліміздің заңнамасында ескерілуге тиіс деп есептеймін.
Баршамызға мәлім, жергілікті өзін өзі басқаруды қалыптастырудың негізгі
тұстары Конституция мен Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару және өзін өзі басқару туралы 2001 жылғы заңда бекітілген. Осыларға
сәйкес, халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетінше шешуіне құқық
беріледі және жергілікті өзін өзі басқару органдарының дербестігіне
кепілдік сақталады.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша еліміздің
Конституциясына 2007 жылғы мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтырулар
жергілікті өзін өзі басқаруды құру мен ұйымдастыруға байланысты мәселелерді
тұжырымдамалық тұрғыдан шешу саласындағы маңызды қадам болып табылады [10].
2009 жылғы ақпан айында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі
басқару туралы заңға Парламент енгізген заңнамалық түзетулер де жергілікті
өзін өзі басқару жүйесін дамытуға пәрменді серпін берді. Нормативтік-
құқықтық актілердегі осы өзгерістер жергілікті маңызы бар мәселелерді
шешудегі жергілікті өзін өзі басқарудың негізгі өкілді органдары ретіндегі
мәслихаттардың рөлін айтарлықтай дәрежеде күшейте түсті, олардың құқықтары
мен құзырының аясын кеңейтті, сонымен бір мезгілде, жергілікті атқарушы
билік органдарымен өзара қарым-қатынас теңгерімі және функциялардың
аражігін ажырату туралы мәселе реттелді [11].
Түзетулерге сәйкес, қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігуіне
жол бермейтін норма алып тасталғанын атап кету керек. Сонымен қатар,
жергілікті өзін өзі басқаруды халық тікелей, сондай-ақ, мәслихаттар мен
халықтың ықшам топтары тұратын аумақтарды қамтитын жергілікті
қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін өзі басқару органдары арқылы
жүзеге асырады деп айқындалды. Бұдан басқа, заңға сәйкес жергілікті өзін
өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру тапсырылуы
ықтимал, мұның өзі маңызды мәселені – жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылын ұйымдастыру мәселесін
шешу үшін ауқымды мүмкіндіктер туғызады.
Мемлекеттік басқару және жергілікті өзін өзі басқару функцияларын
орындау жөніндегі құқықтар мен міндеттер берілген әкімдер жергілікті
өкілдік және атқарушы биліктің арасын байланыстыратын буын болып отыр. Бұл
жергілікті билік органдары қызметін сапалық тұрғыдан жаңа деңгейге –
азаматтарымыздың проблемаларын барынша тиімді шешуге мүмкіндік беретін
бірлесіп басқару деңгейіне шығаруға септігін тигізеді.
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, қазақстандық модель халықаралық
тәжірибеге сәйкес келеді, өйткені, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін
өзі басқаруды біріктіретін аралас жүйенің болуы көптеген мемлекеттер үшін
сипатты жайт. Мәселен, Түркияның негізгі әкімшілік-аумақтық бірліктеріндегі
(ел) жергілікті өзін өзі басқаруды орталық билік өкілдері (уәли) жүзеге
асырады, бірақ сайламалы бас кеңестер мен атқарушы органдар – енжүмендер де
бар. Қалалар мен округтік елді мекендерде муниципалдық кеңестер, ал
ауылдарда – ақсақалдар кеңесі мен бір мезгілде ел өкілі болып табылатын
староста сайланады.
Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымының анықтамасына келетін болсақ,
Еуропалық Хартияда жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы ретінде жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының заң аясында және өз жауапкершілігіне және
жергілікті халықтың мүддесіне сай қызмет атқара отырып, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының құқықтары мен нақты жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекеттік істердің басым бөлігін реттеу және оларды басқару
қабілеті түсіндіріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы
заңнамасына түзетулер енгізу толық талдау жүргізуге және жергілікті өзін-
өзі басқару туралы Еуропалық Хартиямен салыстыруды қосқандағы, жергілікті
өзін-өзі басқару саласындағы халықаралық стандарттармен салыстыруға
мүмкіндік береді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше ұлттық үлгісін құруға ұмтылған
Қазақстан, ұлттық үлгі аясында демократиялық идея мен жергілікті өзін-өзі
басқарудың рухын сақтау үшін осы саладағы беделді құжат ретінде Еуропалық
Хартияға сүйенуі тиіс.
Еуропалық Хартияда жергілікті өзін-өзі басқарудың конституциялық
мәртебесі және азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруға деген құқығы
келесідей бекітілген: Жергілікті өзін-өзі басқарудың принципі елдің
заңнамасымен және мүмкіндігінше, Конституциясымен де танылуы тиіс.
Қазақстан Республикасы бұл ережені сақтайды, себебі ҚР Конституциясымен
жергілікті өзін-өзі басқару және азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруға
деген құқығы танылады ( 89 бап).
Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымының анықтамасына келетін болсақ,
Еуропалық Хартияда жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы ретінде жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының заң аясында және өз жауапкершілігіне және
жергілікті халықтың мүддесіне сай қызмет атқара отырып, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының құқықтары мен нақты жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекеттік істердің басым бөлігін реттеу және оларды басқару
қабілеті түсіндіріледі [12].
ҚР Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті деңгейдегі
мәселелерді дербес шешуге деген азаматтардың құқығы деп анықтайды (89 бап).
Конституция азаматтарға жергілікті өзін-өзі басқаруға құқық бергенімен,
алайда оның өмір сүруіне ешқандай кепілдік бермейтінін атап өту керек.
Еуропалық Хартия азаматтар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
жергілікті мәселелерді меңгеруге деген нақты қабілеті туралы айтады. Шын
мәнінде, кепілдікке ие болмаған құқық тәжірибе жүзінде толық іске аса
алмайды.
Билікті децентрализациялаудың маңызды аспектісі – бұл
децентрализациялаудың мақсаттары. Еуропалық Хартияның кіріспе сөзбасында
жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің мақсаты тура көрсетіледі: билікті
децентрализациялау мен демократияландыру, азаматтарға жақындатылған
басқару, азаматтардың басқаруға тікелей қатысуы және т.б. ҚР заңнамасы
жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің мақсатын айқын және нақты
баяндамайды, бұл түсініксіз болып отыр, себебі Қазақстан сияқты белгілі ел
үшін мақсаттарды бүкіл Еуропаға қарағанда анағұрлым жан-жақты тұжырымдауға
болады: бюрократизмді төмендету, жемқорлықпен күрес, әлеуметтік мұраттарды
жүзеге асыру және т.б. Кез-келген үлкен реформа ең алдымен, нақты және
айқын мақсаттарын білдіретін құндылық пен идеологияға ие болуы керек [13].
Әлемдік тәжірибе жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті басқару туралы
заңда бекітілген ерекше ұйымдастырушылық-құқықтық формаға ие болу
керектігін көрсетеді. Хартияда оның жалпыеуропалық сипатымен байланысты бұл
мәселеге қатысты тікелей нұсқаулары жоқ. Қазақстан Республикасының 2001
жылғы Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-
өзi басқару туралы заңында маслихаттар заңды тұлғаның құқықтарына ие
болмайды деп көрсетілген. Шын мәнінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырушылық-құқықтық формасы заңнамамен бекітілмеген. Сондықтан
заңнама бойынша жергілікті өзін-өзі басқару органдары маслихат және
әкімдіктер болғандығына қарамастан, оларда муниципалды құрылымның ерекше
мәртебесі жоқ. Нәтижесінде, бұл органдар жергілікті өзін-өзі басқару
органдары болып табылмайды, себебі статус белгілі бір дербестік пен
ерекшелікке кепілдік береді, ал бұл органдар иерархиялық түрде мемлекеттік
билік жүйесінде қалады.
Бүгінгі заман талаптарына сай келетін жергілікті өзін өзі басқару
жүйесін құру үдерісі қазір де жалғасуда. 2012 жылғы қараша айында Қазақстан
Республикасы Президентінің №438 Жарлығымен Қазақстан Республикасында
жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы бекітілді.
Тұжырымдамада жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің мақсат-міндеттері,
іске асыру кезеңі және күтілетін нәтижелері нақты айқындалды. Қазақстанда
кезең-кезеңмен өкілді биліктің және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының маңызы мен рөлі арта түседі, үздік халықаралық стандарттарға
сәйкес келетін жергілікті өзін-өзі басқару және азаматтық тиімді
институттары құрылады деп күтілуде. Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру
мақсатында жергілікті жерлерге басқару функцияларының бір бөлігі беріле
бастады. [14].
Жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар
жайында Қазақстан-2050 Стратегиясында да айтылады. Президенттің
мәслихаттар арқылы ауыл әкімдерін сайлау институтын 2013 жылдан бастап
енгізу туралы шешімі белгіленген міндеттерден туындайтын аса маңызды үлкен
бетбұрыс деп айтуға болады. Барлығы 2533 әкім, оның ішінде ауылдық
округтердің, кенттердің, сондай-ақ, аудандық маңызы бар 50 қаланың әкімі
сайланатын болады. Бұл – барлық деңгейдегі әкімдердің жалпы санының 91,7%-
ы.
Сонымен қатар, Мемлекет басшысы атап көрсеткендей, қолданыстағы заңнама
жергілікті өзін өзі басқарудың жұмыс істеуінің барлық түйткілдерін
жеткілікті дәрежеде шешіп бере алмайды. Алға қойып отырған реформаның
маңызы – орталық пен өңірлер арасындағы жауапкершіліктер мен
өкілеттіктердің аражігін ажырату, биліктің жергілікті органдарының рөлін
күшейту. Бұл жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту, бюджетаралық қатынастар,
елдің орталығы мен өңірлері арасындағы, жергілікті жерлердегі биліктің
түрлі деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді орталықсыздандыру мен ара жігін
ажырату, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қажетті өкілеттіктер
ауқымымен, кадрлармен, қаржылық материалдық құралдармен және ресурстармен
қамтамасыз ету саласындағы бүгінгі күні орын алып отырған проблемалардың
барлығын біртіндеп шешуге жағдай туғызады.
Осыған байланысты мемлекет жергілікті өзін өзі басқару саласында
қазақстандық заңнамалардың құқықтық базасын одан әрі жетілдіру жөнінде
ауқымды жұмыстар жоспарлауда. Оның тиімділігі көбіне биліктің барлық
тармақтары мен деңгейлерінің, азаматтық қоғам институттары мен халықтың
үйлесімді, сындарлы және кәсіби өзара байланыс жасауына байланысты болады.
Аталған мәселе бойынша қазірдің өзінде атқарылған жұмыстар баршылық. Атап
айтқанда, Парламент Сенаты жанында құрылған Жергілікті өкілді органдармен
(мәслихаттармен) өзара іс-қимыл жасау жөніндегі қоғамдық кеңес өнімді
биліктің барлық деңгейлерінің қызметтерін үйлестірудің және сайлаушылар
корпусымен байланысты жүзеге асырудың тиімді құралына айналды. Қоғамдық
кеңес жоғары заң шығарушы орган тарапынан жергілікті өкілетті органдардың
жұмысын жақсартуға ықпал етіп қана қоймай, заң жобаларын талқылау барысында
жергілікті жерлердің проблемаларын айқындауға да септігін тигізеді [15].
Оның қызметі заңнаманы, оның ішінде жергілікті мемлекеттік басқару
саласындағы заңнаманы жетілдіруге, жергілікті өзін өзі басқару
институттарын және өңірлер дамуының құқықтық негізін қалыптастыруға
бағытталған.
Мәслихаттармен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі кеңестің көшпелі
отырыстары Сенаттың жергілікті билік органдарымен және халықпен кері
байланысын орнатудың пәрменді құралы болып табылады. Облыстық және аудандық
мәслихаттардың өкілдерімен Сенатта жүйелі өткізілетін кездесулер тиімді
практикаға айналды. Осы кездесулер барысында жалпы мемлекеттік және
жергілікті маңызы бар, қолданыстағы заңнамаға қатысты өзекті мәселелер
сындарлы түрде талқыланып, алда тұрған міндеттерді шешудің жолдары мен
әдістері туралы жергілікті жерлердің ұсыныстары айтылады.
Бұдан басқа, өңірлерді, жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту және
ұлттық заңнаманы жетілдіру саласындағы мемлекеттік саясатты түсіндіруді
және насихаттауды жүргізіп отырған Сенат депутаттарының Өңір тобы да
жергілікті билік органдарымен тығыз байланыста.
Атқарушы билік органдарының да қоғаммен кері байланыс жасайтын өз
арналары бар. Олар – әкімдердің халық алдындағы жыл сайынғы есептері,
қабылдау күндері, әкімдіктер жанындағы қоғамдық кеңестер, бизнес, үкіметтік
емес ұйымдар, ғылыми орта өкілдерінің қатысуымен өткізілетін дөңгелек
үстелдер және т.б. Электрондық үкімет, әкімдіктердің веб-сайттары және
әлеуметтік желілердегі блогтар сияқты коммуникацияның жаңа технологиялық
тәсілдерін қолдану аясы кеңейіп келеді.
Басқаша айтқанда, біз орын алған проблемаларды анықтаудың және оларды
тиімді шешуге ықпал етудің, тәжірибе алмасудың, ортақ стратегия
қалыптастырудың, өзара қолдау көрсету мен бақылаудың нақты тетігін иеленіп
отырмыз. Бізге тек осы тетікті мемлекет пен қоғамның даму мүдделеріне сай
пайдалануды үйренуіміз қажет. Бұл, әсіресе, мемлекеттік басқарудың
қолданыстағы практикасына жергілікті өзін өзі басқарудың орныға түскен
қалыптарымен қоса, жаңа нысандарын енгізу сияқты жауапты істе өте маңызды
болмақ.
Жергілікті өзін өзі басқару барлық демократиялық жағынан дамыған
елдердің мемлекеттік құрылым жүйесінде елеулі рөл атқарады. Бұл, жергілікті
өзін өзі басқару, азаматтық қоғамның ажырамас бөлігі және халықтың еркін
тікелей білдіретін әрі демократиялық мемлекеттің конституциялық құрылысы
негіздерінің бірін құрайтын халық билігінің аса маңызды нысаны болып
табылатынымен айқындалады. Көпшілік билігінің ең бұқаралық және халыққа
етене жақын органы бола отырып, жергілікті өзін өзі басқару жүйесі
азаматтардың жергілікті маңызы бар көкейкесті мәселелерді шешуге өз
жауапкершілігімен және өзінің меншікті қаражатымен төтелей әрі тікелей
қатысуына мүмкіндік береді. Сарапшылардың пікірінше, жергілікті
проблемаларды егжей-тегжейлі білуі, оларды шешудегі дербестігі, жергілікті
өзін өзі басқару органдары қызметінің ашықтығы, азаматтардың іске мүдделі
қатысуы сияқты ерекшелігінің арқасында жергілікті өзін өзі басқару қоғамдық
басқару функцияларын төменгі деңгейде іске асырудың неғұрлым тиімді әдісі
болып танылып отыр.
Жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігі көбіне тек реттеудің
заңнамалық негізіне және қаржылық-экономикалық жағынан қамтамасыз етілуіне
ғана емес, сондай-ақ, халықтың жергілікті өзін өзі басқару жүйесіндегі өз
құқықтарын және мүмкіндіктерін түсінуіне, жергілікті өзін өзі басқаруды
жүзеге асыруға шын мәнінде қабілеттілігіне де байланысты екенін айта
кетейік. Бұл өзін өзі басқару органдарының арасында да, сондай-ақ,
жергілікті қоғамдастық мүшелерінің арасында да кеңінен түсіндіру жұмысын
жүргізуді қажет етеді. Әр түрлі жергілікті мәселелерді қазіргіден де
белсенді, үнемді және сапалы шешу үшін жергілікті үкіметтік емес ұйымдар
мен азаматтарды қатыстыру маңызды.
2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді органдарының құзыреті
2.1 Жергілікті өкілді органдар құзыретінің мәні
ҚР-ғы “Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы
Заңының” 1-бабына сәйкес ҚР жергілікті өкілді орган (мәслихат) – облыстың
(республикалық маңызы бар қаланың және астананың) немесе ауданның (облыстық
маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті
шараларды айқындайтын және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы
орган.
Жергілікті өкілді органдардың (өзге де кез келген мемлекеттік
органдар сияқты) құзыреті өзінің мәні жағынан мемлекеттік және қоғамдық
істерді басқару бойынша қоғамдық еңбек бөлінісінің құқықтық құралы (нысаны)
болып табылады. Мемлекеттік органдарға қоғам өмірінің саяси, экономикалык
және әлеуметтік жағдайларына, сондай-ақ басқаруды ғылыми ұйымдастыру
талаптарына сай келетін кұзырет берілуі — экономикалық және әлеуметгік
процестерге басшылықта мемлекеттіктің барлық мүмкіндіктерін тиімді
пайдаланудың маңызды алғы шарттарының бірі. Органдардың құзыреті неғұрлым
дұрыс белгіленсе, аппарат соғұрлым ынтымақты жұмыс істейді, мемлекеттік,
шаруашылық және әлеуметгік-мәдени құрылыс міндеттерін шешу үшін материалдык-
каржылық, құқықтық және өзге де құралдар тиімдірек пайдаланылады.
Жергілікті өкілді органның құзыреті дегеніміз, оның занмен және баска
да нормативтік-құқыктык актілермен баянды етілген қарауына жататын
мәселелер, құқыктары мен міндеттері.
Қарауына жататын мөселелер дегеніміз, мемлекеттік органның (бұл ретте
мәслихаттың) заң жүзінде құзыреті бар қоғамдық қатынастар.
Егер мәслихаттың кем дегенде темендегідей өкілеттік түрлерінін бірі
болса, оның тиісті қоғамдық қатынастарға заң жүзінде қүзыреттілігі айкын
болады, олар мыналар:
1) егер тиісті қатынастар шеңбері жоғары тұрған органдардың кұкықтык
актілерімен реттелсе, жеке маңызы бар заң актісін қабылдау;
2) егер жоғары тұрған органдар бүл салада жалпы нормативтік реттеуді
жүзеге асырған жағдайда нормативтік акт қабылдау;
3) жоғары тұрған органдар реттемеген және жергілікті мәслихаттардың
оларға зандарда берілген өкілеттік шегіндегі мәселелер бойынша нормативтік
актілер қабылдау.
Жергілікті өкілді органдардың құзыреті құрылымының манызды компоненті
олардың кұкықтары мен міндеттері болып табылады. Мемлекетгің өкілетті
органы — мемлекеттін, белгілі бір кұкығы бар уәкілетгі органы ғана емес,
сонымен катар белгілі бір билік әрекеттерін жасауға да міндетті орган.
Мәслихаттар өз аумағында Конституцияға және колданылып жүрген
зандарға сәйкес заңдардың сақталуын, мемлекеттік және коғамдық тәртіптің,
азаматтар меншігінің, кұкыктары мен заңды мүдделерінің корғалуын қамтамасыз
етуге міндетті. Сонымен бірге мәслихаттардың осы саладағы нақты өкілеттігі
оларға зандылыкты сақтап отыруға тиісті арнаулы органдардың болуы ескеріліп
берілген. Мәслихаттарға мемлекеттің белгілі бір аумақта зандылыктың
сақталуын және азаматтардың құқықтарын корғауды қамтамасыз етуіне
көмектесетін құқықтық құралдардың бәрін беруге болмайды. Міне, сондыктан да
мәслихаттардың күзыреті құқықты ғана емес, сонымен катар дербес компонент
ретінде міндетті де қамтиды. Міндеттерді орныктыру — қоғамдық өмірдің түрлі
салаларына нысаналы мемлекеттік ықпал жасауды камтамасыз ету әдістерінін
бірі.
Казақстан Республикасының Конституциясында мәслихаттардың қарауына
жататын жалпы мәселелер келтірілген, ал олардың өкілеттігінің егжей-
тегжейлі шеңбері нормативтік-құқыктық актілерде айтылған.
Конституцияның 86-бабының 4-тармағында мәслихаттардың қарауына:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалык және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың аткарылуы туралы
есептерді бекіту;
2) өздерінін қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-аумақтық
құрылыс мәселелерін шешу;
3) заңмен мәслихат құзыретіне жатқызылған мәселелер боиынша
жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін қарау;
4) мәслихаттардың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын
құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
5) Республика заңдарына сәйкес азаматтардың кұқыктарьг мен занды
мүдделерін камтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру
жатқызылатыны айтылған.
Мәслихаттын қарауына жатқызылған мәселе — заңдарда әрқашан белгілі
бір нысанда белгіленген, құқықтық реттеу (оның әртүрлі нысандарында)
мәселесі болып табылатын қоғамдық қатынастар.
Сонымен, жергілікті өкілді органдар өз міндеттерін атқару үшін шағын
аппарат құрады, оның қүрылымы мен сан құрамы секілді орган буынының
деңгейіне, оның орындайтын жұмысынын сипаты мен көлеміне, сондай-ак
өндірістің инфрақұрылымы мен әртүрлі салаларынын, жай-күйі мен дамуына
байланысты болады.
2.2 Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі өкілді орган – маслихаттың
құзыреті
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Қазақстан
Республикасының Конституциясында осылай бекітілген. Қоғамды
демократияландыру үдерістерінде жергілікті өкілді органдардың, халық
билігінің негізгі формасы ретінде, мәслихаттар мен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының маңызы өте зор.
Мәслихаттардың тиісті әкімшілік-аумақтықтық бөліністегі халықтың еркін
білдіретіні және жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске
асыруға қажетті шараларды белгілеп, олардың жүзеге асырылуын бақылайтыны
Жалпы, мәслихаттар институтының негізі 1993 жылдың желтоқсанында
Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары
туралы ҚР Заңының негізінде қаланды. Осыған орай, 1994 жылдың наурыз
айынан бастап бұған дейін жергілікті мәслихаттар қызметін атқарып келген
облыстық, қалалық, аудандық кеңестер өкілді орган – мәслихаттарға орын
берді. Осылайша, ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ жергілікті
мәслихаттар аймақтың жоспарын, экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті, оның атқарылуы туралы есепті бекіту
мен көптеген бағдарламалардың орындалуына бақылау жүргізу құқығын иеленіп,
елдің дамуы жолында беделді күшке айналды [16].
1993 жылғы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
жергілікті мемлекеттік органдардың атауы мен құрылымына айтарлықтай өзгеріс
енгізген Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы
органдары туралы Заңын қабылдағаны белгілі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz