Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулер
Кіріспе... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулердің жалпы сипаттамасы
1.1 Адам өлтірудің түсінігі, түрлері, оның белгілері және
оларды саралау маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ауырлататын және жеңілдететін мән.жайларсыз
адам өлтіру (ҚР ҚК 99 бабының 1 бөлігі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Ауырлататын жағдайда адам өлтіру
(ҚР.ның ҚК.нің 99. бабының 2 . бөлігі)
2.1 Адам өлтірудің құрамын субъективті жағынан ауырлататын
мән.жайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Адам өлтірудің құрамын объективті жағынан ауырлататын
мән.жайлар... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3 Кейбір жеңілдететін жағдайда адам өлтіру
3.1 Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (101.бап) ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған
адам өлтіру (102. бап) ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Абайсызда адам өлтіру (103. бап) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
1 Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулердің жалпы сипаттамасы
1.1 Адам өлтірудің түсінігі, түрлері, оның белгілері және
оларды саралау маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ауырлататын және жеңілдететін мән.жайларсыз
адам өлтіру (ҚР ҚК 99 бабының 1 бөлігі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Ауырлататын жағдайда адам өлтіру
(ҚР.ның ҚК.нің 99. бабының 2 . бөлігі)
2.1 Адам өлтірудің құрамын субъективті жағынан ауырлататын
мән.жайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Адам өлтірудің құрамын объективті жағынан ауырлататын
мән.жайлар... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3 Кейбір жеңілдететін жағдайда адам өлтіру
3.1 Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (101.бап) ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған
адам өлтіру (102. бап) ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Абайсызда адам өлтіру (103. бап) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Ата заңының 1-бабында: «Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп атап көрсетілген[1]. Осы аталған ережелерге сәйкес адам, оның құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық іс-әрекеттерден қорғау қылмыстық құқықтың да басты міндеттері болып табылады. Демократиялық зерттеулер нәтижесі әлем халықтарының басым көпшілігі, мерзімнен бұрын қайтыс болатынын көрсетіп отыр. Бізді қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған адамның мерзімінен бұрын өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені адам өлімі жақын туыстарына бауырларына, бүкіл қоғамға ауыр соғады.
Күш көрсетумен туған өлім ең алдымен соғыс салдарынан болады. Қазіргі демография ғылымы, жалпы жердің жатысынан көп тұрғыны мезгілінен бұрын қайтыс болады екен. Бізде қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған адамның мерзімінен бұрынғы өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені, мұндай өлім өлген адамнің туыстарына, жақын адамдарына, сондай – ақ бүкіл қоғамға ауыр соғады.
Күш көрсетумен туған өлім ең алдымен соғыс салдарынан болады. Қазіргі демография ғылымы, жалпы жердің жатысынан көп тұрғыны мезгілінен бұрын қайтыс болады екен. Бізде қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған адамның мерзімінен бұрынғы өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені, мұндай өлім өлген адамнің туыстарына, жақын адамдарына, сондай – ақ бүкіл қоғамға ауыр соғады.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы.Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 281-1, 2007 жылғы 21 мамырдағы №254-111 Заңдары мен өзгертүлер және толықтырулармен.
2 Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (Ерекше бөлім) Алматы. 2004. 29б.
3 Казахстанская правда 8 июня 2001., N136, с. 3
4 Курс советского уголовного права. Т. 5, Изд. “Наука”, 1971, с. 23
5 Джакишев Е.Г: Медико-криминалистический справочник. Учебно-практическое пособие. А., 1999, с. 118-124
6 Ковалев М. Юридическое определение смерти // Социальная законность, 1982, N7, с. 57
7 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 25 желтоқсандағы Қаулысы.
8 Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі. А., 2014.
9 Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) . М., 1998, 60-б
10 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) .А., 2000.64б.
11 Поленов Г.Ф., Маркелов В.Н., Жадбаев С.Х. Уголовное право Казахской ССР (Особенная часть). Алма-Ата. “Мектеп”, 1979, с.157
12 Уголовный Кодекс Республики Казахстан А., “Жеті жарғы”, 1997.
13 Трайнин А.Н. Қылмыс құрамы жөнінде ілімдер. М., 1977. с.78
14 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998.89б.
15 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999
16 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998. 94б.
17 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. А., 16.07. 1997.
18 Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) . Алм., 2004, 60-б
19 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
20 Комментарий к Уголовному Кодексу РК, Караганда, 2005 с. 23
21 Бородин С.В. Квалификация преступлений против жизни . М., 1992, с.84
22 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
2 Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (Ерекше бөлім) Алматы. 2004. 29б.
3 Казахстанская правда 8 июня 2001., N136, с. 3
4 Курс советского уголовного права. Т. 5, Изд. “Наука”, 1971, с. 23
5 Джакишев Е.Г: Медико-криминалистический справочник. Учебно-практическое пособие. А., 1999, с. 118-124
6 Ковалев М. Юридическое определение смерти // Социальная законность, 1982, N7, с. 57
7 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 25 желтоқсандағы Қаулысы.
8 Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі. А., 2014.
9 Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) . М., 1998, 60-б
10 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) .А., 2000.64б.
11 Поленов Г.Ф., Маркелов В.Н., Жадбаев С.Х. Уголовное право Казахской ССР (Особенная часть). Алма-Ата. “Мектеп”, 1979, с.157
12 Уголовный Кодекс Республики Казахстан А., “Жеті жарғы”, 1997.
13 Трайнин А.Н. Қылмыс құрамы жөнінде ілімдер. М., 1977. с.78
14 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998.89б.
15 Материалы к изучению курса Уголовное право (Особенная часть). Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РК, А., 1999
16 Ағыбаев А.Н: Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) .А., 1998. 94б.
17 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. А., 16.07. 1997.
18 Қылмыстық құқық (ерекше бөлімі) . Алм., 2004, 60-б
19 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
20 Комментарий к Уголовному Кодексу РК, Караганда, 2005 с. 23
21 Бородин С.В. Квалификация преступлений против жизни . М., 1992, с.84
22 Уголовное право Республики Казахстан, (Особенная часть). Часть 1, Алматы, 2000, Институт Международного права и международного бизнеса “Данекер”. с. 86
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулердің жалпы сипаттамасы
1.1 Адам өлтірудің түсінігі, түрлері, оның белгілері және
оларды саралау
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.2 Ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларсыз
адам өлтіру (ҚР ҚК 99 бабының 1
бөлігі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Ауырлататын жағдайда адам өлтіру
(ҚР-ның ҚК-нің 99- бабының 2 – бөлігі)
2.1 Адам өлтірудің құрамын субъективті жағынан ауырлататын
мән-жайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 27
2.2 Адам өлтірудің құрамын объективті жағынан ауырлататын
мән-жайлар...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...38
3 Кейбір жеңілдететін жағдайда адам өлтіру
3.1 Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (101-
бап) ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған
адам өлтіру (102- бап) ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Абайсызда адам өлтіру (103-
бап) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Ата заңының 1-бабында: Қазақстан
Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп атап көрсетілген[1]. Осы аталған ережелерге сәйкес адам,
оның құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық іс-әрекеттерден қорғау
қылмыстық құқықтың да басты міндеттері болып табылады. Демократиялық
зерттеулер нәтижесі әлем халықтарының басым көпшілігі, мерзімнен бұрын
қайтыс болатынын көрсетіп отыр. Бізді қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған
адамның мерзімінен бұрын өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені адам өлімі
жақын туыстарына бауырларына, бүкіл қоғамға ауыр соғады.
Күш көрсетумен туған өлім ең алдымен соғыс салдарынан болады. Қазіргі
демография ғылымы, жалпы жердің жатысынан көп тұрғыны мезгілінен бұрын
қайтыс болады екен. Бізде қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған адамның
мерзімінен бұрынғы өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені, мұндай өлім өлген
адамнің туыстарына, жақын адамдарына, сондай – ақ бүкіл қоғамға ауыр
соғады.
Тақырыптың өзектілігі. Адам өлімі көбеюде. Бұрыңғы тарихта азаматтық
соғыс барысында аштық пен тоталитарлық режим репрессиясынан 20 миллион
адамдар қайтыс болған. Кейінгі мәліметтер бойынша Отан соғысы жылдарында
КСРО 20 миллионға жуық адамдарын жоғалтып алды, ал оның ішінді 14
миллионы бейбіт тұрғындар. Бірақ соғыстан да кейін адам өмірі бағаланған
емес. 1945 жылдың бірінші қыркүйегінен бастап 1921 жылға дейінгі бейбіт
кезеңде қарулы күштер қатарында 310 мың адам қайтыс болған, былайша
айтқанда еш нәрсе үшін емес. Дүниежүзілік денсаулық сақтау (ВОЗ)
мәліметтері бойынша бұрынғы КСРО территориясында травматизм мен күш
көрсету ерекше қатал болған, ал біз дүние жүзі бойынша бірінші екенбіз.
Соның ішінде Ресей көптеген салыстырмалы көрсеткіштер бойынша ТМД – ның
басқа елдерінен озып келеді екен.
Адам өлтіру барлық елдерде заң бойынша өте ауыр қылмыс болып келеді. Ол
адамның өміріне қол сұғады, қауіп төндіреді, ал адамның өмірі оған тек бір
рет берілгендіктен, адам өмірін қылмыстық құқық бойынша қорғауды күшейтуді
талап етеді. Тергеу мен сот тәжірибесінде көрсетілгендей адам өлтіру және
заң бойынша дәрежелеудің барысында көбінесе қиындықтар тудыратын
қылмыстырдың қатарына жатқызады[2,29б.].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Адам өлтірудегі квалификациялау
барысында пайда болған көптеген мәселелер, сол қылмыстардың жасалудың түрі
жағдайларының бар екенің, сондай-ақ есепке алуға тиісті белгілердің күрделі
екендігін білдіреді. Осы айтылған жағдайлардың жұмыстардың мазмұнына
сәйкес келеді. Біз сол қылмыстар үшін жауапкершілікті жеке даралаудың және
адам өлтірулерді квалификациялаудың түрлі аспектілерін қарастырамыз.
Жұмыста адам өлтіруі жөніндегі Қазақстан заңының дамуы, Қылмыстық
Кодекс бойынша олардың шарттары, қылмыс құрамы белгілерінің мағынасы, адам
өлтіруді дәрежелеудің айыптауға тәуелділігі көрсетіледі. Осының негізінде
адам өлтірудің әр бір түрін квалификациялаудың ерекшеліктері танылады,
қылмыстық заңды іс жүзінде қолдану бойынша нақты нұсқаулар жиналды және оны
келешекте жақсартудың жолдары көрсетілген. Бұл жұмыста адам өлтіруді өзін-
өзі өлтіруден, адам өлтіру өзін-өзі өлтіру дейін жеткізуге сондай ақ, өлім
тудыратын басқа қылмыстарды өміріне қасақана қылмыстардан ажыратуға көп
көңіл бөлінеді. Кеңес үкіметі кезінде шақырылған қаулылар кезде күш
жоғалтқаны бізге толық түсінікті. Біздің пікірімізше, ондағы ережелер кеңес
беру сипатында ғана қалды[3,3б.].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егемен еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген
алғашқы жылдары ақ адамның өміріне қол сұғатын әрекеттермен қауіп
төндіретін әрекеттерге, қоғамға қауіпті қылмыстарға қарсы шешуші күрес
жүргізіп келеді. Адам өлімі үшін жауапқа тарту - қылмысты істегі күрделі
проблемалары болып саналады, ол ежелден – ақ ғалым заңгерлердің назарын
аударып келеді. Адам өлтіру қылмысына байланысты заңдылықтарды дамытуға
Э.Ф.Побегайло, М.И. Вадеев, Н.И.Загородников, С.В. Бородин, В.Н.Кудрявцев,
И.О.Портнов, Б.С.Волков, М.К.Аниянс, Н.С.Таганцев, Е.И.Терентьев,
А.А.Пионтковский, М.Д.Шаргородский, А.В.Наумов, И.Н.Даньшин, Н.Ф.Кузнецова,
А.Блумба, А.Н. Агыбаев, С.Х.Жадбаев, Н.Ф.Поленов, Р.T Нұртаев,
Е.О.Алауханов, А.М.Мамытов, М.И. Якубович т.б. ғалымдар
көптеген үлес қосты.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Бұл жұмыста жас, егемен Қазақстан
Республикасының ата заңы, одан туындайтын қылмыстық құқылық заңдары,
сондай ақ кеңес үкіметі түрысында белгіленген әлі де пайдалануда жүрген
Қылмыстық Кодекстерді әдістемелік негіз ретінде алдым.
Алыстағы және жақындағы шетелдік арнаулы әдебиеттер, философиялық,
әлеуметтік, психологиялық ғылыми зерттеулер кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. зерттеудің құрылымы.зерттеудің құрылымы.
зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы.
зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы.
зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы.Менің бітіру жұмысым кіріспеден,
үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде Қазақстан
Республикасының құқық саласындағы адам өлтірудің түсінігімен түрлері,
екінші бөлімде адам өлтіруге жауапкершілікті жеке даралау және ауырлататын
жағдайларда қасақана адам өлтіру, үшінші тарауда жеңілдететін жағдайдағы
қасақана адам өлтіру, адам өлтірудің объективті құрамын сипаттайтын
ауырлататын және жеңілдететін белгілерін ескеретін адам өлтіру,
абайсыздықтан адам өлтіру жөнінде сөз болады.
1 Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулердің жалпы сипаттамасы
1. Адам өлтірудің түсінігі, түрлері, оның белгілері және оларды саралау
маңызы
Заң саласында кейбір қылмыстарға анықтама берілмеген (мысалы: алып-
сатарлық). Бір жағынан қарасақ, бұған анықтама берудің қазеті жоқ секілді,
өйткені адам өлтірудің өзі анықтама. Бірақ бұл түсінік тұрмыстық өмірде
қылмыстық заңды сипаттамасын ашып бере алмайды. Қылмыстық заңында мағынасы
бойынша адам өлтіру түсінігі өте ауыр аумақта көрсетілген, адам өлтіргеніне
байланысты жауапқа тарту үшін сол қылмыстың жасалғанын дәлелдейтін
белгілері болуы қажет. “Адам өлтіру” термині XІX ғасырдың екінші
жартысында пайда болды[4,23б.].
“Адам өлтіру” түсінігі адамның өмірі мен өлімі тығыз байланысты,
сондықтан өмір мен өлім түсінігінің мағынасын анықтамай адам өлтіру
анықтамасы туралы сөз ете алмаймыз.
Биологиялық көзқарас бойынша адамның өмірі үздіксіз зат алмасуда,
тамақтанудан және сыртқа шығарудан тұратыны белгілі. Осы қызметтердіің
бітуімен адамның өмірі де аяқталады. Адамның өмірінің шегін анықтау үшін
осы сөздің мағынасы зор. Өмірдің пайда болуы босану процесінің бастауымен
тығыз байланысты. Ал өмірдің аяқталуын табиғи және қашып құтыла алмайтын
түрлі организмнің қартаюының нәтижесінде физиологиялық өлімі[5,118-124б.].
Медицина саласында өмірдің басталу кезеңі жөніндегі мәселе талданып
келеді. Кейбір авторлардың көзқарасы бойынша адамның өлімі тыныс алумен
жүрек ұрысы тоқтаған кезінен басталады деп есептейді. Ал басқалардың ойынша
жүрек қағысы өмірдің абсолютті дәлелі емес деп есептейді.
Бас миында және орталық нерв жүйесінде органикалық өзгерістер пайда
болған кезінен бастап адамның өлетіні даусыз қабылданған. Осы өзге істердің
басталғанына дейін адамның өлімі клиникалық деп аталады. Клиникалық өлім
пайда болғаннан кейін тыныс алумен жүрек қағысын қайта орнына келтіріп,
адамды өмірге қайтарған жағдайлар да кездеседі. Әсіресе, медициналық ғылым
мен реанимотология саласындақы тәжірибенің жетіліп дамыған соңғы
жылдарында оның бір кезеңді құбылыс деген ұғым өзгерді.
Адамның шын мәнінде өлгенін тек биологиялық өлім ғана ойландырады,
яғни, қайта орнатылмайтындай организмнің жойылуы, жүрек қызыметі тоқтағанда
ірі артериялардағы пульсация жойылғанда тыныс алу, орталық нерв жүйесінің
функциясы тоқтағанда. Осы аталған белгілер тұрақтанғаннан кейін 3 минут
өткен соң биологиялық өлім басталады екен[6,57б.].
Адамдардың кейбіреулері ауруға немесе күш көрсету әрекетімен байланысты
өз уақытынан бұрын патологиялық өлімі нәтижесінде қайтыс болады.
Патологиялық өлімде күш көрсету түрінің бірі – адам өлтіру де жатады.
Құқылық тәртіп бойынша өмірін қиюдың, бақытсыз жағдайдың, өзін-өзі
өлтірудің, адам өлтіруден айырмашылығы Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімімен
белгіленгендей құқыққа қарсы әрекет болып табылады. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы N 7
қаулысы қорыта келгенде адам өлтіру дегеніміз – Қылмыстық Кодекстің ерекше
бөлімімен қарастырылған басқа адамның өміріне қол сұғып, оған өлім
келтіретін кінәлі қылмыс[11].
Адам өлтірудің түрлері: қасақана және абайсызда. Қасақана адам
өлтірудің өзі: ауырлататын жағдайда жасалынғандар, қажетті қорғану шегінен
асып жасалынғандар болып бөлінеді.
Қылмыстық Кодекстің 99-бабына сәйкес ауырлататын жағдайда жасалған адам
өлтіруге жататындар: [11]
1. Адам өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру.
2. Адам өлтіру:
А) Екі немесе оданда көп адамдарды өлтіру;
Б) Осы адамдардың қызыметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби
немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның
жақындарын өлтіру;
В) Дәрменсіз жағдайда екендігі белгілі адамды ұрлаумен не адамды
кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру;
Г) Жүкті екендігі белгілі әйел адамды өлтіру;
Д) Аса қатыгездікпен жасалған адам өлтіру;
Е) Көптеген адамдардың өміріне қауыпты тәсілімен жасалған адам өлтіру;
Ж) Ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлтіру;
З) Пайда табу мақсатымен сол сияқты жалданып адам өлтіру;
И) Бұзақылық ниетпен адам өлтіру;
К) Қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен жасалған,
сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану
әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру;
Л) Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе арыздық не
қанды кек сияқты себебі бойынша адам өлтіру;
М) Жәбірленушінің мүшелерін немесе тәнін пайдалану мақсатымен жасалған
адам өлтіру;
Н) осы кодекстің 97-100 баптарында көзделінген әрекеттерді де
қоспағанда бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру.
Қылмыс құрамы туралы жалпы ілім-тұлғаның іс - әрекетінде нақты қылмыс
құрамының бар не жоқ екендігін анықтауда негіз болып табылады.
Қылмыс құрамы жөніндегі жалпы ұғымның негізінде ғана заңға сәйкес
жасалған жұмысты талдау үшін қажетті жеткілікті анықтама алуға болады.
Қылмыстық жауапқа тарту және дұрыс талдау жүргізу үшін қылмыс құрамының
әр бір белгісіне жан жақты анализ жүргізу қажет. Мұндай анализді жеңіл-
желпі жүзеге асыра салу қате шешімдерге әкеп соғады[9,60б.].
Атап айтқанда, тек осыған байланысты кейбір тұлғалар негізсіз жауапқа
тартылатын жағдайлар көптеп кездеседі. Ал кейде кінәлінің іс-әрекетінде шын
мәніндегі қылмыс құрамы бекітілмей, қылмыс дұрыс талданбаған болып шығады.
Адамның өміріне қол сұғатын қылмыстар үшін жауапқа тарту және оларды
дәрежелеудің өзара тығыз байланысты, өйткені қылмыстық жауаптылыққа
Қылмыстық Кодекстің 99-102 баптарында қарастырылған адам өміріне қарсы
қылмыстардың құрамы бар болғанда ғана тартылады. Адамның өміріне қарсы
қылмыстардың объектісі басқа адамның өмірі. Адам өмірі қоғамдық сипатта
болады, ал оны қорғау қоғамға үстемдік ететін қатынастармен анықталады.
Адамның өмірі қоғамдық қатынастардың ажырамас бір бөлігі, сондықтан адам
өлтіру қылмысының объектісі болып адамның өмірі мен оны қорғауда қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар.
Адам өлтірудегі объект, осы қылмыстың қоғамға аса қауіптілігін
көрсетеді. Оның қауіптілігі мынандай, яғни адам өмірінен айырылады. Ал
адамның өлімі, келтірілген залалды қайта орнына келтіру мүмкіндігін жояды.
Егер кейбір қылмыстарды жасауда келтірілген залалды толығымен немесе
белгілі бір мөлшерде өндірілетін болса, ал адамды өмірінен айыруда туған
салдарды жою мүмкін емес. Мұндай жағдайда зиян тек жәбірленушіні өмірінен
қию мен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар ауыр моральдық залал
келтіреді[10,69б.].
Адам өлтіру қылмысының объективтік жағы басқа адамды өмірінен айыру.
Адам өлтіру әрекеті немесе әрекетсізді жолымен жасалуы мүмкін. Көбінесе
басқа адамдардың маңызды мүшелерін анатомиялық саулығына немесе
функцияларын бұзуға бағытталған әрекет жолымен жасалады. Ол күш көрсетумен
немесе психикалық әсер ету салдарынан жасалады. Осы жерде еске алатын
жағдай, психикалық жарақаттың өзі жүрекке немесе сосудтық жүйесі ауыратын
адамдарға өлім әкелуі мүмкін. Осындай адамге, яғни оның ауру жағдайы
хабардар болған адамның психикалық жарақат тигізуі яғни, адамды өмірінен
айыру мақсаты бар болған жағдайда адам өлтіру қылмысы болып танылуы
тиіс[11,157б.].
Адам өлтірудің объективті жағын талдауда әрекет немесе әрекетсіздік
қылмыстың тек сыртқы белгісі болып табылады, оны есепке алу қажет. Бұл
дегеніміз, оның қоғамға қауіптілігін адамның өлімінен тұрады. Қылмыстық іс-
әрекеттердің нәтижесінде өлімнің болуы адам өлтірудің міндетті түрдегі
белгісі болып табылады. Ал кінәлінің әрекетсіздігінің нәтижесінде сондай
салдардың болмауы, қылмысты аяқталған деп есептеуге жол бермейді. Егер адам
өлтіруге дайындық және оқталғандық мән жайлар бар болғанда Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодекспен квалификацияланады.
Адам өлтірудегі объективті жағының ендігі белгісі - жәбірленушінің
өлімімен кінәлінің әрекетінің (әрекетсіздігінің) арасындағы себепті
байланыс болып табылады. Қылмысты іс пен жәбірленуші өлімінің арасындағы
себепті байланыстың болмауы, өмірдің қиғаны үшін қылмыстық жауаптылықты
толығымен жояды немесе басқа іс бойынша квалификациялануға жатады.
Адам өлтірудегі объективті жағынан басқа белгілерінен айырмашылығы,
себепті байланыс әр уақытта да айқын емес. Адам өлтіру жөніндегі істер
бойынша осы белгіні табу іс жүзінде қиыншылықтарға әкеліп соғады, яғни,
көбінесе адам өлтіру жасалған нақты жағдай есепке алынбайды. Адам өлтіру
жөніндегі әрбір іс бойынша жәбірленушінің өлімі адам өлтірілген нақты
орында белгілі іс-әрекеттердің салдары болып табылады, яғни соны анықтау
қажет.
Бұл адам өлтіру қылмысының субъектісі Қазақстан Республикасының заңы
бойынша қылмыстық құқық бойынша 14 жасқа толған есі дұрыс азамат[12].
Бірақ жас мөлшерінің есінің дұрыстығы субъективті жағынан белгілері
қатарына жатқызылмайды. Олар тек қылмыстық жауапкершілікке тартудың
шарттары болып табылады. Орыс ғалымы А.Н. Трайнииннің айтуынша[13,78б.],
жасының мөлшерімен есі дұрыстық қылмыстың жауапкершіліктің субъективтік
шарттары ғана болып табылады, яғни қылмыстық заң қылмыскерлерді сол белгілі
жасқа жеткенімен есі дұрыс дегеніне жазаламай, тек сол белгілердің жас
мөлшеріне жетті және есі дұрыс деген шартпен оны қылмыс жасағаны үшін
жазалайды делінген.
Адам өлтіру қылмысының субъективтісіне қатысты жоғарыда көрсетілген
басқа да заң ешқандай шаралар көрсетпеген. Заңда осы қылмыстың
квалификациялауға әсер ететін адам өлтіру субъектісінің жеке белгілерін
ғана атап көрсеткен. Мысалы, бұрын қасақана адам өлтірген адамның қайта
адам өлтіруі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99 бабының
*Н * тармағында қарастырылған. Адам өлтірудің субъектісі болып осы бапқа
сәйкес заңда көрсетілген азамат бола алады. Жаңа туылған баланы
жеңілдететін жағдайда өлтірудің субъектісі сол баланы туған оның анасы
болуы мүмкін.
Адам өлтірудің субъективтік жағы субъектінің өзінің әрекетімен
жәбірленушінің өліміне психикалық қатынасымен сипатталады.
Адам өлтіру қылмысының субъективті жағы:
Ниеті қасақана немесе абайсызда болады. Адам өлтіру тікелей немесе
жанама қасақаналықпен, яғни қылмыстық салақтықтың, сондай ақ қылмыстық
өзіне өзі сенушіліктің нәтижесінде жасалатын қылмыстардың қатарына
жатқызылады[14,89б.].
Жәбірленушінің өлімі қасақаналықпен немесе абайсызда болғаны
анықталмаған жағдайда адам өлтірудің субъективті жағын сипаттайтын
міндетті белгілер болмайды. Яғни кінә де, қылмыс құрамы да жоқ.
Субъективті жақтың белгілерін және кінәні анықтау адам өлтіруді
квалификациялау үшін маңызы зор.
Тәжірибе көрсеткендей, адам өлтіруді квалификациялау барысында
субъективті жағына анализ жасау, көптеген қиыншылықтарды әкеледі.
Осындай анализ жасауда қорытындының нақты болмауы, көбінесе қателіктер
түзеді, яғни ниеті дұрыс анықталады, абайсызда адам өлтіру қасақана болып
бағаланады, себепті байланыстың болуы кінәсінің дәлелі болып есептеледі.
Қасақана адам өлтіруді квалификациялау барысында тек қана қылмыстың
қасақана жасалғанын міндетті түрде анықтамай, сонымен қатар ниетінің
формасын анықтау қажет. Тек осы немесе жанама қасақаналығын анықтаған
жағдайда ғана адам өлтіру шын мәнінде жасалған деген қорытынды жасауға
негіз береді.
Тікелей немесе жанама қасақаналықты ажырату, жауаптылықты
индивидулизациялау үшін, ал кейде адам өлтіруді басқа қылмыстардан ажырату
үшін маңызы бар. Мысалы, адам өлтіруге оқталуды квалификациялау. Осында
жанама қасақаналықтың болуы талданбай, шын мәнінде келтірілген салдар
бойынша жазаланады. “Қасақана адам өлтіру жөніндегі істер бойынша сот
тәжирбесі туралы” 1992 жылғы жоғарғы соттың пленумында адам өлтіруге
оқталғандық тек, тікелей қасақаналықпен жасалуы мүмкін делінген[15]. Заң
әдебиеттерінде тікелеә немесе жанама қасақаналық жөніндегі пікірлер
айтылған. Онда жанама қасақаналық деп, кінәлі өз іс әрекеттерінің бір
салдарының болу мүмкіндігін сезіп қана қоймай, сонымен қатар одан құтыла
алмайтынында біледі. Осыған байланысты тікелей қасақаналықты кінәлі сол
қылмысты жасауға өзінің іс әрекеттерін тікелей бағыттаған[16,94б.].
Қасақана адам өлтіруді квалификациялау үшін маңызы бар, яғни сол
қылмыстын субъективті жағын сипаттайтын жағдай лардың қатарына ниетіп,
мақсатын, сондай ақ адам өлтіру кезіндегі адамнің эмоционалдық жағдайы
жатады. Адам өлтіргені үшін кінәлі адамнің әрекетінің ниеті дегеніміз – сол
қылмысты жасауға итермелейтін себеп. Сондықтанда адам өлтіру қылмысын
квалификациялау жөніндегі мәселені шешудегі ниетін көңілден тыс қалмау
қажет. Бірақ, өкінішке орай заңда барлық уақыттарда ниеті адам өлтіруде
талдаушы белгілі деп тікелей көрсетпейді. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 99-шы бабында ниеті анық
көрсетілген: пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалдану адам өлтіру,
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек
себебі бойынша адам өлтіру тағыда сол сияқты[17].
Егерде осы бапта аталған ниеттер және басқа жағдайлар болғанда осы
баптың 2-ші бөлігі қолданылады.
Ниетіне байланысты адам өлтіру қылмысына субъективті жағына анализ
жасады қасақаналықтың ниеті мен формасы қарым қатынасы туралы сұрақ пайда
болады. Жалпы ереже бойынша адам өлтіру ниеті тікелей қасақаналықта
куәләндырылған. Мысалы, адам бұзақылық немесе пайдақорлық ниеті басшылыққа
ала отырып, көздеген мақсатқа жетеді.
Ниет субъектінің еркін сипаттайды. Кез келген іс әрекет белгілі ниетпен
жасалынады.
Адам өлтірудегі ниеттің мақсаты қылмыстың субъективті жағының белгісі
ретінде ажырата білуі қажет. Мақсаты дегеніміз, қылмыс жасай отырып
кінәлінің тырысатын салдары. Ниеті мен мақсаты заңда ажыратылған және адам
өлтірудің кейбір түрлері квалификациялау үшін маңызы зор. Басқа қылмысты
жасыру мақсатын анықтаса онда ол ауырлататын жағдайларда жасалынған адам
өлтіру деп табылады (ҚК – нің 99 бабы “к” тармағы). Бірақ кейде адам
өлтіруде мақсатымен ниеті бір-біріне тура келуі мүмкін. Мысалы, адам пайда
қорлық ниетімен адам өлтіре отырып, пайдақорлық мақсатқа жетуге тырысады.
Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып жеке
тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатнастар болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында адам өлтірудің түсінігінше қылмыстық
құқықтың классикалық және әлеуметтік мектептерінің өкілдері беріп кеткен
анықтамаға қайта оралу тенденциясы байқалады. Олар адам өлтіруге мынадай
түсінік берген, құқықпен қорғалатын өмірлік мүде . Бұл жерде жынысына,
әлеуметтік жағдайына, діни ұстанымына, денсаулық жағдайына, жүріс тұрысына
және жәбірленушінің басқа да тұлғалық мінездемесіне мән бермейді.
Негізінен обьект дегеніміз заңмен қорғалатын мүде. Қандай да болмасын
қылмыс белгілі бір мүдеге қолсұғады. Кез – келген қылмыстар қоғамға зардап
келтіреді немесе келтіруі мүмкін. Қылмыстың топтық обьектісі болып қоғамдық
қатнастар және олардың қатысушылары болып табылады. Қылмыстық құқықтың
басты мақсаты болып қылмыстық қолсұғушылықтан қоғамдық қатнастарды қорғау
болып табылады. Қылмыстық қолсұғушылықтың обьектісі болып қоғамдық
қатнастардың қатысушылары ретінде (жеке) тұлға болуы мүмкін. Қасақана адам
өлтіру кезінде, кінәлі адамның өміріне тікелей қол сұғады. Өмірге қарсы
қылмыстың, соның ішінде адам қылмысының тікелей болып адамның болып
табылады. Заң ол адамның азаматтығына, ұлтына және нәсіліне, шыққан тегіне
және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен айналасатына, денсаулық ахуалына,
біліміне, және де т.б. жағдайларына қарамай тең түрде бірдей қорғайды.
Адамның туылғаннан өлгенге дейінгі аралығы адамның өмірі болып саналады.
Заң адамды туылғаннан өлгенше қорғайды. Ешкімнің де адамның өмірін қиюға
құқығы жоқ. өмірге қастандық жасау обьектісінің бар – жоғы туралы мәселені
шешу үшін оның (өмірдің) бастапқы және ақырғы кезеңдерін анықтау қажет.
Өлген адамның өлтірілуі мүмкін еместігі ескерілгендіктен жасалған қылмысты
саралауға адамның өлімінің басталу сәтін анықтау мәселесі үлкен мәнге ие
болады. Кейбір авторлар, нәрестенің ананың құрсағынан толық бөлініп шығуы
немесе алғаш тыныс алуын адамның бастапқы өмір кезеңі деп санайды.
Дегенмен көпшілік ғалым – криминалистер шартты бастапқы өмірі деп туу
процесінің өзін, немесе бастапқы физиологиялық тууды айтады. Туу процесі
бастала бергенде адамның өмірін қылмыстық заңмен қорғау керек, - деп
көрсеткен А.А.Пионтковский.
Адам өмірі туралы айтатын болсақ, нәрестенің ананың құрсағынсыз
тіршілік етуін айтамыз. Құрсақтан өзінше тіршілік етуге белгілі бір уақыт
аралығын алады. Нәрестенің құрсақтан тыс өзіндік қызметі бір уақытта
дамымайды (тыныс алуы, қан алмасуы, тамақтануы, есжиуы, және т.б. жайттар).
Адам өмірінің басталу шекарасын анықтау өте қиын.
Аурухана немесе стационарлық перзентхана жағдайындағы құрсақтағы
нәрестенің өмір сүруге қаблеттілігі немесе құрсақтан тыс өмірге жарамды
уақыты, кезі болып тәжірбиеде 7 айлық немесе жоғары жастағыларды санайды.
Ананың құрсағындағы нәресте бұл жаста, дамыған, анық бір қасиетке ие,
қызметшілік органдарының жоғарғы қарқынды дамыған сатысына жеткен, яғни
нәресте ананың құрсағынан тыс өмір сүруге дайын кезі деп көрсетеді.
Осы көзқарас бойынша, құрсақтағы нәрестенің барлық даму сатыларынан
өтіп өмір сүруге дайын кезін адам өмірінің бастапқы кезі деп мойындауға
болады, осыдан кейін бұны жою адам өлтіру деп саналуы мүмкін. Жаңа туылатын
нәрестені адам санасына қалыптастыру үшін ол нәрестені нақты көруі,
физиологиялық туу басталғанша, нақты нәресте туралы көруі немесе елес
мүмкіншілігі адам санасында жаңа субьект немесе өзіндік өмір сүретін адам
ретінде көрініс табуы мүмкін емес.Осыған байланысты ананың құрсағындағы
нәрестеге қарсы әрекет, бірақ құрсақтағы нәрестенің өмірге қаблеті
жетілгені тұлғаның санасына нақты адам өлтіру туралы ой келмейді.
Құрсақтағы 8 – 9 айлық нәрестеге қандай да болмасын құралмен жүктіліктен
әдейі,қасақана айыру үшін жасалған анасының немесе бөгде адамның әрекеті
олардыың саасына тірі адамды өлтіргендігі туралы ой келмейді.
Гроздинский М.М., адамның бастапқы өмірі деп Нәрестенің алғаш тыныс
алуы, немесе алғаш тыныс алмаған бірақ ананың құрсағынан бөлініп шыққан
кезі деп көрсеткен.
Жаңа туылған нәресте өздігімен өмір сүре алмаса да, ананың құрсағынан
толық бөлінген кезі адамның бастапқы өмірі болып саналады.
Шаргородский, нәрестенің алғаш дем алуы немесе, кіндігінің бөлінуі ол
адам өмірінің бастапқы кезі көзқарас ұстануда. Кейбір жағдайлрда, жаңадан
туылған нәресте көзге көрінгенмен біршама уақыт бойы тыныс алмауы мүмкін.
Кіндігінің бөлінуі немесе ананың құрсағынан толық бөлінуі адам өмірінің
бастапқы кезеңі болып табылуы мүмкін. Ананың кіндігімен жалғасқан, бірақ та
алғаш дыбыс берген, жәнеде алғаш тыныс алған жаңа туылған нәресте медицина
тәжірбиесінде көптеп кездесуде. Нәрестенің ананың құрсағынан толық бөлінген
жағдайда немесе жартылай шыққанда оны жоюға жасалған әрекеті қоғамдық
қауіптілік мағынасын өзгертпейді. Осыған байланысты кінәлі нәрестені көріп
және оны жояды. Жоғарыда көрсетілген жағдайда нәресте толық жетілген барлық
керекті сапаға жеткен кезі болып саналады. Дегенмен нәресте әлде болсын
адамның көзіне көрінбесе де, анасының жағдайы, жайы, көзге көрінерліктей
белгілер беруі мүмкін. Жаңа туылып жатқан нәрестені жою адам өлтіру деп
саналуы тиіс.
Тұлғаның санасында, жаңа туылған нәрестеге жасалған қарсы әрекеті,ол,
құрсақтағы нәрестені немесе жүктілікті айыру емес, оның әрекеті жаңадан
туылатын нәрестені өлтіру болып табылады.
Б.С.Утевский, жаңадан туылмақшы нәрестені жою барлық жағдайларда адам
өлтіру болып табылады, - деп санайды.
Сонымен адам өмірінің бастапқы кезі болып физиологиялық тууды айтамыз.
Бұл уақытта нәресте толық жетілген, барлық даму қарқынан өткен, өзіндік
өмір сүруге дайын кезі деп айтуға болады. Жаңа субьект ретінде дайын бір
тұлға деуге болады. Осы уақытта нәрестеге қарсы әрекет адам өлтіру болып
табылуы мүмкін. Осы аралықтан бастап адамда құқық қаблеттілік басталады.
Қылмыстық құқық теориясында және сот тәжірбиесінде адам өлтірудегі
қолсұғу обьектінің өмірінің басталу сәті ретінде физиологиялық туудың
басталуын таниды. Сондықтанда қылмыстық заң туылып жатқан баланың өзбетінше
өмір сүруінінің басталғанына қарамастан адам өмірін оның туылу кезеңінен
бастап қорғайды. Алайда туу кезеңінің басталуына дейін адамның ұрығына қол
сұғушылықты адам өлтіру ретінде қарастыруға болмайды, мұндай жағдайда
кінәлі қылмыстық жауапкершілікке денеге ауыр зақым келтіргені үшін немесе
заңсыз қылмыстық аборт жасағаны үшін жауптылыққа тартылуы мүмкін.
Адамның өмірі анық бір жалғаспалылықты білдіреді. Олай болса адам
өмірінің аяқталуы олда бір процесс.
өмірлік процестің табиғи аяқталуы - өлім болып табылады. Адам өмірінің
тоқтауы нақты бір уақыт аралығын алады, ол әртүрлі кезеңдерден өтеді.
¤мірлік бір ғана процестің тоқтауы өлім болып табылмайды. Мысалы; тыныс
алуының тоқтауы, жүрек соғуының тоқтауы.
Медицина ғылымында өлімді 2 түрлі этапқа бөлген:
1. Клиникалық өлім,
2. Биологиялық өлім.
Клиникалық өлім тыныс алудың тоқтауы немесе жүрек соғуының (жұмысының)
тоқтауын сипаттайды. Клиникалық өлім кезеңінде аз ғана уақыт аралығында
өмірлік процестер оқтамайды айырмасу процестері жалғаса беруі мүмкін.
Клиникалық өлім 5 – 7 минутқа созылады, одан кейін қайтарусыз өлім
кезеңіне өтеді. Қазіргі медицина ғылымының дамуына байланысты клиникалық
өлім келген адамға өміріне қайтадан қалпына келтіріп жатқандары кездесуде.
Клиникалық өлім келген адамға белгілі бір уақыт аралығында адамның өмірін
қайтадан қалпына келтіруге болады. Тоқтаған тыныс алуының қайтадан тыныс
алып кетуі, тоқтап қалған жүрек соғуының соғып кетуіне әрекеттер жасау
болып табылады. Адамға клиникалық өлім әкелу адам өлтіруге оқталу болып
табылады. Клиникалық өлімнің жалғасы ретінде биологиялық өлім болып
табылады. Биологиялық өлім кезінде адамның ми қабының бұзылуы, орталық
жүйке жүйесі қызметінің тоқтауы, организмнің өмірлік функцияларын қалпына
келтіру мүлдем болмай қалуы.
Адам соңғы кезі болып биологиялық өлімді айтамыз. Қателесіп тірі адамға
балап өлген адамға қолсұғуды ( физиологиялық немесе биологиялық өлім
басталған соң ) адам өлтіруге оқталу деп санау қажет. үміттен айырылған
наухас адамды және өзін - өзі өлтіруге тілек білдірген адамды өлтіруге заң
қарсы. Адам өмірін сақтау үшін дәрігер барынша күресуге міндетті. әрбір
азаматтың өмірі қылмыстық заңмен бірдей қорғалады. Адамның жеке тұлғалық
қасиеттері қылмыстық құқық ғылымына және әділ сот органына әсер етпеуі
тиіс. Тәртібі жақсы адамның да жаман адамның да өмірі бірдей дәрежеде, бұны
қылмыстық заң ескеруі міндетті емес. Осыған байланысты бұл жағдай қоғамдық
қауіптілік дәрежесін анықтағанда, қылмысты ашу және мативін анықтағанда
ескерлуі мүмкін. Адам өлтіру қылмысының жәбірлеушісін зерттеу, маңызды
криминологиялық мәселе болып табылады. Осы қылмыстың не себептен істелуін,
жағдайын, қылмысты жасауға не итермелегендігі, және де осы қылмысты
болдырмау үшін шара қолдануда маңызы өте зор.
Қылмыстың обьективтік жағы – бұл қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатнасқа қоғамға қауіпті қолсұғушылық, болған оқиғаның сыртқы көрінісін
бейнелейтін, субьектінің қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздігімен
басталып және қылмыстың салдарымен аяқталатын процесс болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағының белгілері:
1. Субьектінің қоғамға қауіпті әрекеті ( әрекет немесе әрекетсіздік )
2. Қылмыстық салдар ( нәтиеже )
3. Қылмыстық нәтиежемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс
4. Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уақыты, орны
Адам өлтірудің обьективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін.
Адам өлтіру негізінен көбінесе әрекет арқылы жүзеге асырлады. Яғни белсенді
әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Адам өлтіру қылмысының обьективтік жағы
деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік ) болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды
алғышарттары болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық
жауаптылықтың негізі деуге болады.
Адам өмірін физикалық немесе психикалық ықпал ету арқылы айыруға
болады. Адам өмірін күш қолданып та ( жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т.б. ) психикалық ықпал жасап та ( қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап
таратып, т.б. ) айыруға болады.
Қоғамда көптеп кездесетін адам өлтіру қылмысы белсенді әрекет ету арқылы
жасалады. Тәжірбиеде адам өлтірудің түрі ретінде күш қолданып адам
өлтірулер көптеп кездесуде. Яғни кінәлі жәбірленушінің оқпен атылатын және
суық қаруды, өзге де заттарды пайдаланумен, уландыру, жарылыс жасау, басқа
да әдістерді қолдану арқылы өмірін қияды. Адам өлтіру қылмысы кінәлі өзінің
білегінің күшімен немесе қандай да болмасын құралды пайдалану арқылы
жасалуы мүмкін. Кінәлі өзінің білек күшін қолданып адам өлтіру ол қолымен
қылқындырып өлтіру, ұрып – соғып өлтіру және де т.б. айтуға болады. Бұндай
қылмыстар алдың – ала ойластырылмаған және табан асты бола қалған адам
өлтіруде кездеседі. Әр түрлі құралдарды (кастет, кинжал, у пышақ ),
механиздерді ( қару, тапнаша ) қолдану арқылы жасалған адам өлтіруді,
кінәлі тұлғаның әрекетінің негізінде адам өлтіру деп қарастыруымыз қажет.
Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да
болуы мүмкін. Әдетте жүрек – қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап
шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен адамды өмірінен айыру жиі
кездеседі.
Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандарымен әдістерінің
көбейе түсуінің нәтиежесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру
мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде. Кінәлінің психикалық әрекеті
жәбірленушіге бағытталады, дегенмен бұл жәбірленушінің жеке денсаулық
ахуалы, қалпына байланысты. Қылмыскер жүрегі ауыратын адамға инфарктқа алып
келетін қасақана мәліметтер айтуы арқылы жәбірленушінің өліп кетуіне әкеліп
соғады. Өзінің қылмыстық жоспарын орындау үшін жан ауруына ұшыраған немесме
жасөспірім қолданған, есі дұрыс және белгілі бір жасқа жеткен қылмыс
субьектісі болуы мүмкін. Олай болса, өмірге қарсы қылмыстың көрініс табуы
немесе жәбірленушіге тікелей әсер ету арқылы нәтиежесінде оған өлім келуі,
немесе тек басқа күш қолдану арқылы жәбірленушіге өлім әкелуін айтамыз.
Адам өлтіру қылмысы тек белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен
қатар әрекетсіздік арқылы жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда
болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша
тұра алатын және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және және өлімге жол береді. Әрекетсіздік жолымен
адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз міндетін орындамауы
нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы. Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын
– алу міндеттемелері жүктелген болса, онда адам өлтіру кінәлінің
әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда қандай да бір обьективтік
және субьективтік алғышарттар болуға тиіс: заң бойынша – туыстық жақындығы,
кәсіби борышы, жасасқан шарт бойынша міндет артылуы және ол міндетті
орындай алатын мүмкіндік болуы тиіс. Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі
әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (өлтіру
мақсатында шешсі жаңа туған сәбиді тамақтандырмайды немесе олардың өмірін
сақтап қалу үшін өзге де шаралар қолданбайды), қызметтік жағдайына немесе
кәсіби міндеті негізінде (жас баланы шарт бойынша бағып, күтуге
міндеттенген күтуші, баланы қараусыз қалдыру негізінде оның өліміне алып
келген болса), өздігінен жүріп – тұра алмайтын және өздерінің табиғи
қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата – аналардың
олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы
мүмкін. Бұл жағдайларда қылмыстық әрекетсіздік үшін жауап береді. Көп
жағдайларда адам өлтіруді жасау тәсілдері қылмысты саралауға әсер етпейді.
Бірақта адам өлтірудің кейбір түрлерін әрекет немесе әрекетсіздік тәсілдері
қылмысты саралауға әсер етеді. Адам өлтіру тәсілдері әрқилы. Кейбір
жағдайларда тәсіл адам өлтірудің сараланған түрін құрайды (қылмыстық
кодекстің 99-бабы бөлігінің тармақтары). Ол, көбіне, жаза тағайындағанда
ескеріледі. Қылмыстың обьективтік жағы сондықтан қылмыскердің ойы мен
мақсаттарына баға беруде, оны субьективтік жағынан бағалағанда басты
критерий болып табылады. Осыған орай қылмыстық істі тергегенде немесе сотта
қарағанда ең алдымен қылмыстың істі обьективтік жағы орнықтырлады және тек
қана соның негізінде қылмыстың субьективтік жағы белгіленеді, қылмыстық заң
тиым салған қоғамдық қауіпті іс - әрекет жасаған адамның ойлары, ниеттері
мен мақсаттары жайлы қорытынды жасалады.
Қоғамға қауіпті әрекет
Қоғамға қауіпті әрекет немесе қоғамға қауіпті әрекетсіздік барлық
қылмыстардың міндетті белгісі болып табылады. Соның ішінде қылмыстық іс -
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) обьективтік жағының аса маңызды нышаны
болып табылады. Әрекет сырт жағынан адамның белсенді мінез - құлқымен
айғақтайды. Бұл жағдай әрдайым дене қозғалысынан көрініс береді, ал мұндай
қозғалыс әдетте бірнеше дене қозғалысын біріктіреді (мысалы: адам
өлтірушінің тапаншамен оқ атуы көздеумен, одан тапаншаның шүріппесін басып
қалумен байланысты дене қозғалыстарынан тұрады.) Қоғамға қауіпті іс -
әрекет болып қылмыстық заңмен қорғалатын обьектілерге зиянын тигізетін,
болмаса залал келтіруге тікелей қауіп төндіретін әрекет саналады. Егер де
іс - әрекеттер қоғамға қауіпсіз болса, онда олар қылмысты әрекет деп
танылмайды, және де қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Әрбір қылмыстық іс
- әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстық заң қорғайтын обьектілерге оларға
елеулі зиян келтіруі немесе зиян келтіру тікелей нақты қауіп төнуі мүмкін.
Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі еркін білдіретін іс- қимылы болып
табылады. Адам іс – қимылының сыртқы өмірдегі процестерден айырмашылығы,
оның (адамның ) саналы, бір мақсатты көздетін сипатты көрсетеді. Қылмыстық
әрекет – бұл тұлғаның сыртқы көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни сол
адамның өзінің сыртқы денеқозғалысы және адам санасымен бақылануы арқылы
жүзеге асырлуын айтамыз. * Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның сыртқы
көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни тұлғаның белгілі бір әрекетті
саналы түрде істемеуі, демек бұл әрекетті істеу міндетті немесе орындауға
мүмкіндігі болған жағдайда. Белсенді әрекет немесе әрекетсіздік жолы арқылы
қасақана адам өлтіру жасалуы мүмкін. Қандай да болмасын адам өлтіру
қылмысының жасалу әрекеттері әртүрлі. Кінәлі адам өлтіру кезінде тек қана
өзінің білек күшінің көмегімен жәбірленушіге қаза келтіруі мүмкін.
(мысыалы: қолымен қылқындырып өлтіру, аяғымен немесе қолымен соғу, жардан
итеріп жіберу және т.б. ) Кінәлі адам өлтіру үшін жеңілдірек болуы үшін
әртүрлі құалды қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. ( мысалы:
жәбірленушіге пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі
мүмкін.) Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ
оған қуатты күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін.
(мысалы: тапаншамен ату, у мен улау , өртеу және т.б. ).
Сонымен қатар психикалық әрекет ету арқылы жәбірленушіге қаза
келтіруге болады. Бәрінен бұрын бұл жәбірленушіге тікелей психикалық
әрекетін айтамыз. Адамға күшті психикалық әрекет психикалық жарақат әкелуі
нәтиежесінде терең психикалық уайымдау нәтиежесінде болатын оған қаза
әкеледі. Адам өлтіру қылмысы кезінде әрекетсіздігі үшін жауаптылық туындауы
ол тұлға белгілі бір әрекетті істеуге міндетті немесе істеу мүмкіншілігі
болған жағдайда, яғни істемегені үшін оны айыптайды. Кінәлінің қоғамға
қажетті әрекеттердің істеу міндеттерінің туындауы мысалы: Дәрігер өзінің
міндетін орындамауы
1. Адамдардың арасындағы жеке қатынастар бойынша;
мысалы: жас баланы міндеттемесіне алған тұлға өз міндеттемесін орындамауы
2. Шарт бойынша;
3. Заң немесе басқа да нормативтік акт бойынша;
4. Тұлғаның қызметтік немесе кәсіби міндеттері бойынша;
мысалы: өзін - өзі күте алмайтын адамды (соқыр) күтуге шарт жасасқан адам
міндеттемесін орындамауы
5.) Кінәлінің жеке міндеттемелері бойынша;
мысалы: кінәлі жәбірлушіні қауіпті жағдайға қалдырған жағдайда және оны
құтқару үшін ешқандай шара қолданбауын айтамыз
Кінәлінің әрекет етуінің негізгі бағалау мүмкіншілігі субьективтік
критерилері:
Сол адамның (кінәлінің ) білу мүмкіншілігі, білімі, дәрежесі, тәжірбиесі,
денсаулық жағдайы, сол нақты қалыпты жағдайда әрекет етуге талап етуі
бойынша жоғарғы белсенді әрекет етуге мүмкіншілігін бар - жоғын ескеруі
керек.
Адам өлтіру обьективтік жағының келесі белгісі қылмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылады. Қылмыстық салдар - бұл қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас және оның қатысушыларына қылмыстық
әрекет немесе әрекетсіздікпен обьектіге келген нақты дәл немесе басқа да
зардап. Қылмыс көптеген зардаптар әкелуі мүмкін. Адам өлтіру қылмысы,
мысалы, адамға өлім келтіреді, бірақ та жәбірленушінің жақындарына маңызды
моральдық, ал кей кездерде материалдық залал келтіреді. Нақты қолсұғу
обьектіге келген зардап салдар құрам элементі болып табылады. Қалған
зардапты салдар құрамнан тыс болып саналады. Қасақана адам өлтірудің
зардапты салдардың бәрінен, адамға өлім келуі қасақана адам өлтірудің құрам
элементі болып табылады.
Салдар - бұл материалдық сипатта ол нақты және анық жәбірленушінің
өлімі. Бұндай салдардың келмеуі қылмыстың аяқталғандығын жоққа шығарады.
Қоғамға қауіпті зардаптың адам өлімінің болуы – бұл қылмыстың обьективтік
жағының міндетті нышаны. Адам өлтірудің барлық түрлері жәбірленушінің
өмірін жоюға келіп тіреледі. Адам өлтіру қылмысы материалдық құрамға
жататын қылмыс болып табылады. ¤мірді айыруға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз береді.
Адам қаза таппаса бұл қылмыс аяқталған болған болып саналмайды. Адамға өлім
келмей қылмыстық салдар жоқ санауға негіз береді.
Себепті байланыс - материалдық қылмыстардың обьективтік жағының нышаны.
Жеке адамның қоғамға қауіпті зардаптардың туындағаны үшін жауаптылығы
зардаптар ол жасаған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікпен себепті
байланыста болғанда ғана келтіруі мүмкін. Себепті байланыстардың
обьективтік мән - жайының қылмыстық құқық үшін де айтарлықтай маңызы бар.
Себепті байланыс қылмыстық құқықта қылмыстың обьективтік жағының элементі
ретінде қоғамға қауіпті әрекетпен (әрекет немесе әрекетсіздік) және келген
залады салдардың (қылмыстық нәтиеже) арасындағы байланысты айтамыз. Себепті
байланыс қасақана адам өлтірудің құрамын талдау кезінде маңызды белгісі
болып табылады. Тұлғаның әрекет немесе әрекетсздігі және жәбірленушінің
өлім келуі арасындағы себепті байланысты анықтау адам өлтіру үшін қылмыстық
жауаптылықтың қажетті мән - жай болып табылады. Себепті байланыстың болмауы
адам өлтіру құрамын жоққа шығарады. Себепті байланыс обьективтік
байланыстың нысандарының арасынан бірі болып табылады.
Себепті байланыс - бұл бір немесе бірнеше құбылыстардың (себеп) өзара
әрекеттесуімен туындайтын басқа (салдар) құбылыс. Себепті байланыстағы
қылмыстық салдар болып уақыт өте осы нәтиежеге алып келетін әрекеттермен
(әрекетсіздіктер) себеп саодардан әрқашан да ерте пайда болады.
Себеппен салдардың арасындағы уақыт әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ ол қылмыс
құрамының бары немесе жоғы екендігін жөніндегі мәселені шешуге әсер
етпейді. Себепті байланыс егер тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі
кезінде нақтылы зиянды салдардың туындау мүмкіндігін қалыптастырса ғана
қылмыс құрамының элементі болып табылады.
Адам өлтірудің нышаны ретінде - айыптының іс - әрекеті мен жәбірленушінің
өлімі арасындағы себептік байланыс. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет
жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткенннен кейін жүзеге
асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен
субьектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстың
болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себептік байланыс
болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауап береді. Кінәлінің
әрекеті немесе әрекетсіздігі мен жәбірленуші өлімі арасындағы себепті
байланыта бұл қылмыстар бойынша міндетті болады. Қарастырып отырған қылмыс
жәбірленушінің өлімі туындаған кезде ғана аяқталған деп саналады. Және де
өлімнің бірден немесе біраз уақыт өткеннен кейін туындауы маңызды емес.
Адам өлтіру ретінде адамды заңға қайшы өмірінен айыруды тани аламыз.
Қылмыс нәтиежесінің кездейсоқ емес, айыпты әрекетінің зардабы болуы
міндетті шарт. Адам өлтіру - басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіруді
айтамыз. Егер адам заңды жолмен өлтірсе, ондай әрекеттерге өлім жазасына
кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен асып кетпей қол сұғушыны
өлтіру (қылмыстық кодекстің 32 бабы), қауіпті қылмыскерді ұстаған кезде оны
лажсыздан өлтіру (қылмыстық кодекстің 33 бабы) Өлтіруге тікелей оқталу
айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал
өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адамға нақты зиян келтірген үшін
ғана жауап береді (мысалы, қасақана денсаулыққа зиян келтіргені үшін )
жатқызуға болады. Қасақана адам өлтіру қылмысының көрсетілген көзқарасын
жариялай, мынадай қорытындылауға болады, субьектінің әрекеті
(әрекетсіздігі) өлімнің себебі болып табылады тек мына жағдайда, егерде
олардың жасауының оның (зардаптың) туындауына нақтылы мүмкіншілік туғызған
жағдайда.
Қасақана адам қылмысының обьективтік жағының мәселесін зерттеуде орны мен
уақыты, тәсілі мен құралы, қылмыстың барлық орналасу жағдайынына жеткілікті
зерттеуге көңіл бөлу қажет. Көрсетілген мән - жай қылмыстың обьективтік
жағының өзіндік белгісі болмайды. Дегенмен бұл мәселелерді адам өлтіру
қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалауға толық мүмкіндік береді, және де
оны жасаудың тәсілінің обьективтік шартын құрады. Қасақана адам өлтірудің
жасалуының уақытын зерттеу мәселесі маңызды маңызы болып табылады. Қылмыс
іс уақыты қылмыс құрамының нышаны ретінде қылмыс жасалатын белгілі бір
уақыт кезеңі болып табылады. Көпшілік қасақана қылмыстар кешке және түнде
жасалады. Адам өлтіру қылмысының жартысы кешадамн жасалады. Сонымен қатар
көпшілік қылмыстар (мысалы: ұрлық қылмысы ) адамнан жасырын жерде жасалады.
Адам өлтіру қылмысының орнына келетін болсақ көп жағдайда жеке жағымсыз
қатнас негізінде ғимараттардың іштерінде жасалады. Қылмыс істелген жер -
қылмыс жасалған белгілі бір аумақ. Қылмыс жасаудың тәсілі деп анықталған
қылмыскердің қолдануының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулердің жалпы сипаттамасы
1.1 Адам өлтірудің түсінігі, түрлері, оның белгілері және
оларды саралау
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.2 Ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларсыз
адам өлтіру (ҚР ҚК 99 бабының 1
бөлігі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Ауырлататын жағдайда адам өлтіру
(ҚР-ның ҚК-нің 99- бабының 2 – бөлігі)
2.1 Адам өлтірудің құрамын субъективті жағынан ауырлататын
мән-жайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 27
2.2 Адам өлтірудің құрамын объективті жағынан ауырлататын
мән-жайлар...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...38
3 Кейбір жеңілдететін жағдайда адам өлтіру
3.1 Жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру (101-
бап) ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған
адам өлтіру (102- бап) ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Абайсызда адам өлтіру (103-
бап) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Ата заңының 1-бабында: Қазақстан
Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп атап көрсетілген[1]. Осы аталған ережелерге сәйкес адам,
оның құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық іс-әрекеттерден қорғау
қылмыстық құқықтың да басты міндеттері болып табылады. Демократиялық
зерттеулер нәтижесі әлем халықтарының басым көпшілігі, мерзімнен бұрын
қайтыс болатынын көрсетіп отыр. Бізді қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған
адамның мерзімінен бұрын өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені адам өлімі
жақын туыстарына бауырларына, бүкіл қоғамға ауыр соғады.
Күш көрсетумен туған өлім ең алдымен соғыс салдарынан болады. Қазіргі
демография ғылымы, жалпы жердің жатысынан көп тұрғыны мезгілінен бұрын
қайтыс болады екен. Бізде қазіргі жағдайда күш көрсетумен туған адамның
мерзімінен бұрынғы өлімі көп толғандырып отыр. Өйткені, мұндай өлім өлген
адамнің туыстарына, жақын адамдарына, сондай – ақ бүкіл қоғамға ауыр
соғады.
Тақырыптың өзектілігі. Адам өлімі көбеюде. Бұрыңғы тарихта азаматтық
соғыс барысында аштық пен тоталитарлық режим репрессиясынан 20 миллион
адамдар қайтыс болған. Кейінгі мәліметтер бойынша Отан соғысы жылдарында
КСРО 20 миллионға жуық адамдарын жоғалтып алды, ал оның ішінді 14
миллионы бейбіт тұрғындар. Бірақ соғыстан да кейін адам өмірі бағаланған
емес. 1945 жылдың бірінші қыркүйегінен бастап 1921 жылға дейінгі бейбіт
кезеңде қарулы күштер қатарында 310 мың адам қайтыс болған, былайша
айтқанда еш нәрсе үшін емес. Дүниежүзілік денсаулық сақтау (ВОЗ)
мәліметтері бойынша бұрынғы КСРО территориясында травматизм мен күш
көрсету ерекше қатал болған, ал біз дүние жүзі бойынша бірінші екенбіз.
Соның ішінде Ресей көптеген салыстырмалы көрсеткіштер бойынша ТМД – ның
басқа елдерінен озып келеді екен.
Адам өлтіру барлық елдерде заң бойынша өте ауыр қылмыс болып келеді. Ол
адамның өміріне қол сұғады, қауіп төндіреді, ал адамның өмірі оған тек бір
рет берілгендіктен, адам өмірін қылмыстық құқық бойынша қорғауды күшейтуді
талап етеді. Тергеу мен сот тәжірибесінде көрсетілгендей адам өлтіру және
заң бойынша дәрежелеудің барысында көбінесе қиындықтар тудыратын
қылмыстырдың қатарына жатқызады[2,29б.].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Адам өлтірудегі квалификациялау
барысында пайда болған көптеген мәселелер, сол қылмыстардың жасалудың түрі
жағдайларының бар екенің, сондай-ақ есепке алуға тиісті белгілердің күрделі
екендігін білдіреді. Осы айтылған жағдайлардың жұмыстардың мазмұнына
сәйкес келеді. Біз сол қылмыстар үшін жауапкершілікті жеке даралаудың және
адам өлтірулерді квалификациялаудың түрлі аспектілерін қарастырамыз.
Жұмыста адам өлтіруі жөніндегі Қазақстан заңының дамуы, Қылмыстық
Кодекс бойынша олардың шарттары, қылмыс құрамы белгілерінің мағынасы, адам
өлтіруді дәрежелеудің айыптауға тәуелділігі көрсетіледі. Осының негізінде
адам өлтірудің әр бір түрін квалификациялаудың ерекшеліктері танылады,
қылмыстық заңды іс жүзінде қолдану бойынша нақты нұсқаулар жиналды және оны
келешекте жақсартудың жолдары көрсетілген. Бұл жұмыста адам өлтіруді өзін-
өзі өлтіруден, адам өлтіру өзін-өзі өлтіру дейін жеткізуге сондай ақ, өлім
тудыратын басқа қылмыстарды өміріне қасақана қылмыстардан ажыратуға көп
көңіл бөлінеді. Кеңес үкіметі кезінде шақырылған қаулылар кезде күш
жоғалтқаны бізге толық түсінікті. Біздің пікірімізше, ондағы ережелер кеңес
беру сипатында ғана қалды[3,3б.].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егемен еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген
алғашқы жылдары ақ адамның өміріне қол сұғатын әрекеттермен қауіп
төндіретін әрекеттерге, қоғамға қауіпті қылмыстарға қарсы шешуші күрес
жүргізіп келеді. Адам өлімі үшін жауапқа тарту - қылмысты істегі күрделі
проблемалары болып саналады, ол ежелден – ақ ғалым заңгерлердің назарын
аударып келеді. Адам өлтіру қылмысына байланысты заңдылықтарды дамытуға
Э.Ф.Побегайло, М.И. Вадеев, Н.И.Загородников, С.В. Бородин, В.Н.Кудрявцев,
И.О.Портнов, Б.С.Волков, М.К.Аниянс, Н.С.Таганцев, Е.И.Терентьев,
А.А.Пионтковский, М.Д.Шаргородский, А.В.Наумов, И.Н.Даньшин, Н.Ф.Кузнецова,
А.Блумба, А.Н. Агыбаев, С.Х.Жадбаев, Н.Ф.Поленов, Р.T Нұртаев,
Е.О.Алауханов, А.М.Мамытов, М.И. Якубович т.б. ғалымдар
көптеген үлес қосты.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Бұл жұмыста жас, егемен Қазақстан
Республикасының ата заңы, одан туындайтын қылмыстық құқылық заңдары,
сондай ақ кеңес үкіметі түрысында белгіленген әлі де пайдалануда жүрген
Қылмыстық Кодекстерді әдістемелік негіз ретінде алдым.
Алыстағы және жақындағы шетелдік арнаулы әдебиеттер, философиялық,
әлеуметтік, психологиялық ғылыми зерттеулер кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. зерттеудің құрылымы.зерттеудің құрылымы.
зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы.
зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы.
зерттеудің құрылымы. зерттеудің құрылымы.Менің бітіру жұмысым кіріспеден,
үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде Қазақстан
Республикасының құқық саласындағы адам өлтірудің түсінігімен түрлері,
екінші бөлімде адам өлтіруге жауапкершілікті жеке даралау және ауырлататын
жағдайларда қасақана адам өлтіру, үшінші тарауда жеңілдететін жағдайдағы
қасақана адам өлтіру, адам өлтірудің объективті құрамын сипаттайтын
ауырлататын және жеңілдететін белгілерін ескеретін адам өлтіру,
абайсыздықтан адам өлтіру жөнінде сөз болады.
1 Қылмыстық құқықтағы адам өлтірулердің жалпы сипаттамасы
1. Адам өлтірудің түсінігі, түрлері, оның белгілері және оларды саралау
маңызы
Заң саласында кейбір қылмыстарға анықтама берілмеген (мысалы: алып-
сатарлық). Бір жағынан қарасақ, бұған анықтама берудің қазеті жоқ секілді,
өйткені адам өлтірудің өзі анықтама. Бірақ бұл түсінік тұрмыстық өмірде
қылмыстық заңды сипаттамасын ашып бере алмайды. Қылмыстық заңында мағынасы
бойынша адам өлтіру түсінігі өте ауыр аумақта көрсетілген, адам өлтіргеніне
байланысты жауапқа тарту үшін сол қылмыстың жасалғанын дәлелдейтін
белгілері болуы қажет. “Адам өлтіру” термині XІX ғасырдың екінші
жартысында пайда болды[4,23б.].
“Адам өлтіру” түсінігі адамның өмірі мен өлімі тығыз байланысты,
сондықтан өмір мен өлім түсінігінің мағынасын анықтамай адам өлтіру
анықтамасы туралы сөз ете алмаймыз.
Биологиялық көзқарас бойынша адамның өмірі үздіксіз зат алмасуда,
тамақтанудан және сыртқа шығарудан тұратыны белгілі. Осы қызметтердіің
бітуімен адамның өмірі де аяқталады. Адамның өмірінің шегін анықтау үшін
осы сөздің мағынасы зор. Өмірдің пайда болуы босану процесінің бастауымен
тығыз байланысты. Ал өмірдің аяқталуын табиғи және қашып құтыла алмайтын
түрлі организмнің қартаюының нәтижесінде физиологиялық өлімі[5,118-124б.].
Медицина саласында өмірдің басталу кезеңі жөніндегі мәселе талданып
келеді. Кейбір авторлардың көзқарасы бойынша адамның өлімі тыныс алумен
жүрек ұрысы тоқтаған кезінен басталады деп есептейді. Ал басқалардың ойынша
жүрек қағысы өмірдің абсолютті дәлелі емес деп есептейді.
Бас миында және орталық нерв жүйесінде органикалық өзгерістер пайда
болған кезінен бастап адамның өлетіні даусыз қабылданған. Осы өзге істердің
басталғанына дейін адамның өлімі клиникалық деп аталады. Клиникалық өлім
пайда болғаннан кейін тыныс алумен жүрек қағысын қайта орнына келтіріп,
адамды өмірге қайтарған жағдайлар да кездеседі. Әсіресе, медициналық ғылым
мен реанимотология саласындақы тәжірибенің жетіліп дамыған соңғы
жылдарында оның бір кезеңді құбылыс деген ұғым өзгерді.
Адамның шын мәнінде өлгенін тек биологиялық өлім ғана ойландырады,
яғни, қайта орнатылмайтындай организмнің жойылуы, жүрек қызыметі тоқтағанда
ірі артериялардағы пульсация жойылғанда тыныс алу, орталық нерв жүйесінің
функциясы тоқтағанда. Осы аталған белгілер тұрақтанғаннан кейін 3 минут
өткен соң биологиялық өлім басталады екен[6,57б.].
Адамдардың кейбіреулері ауруға немесе күш көрсету әрекетімен байланысты
өз уақытынан бұрын патологиялық өлімі нәтижесінде қайтыс болады.
Патологиялық өлімде күш көрсету түрінің бірі – адам өлтіру де жатады.
Құқылық тәртіп бойынша өмірін қиюдың, бақытсыз жағдайдың, өзін-өзі
өлтірудің, адам өлтіруден айырмашылығы Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімімен
белгіленгендей құқыққа қарсы әрекет болып табылады. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы N 7
қаулысы қорыта келгенде адам өлтіру дегеніміз – Қылмыстық Кодекстің ерекше
бөлімімен қарастырылған басқа адамның өміріне қол сұғып, оған өлім
келтіретін кінәлі қылмыс[11].
Адам өлтірудің түрлері: қасақана және абайсызда. Қасақана адам
өлтірудің өзі: ауырлататын жағдайда жасалынғандар, қажетті қорғану шегінен
асып жасалынғандар болып бөлінеді.
Қылмыстық Кодекстің 99-бабына сәйкес ауырлататын жағдайда жасалған адам
өлтіруге жататындар: [11]
1. Адам өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру.
2. Адам өлтіру:
А) Екі немесе оданда көп адамдарды өлтіру;
Б) Осы адамдардың қызыметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби
немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның
жақындарын өлтіру;
В) Дәрменсіз жағдайда екендігі белгілі адамды ұрлаумен не адамды
кепілге алумен ұштасқан адам өлтіру;
Г) Жүкті екендігі белгілі әйел адамды өлтіру;
Д) Аса қатыгездікпен жасалған адам өлтіру;
Е) Көптеген адамдардың өміріне қауыпты тәсілімен жасалған адам өлтіру;
Ж) Ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлтіру;
З) Пайда табу мақсатымен сол сияқты жалданып адам өлтіру;
И) Бұзақылық ниетпен адам өлтіру;
К) Қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен жасалған,
сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану
әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру;
Л) Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе арыздық не
қанды кек сияқты себебі бойынша адам өлтіру;
М) Жәбірленушінің мүшелерін немесе тәнін пайдалану мақсатымен жасалған
адам өлтіру;
Н) осы кодекстің 97-100 баптарында көзделінген әрекеттерді де
қоспағанда бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру.
Қылмыс құрамы туралы жалпы ілім-тұлғаның іс - әрекетінде нақты қылмыс
құрамының бар не жоқ екендігін анықтауда негіз болып табылады.
Қылмыс құрамы жөніндегі жалпы ұғымның негізінде ғана заңға сәйкес
жасалған жұмысты талдау үшін қажетті жеткілікті анықтама алуға болады.
Қылмыстық жауапқа тарту және дұрыс талдау жүргізу үшін қылмыс құрамының
әр бір белгісіне жан жақты анализ жүргізу қажет. Мұндай анализді жеңіл-
желпі жүзеге асыра салу қате шешімдерге әкеп соғады[9,60б.].
Атап айтқанда, тек осыған байланысты кейбір тұлғалар негізсіз жауапқа
тартылатын жағдайлар көптеп кездеседі. Ал кейде кінәлінің іс-әрекетінде шын
мәніндегі қылмыс құрамы бекітілмей, қылмыс дұрыс талданбаған болып шығады.
Адамның өміріне қол сұғатын қылмыстар үшін жауапқа тарту және оларды
дәрежелеудің өзара тығыз байланысты, өйткені қылмыстық жауаптылыққа
Қылмыстық Кодекстің 99-102 баптарында қарастырылған адам өміріне қарсы
қылмыстардың құрамы бар болғанда ғана тартылады. Адамның өміріне қарсы
қылмыстардың объектісі басқа адамның өмірі. Адам өмірі қоғамдық сипатта
болады, ал оны қорғау қоғамға үстемдік ететін қатынастармен анықталады.
Адамның өмірі қоғамдық қатынастардың ажырамас бір бөлігі, сондықтан адам
өлтіру қылмысының объектісі болып адамның өмірі мен оны қорғауда қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар.
Адам өлтірудегі объект, осы қылмыстың қоғамға аса қауіптілігін
көрсетеді. Оның қауіптілігі мынандай, яғни адам өмірінен айырылады. Ал
адамның өлімі, келтірілген залалды қайта орнына келтіру мүмкіндігін жояды.
Егер кейбір қылмыстарды жасауда келтірілген залалды толығымен немесе
белгілі бір мөлшерде өндірілетін болса, ал адамды өмірінен айыруда туған
салдарды жою мүмкін емес. Мұндай жағдайда зиян тек жәбірленушіні өмірінен
қию мен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар ауыр моральдық залал
келтіреді[10,69б.].
Адам өлтіру қылмысының объективтік жағы басқа адамды өмірінен айыру.
Адам өлтіру әрекеті немесе әрекетсізді жолымен жасалуы мүмкін. Көбінесе
басқа адамдардың маңызды мүшелерін анатомиялық саулығына немесе
функцияларын бұзуға бағытталған әрекет жолымен жасалады. Ол күш көрсетумен
немесе психикалық әсер ету салдарынан жасалады. Осы жерде еске алатын
жағдай, психикалық жарақаттың өзі жүрекке немесе сосудтық жүйесі ауыратын
адамдарға өлім әкелуі мүмкін. Осындай адамге, яғни оның ауру жағдайы
хабардар болған адамның психикалық жарақат тигізуі яғни, адамды өмірінен
айыру мақсаты бар болған жағдайда адам өлтіру қылмысы болып танылуы
тиіс[11,157б.].
Адам өлтірудің объективті жағын талдауда әрекет немесе әрекетсіздік
қылмыстың тек сыртқы белгісі болып табылады, оны есепке алу қажет. Бұл
дегеніміз, оның қоғамға қауіптілігін адамның өлімінен тұрады. Қылмыстық іс-
әрекеттердің нәтижесінде өлімнің болуы адам өлтірудің міндетті түрдегі
белгісі болып табылады. Ал кінәлінің әрекетсіздігінің нәтижесінде сондай
салдардың болмауы, қылмысты аяқталған деп есептеуге жол бермейді. Егер адам
өлтіруге дайындық және оқталғандық мән жайлар бар болғанда Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодекспен квалификацияланады.
Адам өлтірудегі объективті жағының ендігі белгісі - жәбірленушінің
өлімімен кінәлінің әрекетінің (әрекетсіздігінің) арасындағы себепті
байланыс болып табылады. Қылмысты іс пен жәбірленуші өлімінің арасындағы
себепті байланыстың болмауы, өмірдің қиғаны үшін қылмыстық жауаптылықты
толығымен жояды немесе басқа іс бойынша квалификациялануға жатады.
Адам өлтірудегі объективті жағынан басқа белгілерінен айырмашылығы,
себепті байланыс әр уақытта да айқын емес. Адам өлтіру жөніндегі істер
бойынша осы белгіні табу іс жүзінде қиыншылықтарға әкеліп соғады, яғни,
көбінесе адам өлтіру жасалған нақты жағдай есепке алынбайды. Адам өлтіру
жөніндегі әрбір іс бойынша жәбірленушінің өлімі адам өлтірілген нақты
орында белгілі іс-әрекеттердің салдары болып табылады, яғни соны анықтау
қажет.
Бұл адам өлтіру қылмысының субъектісі Қазақстан Республикасының заңы
бойынша қылмыстық құқық бойынша 14 жасқа толған есі дұрыс азамат[12].
Бірақ жас мөлшерінің есінің дұрыстығы субъективті жағынан белгілері
қатарына жатқызылмайды. Олар тек қылмыстық жауапкершілікке тартудың
шарттары болып табылады. Орыс ғалымы А.Н. Трайнииннің айтуынша[13,78б.],
жасының мөлшерімен есі дұрыстық қылмыстың жауапкершіліктің субъективтік
шарттары ғана болып табылады, яғни қылмыстық заң қылмыскерлерді сол белгілі
жасқа жеткенімен есі дұрыс дегеніне жазаламай, тек сол белгілердің жас
мөлшеріне жетті және есі дұрыс деген шартпен оны қылмыс жасағаны үшін
жазалайды делінген.
Адам өлтіру қылмысының субъективтісіне қатысты жоғарыда көрсетілген
басқа да заң ешқандай шаралар көрсетпеген. Заңда осы қылмыстың
квалификациялауға әсер ететін адам өлтіру субъектісінің жеке белгілерін
ғана атап көрсеткен. Мысалы, бұрын қасақана адам өлтірген адамның қайта
адам өлтіруі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 99 бабының
*Н * тармағында қарастырылған. Адам өлтірудің субъектісі болып осы бапқа
сәйкес заңда көрсетілген азамат бола алады. Жаңа туылған баланы
жеңілдететін жағдайда өлтірудің субъектісі сол баланы туған оның анасы
болуы мүмкін.
Адам өлтірудің субъективтік жағы субъектінің өзінің әрекетімен
жәбірленушінің өліміне психикалық қатынасымен сипатталады.
Адам өлтіру қылмысының субъективті жағы:
Ниеті қасақана немесе абайсызда болады. Адам өлтіру тікелей немесе
жанама қасақаналықпен, яғни қылмыстық салақтықтың, сондай ақ қылмыстық
өзіне өзі сенушіліктің нәтижесінде жасалатын қылмыстардың қатарына
жатқызылады[14,89б.].
Жәбірленушінің өлімі қасақаналықпен немесе абайсызда болғаны
анықталмаған жағдайда адам өлтірудің субъективті жағын сипаттайтын
міндетті белгілер болмайды. Яғни кінә де, қылмыс құрамы да жоқ.
Субъективті жақтың белгілерін және кінәні анықтау адам өлтіруді
квалификациялау үшін маңызы зор.
Тәжірибе көрсеткендей, адам өлтіруді квалификациялау барысында
субъективті жағына анализ жасау, көптеген қиыншылықтарды әкеледі.
Осындай анализ жасауда қорытындының нақты болмауы, көбінесе қателіктер
түзеді, яғни ниеті дұрыс анықталады, абайсызда адам өлтіру қасақана болып
бағаланады, себепті байланыстың болуы кінәсінің дәлелі болып есептеледі.
Қасақана адам өлтіруді квалификациялау барысында тек қана қылмыстың
қасақана жасалғанын міндетті түрде анықтамай, сонымен қатар ниетінің
формасын анықтау қажет. Тек осы немесе жанама қасақаналығын анықтаған
жағдайда ғана адам өлтіру шын мәнінде жасалған деген қорытынды жасауға
негіз береді.
Тікелей немесе жанама қасақаналықты ажырату, жауаптылықты
индивидулизациялау үшін, ал кейде адам өлтіруді басқа қылмыстардан ажырату
үшін маңызы бар. Мысалы, адам өлтіруге оқталуды квалификациялау. Осында
жанама қасақаналықтың болуы талданбай, шын мәнінде келтірілген салдар
бойынша жазаланады. “Қасақана адам өлтіру жөніндегі істер бойынша сот
тәжирбесі туралы” 1992 жылғы жоғарғы соттың пленумында адам өлтіруге
оқталғандық тек, тікелей қасақаналықпен жасалуы мүмкін делінген[15]. Заң
әдебиеттерінде тікелеә немесе жанама қасақаналық жөніндегі пікірлер
айтылған. Онда жанама қасақаналық деп, кінәлі өз іс әрекеттерінің бір
салдарының болу мүмкіндігін сезіп қана қоймай, сонымен қатар одан құтыла
алмайтынында біледі. Осыған байланысты тікелей қасақаналықты кінәлі сол
қылмысты жасауға өзінің іс әрекеттерін тікелей бағыттаған[16,94б.].
Қасақана адам өлтіруді квалификациялау үшін маңызы бар, яғни сол
қылмыстын субъективті жағын сипаттайтын жағдай лардың қатарына ниетіп,
мақсатын, сондай ақ адам өлтіру кезіндегі адамнің эмоционалдық жағдайы
жатады. Адам өлтіргені үшін кінәлі адамнің әрекетінің ниеті дегеніміз – сол
қылмысты жасауға итермелейтін себеп. Сондықтанда адам өлтіру қылмысын
квалификациялау жөніндегі мәселені шешудегі ниетін көңілден тыс қалмау
қажет. Бірақ, өкінішке орай заңда барлық уақыттарда ниеті адам өлтіруде
талдаушы белгілі деп тікелей көрсетпейді. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 99-шы бабында ниеті анық
көрсетілген: пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалдану адам өлтіру,
әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек
себебі бойынша адам өлтіру тағыда сол сияқты[17].
Егерде осы бапта аталған ниеттер және басқа жағдайлар болғанда осы
баптың 2-ші бөлігі қолданылады.
Ниетіне байланысты адам өлтіру қылмысына субъективті жағына анализ
жасады қасақаналықтың ниеті мен формасы қарым қатынасы туралы сұрақ пайда
болады. Жалпы ереже бойынша адам өлтіру ниеті тікелей қасақаналықта
куәләндырылған. Мысалы, адам бұзақылық немесе пайдақорлық ниеті басшылыққа
ала отырып, көздеген мақсатқа жетеді.
Ниет субъектінің еркін сипаттайды. Кез келген іс әрекет белгілі ниетпен
жасалынады.
Адам өлтірудегі ниеттің мақсаты қылмыстың субъективті жағының белгісі
ретінде ажырата білуі қажет. Мақсаты дегеніміз, қылмыс жасай отырып
кінәлінің тырысатын салдары. Ниеті мен мақсаты заңда ажыратылған және адам
өлтірудің кейбір түрлері квалификациялау үшін маңызы зор. Басқа қылмысты
жасыру мақсатын анықтаса онда ол ауырлататын жағдайларда жасалынған адам
өлтіру деп табылады (ҚК – нің 99 бабы “к” тармағы). Бірақ кейде адам
өлтіруде мақсатымен ниеті бір-біріне тура келуі мүмкін. Мысалы, адам пайда
қорлық ниетімен адам өлтіре отырып, пайдақорлық мақсатқа жетуге тырысады.
Жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып жеке
тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатнастар болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында адам өлтірудің түсінігінше қылмыстық
құқықтың классикалық және әлеуметтік мектептерінің өкілдері беріп кеткен
анықтамаға қайта оралу тенденциясы байқалады. Олар адам өлтіруге мынадай
түсінік берген, құқықпен қорғалатын өмірлік мүде . Бұл жерде жынысына,
әлеуметтік жағдайына, діни ұстанымына, денсаулық жағдайына, жүріс тұрысына
және жәбірленушінің басқа да тұлғалық мінездемесіне мән бермейді.
Негізінен обьект дегеніміз заңмен қорғалатын мүде. Қандай да болмасын
қылмыс белгілі бір мүдеге қолсұғады. Кез – келген қылмыстар қоғамға зардап
келтіреді немесе келтіруі мүмкін. Қылмыстың топтық обьектісі болып қоғамдық
қатнастар және олардың қатысушылары болып табылады. Қылмыстық құқықтың
басты мақсаты болып қылмыстық қолсұғушылықтан қоғамдық қатнастарды қорғау
болып табылады. Қылмыстық қолсұғушылықтың обьектісі болып қоғамдық
қатнастардың қатысушылары ретінде (жеке) тұлға болуы мүмкін. Қасақана адам
өлтіру кезінде, кінәлі адамның өміріне тікелей қол сұғады. Өмірге қарсы
қылмыстың, соның ішінде адам қылмысының тікелей болып адамның болып
табылады. Заң ол адамның азаматтығына, ұлтына және нәсіліне, шыққан тегіне
және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен айналасатына, денсаулық ахуалына,
біліміне, және де т.б. жағдайларына қарамай тең түрде бірдей қорғайды.
Адамның туылғаннан өлгенге дейінгі аралығы адамның өмірі болып саналады.
Заң адамды туылғаннан өлгенше қорғайды. Ешкімнің де адамның өмірін қиюға
құқығы жоқ. өмірге қастандық жасау обьектісінің бар – жоғы туралы мәселені
шешу үшін оның (өмірдің) бастапқы және ақырғы кезеңдерін анықтау қажет.
Өлген адамның өлтірілуі мүмкін еместігі ескерілгендіктен жасалған қылмысты
саралауға адамның өлімінің басталу сәтін анықтау мәселесі үлкен мәнге ие
болады. Кейбір авторлар, нәрестенің ананың құрсағынан толық бөлініп шығуы
немесе алғаш тыныс алуын адамның бастапқы өмір кезеңі деп санайды.
Дегенмен көпшілік ғалым – криминалистер шартты бастапқы өмірі деп туу
процесінің өзін, немесе бастапқы физиологиялық тууды айтады. Туу процесі
бастала бергенде адамның өмірін қылмыстық заңмен қорғау керек, - деп
көрсеткен А.А.Пионтковский.
Адам өмірі туралы айтатын болсақ, нәрестенің ананың құрсағынсыз
тіршілік етуін айтамыз. Құрсақтан өзінше тіршілік етуге белгілі бір уақыт
аралығын алады. Нәрестенің құрсақтан тыс өзіндік қызметі бір уақытта
дамымайды (тыныс алуы, қан алмасуы, тамақтануы, есжиуы, және т.б. жайттар).
Адам өмірінің басталу шекарасын анықтау өте қиын.
Аурухана немесе стационарлық перзентхана жағдайындағы құрсақтағы
нәрестенің өмір сүруге қаблеттілігі немесе құрсақтан тыс өмірге жарамды
уақыты, кезі болып тәжірбиеде 7 айлық немесе жоғары жастағыларды санайды.
Ананың құрсағындағы нәресте бұл жаста, дамыған, анық бір қасиетке ие,
қызметшілік органдарының жоғарғы қарқынды дамыған сатысына жеткен, яғни
нәресте ананың құрсағынан тыс өмір сүруге дайын кезі деп көрсетеді.
Осы көзқарас бойынша, құрсақтағы нәрестенің барлық даму сатыларынан
өтіп өмір сүруге дайын кезін адам өмірінің бастапқы кезі деп мойындауға
болады, осыдан кейін бұны жою адам өлтіру деп саналуы мүмкін. Жаңа туылатын
нәрестені адам санасына қалыптастыру үшін ол нәрестені нақты көруі,
физиологиялық туу басталғанша, нақты нәресте туралы көруі немесе елес
мүмкіншілігі адам санасында жаңа субьект немесе өзіндік өмір сүретін адам
ретінде көрініс табуы мүмкін емес.Осыған байланысты ананың құрсағындағы
нәрестеге қарсы әрекет, бірақ құрсақтағы нәрестенің өмірге қаблеті
жетілгені тұлғаның санасына нақты адам өлтіру туралы ой келмейді.
Құрсақтағы 8 – 9 айлық нәрестеге қандай да болмасын құралмен жүктіліктен
әдейі,қасақана айыру үшін жасалған анасының немесе бөгде адамның әрекеті
олардыың саасына тірі адамды өлтіргендігі туралы ой келмейді.
Гроздинский М.М., адамның бастапқы өмірі деп Нәрестенің алғаш тыныс
алуы, немесе алғаш тыныс алмаған бірақ ананың құрсағынан бөлініп шыққан
кезі деп көрсеткен.
Жаңа туылған нәресте өздігімен өмір сүре алмаса да, ананың құрсағынан
толық бөлінген кезі адамның бастапқы өмірі болып саналады.
Шаргородский, нәрестенің алғаш дем алуы немесе, кіндігінің бөлінуі ол
адам өмірінің бастапқы кезі көзқарас ұстануда. Кейбір жағдайлрда, жаңадан
туылған нәресте көзге көрінгенмен біршама уақыт бойы тыныс алмауы мүмкін.
Кіндігінің бөлінуі немесе ананың құрсағынан толық бөлінуі адам өмірінің
бастапқы кезеңі болып табылуы мүмкін. Ананың кіндігімен жалғасқан, бірақ та
алғаш дыбыс берген, жәнеде алғаш тыныс алған жаңа туылған нәресте медицина
тәжірбиесінде көптеп кездесуде. Нәрестенің ананың құрсағынан толық бөлінген
жағдайда немесе жартылай шыққанда оны жоюға жасалған әрекеті қоғамдық
қауіптілік мағынасын өзгертпейді. Осыған байланысты кінәлі нәрестені көріп
және оны жояды. Жоғарыда көрсетілген жағдайда нәресте толық жетілген барлық
керекті сапаға жеткен кезі болып саналады. Дегенмен нәресте әлде болсын
адамның көзіне көрінбесе де, анасының жағдайы, жайы, көзге көрінерліктей
белгілер беруі мүмкін. Жаңа туылып жатқан нәрестені жою адам өлтіру деп
саналуы тиіс.
Тұлғаның санасында, жаңа туылған нәрестеге жасалған қарсы әрекеті,ол,
құрсақтағы нәрестені немесе жүктілікті айыру емес, оның әрекеті жаңадан
туылатын нәрестені өлтіру болып табылады.
Б.С.Утевский, жаңадан туылмақшы нәрестені жою барлық жағдайларда адам
өлтіру болып табылады, - деп санайды.
Сонымен адам өмірінің бастапқы кезі болып физиологиялық тууды айтамыз.
Бұл уақытта нәресте толық жетілген, барлық даму қарқынан өткен, өзіндік
өмір сүруге дайын кезі деп айтуға болады. Жаңа субьект ретінде дайын бір
тұлға деуге болады. Осы уақытта нәрестеге қарсы әрекет адам өлтіру болып
табылуы мүмкін. Осы аралықтан бастап адамда құқық қаблеттілік басталады.
Қылмыстық құқық теориясында және сот тәжірбиесінде адам өлтірудегі
қолсұғу обьектінің өмірінің басталу сәті ретінде физиологиялық туудың
басталуын таниды. Сондықтанда қылмыстық заң туылып жатқан баланың өзбетінше
өмір сүруінінің басталғанына қарамастан адам өмірін оның туылу кезеңінен
бастап қорғайды. Алайда туу кезеңінің басталуына дейін адамның ұрығына қол
сұғушылықты адам өлтіру ретінде қарастыруға болмайды, мұндай жағдайда
кінәлі қылмыстық жауапкершілікке денеге ауыр зақым келтіргені үшін немесе
заңсыз қылмыстық аборт жасағаны үшін жауптылыққа тартылуы мүмкін.
Адамның өмірі анық бір жалғаспалылықты білдіреді. Олай болса адам
өмірінің аяқталуы олда бір процесс.
өмірлік процестің табиғи аяқталуы - өлім болып табылады. Адам өмірінің
тоқтауы нақты бір уақыт аралығын алады, ол әртүрлі кезеңдерден өтеді.
¤мірлік бір ғана процестің тоқтауы өлім болып табылмайды. Мысалы; тыныс
алуының тоқтауы, жүрек соғуының тоқтауы.
Медицина ғылымында өлімді 2 түрлі этапқа бөлген:
1. Клиникалық өлім,
2. Биологиялық өлім.
Клиникалық өлім тыныс алудың тоқтауы немесе жүрек соғуының (жұмысының)
тоқтауын сипаттайды. Клиникалық өлім кезеңінде аз ғана уақыт аралығында
өмірлік процестер оқтамайды айырмасу процестері жалғаса беруі мүмкін.
Клиникалық өлім 5 – 7 минутқа созылады, одан кейін қайтарусыз өлім
кезеңіне өтеді. Қазіргі медицина ғылымының дамуына байланысты клиникалық
өлім келген адамға өміріне қайтадан қалпына келтіріп жатқандары кездесуде.
Клиникалық өлім келген адамға белгілі бір уақыт аралығында адамның өмірін
қайтадан қалпына келтіруге болады. Тоқтаған тыныс алуының қайтадан тыныс
алып кетуі, тоқтап қалған жүрек соғуының соғып кетуіне әрекеттер жасау
болып табылады. Адамға клиникалық өлім әкелу адам өлтіруге оқталу болып
табылады. Клиникалық өлімнің жалғасы ретінде биологиялық өлім болып
табылады. Биологиялық өлім кезінде адамның ми қабының бұзылуы, орталық
жүйке жүйесі қызметінің тоқтауы, организмнің өмірлік функцияларын қалпына
келтіру мүлдем болмай қалуы.
Адам соңғы кезі болып биологиялық өлімді айтамыз. Қателесіп тірі адамға
балап өлген адамға қолсұғуды ( физиологиялық немесе биологиялық өлім
басталған соң ) адам өлтіруге оқталу деп санау қажет. үміттен айырылған
наухас адамды және өзін - өзі өлтіруге тілек білдірген адамды өлтіруге заң
қарсы. Адам өмірін сақтау үшін дәрігер барынша күресуге міндетті. әрбір
азаматтың өмірі қылмыстық заңмен бірдей қорғалады. Адамның жеке тұлғалық
қасиеттері қылмыстық құқық ғылымына және әділ сот органына әсер етпеуі
тиіс. Тәртібі жақсы адамның да жаман адамның да өмірі бірдей дәрежеде, бұны
қылмыстық заң ескеруі міндетті емес. Осыған байланысты бұл жағдай қоғамдық
қауіптілік дәрежесін анықтағанда, қылмысты ашу және мативін анықтағанда
ескерлуі мүмкін. Адам өлтіру қылмысының жәбірлеушісін зерттеу, маңызды
криминологиялық мәселе болып табылады. Осы қылмыстың не себептен істелуін,
жағдайын, қылмысты жасауға не итермелегендігі, және де осы қылмысты
болдырмау үшін шара қолдануда маңызы өте зор.
Қылмыстың обьективтік жағы – бұл қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатнасқа қоғамға қауіпті қолсұғушылық, болған оқиғаның сыртқы көрінісін
бейнелейтін, субьектінің қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздігімен
басталып және қылмыстың салдарымен аяқталатын процесс болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағының белгілері:
1. Субьектінің қоғамға қауіпті әрекеті ( әрекет немесе әрекетсіздік )
2. Қылмыстық салдар ( нәтиеже )
3. Қылмыстық нәтиежемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс
4. Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уақыты, орны
Адам өлтірудің обьективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін.
Адам өлтіру негізінен көбінесе әрекет арқылы жүзеге асырлады. Яғни белсенді
әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Адам өлтіру қылмысының обьективтік жағы
деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік ) болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды
алғышарттары болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық
жауаптылықтың негізі деуге болады.
Адам өмірін физикалық немесе психикалық ықпал ету арқылы айыруға
болады. Адам өмірін күш қолданып та ( жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т.б. ) психикалық ықпал жасап та ( қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап
таратып, т.б. ) айыруға болады.
Қоғамда көптеп кездесетін адам өлтіру қылмысы белсенді әрекет ету арқылы
жасалады. Тәжірбиеде адам өлтірудің түрі ретінде күш қолданып адам
өлтірулер көптеп кездесуде. Яғни кінәлі жәбірленушінің оқпен атылатын және
суық қаруды, өзге де заттарды пайдаланумен, уландыру, жарылыс жасау, басқа
да әдістерді қолдану арқылы өмірін қияды. Адам өлтіру қылмысы кінәлі өзінің
білегінің күшімен немесе қандай да болмасын құралды пайдалану арқылы
жасалуы мүмкін. Кінәлі өзінің білек күшін қолданып адам өлтіру ол қолымен
қылқындырып өлтіру, ұрып – соғып өлтіру және де т.б. айтуға болады. Бұндай
қылмыстар алдың – ала ойластырылмаған және табан асты бола қалған адам
өлтіруде кездеседі. Әр түрлі құралдарды (кастет, кинжал, у пышақ ),
механиздерді ( қару, тапнаша ) қолдану арқылы жасалған адам өлтіруді,
кінәлі тұлғаның әрекетінің негізінде адам өлтіру деп қарастыруымыз қажет.
Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да
болуы мүмкін. Әдетте жүрек – қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап
шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен адамды өмірінен айыру жиі
кездеседі.
Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандарымен әдістерінің
көбейе түсуінің нәтиежесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру
мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде. Кінәлінің психикалық әрекеті
жәбірленушіге бағытталады, дегенмен бұл жәбірленушінің жеке денсаулық
ахуалы, қалпына байланысты. Қылмыскер жүрегі ауыратын адамға инфарктқа алып
келетін қасақана мәліметтер айтуы арқылы жәбірленушінің өліп кетуіне әкеліп
соғады. Өзінің қылмыстық жоспарын орындау үшін жан ауруына ұшыраған немесме
жасөспірім қолданған, есі дұрыс және белгілі бір жасқа жеткен қылмыс
субьектісі болуы мүмкін. Олай болса, өмірге қарсы қылмыстың көрініс табуы
немесе жәбірленушіге тікелей әсер ету арқылы нәтиежесінде оған өлім келуі,
немесе тек басқа күш қолдану арқылы жәбірленушіге өлім әкелуін айтамыз.
Адам өлтіру қылмысы тек белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен
қатар әрекетсіздік арқылы жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда
болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша
тұра алатын және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және және өлімге жол береді. Әрекетсіздік жолымен
адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз міндетін орындамауы
нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы. Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын
– алу міндеттемелері жүктелген болса, онда адам өлтіру кінәлінің
әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда қандай да бір обьективтік
және субьективтік алғышарттар болуға тиіс: заң бойынша – туыстық жақындығы,
кәсіби борышы, жасасқан шарт бойынша міндет артылуы және ол міндетті
орындай алатын мүмкіндік болуы тиіс. Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі
әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (өлтіру
мақсатында шешсі жаңа туған сәбиді тамақтандырмайды немесе олардың өмірін
сақтап қалу үшін өзге де шаралар қолданбайды), қызметтік жағдайына немесе
кәсіби міндеті негізінде (жас баланы шарт бойынша бағып, күтуге
міндеттенген күтуші, баланы қараусыз қалдыру негізінде оның өліміне алып
келген болса), өздігінен жүріп – тұра алмайтын және өздерінің табиғи
қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата – аналардың
олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы
мүмкін. Бұл жағдайларда қылмыстық әрекетсіздік үшін жауап береді. Көп
жағдайларда адам өлтіруді жасау тәсілдері қылмысты саралауға әсер етпейді.
Бірақта адам өлтірудің кейбір түрлерін әрекет немесе әрекетсіздік тәсілдері
қылмысты саралауға әсер етеді. Адам өлтіру тәсілдері әрқилы. Кейбір
жағдайларда тәсіл адам өлтірудің сараланған түрін құрайды (қылмыстық
кодекстің 99-бабы бөлігінің тармақтары). Ол, көбіне, жаза тағайындағанда
ескеріледі. Қылмыстың обьективтік жағы сондықтан қылмыскердің ойы мен
мақсаттарына баға беруде, оны субьективтік жағынан бағалағанда басты
критерий болып табылады. Осыған орай қылмыстық істі тергегенде немесе сотта
қарағанда ең алдымен қылмыстың істі обьективтік жағы орнықтырлады және тек
қана соның негізінде қылмыстың субьективтік жағы белгіленеді, қылмыстық заң
тиым салған қоғамдық қауіпті іс - әрекет жасаған адамның ойлары, ниеттері
мен мақсаттары жайлы қорытынды жасалады.
Қоғамға қауіпті әрекет
Қоғамға қауіпті әрекет немесе қоғамға қауіпті әрекетсіздік барлық
қылмыстардың міндетті белгісі болып табылады. Соның ішінде қылмыстық іс -
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) обьективтік жағының аса маңызды нышаны
болып табылады. Әрекет сырт жағынан адамның белсенді мінез - құлқымен
айғақтайды. Бұл жағдай әрдайым дене қозғалысынан көрініс береді, ал мұндай
қозғалыс әдетте бірнеше дене қозғалысын біріктіреді (мысалы: адам
өлтірушінің тапаншамен оқ атуы көздеумен, одан тапаншаның шүріппесін басып
қалумен байланысты дене қозғалыстарынан тұрады.) Қоғамға қауіпті іс -
әрекет болып қылмыстық заңмен қорғалатын обьектілерге зиянын тигізетін,
болмаса залал келтіруге тікелей қауіп төндіретін әрекет саналады. Егер де
іс - әрекеттер қоғамға қауіпсіз болса, онда олар қылмысты әрекет деп
танылмайды, және де қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Әрбір қылмыстық іс
- әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстық заң қорғайтын обьектілерге оларға
елеулі зиян келтіруі немесе зиян келтіру тікелей нақты қауіп төнуі мүмкін.
Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі еркін білдіретін іс- қимылы болып
табылады. Адам іс – қимылының сыртқы өмірдегі процестерден айырмашылығы,
оның (адамның ) саналы, бір мақсатты көздетін сипатты көрсетеді. Қылмыстық
әрекет – бұл тұлғаның сыртқы көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни сол
адамның өзінің сыртқы денеқозғалысы және адам санасымен бақылануы арқылы
жүзеге асырлуын айтамыз. * Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның сыртқы
көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни тұлғаның белгілі бір әрекетті
саналы түрде істемеуі, демек бұл әрекетті істеу міндетті немесе орындауға
мүмкіндігі болған жағдайда. Белсенді әрекет немесе әрекетсіздік жолы арқылы
қасақана адам өлтіру жасалуы мүмкін. Қандай да болмасын адам өлтіру
қылмысының жасалу әрекеттері әртүрлі. Кінәлі адам өлтіру кезінде тек қана
өзінің білек күшінің көмегімен жәбірленушіге қаза келтіруі мүмкін.
(мысыалы: қолымен қылқындырып өлтіру, аяғымен немесе қолымен соғу, жардан
итеріп жіберу және т.б. ) Кінәлі адам өлтіру үшін жеңілдірек болуы үшін
әртүрлі құалды қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. ( мысалы:
жәбірленушіге пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі
мүмкін.) Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ
оған қуатты күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін.
(мысалы: тапаншамен ату, у мен улау , өртеу және т.б. ).
Сонымен қатар психикалық әрекет ету арқылы жәбірленушіге қаза
келтіруге болады. Бәрінен бұрын бұл жәбірленушіге тікелей психикалық
әрекетін айтамыз. Адамға күшті психикалық әрекет психикалық жарақат әкелуі
нәтиежесінде терең психикалық уайымдау нәтиежесінде болатын оған қаза
әкеледі. Адам өлтіру қылмысы кезінде әрекетсіздігі үшін жауаптылық туындауы
ол тұлға белгілі бір әрекетті істеуге міндетті немесе істеу мүмкіншілігі
болған жағдайда, яғни істемегені үшін оны айыптайды. Кінәлінің қоғамға
қажетті әрекеттердің істеу міндеттерінің туындауы мысалы: Дәрігер өзінің
міндетін орындамауы
1. Адамдардың арасындағы жеке қатынастар бойынша;
мысалы: жас баланы міндеттемесіне алған тұлға өз міндеттемесін орындамауы
2. Шарт бойынша;
3. Заң немесе басқа да нормативтік акт бойынша;
4. Тұлғаның қызметтік немесе кәсіби міндеттері бойынша;
мысалы: өзін - өзі күте алмайтын адамды (соқыр) күтуге шарт жасасқан адам
міндеттемесін орындамауы
5.) Кінәлінің жеке міндеттемелері бойынша;
мысалы: кінәлі жәбірлушіні қауіпті жағдайға қалдырған жағдайда және оны
құтқару үшін ешқандай шара қолданбауын айтамыз
Кінәлінің әрекет етуінің негізгі бағалау мүмкіншілігі субьективтік
критерилері:
Сол адамның (кінәлінің ) білу мүмкіншілігі, білімі, дәрежесі, тәжірбиесі,
денсаулық жағдайы, сол нақты қалыпты жағдайда әрекет етуге талап етуі
бойынша жоғарғы белсенді әрекет етуге мүмкіншілігін бар - жоғын ескеруі
керек.
Адам өлтіру обьективтік жағының келесі белгісі қылмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылады. Қылмыстық салдар - бұл қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас және оның қатысушыларына қылмыстық
әрекет немесе әрекетсіздікпен обьектіге келген нақты дәл немесе басқа да
зардап. Қылмыс көптеген зардаптар әкелуі мүмкін. Адам өлтіру қылмысы,
мысалы, адамға өлім келтіреді, бірақ та жәбірленушінің жақындарына маңызды
моральдық, ал кей кездерде материалдық залал келтіреді. Нақты қолсұғу
обьектіге келген зардап салдар құрам элементі болып табылады. Қалған
зардапты салдар құрамнан тыс болып саналады. Қасақана адам өлтірудің
зардапты салдардың бәрінен, адамға өлім келуі қасақана адам өлтірудің құрам
элементі болып табылады.
Салдар - бұл материалдық сипатта ол нақты және анық жәбірленушінің
өлімі. Бұндай салдардың келмеуі қылмыстың аяқталғандығын жоққа шығарады.
Қоғамға қауіпті зардаптың адам өлімінің болуы – бұл қылмыстың обьективтік
жағының міндетті нышаны. Адам өлтірудің барлық түрлері жәбірленушінің
өмірін жоюға келіп тіреледі. Адам өлтіру қылмысы материалдық құрамға
жататын қылмыс болып табылады. ¤мірді айыруға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз береді.
Адам қаза таппаса бұл қылмыс аяқталған болған болып саналмайды. Адамға өлім
келмей қылмыстық салдар жоқ санауға негіз береді.
Себепті байланыс - материалдық қылмыстардың обьективтік жағының нышаны.
Жеке адамның қоғамға қауіпті зардаптардың туындағаны үшін жауаптылығы
зардаптар ол жасаған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікпен себепті
байланыста болғанда ғана келтіруі мүмкін. Себепті байланыстардың
обьективтік мән - жайының қылмыстық құқық үшін де айтарлықтай маңызы бар.
Себепті байланыс қылмыстық құқықта қылмыстың обьективтік жағының элементі
ретінде қоғамға қауіпті әрекетпен (әрекет немесе әрекетсіздік) және келген
залады салдардың (қылмыстық нәтиеже) арасындағы байланысты айтамыз. Себепті
байланыс қасақана адам өлтірудің құрамын талдау кезінде маңызды белгісі
болып табылады. Тұлғаның әрекет немесе әрекетсздігі және жәбірленушінің
өлім келуі арасындағы себепті байланысты анықтау адам өлтіру үшін қылмыстық
жауаптылықтың қажетті мән - жай болып табылады. Себепті байланыстың болмауы
адам өлтіру құрамын жоққа шығарады. Себепті байланыс обьективтік
байланыстың нысандарының арасынан бірі болып табылады.
Себепті байланыс - бұл бір немесе бірнеше құбылыстардың (себеп) өзара
әрекеттесуімен туындайтын басқа (салдар) құбылыс. Себепті байланыстағы
қылмыстық салдар болып уақыт өте осы нәтиежеге алып келетін әрекеттермен
(әрекетсіздіктер) себеп саодардан әрқашан да ерте пайда болады.
Себеппен салдардың арасындағы уақыт әртүрлі болуы мүмкін. Бірақ ол қылмыс
құрамының бары немесе жоғы екендігін жөніндегі мәселені шешуге әсер
етпейді. Себепті байланыс егер тұлғаның әрекеті немесе әрекетсіздігі
кезінде нақтылы зиянды салдардың туындау мүмкіндігін қалыптастырса ғана
қылмыс құрамының элементі болып табылады.
Адам өлтірудің нышаны ретінде - айыптының іс - әрекеті мен жәбірленушінің
өлімі арасындағы себептік байланыс. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет
жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткенннен кейін жүзеге
асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен
субьектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстың
болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себептік байланыс
болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауап береді. Кінәлінің
әрекеті немесе әрекетсіздігі мен жәбірленуші өлімі арасындағы себепті
байланыта бұл қылмыстар бойынша міндетті болады. Қарастырып отырған қылмыс
жәбірленушінің өлімі туындаған кезде ғана аяқталған деп саналады. Және де
өлімнің бірден немесе біраз уақыт өткеннен кейін туындауы маңызды емес.
Адам өлтіру ретінде адамды заңға қайшы өмірінен айыруды тани аламыз.
Қылмыс нәтиежесінің кездейсоқ емес, айыпты әрекетінің зардабы болуы
міндетті шарт. Адам өлтіру - басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіруді
айтамыз. Егер адам заңды жолмен өлтірсе, ондай әрекеттерге өлім жазасына
кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен асып кетпей қол сұғушыны
өлтіру (қылмыстық кодекстің 32 бабы), қауіпті қылмыскерді ұстаған кезде оны
лажсыздан өлтіру (қылмыстық кодекстің 33 бабы) Өлтіруге тікелей оқталу
айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал
өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адамға нақты зиян келтірген үшін
ғана жауап береді (мысалы, қасақана денсаулыққа зиян келтіргені үшін )
жатқызуға болады. Қасақана адам өлтіру қылмысының көрсетілген көзқарасын
жариялай, мынадай қорытындылауға болады, субьектінің әрекеті
(әрекетсіздігі) өлімнің себебі болып табылады тек мына жағдайда, егерде
олардың жасауының оның (зардаптың) туындауына нақтылы мүмкіншілік туғызған
жағдайда.
Қасақана адам қылмысының обьективтік жағының мәселесін зерттеуде орны мен
уақыты, тәсілі мен құралы, қылмыстың барлық орналасу жағдайынына жеткілікті
зерттеуге көңіл бөлу қажет. Көрсетілген мән - жай қылмыстың обьективтік
жағының өзіндік белгісі болмайды. Дегенмен бұл мәселелерді адам өлтіру
қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалауға толық мүмкіндік береді, және де
оны жасаудың тәсілінің обьективтік шартын құрады. Қасақана адам өлтірудің
жасалуының уақытын зерттеу мәселесі маңызды маңызы болып табылады. Қылмыс
іс уақыты қылмыс құрамының нышаны ретінде қылмыс жасалатын белгілі бір
уақыт кезеңі болып табылады. Көпшілік қасақана қылмыстар кешке және түнде
жасалады. Адам өлтіру қылмысының жартысы кешадамн жасалады. Сонымен қатар
көпшілік қылмыстар (мысалы: ұрлық қылмысы ) адамнан жасырын жерде жасалады.
Адам өлтіру қылмысының орнына келетін болсақ көп жағдайда жеке жағымсыз
қатнас негізінде ғимараттардың іштерінде жасалады. Қылмыс істелген жер -
қылмыс жасалған белгілі бір аумақ. Қылмыс жасаудың тәсілі деп анықталған
қылмыскердің қолдануының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz