Қауіпті экзогенді процестер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық.географиялық сипаттамасы мен оның экзогенді процестердің қалыптасуындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.1 Рельефі және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2 Климаты мен ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
І.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ Қауіпті экзогенді процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ІІ.1 Экзогенді процестер түрлері туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... . ... .29
ІІ.2 Өзен аңғарларының құрылысы және оларда жүретін экзогенді процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..37
ІІ.2.1 Өзен аңғарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .37
ІІ.2.2 Өзен жайылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .39
ІІ.2.3 Өзен террасалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .41
ІІІ Экстремалды қауіпті табиғи процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ІІІ.1 Селдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .45
ІІІ.2 Қар көшкіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ІІІ.3 Сырғымалар мен опырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ІІІ.4 Су тасқындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ІІІ.5 Шаңды борандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ІІІ.6 Сел құбылыстарына қарсы іс . шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
І Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық.географиялық сипаттамасы мен оның экзогенді процестердің қалыптасуындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.1 Рельефі және геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2 Климаты мен ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
І.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ Қауіпті экзогенді процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ІІ.1 Экзогенді процестер түрлері туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... . ... .29
ІІ.2 Өзен аңғарларының құрылысы және оларда жүретін экзогенді процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..37
ІІ.2.1 Өзен аңғарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .37
ІІ.2.2 Өзен жайылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .39
ІІ.2.3 Өзен террасалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .41
ІІІ Экстремалды қауіпті табиғи процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ІІІ.1 Селдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .45
ІІІ.2 Қар көшкіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ІІІ.3 Сырғымалар мен опырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ІІІ.4 Су тасқындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ІІІ.5 Шаңды борандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ІІІ.6 Сел құбылыстарына қарсы іс . шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Тақырыптың өзектілігі. Көптеген елдердің үкіметтері мен халықаралық ұйымдардың алдын ала сақталуы мен күш салуларына қарамастан экзогенді процестердің, оның ішінде қауіпті де апаттылардың салдарынан үлкен аймақтарда ғана емес, сонымен бірге елді мекендердегі адам мен экономикалық шығындар барған сайын өсуде. Жапония мемлекетінің Хиого провинциясында орналасқан Кобе қаласында 2004 жылы өткен БҰҰ-ның басқаруымен Бас Ассамблеяның қаулысына сәйкес табиғи апаттардың қауіптілігін азайту жөніндегі Дүниежүзілік конференция мемлекеттер мен қауымдастықтар деңгейінде табиғи апаттарға, оның ішінде қауіпті экзогенді процестер де бар, қарсы әрекеттік әлеует құруды көздейтін 2005-2015 жылдарға арналған мағұлымдама мен жақтаулы бағдарлама қабылдады. Бағдарламаға енген басымды бағыттардың ішінде апаттар қауіп-қатерінің факторларын ашу, бағалау және қадағалау мен бұрынғы ескертулерді жақсарту, барлық деңгейлерде оларды зерттеп, апаттарға қарсы әрекеттерге қолайлы жағдайлар мен әлеует жасау үшін білімді, жаңашыл ғылыми негізделген шешімдерді пайдалану аталып өтті.
1. Оңтүстік Қазақстан: Энциклопедия. «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы. Алматы, 2005. -560 б.
2. Национальный атлас РК. Т: 1, 2, 3. алматы. 2006. 154 с.
3. Семенова М.И. Природа и хозяйство Южно-Казахстанской области. Изд-во АН КазССР, Алматы, 1959. -145 с.
4. Абдулин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алматы: Ғылым, 1994. 400 с.
5. Магнитические комплексы Казахстана. В 3 т. Алма-Ата: Наука, 1982-1984. 236 с.
6. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Л.: Изд-во ЛГУ, 1965. 296 с.
7. Галицкий В.В. Геоморфология // Геология ССР. Т.ХІ. южный Казахстан. М.: Недра, 1971. Кн.2. с. 216-227.
8. Климат Казахстана //Под ред. А.С.Утелиева. Л.: Гидрометеоиздат, 1959, 368с.
9. Северский И.В., Благовещенский В.П. Оценка лавинной опасности горной территории. Алма-Ата: Наука, 1983. 217 с.
10. Казахстан. М.: Наука, 1969. 482 с.
11. Поверхностные воды Южного Казахстана. Л.: Гидрометеоиздат, 1976, 216 с.
12. Чокин Ш.И.Энергетика и водное хозяйство Казахстана. Алма-Ата: Казахстан, 1975. 278 с.
13. Северский И.В., Токмагамбетов Т.Г. Современная деградация оледенения в горах Юго-Восточного Казахстана. // Гидрометеорология и экология. №1. с. 72-86.
14. Соколов А.А. Основы классификации горных и предгорных почв Казахстана. // Изв. МН-АН\PR. Сер. Биол. и мед. 1998. №2. с. 25-34.
15. Медоев Г.Ц., Сарсенов А.С., Медеу А.Р. и др. Рельеф Казахстана. Алма-Ата: Ғылым, 1991. 4.1 168с., 4.2. 176 с.
16. Смоляр В.А., Буров Б.В. и др. Водные ресурсы Казахстана (поверхностные и подземные воды, современное состоние). Алматы: НИЦ «Ғылым», 2002. 596 с.
17. Гельдиева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Алматы: Ғылым, 1992. 176 с.
2. Национальный атлас РК. Т: 1, 2, 3. алматы. 2006. 154 с.
3. Семенова М.И. Природа и хозяйство Южно-Казахстанской области. Изд-во АН КазССР, Алматы, 1959. -145 с.
4. Абдулин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алматы: Ғылым, 1994. 400 с.
5. Магнитические комплексы Казахстана. В 3 т. Алма-Ата: Наука, 1982-1984. 236 с.
6. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии. Л.: Изд-во ЛГУ, 1965. 296 с.
7. Галицкий В.В. Геоморфология // Геология ССР. Т.ХІ. южный Казахстан. М.: Недра, 1971. Кн.2. с. 216-227.
8. Климат Казахстана //Под ред. А.С.Утелиева. Л.: Гидрометеоиздат, 1959, 368с.
9. Северский И.В., Благовещенский В.П. Оценка лавинной опасности горной территории. Алма-Ата: Наука, 1983. 217 с.
10. Казахстан. М.: Наука, 1969. 482 с.
11. Поверхностные воды Южного Казахстана. Л.: Гидрометеоиздат, 1976, 216 с.
12. Чокин Ш.И.Энергетика и водное хозяйство Казахстана. Алма-Ата: Казахстан, 1975. 278 с.
13. Северский И.В., Токмагамбетов Т.Г. Современная деградация оледенения в горах Юго-Восточного Казахстана. // Гидрометеорология и экология. №1. с. 72-86.
14. Соколов А.А. Основы классификации горных и предгорных почв Казахстана. // Изв. МН-АН\PR. Сер. Биол. и мед. 1998. №2. с. 25-34.
15. Медоев Г.Ц., Сарсенов А.С., Медеу А.Р. и др. Рельеф Казахстана. Алма-Ата: Ғылым, 1991. 4.1 168с., 4.2. 176 с.
16. Смоляр В.А., Буров Б.В. и др. Водные ресурсы Казахстана (поверхностные и подземные воды, современное состоние). Алматы: НИЦ «Ғылым», 2002. 596 с.
17. Гельдиева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Алматы: Ғылым, 1992. 176 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық-географиялық сипаттамасы мен оның
экзогенді процестердің қалыптасуындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.1 Рельефі және геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2 Климаты мен ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 15
І.3 Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ Қауіпті экзогенді
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 29
ІІ.1 Экзогенді процестер түрлері туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... . ... .29
ІІ.2 Өзен аңғарларының құрылысы және оларда жүретін экзогенді
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..37
ІІ.2.1 Өзен
аңғарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .37
ІІ.2.2 Өзен
жайылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .39
ІІ.2.3 Өзен
террасалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. ... .41
ІІІ Экстремалды қауіпті табиғи
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..45
ІІІ.1
Селдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .45
ІІІ.2 Қар
көшкіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ІІІ.3 Сырғымалар мен
опырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .49
ІІІ.4 Су
тасқындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ІІІ.5 Шаңды
борандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 52
ІІІ.6 Сел құбылыстарына қарсы іс –
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Көптеген елдердің үкіметтері мен халықаралық
ұйымдардың алдын ала сақталуы мен күш салуларына қарамастан экзогенді
процестердің, оның ішінде қауіпті де апаттылардың салдарынан үлкен
аймақтарда ғана емес, сонымен бірге елді мекендердегі адам мен экономикалық
шығындар барған сайын өсуде. Жапония мемлекетінің Хиого провинциясында
орналасқан Кобе қаласында 2004 жылы өткен БҰҰ-ның басқаруымен Бас
Ассамблеяның қаулысына сәйкес табиғи апаттардың қауіптілігін азайту
жөніндегі Дүниежүзілік конференция мемлекеттер мен қауымдастықтар
деңгейінде табиғи апаттарға, оның ішінде қауіпті экзогенді процестер де
бар, қарсы әрекеттік әлеует құруды көздейтін 2005-2015 жылдарға арналған
мағұлымдама мен жақтаулы бағдарлама қабылдады. Бағдарламаға енген басымды
бағыттардың ішінде апаттар қауіп-қатерінің факторларын ашу, бағалау және
қадағалау мен бұрынғы ескертулерді жақсарту, барлық деңгейлерде оларды
зерттеп, апаттарға қарсы әрекеттерге қолайлы жағдайлар мен әлеует жасау
үшін білімді, жаңашыл ғылыми негізделген шешімдерді пайдалану аталып өтті.
Зиянның алдын-алу және орнын толтыруда айтарлықтай орынды апаттарды
алдын-ала зерттеу, оны қадағалау мен олардан сақтандыру шаралары атқарылуы
керек. Бірақ зерттеу территориясы мен оның аймағында зерттеулердің әлі де
толыққанды жүргізілмеуі себебінен, әлі күнге дейін облыс аймағы мен елді
мекендерді экзогенді процестерден, оның ішінде апаттыларынан сақтандыру кең
ауқымды және тиімді енгізуге бөгет жасауда. Осыған байланысты экзогенді
процестерден қорғанудың географиялық астарларын және оны басқару жүйесін
зерттеу және іс-шараларды әзірлеу өзекті мәселе болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты елді мекендер
территориясында қалыптасып және жүретін экзогенді процестерді, оның ішінде
экстремалды қауіптілерін зерттеу мен олардан қорғанудың тұжырымдамалық –
әдістемелік негіздерін құру болып табылады.
Аталған мақсатты орындау барысында келесі міндеттер қойылады:
– Экзогенді процестердің қалыптасуындағы аумақтың физикалық –
географиялық, яғни табиғат жағдайларының маңызын анықтау;
– Экзогенді процестерге түсінік пен олардың әртүрлілігін зерттеп,
олардың пайда болуы мен дамуын және қауіптілігін бағалау;
– Экстремалды қауіпті экзогенді процестерді зерттеп, олардың
зияндылығын анықтау;
– Елді мекендер территориясында жүретін экзогенді процестердің алдын-
алу, олардан қорғануға бағытталған іс-шараларды ұсыну.
Жұмыстың жаңалығы.
– Экзогенді процестердің қоршаған ортаның физикалық – географиялық
жағдайларымен байланыстылығы ғылыми-әдістемелік негізде дәлелденуі;
– Елді мекендер территориясында жүретін экзогенді процестердің
әртүрлілігін тұжырымдау;
– Қауіпті экзогенді процестердің қоршаған ортаға, инфрақұрылымға және
адамға тигізген кері әсерінің көлемді екенін бағалау мен анықтау;
– Экзогенді процестердің алдын-алу мен оларға қарсы іс-шаралардың
ғылыми тұрғыда негізделіп тұжырымдау болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Аталған зерттеулер енді-енді қолға алына
бастағандықтан оның қолданбалы маңызы біршама. Дипломдық жұмысты орындау
барысында жүргізілген зерттеулердің нәтижелері Шымкент қаласының бас
схемасын құратын сәулет басқармасына, көшелер мен мөлтек аудандарда
жүргізілетін құрылыс санаттарын іске асыратын әртүрлі мекемелерге, қаланың
экологиялық жағдайын қадағалайтын облыстық қоршаған ортаны қорғау
басқармасында ұйымдастырылатын және іске асырылатын іс-шараларға теориялық
және ақпараттық негіз бола алады және пайдаланады.
Жұмысты жазуда қолданылған материалдар. Жұмысты орындау үшін ғылыми
басылымдар (жарық көрген монографиялар, мақалалар, интернет ресурстар),
Казгидрометтің, Қазселденқорғау ББ-ның деректері, ҚР БҒМ ГИ-ның зерттеу
нәтижелері, жергілікті басылым деректері, жеке зерттеулер материалдары
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен қысқаша сипаттамасы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Мәтіндік бөлімі 66 бетті құрайды,
суреттермен, карталармен, кестелермен безендірілген.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, алға қойған мақсаты мен міндеттері,
жаңалығы, практикалық маңызы айтылған.
Бірінші тарауда Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары
баяндалып, олардың экзогенді процестердің, оның ішінде қауіптілерінің
қалыптасуындағы маңызы ғылыми тұрғыдан негізделеді.
Екінші тарауда экзогенді процестерге жалпы сипаттама беріледі. Ары
қарай олардың ішінде облыс территориясында қалыптасатын қауіпті деп апатты
экзогенді процестер баяндалып, олар туралы толық мәлімет беріледі. Осы
тарауда экзогенді процестерге қарсы іс-шаралар мен олардың алдын-алу
бағытында іске асырылатын іс-шаралар әлеуеті қарастырылады.
Қорытындыда алынған нәтижелер келтірілген.
І Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық-географиялық сипаттамасы мен оның
экзогенді процестердің қалыптасуындағы маңызы
І.І Рельефі және геологиялық құрылысы
Батыс Тянь-Шань Қазақстан жерінде Қырғыз Алатауынан басталады. Жер
бедері күшті тілімделінген. Қырғыз Алатауы Күнгей Алатауының Батыс жағында
орналасқан. Жалпы ұзындығы 375 км, ең биік шыңы – Батыс Алемендин (4875 м).
Батыс Тянь-Шаньға ендік бойымен орналасқан Талас Алатауы, Түркістан,
Қаратау, Өгем, Піскем, Шатқал жоталары кіреді. Енді осы Батыс Тянь-Шаньның
жоталарына жеке тоқталып, сипаттама берелік.
Талас Алатауы – Тянь-Шаньның батыс сілеміндегі жота. Орташа биіктігі
4000 м, (4488 м, Қырғыз жерінде). Метаморфтанған тақтатас, құмтас, әктастан
тұрады. Талас Алатауының Қазақстан жеріндегі басты сілемдері – Өгем,
Майдантал, Алатау, Кіші Ақсу жоталары. Оңтүстік беткейі қатты тілімденген;
терең шатқалды өзен аңғарлары көп. Олардан Ақсу, Жабағылы, Майдантал,
Жосалы тағы басқа өзендер бастау алады. Батысында Ақсу-Жабағылы қорығы
орналасқан. Етегінде дала өсімдігі, бұталар, жеміс ағаштары, тау беткейінде
шырша, самырсын, арша, одан жоғарыда субальпі, альпі шалғыны өседі. [1, 2,
3] (1 сурет)
Қаратау – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік-батысында 420 км-ге созыла
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында
жатыр. Оңтүстік батыста Талас және Қырғыз жоталарынан басталып солтүстік-
батыс бағытта аласарып, Сарысу өзені мен Шу жазығымен шектеседі. Қаратау,
Шу-Талас және Сырдария өзен алыптарының су айрығы жотасы. Ең енді тұсы
Боралдай жотасы 60-80 км. Орташа биіктігі 1800 м, ең биік жері – Бессаз
(мың жылқы, 2176 м) тауы Таукент кентіне жақын орналасқан. Қаратау – Кіші,
Үлкен Қаратау, Үлкен Ақтау және Боралдай жоталарынан тұрады. Жоталар бір-
бірінен тауаралық ойыстармен бөлінген. Жоталардың тау бастары тегістеу
келген жазық, беткейлері шатқалды тік жартасты. Геологиялық құрылымы Шығыс
қаратау иротерезойдың тақтатас пен құмтастарынан, Батыс Қаратау карбонның
әктас, құмтас, конгломерат тастарынан, тау аралық аңғарлар девонның қызыл
шөгінді жынысынан тұрады. Жергілікті жер бедері құрғақ климат әсерінен
қалыптасқан. Қаңтардың орташа температурасы – 10° С, оңтүстік-батысында
6(С. Жазы ыстық әрі құрғақ, шілденің орташа температурасы 22-26° С. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200-400 мм, тауда 400-600 мм.
Беткей топырағы қоңыр, қызғылт қоңыр. Өсімдігінен селеу, көде, боз, тағы
басқа өсімдіктер өседі. Тамырында 35-40% каучук болатын тау сағызы тек
Қаратау өңірінде кездеседі. Өзен бойларында тоғайлар өседі. Қаратау жерін
таутеке, қасқыр, түлкі, тышқан, саршұнақ тағы басқа жануарлар мекендейді.
Жер асты гидрокарбонатты. Кальцийлі су қоры мол. 400-500 метрлік тереңдікті
алып жатыр. Пайдалы қазбаға бай өлке. Қазақстанның ірі полиметалл (Ащысай,
Мырғалымсай, Байжансай, т.б.) кен
1 сурет Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық карта
орындары шоғырланған. Құрылыс материалдарынан – гипс, цемент өнімдеріне
қажетті жыныстар өседі. [4, 5]
Өгем – Тянь-Шань тау жүйесінің батысындағы тау жотасы. Солтүстік-
шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 110 км-ге созылған, енді жері 30 км-дей. Ең
биік жері – Сайрам шыңы (4299 м). Төменгі карбонның әктас, құмтас
жыныстарынан түзілген. Оңтүстік-батысы көлбеуленіп Шарбақ бөгеніне
(Өзбекстан) тіреледі. Жер бедері әртүрлі; төменгі шекарасы шалғындық
жазықтар. Жазық жайлауларында бұлақ, бастаулар мол. Биік жоталарды
мұздықтар басып жатыр. Қазығұрт, Төлеби аудандары аумағына Өгем жотасының
солтүстігі мен оңтүстік-батысы кіреді. Құмкезең, жалтыр Көнекті, Жетіүңгір,
Пиязды, Шымырбай, Азартеке, Мақпал жоталарынан, Тұрнақбел, Майдантал
асуларынан тұрады. Өгемнің Талас Алатауымен қиылысқан жерінде Ақсу-Жабағылы
қорығы орналасқан. Тау мұздықтарынан Өгем, Піскем өзендерінің салалары:
Майдантал, Болдыбірек, Сайрамсу, Сарыайғыр өзендері бастау алады. Таудың
қоңыр, альпілік шалғынды топырағында, тау етегінде әр түрлі шөптесіндер,
бұта аралас жеміс ағаштары, биіктік белдеуінде аршаның түрлері, субальпі,
альпі шалғыны өседі. [6, 7, 8, 9]
Батыс Тянь-Шаньның геологиялық құрылымына келетін болсақ, Қаратау
жотасы протерезой тақтатастардан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс
Қаратау карбонның әктас, құмтас конгломираттарынан және девонның жанартау
тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге полезой қатпарлы іргетасы,
пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ
платформалық мезозой – кайнозой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы гидрографиялық желінің жиелігі біркелкі
емес. Өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Сырдария
өзені республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алып,
негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария өзенінің ірі
салаларының бірі – Арыс өзені, Талас Алатауы мен Өгем тау жоталарының
беткейлерінен басталады. Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау
алатын Байылдыр, Хантағы, Иқансу, Көкқиясай өзендері Қарашық, Қалдыкөл,
Шүйнек көлдеріне құяды.
І.1.1 Стратиграфиясы
Аумақтық геологиялық құрылысына шығу тегімен жасы әртүрлі жыныстар
кешені – протереозойдан төрттік дәуірге дейінгі шөгінділер қатысқан. [10-
12]
Қарастырып отырған аумақ литологофацияльдық және
стратиграфогенетикалық жыныстар кешенінің алуандылығымен сипатталады,
сондай-ақ құрылымдық-тектоникалық жағдайының күрделілігімен ерекшеленеді.
Протерозой тобы
Жоғары протерозой
Кейінгі протерозой шөгінділері Үлкен Қаратау жотасының
солтүстік–шығыс баурайында байқалады және қайнар мен бақырлы қабаттары
болып бөлінеді. Қайнар қабатының құрамына қышқыл құрамды (кварц порфирлері,
альбитофиралар, кератофиралар), орта және негізгі құрамды эффузивиттер
(диабаздар, спиллиттер, порфириттер), олардың туфтары, жылу туфтары,
туфогендік конгломераттар, сланец кіреді.
Бақырлы қабаты қайнар қабатының үстінде жатыр. Бұл қабат литологиялық
белгілері бойынша 2 қабаттан тұрады: төменгі ізбесті –доломиттік және
жоғарғы массивті доломиттер мен ізбестен құралған.
Жоғары протерзой шөгінділерінің жалпы қалыңдығы 2600 м.
Палеозой тобы
Полеозой тобының шөгінділері кембрийге дейінгімен салыстырғанда
кеңірек таралған әрі үлкен қалыңдығымен көзге түседі.
Кембрий жүйесі
Кембрий шөгінділері Үлкен және Кіші Қаратауда кең таралған. Олар ірі
антиклиникальдердің ядросында байқалады. Кембрий үш бөлімге бөлінеді,
дегенмен орта және жоғары бөлімнің арасындағы шекара шартты түрде
жүргізілген.
Төменгі бөлім (t1)
Төменгі кембрий шөгінділері осьтік бөлікте байқалады. Үлкен Қаратауда
төменгі кембрийлердің негізінде базальттық конгломераттар жатыр, олар
жоғары қарай құмды, сазды және кремнийлі сланецпен алмасады. Үлкен
Қаратаудағы төменгі кембрий қабатының қалыңдығы 1000 м жетеді. [13]
Кіші Қаратауда төменгі кембрий шөгінділері кремнийлі ізбес,
конгломераттер және сланецтер түрінде берілген (порфириттер мен олардың
туфтарының қабаты кездеседі). Жалпы қалыңдығы 3500 м жуық. Орта және
жоғарғы бөлімдер (t2-3)
Үлкен Қаратаудағы орта және жоғарғы кембрий шөгінділері конгломераттар
мен сортталмаған құмдақтардан басталады (қалыңдығы 20-350 м), ол жоғары
қарай құрамында ванадий мен фосфор, сланецтер, алевролиттер бар көмірлі –
кремнийлі сланецтер қабатымен алмасады. Қабатты филлит тәріздес сланецтер,
алевролиттер, ізбестер мен доломиттер сияқты кремнийлі жыныстар аяқтайды.
Кіші Қаратауда орта – жоғары кембрий шөгінділеріне доломиттердің,
кремнийлі фосфориттердің және ізбестердің жалпы қалыңдығы 3000 м жуық
қабаты жатады. [14]
Ордовик жүйесі
Ордовик шөгінділері Үлкен және Кіші Қаратауда кең тараған.
Төменгі және орта бөлімдер
Үлкен Қаратауда төменгі – орта ордовик құрылымдары литологиялық
жағынан кварцтық – хлориттік – филлиттік сланецтер түрінде (ізбеспен
алмасып отырады) берілген. Одан жоғарыда қоңыр яшмалар мен ялима тәріздес
ала – құла түсті сланецтер, алевролиттер, алевролитті сланецтер жатыр, олар
филлиттік, кварц – серициттік сланецтермен алмасады. Қабаттың қалыңдығы
1000мжетеді. [15]
Орта және жоғары бөлімдер (О2-3)
Орта-жоғары ордовик құрылымдары Үлкен Қаратау жотасының оңтүстік–шығыс
бөлігінен байқалады. Қалың алевритті – құмдақ қабатпен, кварц–шпатты жасыл
– сұр құмдақ түрінде берілген. Қалыңдығы 1000 м.
Орта палеозой (РZ2)
Девон жүйесі
Орта (живет қабаты) және жоғарғы (франклин қабаты) бөлімдер.
Орта және кейінгі девон шөгінділері Қаратаудың орталық бөлігінде кең
тараған және туфогендік материалды конгломераттар мен аргиллиттермен
берілген. Шөгінділердің жалпы қабаты 200 м жетеді.
Жоғарғы бөлім
Кейінгі девон шөгінділері (фамен қабаты) Үлкен Қаратау жотасының
оңтүстік – батыс бөлігінде және Өгем жотасында кездеседі. Литологиялық
жағынан олар түйіршікті салмақты қара ізбес түрінде берілген. Қабат
қалыңдығы 690-885 аралығында ауытқиды.
Тас көмір жүйесі
Төменгі бөлім (Турней қабаты)
Шөгінділер Қаратау оңтүстік – батысында, Боралдай және Өгем
жоталарында көрінеді. Шөгінділер ізбес, доломит, мергель, құмдақ және
алевролиттер түрінде кездеседі. Шөгінді қабаты 825-2825 м шамасында.
Визей қабаты
Визей қабатының шөгінділері Кіші Қаратауда және Арыс өзенінің сол
жағасында кездеседі. Шөгінділер ізбес, мергель, құмдақ түрінде көрінеді.
Қалыңдығы 700-1450 м аралығында өзгереді.
Намюр қабаты
Осы жастағы шөгінділер Өгем жотасының солтүстік – батыс баурайында
таралған және ізбес, құмдақ, алевролит түрінде кездеседі. Қалыңдығы 100 м
дейін.
Орта бөлім
Кіші Қаратау жотасының солтүстік – шығыс бөлігінде кездеседі.
Жыныстары құмдақтан, конгломераттан және қызыл гипсті саздан тұрады.
Шөгінділердің қалыңдығы 500 м дейін.
Пермь жүйесі
Бұл жүйенің шөгінділері Қаржантау жотасындағы Ленгір көмір кенішінен
оңтүстікке қарай таралған. Шөгінділер ізбесті конгломераттардан,
құмдақтардан, альбитофирлердің қабатшасы бар порфиттерден тұрады. Қалыңдығы
650 м дейін жетеді.
Мезозой тобы (МZ)
Юра жүйесі
Төменгі бөлім
Ерте Юра шөгінділері Кіші және кен Қаратау арасында таралған және сұр,
жақсы жылтыраған ізбестен, кварц тастары мен малта тастарынан тұрады.
Шөгінділердің қалыңдығы 700-800м.
Бөлінбеген юра шөгінділері
Келтемашат және Ленгір көмір кеніштерінің маңында жер бетіне шығып
жатады. Конгломераттармен, көмірлі сланецтермен, құмдақты саздармен
берілген. Қалыңдығы 200 м жуық.
Бор жүйесі Төменгі бөлім
Шөгінділер Үлкен Қаратау жотасында, Үлкен және Кіші Қаратау
жоталарының арасындағы депрессияда кездеседі. Ізбес пен мергель қабатшалары
бар қызыл және қызыл-жасыл саздан қалыптасқан. Қалыңдығы 25-130 м
аралығында. [16]
Төменгі және жоғарғы бөлімдер (сеноман қабаты)
Бұл жастың шөгінділері сипатталып отырған аумақтың оңтүстік – батыс
бөлігінде өтіледі, онда олар қызыл саз түрінде берілген.
Қалыңдығы 120 м.
Жоғары бөлім
Жоғары бор шөгінділері кең тараған. Олар Қаратаудың оңтүстік – батыс
бөктерінде, Ташкент маңындағы Чульде кездеседі және үш қабаттан тұрады.
Турон қабаты
Шөгінділер құмдақ, саз, мергель, гравелит және құм қабаттары арқылы
берілген. Қалыңдығы 150-300 м аралығында ауытқиды.
Сеноман қабаты
Шөгінділер қызыл құмдақтан, алевролиттерден, саздан, аргиллиттен және
гравелиттен тұрады. Қалыңдығы 350 м дейін.
Сенон қабаты
Шөгінділер құмдақ, құм және саз түрінде таралған. Қалыңдығы 37-45-тен
450 м-ге дейін өзгереді.
Бөлінбеген бор шөгінділері
Қаржантау жотасының солтүстік баурайында таралған және қалыңдығы 230 м
дейін жететін конгломераттар, құмдақ, құм және саз қабатынан тұрады.
Кайнозой тобы
Палеоген жүйесі
Палеоцен
Палеоцен шөгінділері Қаратау жотасының оңтүстік – батыс баурайында
көрінеді және сұр – жасыл гипсті саз және ашық сары доломиттер түрінде
кездеседі. Жалпы қалыңдығы 15-20 м.
Эоцен
Шөгінділер Қаратаудың оңтүстік – батыс және солтүстік – шығыс
баурайларының бойында байқалады және ізбесті құмдақ пен доломиттердің
қабатшасы бар аркозды құмдармен берілген. Қалыңдығы 30-70-тен 430 м-ге
дейін ауытқиды.
Олигоцен
Олигоцен шөгінділері екі кіші топтан тұрады.
Төменгі олигоцен
Қаратаудың оңтүстік – батыс бөліктерінің бойында таралған. Жасыл –сұр
саздан қалыптасқан. Қалыңдығы 50 м.
Орта олигоцен
Шөгінділер Қаратау жотасының оңтүстік – батыс және солтүстік –шығыс
етегін бойлай кездеседі және сары құмдақ қабатшасы бар қызыл саз түрінде
таралған. Қалыңдығы 160-200 м.
Палеогеннің бөлінбеген шөгінділері
Өгем жотасының солтүстік баурайында таралған және әртүрлі түйіршікті
ашық – сұр кварц құмдағы, ізбес, жасыл саз түрінде кездеседі. Жалпы
қалыңдығы 50 м дейін.
Неоген жүйесі
Жоғарғы олигоцен және миоцен
Олигоцен – миоцен шөгінділері Ташкент маңындағы Чуль ауданында
байқалады. Қоңыр және қызыл саз, құмдақ қабатшасы бар алевролитер, кейде
құм түрінде таралған. Қалыңдығы 160-200 м.
Плиоцен – ежелгі төрттік дәуір шөгінділері
Бұл шөгінділері кең таралған. Қаратау етегінде жекелеген ақтаңдақтар
түрінде сақталған және ірі малта тасты конгломераттармен, ізбесті
саздақтармен берілген. Қалыңдығы 180 м дейін.
Төрттік дәуір жүйесі
Орта – төрттік дәуір шөгінділері
Орта – төрттік дәуір пролювиальдық және гравитациялық шөгінділері.
Тау өзендерінің аңғарларында кездеседі. Малта және құмды –қиыршықты
материалдан қалыптасқан. Қалыңдығы 20 м дейін.
Орта төрттік дәуір аллювиальдылық – пролювиальдық шөгінділері
Ташкент маңындағы Чуль ауданында дамыған, онда лесс тәріздес саздақ
түрінде таралған. Қалыңдығы 70 м дейін.
Орта – жоғарғы төрттік дәуір аллювиальдық шөгінділері.
Қаржантау жотасының етегіндегі жазықта кең тараған. Малта тастар, құм
қабатшасы бар саздақ түрінде кездеседі. Қалыңдығы 127 м.
Жоғарғы төрттік дәуір аллювиальдық шөгінділері
Ташкент маңындағы Чуль ауданындағы сайларда және Арыс станциясының
солтүстік – батысына қарай байқалады. Лесс тәріздес саздақпен берілген.
Қалыңдығы 15 м дейін.
Қазіргі шөгінділер
Қазіргі аллювиальдық шөгінділер
Арыс, Ақсу, Бадам, т.б. өзендердің аңғарларында жиналған, мұнда
олардан жайылмалар мен бірінші жайылма үстіндегі террасалар қалыптасқан.
Литолгиялық жағынан олар малта тасты қиыршықтан, әртүрлі түйіршікті құм мен
саздақтан тұрады. Қалыңдығы 0,5-16 м.
Интрузивтік әрекет
Сипатталып отырған аумақта интрузивтік жыныстар кең таралған. Олардың
ішінде жасы бойынша бірнеше топ бөліп көрсетіледі.
Кембрийге дейінгі интрузиялар
Қаратау жотасының батысында орын алған, мұнда олар қышқыл және негізгі
құрамдағы жыныстармен берілген. Биотитті гранит, гранодиорит, габбро,
норит, диабаз түрінде кездеседі.
Төменгі полеозой интрузиялары
Үлкен және Кіші Қаратаудың оңтүстік – шығыс бөлігінде, Бурунчад
тауында кездеседі. Гранит, гранодиорит, плагиогранит, сілтілі гранит,
сиенит, диорит сияқты қышқыл және сілтілі жыныстардан қалыптасқан.
Жоғарғы палеозой интрузиялары.
Өгем жотасында ауқымды жерді алып жатыр және гранит, гранодиорит,
аляскит, сілтілі гранит және сиенит түрінде кездеседі. Құрамына және
биіктікте орналасуына қарай жоғары аталған шөгінділер үшін белгілі бір
процестер тән. Инрузивтік шөгінділер қар көшкіні, сел ошақтары мен сайларға
тән.
Паеозой шөгінділері үшін карстар, көшкіндер, опырындылар, сел
шұңқырлары мен ошақтары тән.
Кайназой шөгінділері жыра және арна эрозиясының қалыптасу аренасы
болып табылады.
І.2 Климаты мен ішкі сулары
Оңтүстік Қазақстан облысының климатында тым континеттік құбылыстар
басым байқалады. Жер бетіне түскен ылғал мөлшері ауаға булану және
топыраққа сіңу мөлшерінен кем. Әсіресе солтүстік жағында қуаңшылық жиі
байқалады. Қаңтар айының орташа температурасы солтүстігінде – 9°С,
оңтүсігінде – 2°С. Қысы қысқа, қар жамылғысы жұқа және тұрақсыз болады.
Жылылық құбылысы жиі байқалады. Шілде айының орташа температурасы +22°С
+29°С. Жазы ыстық қуаң келеді. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150-650
мм, солтүстігінде ойысқан сайын бұл мөлшер кемиді 100-120 мм дейін түседі,
таулы аймақтарда 800-1000 мм-ге көбейеді. Өніп-өсу кезеңі 215-265 күнде.
Негізінен Оңтүстік Қазақстан облысы субтропикалық және қоңыржай климаттық
белдеулерде жатыр.(1 кесте)
Орта Азияның табиғатын зерттеушілер В.М.Четыркин (1960ж.),
Л.Н.Бабушкин (1961-1964жж.), Н.А.Когай (1969ж.) бұл облыс территориясын
Тұран жазығына жатқызса, Е.П.Коровин және А.Н. Розанов (1938ж.)
субтропикалық облыс деп атады.
Меридиан сызығы бойында жатқан Қаратау жотасындағы екі бағытта желдер
соғады, біріншісі солтүстікке қарай, екіншісі оңтүстікке бағытталған.
Төменгі қабатта желдің соғуы төмендегідей орташа жылдық желдің жылдамдығы 2-
4 мсек. құрайды. Кейбір кезде суық ауа массаларының әсерінен қатты желдер
байқалады. 1951 жылы ақпан айында осындай желдердің соғуы Түлкібас
ауданында байқалған, оның жылдамдығы 28 мсек.
Бұл жердің бағыты жазықты аймақтардағы желдердің бағытына ұқсас болып
келеді. Түлкібас ауданының Боралдай тауымен батыс Талас Алатауының
аралығында шығыс желдер соғады. Олардың қайталануы қыста 47%-ды құраса, ал
жазда 54-60%-ға жетеді. Блинков ауданында жылдың барлық уақытында оңтүстік
шығыс желдер басым. Олар Сайрам өзенінің
1 кесте Бедердің негізгі элементтері бойынша облыстың климаттық
көрсеткіштері (метеобекет мәліметі бойынша) [8].
Бетпақдала Мақтаарал Өгем жотасының
денудациялық аллювиальді сілемі (ОҚО
үстірті (ОҚО жазығы (ОҚО оңтүстік-батыс
солтүстігі) оңтүстігі) ы)
200-290м 190-200м 3600-4200м
1 2 3 4
Орташа жылдық температура +9,40 +13,70 +9,50
Қаңтардың орташа –5,90 –1,00 –1,50
температурасы
Шілденің орташа + 24,30 + 27,80 + 25,80
температурасы
Ауаның оң температурасының36000 – 38000 44000 жоғары 40000 – 42000
жиынтығы (100 тан жоғары)
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 176 күн 215 күн 199 күн
Белсенді вегетация кезеңі 180-190 күн 220-225 күн 200-205 күн
Атмосфералық 173 мм 282 мм 714 мм
жауын-шашынның мөлшері
Жауын-шашынның жоғары 250 мм 317 мм 860 мм
көрсеткіші
Жауын-шашынның төменгі 140 мм 230 мм 410 мм
көрсеткіші
Жауын-шашын түсуінің жазғы Қысқы қысқы
сипаты
Желдің орташа жылдық 4,0-4,5 мсек. 2,0-3,0 мсек.3,0-4,0 мсек.
жылдамдығы
2 сурет Оңтүстік Қазақстан облысының ішкі сулары карта - сызбасы
аңғарларына қарай бағытталып, Өгем жотасының солтүстік батыс беткейлеріне
дейін жетеді. Күздің келуімен күннің қысқаруына байланысты, жазықты
аймақтарда желдің соғуы қысқарады да, ал таулы аймақтарда ұлғаяды. Көктемде
ауа райы жылы, орташа айлық температура +4°С, сәуір айларында екі есе +8°С
жетеді. Өгем жотасында климат жылы ауаның ылғалдылығы қыста жоғары.
Ауданның 13 бөлігін таулы жоталы, ал оңтүстік батыс бөлігі ғана ашық дала.
Сондықтан ауа райы ылғалды, жауын-шашынның түсуі көп, бұлтты, найзағайлы
күндер көп. Орташа айлық температурасы қыста қаңтар айында -15 С -20°С. Бір
жылда ауданда 37 күн тұманды, көктем ерте шығады, наурыз айының орташа
температурасы +5°С, сәуір айларында орташа температура +10°С. Жазы ыстық 4-
5 айға созылады. Орташа температура ең ыстық күндері +30°С +35°С жетеді.
[17, 18]
Жылдық жауын-шашынның түсуі 8 мм жетеді. Жазықты жерлері 3 жылулық
белдеуде орналасқан.
Келес ауданының алып жатқан көлемі 5 мың км2. Климаты ыстық, қуаңшылықты.
Келес ауданы Келес өзенінің жоғарғы бөлігін солтүстік батысында Қазығұрт
тауымен, шығысында Қаржантау алып жатыр. Келес аңғарында климаттың
қалыптасуына Өгем жотасы сияқты оңтүстік батыс циклондар әсер етеді. Қысқы
күндері 52 күннен 82 күнге дейін. Ең суық айлардың орташа температурасы
-2,5°С-ден -4,5°С-ге дейін. Көктем ерте шығады. Сәуір айында орташа
температура +12° С +14°С, кейде одан да төмен түсуі мүмкін +7°С +9°С. Келес
аңғары мұхит деңгейінен жоғары болғандықтан жазы ыстық Өгем жотасына
қарағанда шілде айының орташа температурасы +24,5°С-ден 30°С-ге дейін.
Жауын-шашынның түсуі 350-450мм. Ең құрғақ ай бұл ауданда тамыз айы.
Арыс ауданының алып жатқан жер көлемі 8 мың км2. Климаты ыстық,
қуаңшылықты. Аудан Арыс өзенінің жоғарғы аңғарынан, солтүстік шығысында
Боралдай тауымен, шығысында және оңтүстік шығысында Талас Алатауымен, Өгем
тауларымен, оңтүстігінде Қазығұрт тауы алып жатыр. Ең суық айларының орташа
температурасы -1°С-ден -30°С-ға дейін. Ең суық айы желтоқсан, орташа
температура -30°С -34°С. Қыста шығыс желдері басым. Желдердің орташа
жылдамдығы көп емес, бірақ қатты желдер басым. Бұл ауданда Түлкібас ауданы
сияқты шығыс-оңтүстік шығыс бағыттағы желдер соғады. Жылдамдығы 28мсек.
Осындай желдер Түлкібас ауданында 14 күндік бұрқасын күнге айналады.
Сәуір айы 1 жылда 16-17% жауын-шашын түседі. Жазы басқа аудандар сияқты
ыстық, шілде айының орташа температурасы +25°С +30°С, ыстық күндері 102-105
күнге созылады. Жазда шығыс және солтүстік шығыс желдері соғады. Батыс
ауданда шығыс желдері басым. Күзде ауа-райы суытады. Жауын-шашының мөлшері
400-700 мм, ал таулы аймақтарда 1000 мм-ден 1200 мм. Батыс Қаратау ауданы
алып жатқан ауданы 13 мың км2. Климаты қуаңшылықты, көктемде жауын-шашынның
түсуі басым. Аудан оңтүстік-батыс Қаратау жотасының беткейін алып жатыр.
Бұл аймақтағы желдің жылдамдығы 20 мсек., 1 жылда орташа жылдамдығы 4
мсек. осындай желді күндер 25-26 күнге созылады. Қысы жылы, қалған
аудандарда тропикалық ауа температурасы -17°С -22°С-ге жетеді. Қаңтар
айында Ащысайда -17°С, Атабай ауданында -18°С. Жазда ауа райы ыстық, басқа
аудандарға қарағанда жылы. Орташа температура шілде айында 25-28°С, ыстық
күндері 95-155 күнге дейін созылады. 1 жылда жауын-шашынның түсуі 300-480
мм. ең құрғақ ай – тамыз.
Төлеби ауданының ауа райы тез өзгермелі, континентальды. Ауа-райына
өте мол ықпал жасап, әсер ететін, оны жұмсартып отыратын күш аптап болатын
ыстықтың әсері, оның аса мол ресурсы. Тау етегінде алыс жерлерде ауа-райы
жылы, құрғақ аңызақтылау болып келеді. Ал, тау етегіндегі жерлерде бір
қалыпты, жылы, әрі қоңыржай. Мұндағы қыс көбінесе бірқалыпты, тек қаңтар
айы суық, әрі қысқа, көбінесе жылылау. Қардың қалың түсуі өте сирек және
тұрақты емес. Борандар аз, қар аса қалың түспейді. Бірақ мұнда қыс ұзақтау
созылады, шамамен 5-6 ай. Аудан көлемінде желдің тұру бағыттары көбінесе
солтүстіктен-шығысқа, оңтүстіктен-батысқа қарай тұрады.
Таулы аймақтың бір ерекшелігі биіктігі мұхит деңгейінен 4000 метрге
жақындайтындықтан топырақ-климаттық зоналардың таралуында биік белдеулік
зоналық заңы орын алады, яғни тау биіктеген сайын ылғал көбейіп, ауа райы
суыта түседі. Міне осыған байланысты таудың төменгі етегіндегі шөлді-дала
белдеуінен (теңіз деңгейінен 250-300м.) таудың биік 3500-4000м деңгейіне
дейін бірнеше таудың белдеулік белдемдері кездеседі, олардың топырақ,
өсімдік жамылғылары да, жануарлар дүниесі де әр алуан болып келеді. Былайша
айтқанда, табиғаттың көлденең белдемдік заңы байқалатын сонау терістік
тундрадан оңтүстіктегі шөл зоналарына дейін мыңдаған шақырым қажет болса,
облыс аумағындағы Батыс Тянь-Шань тау етегінен биік шындарына дейін 3-4
шақырым қашықтықтағы биіктікте көпшілік белдемдер кездеседі.
Батыс Тянь-Шань тауларының жоталарынан бастау алатын өзендерге қысқаша
сипаттама беріп өтсек (2 сурет):
Сырдария – Орта Азиядағы ұзын өзен. Қарадария мен Нарын өзенінің
Ферғана қазан-шұңқырының шығыс бөлігіндегі қосылған жерінен Сырдария
аталынып Арал теңізіне құяды. Нарын өзенінен 2212 шақырым, Қарадариядан
3019 шақырым. Су жинау алабы 219 мың шаршы шақырым. [19]
Ферғана аңғарында Сырдарияның тұрақты салалары жоқ. Ертеректе Сырдария
өзеніне Қазансай, Чубасай, Чадаксай, Исфайрамсай, Шахимардансай, Сох,
Исфора және т.б. шағын өзендер құйған. Ал қазір олардың суы жерді
суландыруға пайдаланылады. Сондықтан бұл өзендердің ешқайсысы Сырдарияға
қазір құймайды. Бұл өзен Ферғана аңғарынан ағып шыққаннан кейін жазықтықтың
оң жағынан Ахонгорон, Шыршық, Келес және басқа шағын өзендер келіп құяды.
Сырдария жоғарыда айтылғандай қардың еріген суымен және мұздықтармен
қоректенеді. Сондықтан өзен суының ең мол болатын кезеңі маусым, тамыз
айлары, су деңгейінің ең төмен болатын кезеңі қыс айлары. Орташа көп жылдық
су шығыны секундына 583 текше метр, mах = 1262 текше метр, min = 336 текше
метр. Сырдария өзенінің суы егіндікті суаруға пайдаланатындықтан кей
жылдары Арал теңізіне судың аз бөлігі ғана келіп құяды. Сырдария суының әр
текше метрінде орташа есеппен 2170 грамм лай тұнбасы кездеседі. Бұл
Амудария өзеніне қарағанда анағұрлым аз. Шардара су қоймасының салынуына
байланысты облыстың оңтүстігінде өзен ағысы қазіргі уақытта ретке
келтірілген.
Өзенге санитарлы су жіберудің ең аз мөлшері қыс айларында 50 текше
метр секундты құрайды. Бұл су шығынының ең жоғарғы мөлшері болып табылады.
Республикалық Ұлттық Академиясының гидрогеологиялық институтының
лабороториялық зерттеулерінің мәліметтері бойынша Шардара су қоймасынан
Арыс өзенінің құятын сағасына дейінгі аралықта өзен суының минералдылығы 1
грамм литрден аспайды, ал ағыс төмендеген сайын ол жоғарылайды да Қызылорда
қаласының ауданында судың минералдылығы 1,6 грамм литрге жетеді. Оңтүстік
Қазақстан көлемінде Сырдария өзенінің ең маңызды саласы Арыс өзені болып
саналады.
Арыс – Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзен. Сырдарияның оң саласы,
ұзындығы 378 шақырым, су жинау алабы 14900 шаршы шақырым. Арысқа 91 сала
құяды. Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс өзені Талас
Алатауының оңтүстік батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен басталады. Тау
арасына шықаннан кейін жазықтықпен ағады да, арнасы кеңейеді. Қар жауын
сумен қоректенеді, желтоқсанның аяғында қатып, наурыздың бас кезінде мұзы
ериді. Орташа су шығыны 46,1 текше метрсекунд. Сазан, табан, аққайран,
шортан және т.б. балықтар ауланады. Арыс өзені және оның салалары
егіншілікті, бау-бақшаны суаруға, шабындық пен мал жайылымын суландыруға
пайдаланылады. Арыс өзенінде ондаған шағын су электр станциялары мен
каналдар бар.
1961 жылы Арыс – Түркістан каналы пайдаланылуға берілгеннен кейін су
шығыны 31 текше метрсекундқа дейін төмендеді. Өзен суы тығыз,
минералдылығы 1 грамм метрге дейін. Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстік
бөлігіндегі ірі өзендер Шу мен Талас өзендері болып саналады. Қырғызстан
Республикасымен Жамбыл облысы аймағында өзен ағысын реттеу мақсатында
бірнеше бөгет салу құрылысы салдарынан Оңтүстік Қазақстан облысына әр жыл
сайын су аз мөлшерде келуде. Ол өз кезегінде пайдаланылатын жерлер мен
бақша өнімдерінің суарылуын қысқартады. Айтып өткен өзендерден басқа
Қаратау жотасы баурайына бірнеше су көздері ағады. Жиделі, Бесорық,
Ермексу, Қорашық, Арыстанды, Шаян, Бөген және т.б. Таудың шыға берісінде,
төбенің борпылдақ шөгінділерінде, өзеннің ағып шығу ағысы едәуір көлемін
жоғалтады (50-60%), ал жазықтыққа келетін қалған бөлігі табиғи пішен шабу
үшін жайылмалы суғаруға таралады. Кейбір өзендердің тасқын сулары да су
коймаларымен реттеледі. Мысалыға, Бадам және басқа бөгеттер сияқты.
Облыстың оңтүстік бөлігінде Келес өзені – негізгі өзен болып табылады.
Өзеннің жалпы ұзындығы 220 шақырым. Су жинау алабы 2,2 мың шаршы шақырым.
Оның су көздері Қазығұрт тауының оңтүстік баурайымен Қаржантау жотасының
солтүстік батыс пен батыс баурайларында орналасқан. Өзеннің негізгі қорегі
аімосфералық жауын-шашын болып табылады, аз мөлшерде жер асты суымен
қоректенеді. Территория геологиялық құрылымы жағынан Қаратау тау массиві
бөліп тұратын батыс бөлігін Шу-Сарысу ойпаты және шығысын Қызылқұм ойпаты
алып жатыр. Бұл ойпаттар қалың шөгінділерден құралған. Олардың құрамы
палеоген және бор жастағы су өткізгіш қабаттардан қысымсыз төрттіктен
жоғары қысымды неогенге дейінгі кешендерден тұрады. Өзеннің су режимі
арнаның деформациясына және жағалаудағы уақытша болатын көктемгі су
тасқындарына байланысты толқынды болып сипатталады. Осы тасқындардың
арқасында өзен арнасының жоғарғы малталанған қабаты шайылып, беткейдегі
борпылдақ қабаттар сүзіледі. Су тасқындары наурыз айының ортасынан
басталып, қар мен нөсер, жаңбырлар мамыр айының екінші жартысына дейін
немесе маусымның алғашқы күндеріне дейін созылады. Осының әсерінен кей
жылдары апаттар болып тұрады.
Көп жылдық зерттеулердің мәліметтері бойынша орташа жылдық су шығыны
Жаңабазар селосында 1,93 текше метр секунд, Қаратас селосында 2-3 текше
метрсекунд, Қазығұрт селосында 8 текше метрсекундты құрайды. Жаңабазар
және Степной селоларындағы бекеттердің мәліметтері бойынша көпжылдық орта
айлық жоғарғы шығын сәуір, мамыр айларында, ал төменгі шығын маусым
қыркүйек айларында болады. Абсолютті ең жоғарғы шығын Степной және Қаратас
селоларындағы бекттерде бақыланған.
Келес-типті жазықты өзен, өзеннің еңістері 0,0065-0,01 құрайды.
Өзеннің жағалауы тұрақсыз және тасқын кезінде үлкен көлемдегі материалдарды
ағызып, су шайып әкетуге бейімделген. Орташа жылдық лайлылық 2000-2500
грамм текше метр. Айтарлықтай лайлылық 1964 жылы 9 сәуірде байқалды-15000
грамм текше метр. Өзен суының химиялық құрамы мен минералдылығының көлемі
жыл бойына 0,3-0,5 граммдм3-ден (наурыз-мамыр) 0,6-0,8 гдм3-ге дейін
(шілде-қазан) өзгереді. Судың минералдылығы төменгі ағыста Қаратас
селосында 0,3-0,5 гдм3-ден Степной селосында 1,0-1,2 гдм3-ге дейін
жоғарылайды.
Бадам өзені – бассейні Оңтүстік Қазақстан облысының Төле би, Қазығұрт,
Ордабасы аудандарының шекараларында орналасқан. Өзен Қаржан тау
сілемдерінен бастауын алып, солтүстік шығыстан оңтүстік – батысқа
бағытталып, Арыс өзеніне сол жағынан келіп құятын Сырдария өзені
бассейнінің өзені. Өзеннің жалпы үзындығы – 145 шақырым. Бассейн үш: таулы,
тауалды адырлы – қырқа, тау алды жазық далалы аймақтарда орналасқан (2
кесте).
Тауалды аймаққа Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік – батыс бөлігін
алып жатқан Өгем, Қаржантау және Қазығұрт тау жоталары кіреді. Өгем тау
жотасы кескінінің тегіс, су айыратын бетінің жазық және карсты түтіктерінің
көп болуымен сипатталады. Жотаның биіктігі 2500 – 3000 метр. Ең биік
нүктесі – Тенар тауы. ( биіктігі - 3558 метр)
Өгем тауының батыс жағында орналасқан Қаржантау тау жотасы солтүстік –
батысында қысқа, жазық жондарының болуымен ерекшеленеді. Жотаның орташа
биіктігі 1700 – 2600 метр. Ең биік нүктесі – Мыңбұлақ тауы. (биіктігі –
2834 метр) Өзеннің сол жақ жағалауындағы Қазығұрт тау сілемдерінің биіктігі
1700 метр жоғары. [20]
Тау алды аймағы – жота сілемдерінен, тар өзен аңғарлары мен жыралар
кесіп өтетін төбелерден тұрады. 300 метр биіктіктен төмен тауалды жазық
дала аймағы кең аңғарлармен жырымдалған, негізінен жазық, тегіс жерлерден
тұрады.
Облыс аумағындағы гидрографиялық желінің жиілігі біркелкі емес.
өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Жалпы облыс
өзендері Сырдария және Шу өзен алаптарына жатады. Сырдария өзені
республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алып,
негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария өзенінің
облыстағы негізгі саласы Арыс өзені, ол Талас Алатауы мен Өгем тау
жоталарының беткейлерінен басталады. 1961 жылы Арыс – Түркістан каналы іске
қосылғаннан кейін оның төменгі ағысындағы су өтімі 52,8 – ден 31 м3с – қа
азайды. Бұдан басқа Бөген, Келес, Бадам, Боралдай, Ақсу өзендері бар.
Олардың жалпы ұзындығы 3745 км. Сондай-ақ Қаратау жоталарынан Жиделі,
Бесарық, Ермексу, Қарашық, Арыстанды және Шаян өзендері басталады. Облыстың
қиыр солтүстігі Бетпақдаланың батысында Шу және Сарысу өзендерінің төменгі
ағысын камтиды.
Ақсу өзені – Оңтүстік Қазақстан облысы Төле би және Сайрам аудандары
аумағынан ағып өтіп, Арыс өзенінің сол жақ саласы болып есептеледі.
Ұзындығы – 133 шақырым. Су жинау алабының аумағы – 766 шаршы шақырым. Талас
Алатауының солтүстік беткейіндегі 4042 метр биіктіктегі мұздықтан
басталады. Жоғарғы ағысында тар шатқалмен ағып, орта тұсында аңғарының ені
150 – 200 метрге, жайылмасы 40 – 50 метрге жетеді (сурет №2). Негізгі
толысу көзі мұздық пен қар суы (70 пайызы). Көп жылдық орташа су шығыны
Сарқырама ауылы тұсында 9,68 текше метрсекунд, кей жылдары төменгі
ағысында сарқылып қалады. Су тұщы, Ақсу – Жабағылы қорығы орналасқан.
Машат өзені – Арыс алабындағы өзен, Түлкібас, Сайрам аудандарының
аралығымен ағады. Ұзындығы 60 км, су жиналатын алабы 550 км2. Алатау, Машат
тауларындағы бұлақтардан Иірсу өзені болып басталып, Машат тауының оңтүстік
етегінде Машат өзеніне қосылады. Машат тұсында Арыс өзеніне құяды. Суын
егін суғаруға пайдаланады.
Сайрамсу өзені – Арыс алабындағы өзен, Төле би, Сайрам аудандары
жерімен ағады. Ұзындығы 76 км, су жиналатын алабы 1060 км2. Өгем
жотасындағы мұздықтардан басталады (сурет №3). Мәртөбе тұсында өзеннен
Қызылсу суару жүйесі, каналдар тартылған. Арнасы тік жарлы. Жауын –шашын,
жер асты суымен толығады. Суы егін, мал суғаруға пайдаланады. Өзен бойында
Қасқасу, Тасарық, Ұзын – арық, Көксәйек ауылдары орналасқан.
Облыс территориясында көлемі 1 гектардан асатын 1049 көл бар, олардың
жалпы көлемі 502 шаршы шақырым, су қоры 0,5 млрд текше метр. Осы көлдердің
ішінде көлемі 100 гектардан асатын 74 көл бар, олардың көлемі 383 шаршы
шақырым және мұнда 0,35 млрд текше метр су жиналады. Көл облыс
территориясының 0,43 пайызын алады. Республикадағы көлдердің ішінде бұл
облыс көлдерінің үлес салмағы 2,1 пайыз, көлемі жағынан 1,1 пайыз. Осы
көлдердің 0,2-0,4 млн текше метр суы ауыл шаруашылығына пайдаланады. [21]
Негізінен Сырдария, Шу өзендерінің сағаларында орналасқан. Олар
тасыған өзен суларымен, ал ұсақ көлдер жер асты суларымен толығады. Облыс
аумағыда 43 көл бар, олардың жалпы ауданы 25,94 мың га. Облыстың солтүстік
аймағында Шу өзенінің төменгі ағысында Ақжайық, Қарқын тұзды көлдері,
Құмкент елді мекені жанында тұйық жер асты суымен қоректенетін Қызылкөл
жатыр. Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау алатын Байылдыр,
Хантағы, Иқансу, Көкқиясай өзендері Қарашық, Қалдыкөл, Шүйнек көлдеріне
құяды. Сырдария өзенінің аңғарында Тұздық, Сарыкөл, Балтакөл, Көккөл, т.б.
ірілі – ұсақты көлдер көп кездеседі. Бұл көлдердің көпшілігі ащы, тұзды.
Облыстағы су желісінің бір ерекшелігі: тақырларда жауын – шашын суларынан
түзілетін көлшіктер мен көлдер пайда болып, кейінірек кеуіп кетеді. Сонымен
қатар облыстағы 22 жасанды су қоймаларының жалпы көлемі 98 мыңнан астам
гектар жерді алып жатыр. Оларға Бадам, Бөген, Шардара, Қапшағай, т.б.
бөгендер жатады.
2 кесте Батыс Тянь-Шань тауларындағы өзендердің сипаттамалары
№ Аттары Гидрометриялық бекет Ұзындығы, км Су жинау алабы, км2 Орташа
көп жылдық ағысы, км3 Жылдық су жинау алабының мүмкіндігі 1 Өгем
Ходжакент 0,886 0,684 0,680 2 Майдантал Устье 0,471 0,501
0,500 3 Келес П.Горный 2,49 0,280 0,600 4 Арыс Арыс
13,1 1,198 0,018 5 Жабағалысу Жаңаниколаейвка 36 0,172 0,07
0,036 6 Құлан Азаттық 17 0,095 0,030 0,019 7 Балықты
Балықты 7,0 0,0278 0,086 0,046 8 Көк-бұлақ Пістелі 40 0,0351
0,036 0,018 9 Қайыршақты Устье 12 0,237 0,050 0,028 10
Ұрыбұлақ Састөбе 19 0,0407 0,007 0,004 11 Машат Антоновка
60 0,521 0,144 0,078 12 Иірсу Жеңіс 20 0,0392 0,015 0,010
13 Келте-Машат Келте-Машат 17 0,0605 0,083 0,040 14 Қайнарбұлақ
Қайнарбұлақ 0,011 0,03 0,010 15 Сарыбұлақ Мамаевка 0,115
0,013 0,006 16 Қарасу Қарабұлақ 0,0024 0,07 0,40 17
Құтырған Қызыл Әскер 36 0,159 0,016 0,009 18 Ақсу Подгорное
133 0,462 0,305 0,69 19 Шұбарсу Шұбар 28 0,271 0,030 0,014
20 Бадам Обручевка 145 4,37 0,185 0,101 21 Ермек-Бадам
К.Маркс 0,0175 0,006 0,03 22 Сап-Тоғыз Тоғыз 37 0,128 0,028
0,016 23 Сайрамсу Блинков 76 0,468 0,251 0,140 24 Қасқасу
Қасқасу 30 0,020 0,062 0,030 25 Балдырбек Сахаровка 48 0,191
0,092 0,050 26 Қарасу Шымкент 6 0,013 0,010 27 Бадам
Михайловка 145 0,584 0,097 0,050
І.3. Топырақ және өсімдік жамылғысы
Топырақ өте күрделі табиғи түзіліс. Топырақтың пайда болуы тау
жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның
қасиетіне түрлі факторлар әсер етуі. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен
тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе
бастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары шіріген
бұтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды
бактериялар шірітіп, жаңа затқа – қара шірікке айналдырады. Солтүстік шөлді
аймақта (Бетпақ–дала) негізінен қарашірігі 1% қоңыр және сұр қоңыр
топырақты атырап болып келеді. Оңтүстікке қарай шөлді аймақ тау беткейі
аймағына ауысады. Оларды қара шірінді 3-4% құрайды. Бұл жерлердің топырағы
сұр, қоңыр, қызыл шалғынды далалық болып келеді. Оңтүстік Қазақстанның шөл
және шөлейт зоналарында құмды және құмдақты топырақ таралған. Көп жерлердің
топырағы сортаң топырақ. Қызылқұм және Мойынқұм топырақтарында бар-жоғы
қарашірік 1%-тен де төмендеу келеді. Жер асты суларының минералды тұздары
жоғары көтерілуіне байланысты және су ресурстарын дұрыс пайдаланбау
себебінен топырақ құрамында тұзды аймақ пайда болады. Бұл әсіресе Шу
өзенінің төменгі саласында айқын білінеді, бұл жерлерде топырақ беті 1-1,5%
көлемінде жұқа тұз қабаттарымен көмкерілген. Сырдария, Арыс, Шу өзендерінің
аңғарларында өзендердің су режимдерінің әсерінен құрылған шалғынды-
аллювиальді топырақтар таралған. (3 сурет)
Оңтүстік Қазақстанда топырақ жамылғысы биіктік белдеулік бойынша жақсы
байқалады. Бұл аудандарда топырақ жамылғысының белдеулік шекарасы мұндағы
табиғат зоналарымен абсолюттік биіктікте, орографиялық ерекшеліктеріне және
ылғал алып келетін ауа массаларына байланысты. Батыс Тянь-Шань облыс
территориясында топырақ биіктігі белдеулік бойынша бөлінеді.
1. Тау алды және тау етегіндегі шөлейтті сұр қоңыр топырақ белдеуі.
2. Таудың құрғақ шалғынды қоңыр топырақ белдеу.
3. Биік тауда альпілік және субальпілік тау шалғынды топырақ белдеуі.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аудандарында сортаңдар кездеседі. Ең
төменгі вертикальдық белдеу Тянь-Шань жазықтық ашық қоңыр топырақ таралған.
Бұлар Қазақстан бойынша аз таралған. Бұл топырақта қара шірік 0,7-1,5%.
Қоңыр топырақ Қаратаудың етегінде, Талас Алатауының етегінде таралған. Осы
топырақ 600-700 метр абсолюттік биіктікке дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
І Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық-географиялық сипаттамасы мен оның
экзогенді процестердің қалыптасуындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.1 Рельефі және геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
І.2 Климаты мен ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 15
І.3 Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ Қауіпті экзогенді
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 29
ІІ.1 Экзогенді процестер түрлері туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... . ... .29
ІІ.2 Өзен аңғарларының құрылысы және оларда жүретін экзогенді
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..37
ІІ.2.1 Өзен
аңғарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .37
ІІ.2.2 Өзен
жайылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .39
ІІ.2.3 Өзен
террасалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. ... .41
ІІІ Экстремалды қауіпті табиғи
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..45
ІІІ.1
Селдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .45
ІІІ.2 Қар
көшкіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ІІІ.3 Сырғымалар мен
опырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .49
ІІІ.4 Су
тасқындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ІІІ.5 Шаңды
борандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 52
ІІІ.6 Сел құбылыстарына қарсы іс –
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Көптеген елдердің үкіметтері мен халықаралық
ұйымдардың алдын ала сақталуы мен күш салуларына қарамастан экзогенді
процестердің, оның ішінде қауіпті де апаттылардың салдарынан үлкен
аймақтарда ғана емес, сонымен бірге елді мекендердегі адам мен экономикалық
шығындар барған сайын өсуде. Жапония мемлекетінің Хиого провинциясында
орналасқан Кобе қаласында 2004 жылы өткен БҰҰ-ның басқаруымен Бас
Ассамблеяның қаулысына сәйкес табиғи апаттардың қауіптілігін азайту
жөніндегі Дүниежүзілік конференция мемлекеттер мен қауымдастықтар
деңгейінде табиғи апаттарға, оның ішінде қауіпті экзогенді процестер де
бар, қарсы әрекеттік әлеует құруды көздейтін 2005-2015 жылдарға арналған
мағұлымдама мен жақтаулы бағдарлама қабылдады. Бағдарламаға енген басымды
бағыттардың ішінде апаттар қауіп-қатерінің факторларын ашу, бағалау және
қадағалау мен бұрынғы ескертулерді жақсарту, барлық деңгейлерде оларды
зерттеп, апаттарға қарсы әрекеттерге қолайлы жағдайлар мен әлеует жасау
үшін білімді, жаңашыл ғылыми негізделген шешімдерді пайдалану аталып өтті.
Зиянның алдын-алу және орнын толтыруда айтарлықтай орынды апаттарды
алдын-ала зерттеу, оны қадағалау мен олардан сақтандыру шаралары атқарылуы
керек. Бірақ зерттеу территориясы мен оның аймағында зерттеулердің әлі де
толыққанды жүргізілмеуі себебінен, әлі күнге дейін облыс аймағы мен елді
мекендерді экзогенді процестерден, оның ішінде апаттыларынан сақтандыру кең
ауқымды және тиімді енгізуге бөгет жасауда. Осыған байланысты экзогенді
процестерден қорғанудың географиялық астарларын және оны басқару жүйесін
зерттеу және іс-шараларды әзірлеу өзекті мәселе болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты елді мекендер
территориясында қалыптасып және жүретін экзогенді процестерді, оның ішінде
экстремалды қауіптілерін зерттеу мен олардан қорғанудың тұжырымдамалық –
әдістемелік негіздерін құру болып табылады.
Аталған мақсатты орындау барысында келесі міндеттер қойылады:
– Экзогенді процестердің қалыптасуындағы аумақтың физикалық –
географиялық, яғни табиғат жағдайларының маңызын анықтау;
– Экзогенді процестерге түсінік пен олардың әртүрлілігін зерттеп,
олардың пайда болуы мен дамуын және қауіптілігін бағалау;
– Экстремалды қауіпті экзогенді процестерді зерттеп, олардың
зияндылығын анықтау;
– Елді мекендер территориясында жүретін экзогенді процестердің алдын-
алу, олардан қорғануға бағытталған іс-шараларды ұсыну.
Жұмыстың жаңалығы.
– Экзогенді процестердің қоршаған ортаның физикалық – географиялық
жағдайларымен байланыстылығы ғылыми-әдістемелік негізде дәлелденуі;
– Елді мекендер территориясында жүретін экзогенді процестердің
әртүрлілігін тұжырымдау;
– Қауіпті экзогенді процестердің қоршаған ортаға, инфрақұрылымға және
адамға тигізген кері әсерінің көлемді екенін бағалау мен анықтау;
– Экзогенді процестердің алдын-алу мен оларға қарсы іс-шаралардың
ғылыми тұрғыда негізделіп тұжырымдау болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Аталған зерттеулер енді-енді қолға алына
бастағандықтан оның қолданбалы маңызы біршама. Дипломдық жұмысты орындау
барысында жүргізілген зерттеулердің нәтижелері Шымкент қаласының бас
схемасын құратын сәулет басқармасына, көшелер мен мөлтек аудандарда
жүргізілетін құрылыс санаттарын іске асыратын әртүрлі мекемелерге, қаланың
экологиялық жағдайын қадағалайтын облыстық қоршаған ортаны қорғау
басқармасында ұйымдастырылатын және іске асырылатын іс-шараларға теориялық
және ақпараттық негіз бола алады және пайдаланады.
Жұмысты жазуда қолданылған материалдар. Жұмысты орындау үшін ғылыми
басылымдар (жарық көрген монографиялар, мақалалар, интернет ресурстар),
Казгидрометтің, Қазселденқорғау ББ-ның деректері, ҚР БҒМ ГИ-ның зерттеу
нәтижелері, жергілікті басылым деректері, жеке зерттеулер материалдары
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы мен қысқаша сипаттамасы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Мәтіндік бөлімі 66 бетті құрайды,
суреттермен, карталармен, кестелермен безендірілген.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, алға қойған мақсаты мен міндеттері,
жаңалығы, практикалық маңызы айтылған.
Бірінші тарауда Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары
баяндалып, олардың экзогенді процестердің, оның ішінде қауіптілерінің
қалыптасуындағы маңызы ғылыми тұрғыдан негізделеді.
Екінші тарауда экзогенді процестерге жалпы сипаттама беріледі. Ары
қарай олардың ішінде облыс территориясында қалыптасатын қауіпті деп апатты
экзогенді процестер баяндалып, олар туралы толық мәлімет беріледі. Осы
тарауда экзогенді процестерге қарсы іс-шаралар мен олардың алдын-алу
бағытында іске асырылатын іс-шаралар әлеуеті қарастырылады.
Қорытындыда алынған нәтижелер келтірілген.
І Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық-географиялық сипаттамасы мен оның
экзогенді процестердің қалыптасуындағы маңызы
І.І Рельефі және геологиялық құрылысы
Батыс Тянь-Шань Қазақстан жерінде Қырғыз Алатауынан басталады. Жер
бедері күшті тілімделінген. Қырғыз Алатауы Күнгей Алатауының Батыс жағында
орналасқан. Жалпы ұзындығы 375 км, ең биік шыңы – Батыс Алемендин (4875 м).
Батыс Тянь-Шаньға ендік бойымен орналасқан Талас Алатауы, Түркістан,
Қаратау, Өгем, Піскем, Шатқал жоталары кіреді. Енді осы Батыс Тянь-Шаньның
жоталарына жеке тоқталып, сипаттама берелік.
Талас Алатауы – Тянь-Шаньның батыс сілеміндегі жота. Орташа биіктігі
4000 м, (4488 м, Қырғыз жерінде). Метаморфтанған тақтатас, құмтас, әктастан
тұрады. Талас Алатауының Қазақстан жеріндегі басты сілемдері – Өгем,
Майдантал, Алатау, Кіші Ақсу жоталары. Оңтүстік беткейі қатты тілімденген;
терең шатқалды өзен аңғарлары көп. Олардан Ақсу, Жабағылы, Майдантал,
Жосалы тағы басқа өзендер бастау алады. Батысында Ақсу-Жабағылы қорығы
орналасқан. Етегінде дала өсімдігі, бұталар, жеміс ағаштары, тау беткейінде
шырша, самырсын, арша, одан жоғарыда субальпі, альпі шалғыны өседі. [1, 2,
3] (1 сурет)
Қаратау – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік-батысында 420 км-ге созыла
орналасқан. Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстары аумағында
жатыр. Оңтүстік батыста Талас және Қырғыз жоталарынан басталып солтүстік-
батыс бағытта аласарып, Сарысу өзені мен Шу жазығымен шектеседі. Қаратау,
Шу-Талас және Сырдария өзен алыптарының су айрығы жотасы. Ең енді тұсы
Боралдай жотасы 60-80 км. Орташа биіктігі 1800 м, ең биік жері – Бессаз
(мың жылқы, 2176 м) тауы Таукент кентіне жақын орналасқан. Қаратау – Кіші,
Үлкен Қаратау, Үлкен Ақтау және Боралдай жоталарынан тұрады. Жоталар бір-
бірінен тауаралық ойыстармен бөлінген. Жоталардың тау бастары тегістеу
келген жазық, беткейлері шатқалды тік жартасты. Геологиялық құрылымы Шығыс
қаратау иротерезойдың тақтатас пен құмтастарынан, Батыс Қаратау карбонның
әктас, құмтас, конгломерат тастарынан, тау аралық аңғарлар девонның қызыл
шөгінді жынысынан тұрады. Жергілікті жер бедері құрғақ климат әсерінен
қалыптасқан. Қаңтардың орташа температурасы – 10° С, оңтүстік-батысында
6(С. Жазы ыстық әрі құрғақ, шілденің орташа температурасы 22-26° С. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлшері тау бөктерінде 200-400 мм, тауда 400-600 мм.
Беткей топырағы қоңыр, қызғылт қоңыр. Өсімдігінен селеу, көде, боз, тағы
басқа өсімдіктер өседі. Тамырында 35-40% каучук болатын тау сағызы тек
Қаратау өңірінде кездеседі. Өзен бойларында тоғайлар өседі. Қаратау жерін
таутеке, қасқыр, түлкі, тышқан, саршұнақ тағы басқа жануарлар мекендейді.
Жер асты гидрокарбонатты. Кальцийлі су қоры мол. 400-500 метрлік тереңдікті
алып жатыр. Пайдалы қазбаға бай өлке. Қазақстанның ірі полиметалл (Ащысай,
Мырғалымсай, Байжансай, т.б.) кен
1 сурет Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық карта
орындары шоғырланған. Құрылыс материалдарынан – гипс, цемент өнімдеріне
қажетті жыныстар өседі. [4, 5]
Өгем – Тянь-Шань тау жүйесінің батысындағы тау жотасы. Солтүстік-
шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 110 км-ге созылған, енді жері 30 км-дей. Ең
биік жері – Сайрам шыңы (4299 м). Төменгі карбонның әктас, құмтас
жыныстарынан түзілген. Оңтүстік-батысы көлбеуленіп Шарбақ бөгеніне
(Өзбекстан) тіреледі. Жер бедері әртүрлі; төменгі шекарасы шалғындық
жазықтар. Жазық жайлауларында бұлақ, бастаулар мол. Биік жоталарды
мұздықтар басып жатыр. Қазығұрт, Төлеби аудандары аумағына Өгем жотасының
солтүстігі мен оңтүстік-батысы кіреді. Құмкезең, жалтыр Көнекті, Жетіүңгір,
Пиязды, Шымырбай, Азартеке, Мақпал жоталарынан, Тұрнақбел, Майдантал
асуларынан тұрады. Өгемнің Талас Алатауымен қиылысқан жерінде Ақсу-Жабағылы
қорығы орналасқан. Тау мұздықтарынан Өгем, Піскем өзендерінің салалары:
Майдантал, Болдыбірек, Сайрамсу, Сарыайғыр өзендері бастау алады. Таудың
қоңыр, альпілік шалғынды топырағында, тау етегінде әр түрлі шөптесіндер,
бұта аралас жеміс ағаштары, биіктік белдеуінде аршаның түрлері, субальпі,
альпі шалғыны өседі. [6, 7, 8, 9]
Батыс Тянь-Шаньның геологиялық құрылымына келетін болсақ, Қаратау
жотасы протерезой тақтатастардан және құмтастардан тұрса, оңтүстік-батыс
Қаратау карбонның әктас, құмтас конгломираттарынан және девонның жанартау
тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге полезой қатпарлы іргетасы,
пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-ақ
платформалық мезозой – кайнозой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы гидрографиялық желінің жиелігі біркелкі
емес. Өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Сырдария
өзені республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алып,
негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария өзенінің ірі
салаларының бірі – Арыс өзені, Талас Алатауы мен Өгем тау жоталарының
беткейлерінен басталады. Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау
алатын Байылдыр, Хантағы, Иқансу, Көкқиясай өзендері Қарашық, Қалдыкөл,
Шүйнек көлдеріне құяды.
І.1.1 Стратиграфиясы
Аумақтық геологиялық құрылысына шығу тегімен жасы әртүрлі жыныстар
кешені – протереозойдан төрттік дәуірге дейінгі шөгінділер қатысқан. [10-
12]
Қарастырып отырған аумақ литологофацияльдық және
стратиграфогенетикалық жыныстар кешенінің алуандылығымен сипатталады,
сондай-ақ құрылымдық-тектоникалық жағдайының күрделілігімен ерекшеленеді.
Протерозой тобы
Жоғары протерозой
Кейінгі протерозой шөгінділері Үлкен Қаратау жотасының
солтүстік–шығыс баурайында байқалады және қайнар мен бақырлы қабаттары
болып бөлінеді. Қайнар қабатының құрамына қышқыл құрамды (кварц порфирлері,
альбитофиралар, кератофиралар), орта және негізгі құрамды эффузивиттер
(диабаздар, спиллиттер, порфириттер), олардың туфтары, жылу туфтары,
туфогендік конгломераттар, сланец кіреді.
Бақырлы қабаты қайнар қабатының үстінде жатыр. Бұл қабат литологиялық
белгілері бойынша 2 қабаттан тұрады: төменгі ізбесті –доломиттік және
жоғарғы массивті доломиттер мен ізбестен құралған.
Жоғары протерзой шөгінділерінің жалпы қалыңдығы 2600 м.
Палеозой тобы
Полеозой тобының шөгінділері кембрийге дейінгімен салыстырғанда
кеңірек таралған әрі үлкен қалыңдығымен көзге түседі.
Кембрий жүйесі
Кембрий шөгінділері Үлкен және Кіші Қаратауда кең таралған. Олар ірі
антиклиникальдердің ядросында байқалады. Кембрий үш бөлімге бөлінеді,
дегенмен орта және жоғары бөлімнің арасындағы шекара шартты түрде
жүргізілген.
Төменгі бөлім (t1)
Төменгі кембрий шөгінділері осьтік бөлікте байқалады. Үлкен Қаратауда
төменгі кембрийлердің негізінде базальттық конгломераттар жатыр, олар
жоғары қарай құмды, сазды және кремнийлі сланецпен алмасады. Үлкен
Қаратаудағы төменгі кембрий қабатының қалыңдығы 1000 м жетеді. [13]
Кіші Қаратауда төменгі кембрий шөгінділері кремнийлі ізбес,
конгломераттер және сланецтер түрінде берілген (порфириттер мен олардың
туфтарының қабаты кездеседі). Жалпы қалыңдығы 3500 м жуық. Орта және
жоғарғы бөлімдер (t2-3)
Үлкен Қаратаудағы орта және жоғарғы кембрий шөгінділері конгломераттар
мен сортталмаған құмдақтардан басталады (қалыңдығы 20-350 м), ол жоғары
қарай құрамында ванадий мен фосфор, сланецтер, алевролиттер бар көмірлі –
кремнийлі сланецтер қабатымен алмасады. Қабатты филлит тәріздес сланецтер,
алевролиттер, ізбестер мен доломиттер сияқты кремнийлі жыныстар аяқтайды.
Кіші Қаратауда орта – жоғары кембрий шөгінділеріне доломиттердің,
кремнийлі фосфориттердің және ізбестердің жалпы қалыңдығы 3000 м жуық
қабаты жатады. [14]
Ордовик жүйесі
Ордовик шөгінділері Үлкен және Кіші Қаратауда кең тараған.
Төменгі және орта бөлімдер
Үлкен Қаратауда төменгі – орта ордовик құрылымдары литологиялық
жағынан кварцтық – хлориттік – филлиттік сланецтер түрінде (ізбеспен
алмасып отырады) берілген. Одан жоғарыда қоңыр яшмалар мен ялима тәріздес
ала – құла түсті сланецтер, алевролиттер, алевролитті сланецтер жатыр, олар
филлиттік, кварц – серициттік сланецтермен алмасады. Қабаттың қалыңдығы
1000мжетеді. [15]
Орта және жоғары бөлімдер (О2-3)
Орта-жоғары ордовик құрылымдары Үлкен Қаратау жотасының оңтүстік–шығыс
бөлігінен байқалады. Қалың алевритті – құмдақ қабатпен, кварц–шпатты жасыл
– сұр құмдақ түрінде берілген. Қалыңдығы 1000 м.
Орта палеозой (РZ2)
Девон жүйесі
Орта (живет қабаты) және жоғарғы (франклин қабаты) бөлімдер.
Орта және кейінгі девон шөгінділері Қаратаудың орталық бөлігінде кең
тараған және туфогендік материалды конгломераттар мен аргиллиттермен
берілген. Шөгінділердің жалпы қабаты 200 м жетеді.
Жоғарғы бөлім
Кейінгі девон шөгінділері (фамен қабаты) Үлкен Қаратау жотасының
оңтүстік – батыс бөлігінде және Өгем жотасында кездеседі. Литологиялық
жағынан олар түйіршікті салмақты қара ізбес түрінде берілген. Қабат
қалыңдығы 690-885 аралығында ауытқиды.
Тас көмір жүйесі
Төменгі бөлім (Турней қабаты)
Шөгінділер Қаратау оңтүстік – батысында, Боралдай және Өгем
жоталарында көрінеді. Шөгінділер ізбес, доломит, мергель, құмдақ және
алевролиттер түрінде кездеседі. Шөгінді қабаты 825-2825 м шамасында.
Визей қабаты
Визей қабатының шөгінділері Кіші Қаратауда және Арыс өзенінің сол
жағасында кездеседі. Шөгінділер ізбес, мергель, құмдақ түрінде көрінеді.
Қалыңдығы 700-1450 м аралығында өзгереді.
Намюр қабаты
Осы жастағы шөгінділер Өгем жотасының солтүстік – батыс баурайында
таралған және ізбес, құмдақ, алевролит түрінде кездеседі. Қалыңдығы 100 м
дейін.
Орта бөлім
Кіші Қаратау жотасының солтүстік – шығыс бөлігінде кездеседі.
Жыныстары құмдақтан, конгломераттан және қызыл гипсті саздан тұрады.
Шөгінділердің қалыңдығы 500 м дейін.
Пермь жүйесі
Бұл жүйенің шөгінділері Қаржантау жотасындағы Ленгір көмір кенішінен
оңтүстікке қарай таралған. Шөгінділер ізбесті конгломераттардан,
құмдақтардан, альбитофирлердің қабатшасы бар порфиттерден тұрады. Қалыңдығы
650 м дейін жетеді.
Мезозой тобы (МZ)
Юра жүйесі
Төменгі бөлім
Ерте Юра шөгінділері Кіші және кен Қаратау арасында таралған және сұр,
жақсы жылтыраған ізбестен, кварц тастары мен малта тастарынан тұрады.
Шөгінділердің қалыңдығы 700-800м.
Бөлінбеген юра шөгінділері
Келтемашат және Ленгір көмір кеніштерінің маңында жер бетіне шығып
жатады. Конгломераттармен, көмірлі сланецтермен, құмдақты саздармен
берілген. Қалыңдығы 200 м жуық.
Бор жүйесі Төменгі бөлім
Шөгінділер Үлкен Қаратау жотасында, Үлкен және Кіші Қаратау
жоталарының арасындағы депрессияда кездеседі. Ізбес пен мергель қабатшалары
бар қызыл және қызыл-жасыл саздан қалыптасқан. Қалыңдығы 25-130 м
аралығында. [16]
Төменгі және жоғарғы бөлімдер (сеноман қабаты)
Бұл жастың шөгінділері сипатталып отырған аумақтың оңтүстік – батыс
бөлігінде өтіледі, онда олар қызыл саз түрінде берілген.
Қалыңдығы 120 м.
Жоғары бөлім
Жоғары бор шөгінділері кең тараған. Олар Қаратаудың оңтүстік – батыс
бөктерінде, Ташкент маңындағы Чульде кездеседі және үш қабаттан тұрады.
Турон қабаты
Шөгінділер құмдақ, саз, мергель, гравелит және құм қабаттары арқылы
берілген. Қалыңдығы 150-300 м аралығында ауытқиды.
Сеноман қабаты
Шөгінділер қызыл құмдақтан, алевролиттерден, саздан, аргиллиттен және
гравелиттен тұрады. Қалыңдығы 350 м дейін.
Сенон қабаты
Шөгінділер құмдақ, құм және саз түрінде таралған. Қалыңдығы 37-45-тен
450 м-ге дейін өзгереді.
Бөлінбеген бор шөгінділері
Қаржантау жотасының солтүстік баурайында таралған және қалыңдығы 230 м
дейін жететін конгломераттар, құмдақ, құм және саз қабатынан тұрады.
Кайнозой тобы
Палеоген жүйесі
Палеоцен
Палеоцен шөгінділері Қаратау жотасының оңтүстік – батыс баурайында
көрінеді және сұр – жасыл гипсті саз және ашық сары доломиттер түрінде
кездеседі. Жалпы қалыңдығы 15-20 м.
Эоцен
Шөгінділер Қаратаудың оңтүстік – батыс және солтүстік – шығыс
баурайларының бойында байқалады және ізбесті құмдақ пен доломиттердің
қабатшасы бар аркозды құмдармен берілген. Қалыңдығы 30-70-тен 430 м-ге
дейін ауытқиды.
Олигоцен
Олигоцен шөгінділері екі кіші топтан тұрады.
Төменгі олигоцен
Қаратаудың оңтүстік – батыс бөліктерінің бойында таралған. Жасыл –сұр
саздан қалыптасқан. Қалыңдығы 50 м.
Орта олигоцен
Шөгінділер Қаратау жотасының оңтүстік – батыс және солтүстік –шығыс
етегін бойлай кездеседі және сары құмдақ қабатшасы бар қызыл саз түрінде
таралған. Қалыңдығы 160-200 м.
Палеогеннің бөлінбеген шөгінділері
Өгем жотасының солтүстік баурайында таралған және әртүрлі түйіршікті
ашық – сұр кварц құмдағы, ізбес, жасыл саз түрінде кездеседі. Жалпы
қалыңдығы 50 м дейін.
Неоген жүйесі
Жоғарғы олигоцен және миоцен
Олигоцен – миоцен шөгінділері Ташкент маңындағы Чуль ауданында
байқалады. Қоңыр және қызыл саз, құмдақ қабатшасы бар алевролитер, кейде
құм түрінде таралған. Қалыңдығы 160-200 м.
Плиоцен – ежелгі төрттік дәуір шөгінділері
Бұл шөгінділері кең таралған. Қаратау етегінде жекелеген ақтаңдақтар
түрінде сақталған және ірі малта тасты конгломераттармен, ізбесті
саздақтармен берілген. Қалыңдығы 180 м дейін.
Төрттік дәуір жүйесі
Орта – төрттік дәуір шөгінділері
Орта – төрттік дәуір пролювиальдық және гравитациялық шөгінділері.
Тау өзендерінің аңғарларында кездеседі. Малта және құмды –қиыршықты
материалдан қалыптасқан. Қалыңдығы 20 м дейін.
Орта төрттік дәуір аллювиальдылық – пролювиальдық шөгінділері
Ташкент маңындағы Чуль ауданында дамыған, онда лесс тәріздес саздақ
түрінде таралған. Қалыңдығы 70 м дейін.
Орта – жоғарғы төрттік дәуір аллювиальдық шөгінділері.
Қаржантау жотасының етегіндегі жазықта кең тараған. Малта тастар, құм
қабатшасы бар саздақ түрінде кездеседі. Қалыңдығы 127 м.
Жоғарғы төрттік дәуір аллювиальдық шөгінділері
Ташкент маңындағы Чуль ауданындағы сайларда және Арыс станциясының
солтүстік – батысына қарай байқалады. Лесс тәріздес саздақпен берілген.
Қалыңдығы 15 м дейін.
Қазіргі шөгінділер
Қазіргі аллювиальдық шөгінділер
Арыс, Ақсу, Бадам, т.б. өзендердің аңғарларында жиналған, мұнда
олардан жайылмалар мен бірінші жайылма үстіндегі террасалар қалыптасқан.
Литолгиялық жағынан олар малта тасты қиыршықтан, әртүрлі түйіршікті құм мен
саздақтан тұрады. Қалыңдығы 0,5-16 м.
Интрузивтік әрекет
Сипатталып отырған аумақта интрузивтік жыныстар кең таралған. Олардың
ішінде жасы бойынша бірнеше топ бөліп көрсетіледі.
Кембрийге дейінгі интрузиялар
Қаратау жотасының батысында орын алған, мұнда олар қышқыл және негізгі
құрамдағы жыныстармен берілген. Биотитті гранит, гранодиорит, габбро,
норит, диабаз түрінде кездеседі.
Төменгі полеозой интрузиялары
Үлкен және Кіші Қаратаудың оңтүстік – шығыс бөлігінде, Бурунчад
тауында кездеседі. Гранит, гранодиорит, плагиогранит, сілтілі гранит,
сиенит, диорит сияқты қышқыл және сілтілі жыныстардан қалыптасқан.
Жоғарғы палеозой интрузиялары.
Өгем жотасында ауқымды жерді алып жатыр және гранит, гранодиорит,
аляскит, сілтілі гранит және сиенит түрінде кездеседі. Құрамына және
биіктікте орналасуына қарай жоғары аталған шөгінділер үшін белгілі бір
процестер тән. Инрузивтік шөгінділер қар көшкіні, сел ошақтары мен сайларға
тән.
Паеозой шөгінділері үшін карстар, көшкіндер, опырындылар, сел
шұңқырлары мен ошақтары тән.
Кайназой шөгінділері жыра және арна эрозиясының қалыптасу аренасы
болып табылады.
І.2 Климаты мен ішкі сулары
Оңтүстік Қазақстан облысының климатында тым континеттік құбылыстар
басым байқалады. Жер бетіне түскен ылғал мөлшері ауаға булану және
топыраққа сіңу мөлшерінен кем. Әсіресе солтүстік жағында қуаңшылық жиі
байқалады. Қаңтар айының орташа температурасы солтүстігінде – 9°С,
оңтүсігінде – 2°С. Қысы қысқа, қар жамылғысы жұқа және тұрақсыз болады.
Жылылық құбылысы жиі байқалады. Шілде айының орташа температурасы +22°С
+29°С. Жазы ыстық қуаң келеді. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150-650
мм, солтүстігінде ойысқан сайын бұл мөлшер кемиді 100-120 мм дейін түседі,
таулы аймақтарда 800-1000 мм-ге көбейеді. Өніп-өсу кезеңі 215-265 күнде.
Негізінен Оңтүстік Қазақстан облысы субтропикалық және қоңыржай климаттық
белдеулерде жатыр.(1 кесте)
Орта Азияның табиғатын зерттеушілер В.М.Четыркин (1960ж.),
Л.Н.Бабушкин (1961-1964жж.), Н.А.Когай (1969ж.) бұл облыс территориясын
Тұран жазығына жатқызса, Е.П.Коровин және А.Н. Розанов (1938ж.)
субтропикалық облыс деп атады.
Меридиан сызығы бойында жатқан Қаратау жотасындағы екі бағытта желдер
соғады, біріншісі солтүстікке қарай, екіншісі оңтүстікке бағытталған.
Төменгі қабатта желдің соғуы төмендегідей орташа жылдық желдің жылдамдығы 2-
4 мсек. құрайды. Кейбір кезде суық ауа массаларының әсерінен қатты желдер
байқалады. 1951 жылы ақпан айында осындай желдердің соғуы Түлкібас
ауданында байқалған, оның жылдамдығы 28 мсек.
Бұл жердің бағыты жазықты аймақтардағы желдердің бағытына ұқсас болып
келеді. Түлкібас ауданының Боралдай тауымен батыс Талас Алатауының
аралығында шығыс желдер соғады. Олардың қайталануы қыста 47%-ды құраса, ал
жазда 54-60%-ға жетеді. Блинков ауданында жылдың барлық уақытында оңтүстік
шығыс желдер басым. Олар Сайрам өзенінің
1 кесте Бедердің негізгі элементтері бойынша облыстың климаттық
көрсеткіштері (метеобекет мәліметі бойынша) [8].
Бетпақдала Мақтаарал Өгем жотасының
денудациялық аллювиальді сілемі (ОҚО
үстірті (ОҚО жазығы (ОҚО оңтүстік-батыс
солтүстігі) оңтүстігі) ы)
200-290м 190-200м 3600-4200м
1 2 3 4
Орташа жылдық температура +9,40 +13,70 +9,50
Қаңтардың орташа –5,90 –1,00 –1,50
температурасы
Шілденің орташа + 24,30 + 27,80 + 25,80
температурасы
Ауаның оң температурасының36000 – 38000 44000 жоғары 40000 – 42000
жиынтығы (100 тан жоғары)
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 176 күн 215 күн 199 күн
Белсенді вегетация кезеңі 180-190 күн 220-225 күн 200-205 күн
Атмосфералық 173 мм 282 мм 714 мм
жауын-шашынның мөлшері
Жауын-шашынның жоғары 250 мм 317 мм 860 мм
көрсеткіші
Жауын-шашынның төменгі 140 мм 230 мм 410 мм
көрсеткіші
Жауын-шашын түсуінің жазғы Қысқы қысқы
сипаты
Желдің орташа жылдық 4,0-4,5 мсек. 2,0-3,0 мсек.3,0-4,0 мсек.
жылдамдығы
2 сурет Оңтүстік Қазақстан облысының ішкі сулары карта - сызбасы
аңғарларына қарай бағытталып, Өгем жотасының солтүстік батыс беткейлеріне
дейін жетеді. Күздің келуімен күннің қысқаруына байланысты, жазықты
аймақтарда желдің соғуы қысқарады да, ал таулы аймақтарда ұлғаяды. Көктемде
ауа райы жылы, орташа айлық температура +4°С, сәуір айларында екі есе +8°С
жетеді. Өгем жотасында климат жылы ауаның ылғалдылығы қыста жоғары.
Ауданның 13 бөлігін таулы жоталы, ал оңтүстік батыс бөлігі ғана ашық дала.
Сондықтан ауа райы ылғалды, жауын-шашынның түсуі көп, бұлтты, найзағайлы
күндер көп. Орташа айлық температурасы қыста қаңтар айында -15 С -20°С. Бір
жылда ауданда 37 күн тұманды, көктем ерте шығады, наурыз айының орташа
температурасы +5°С, сәуір айларында орташа температура +10°С. Жазы ыстық 4-
5 айға созылады. Орташа температура ең ыстық күндері +30°С +35°С жетеді.
[17, 18]
Жылдық жауын-шашынның түсуі 8 мм жетеді. Жазықты жерлері 3 жылулық
белдеуде орналасқан.
Келес ауданының алып жатқан көлемі 5 мың км2. Климаты ыстық, қуаңшылықты.
Келес ауданы Келес өзенінің жоғарғы бөлігін солтүстік батысында Қазығұрт
тауымен, шығысында Қаржантау алып жатыр. Келес аңғарында климаттың
қалыптасуына Өгем жотасы сияқты оңтүстік батыс циклондар әсер етеді. Қысқы
күндері 52 күннен 82 күнге дейін. Ең суық айлардың орташа температурасы
-2,5°С-ден -4,5°С-ге дейін. Көктем ерте шығады. Сәуір айында орташа
температура +12° С +14°С, кейде одан да төмен түсуі мүмкін +7°С +9°С. Келес
аңғары мұхит деңгейінен жоғары болғандықтан жазы ыстық Өгем жотасына
қарағанда шілде айының орташа температурасы +24,5°С-ден 30°С-ге дейін.
Жауын-шашынның түсуі 350-450мм. Ең құрғақ ай бұл ауданда тамыз айы.
Арыс ауданының алып жатқан жер көлемі 8 мың км2. Климаты ыстық,
қуаңшылықты. Аудан Арыс өзенінің жоғарғы аңғарынан, солтүстік шығысында
Боралдай тауымен, шығысында және оңтүстік шығысында Талас Алатауымен, Өгем
тауларымен, оңтүстігінде Қазығұрт тауы алып жатыр. Ең суық айларының орташа
температурасы -1°С-ден -30°С-ға дейін. Ең суық айы желтоқсан, орташа
температура -30°С -34°С. Қыста шығыс желдері басым. Желдердің орташа
жылдамдығы көп емес, бірақ қатты желдер басым. Бұл ауданда Түлкібас ауданы
сияқты шығыс-оңтүстік шығыс бағыттағы желдер соғады. Жылдамдығы 28мсек.
Осындай желдер Түлкібас ауданында 14 күндік бұрқасын күнге айналады.
Сәуір айы 1 жылда 16-17% жауын-шашын түседі. Жазы басқа аудандар сияқты
ыстық, шілде айының орташа температурасы +25°С +30°С, ыстық күндері 102-105
күнге созылады. Жазда шығыс және солтүстік шығыс желдері соғады. Батыс
ауданда шығыс желдері басым. Күзде ауа-райы суытады. Жауын-шашының мөлшері
400-700 мм, ал таулы аймақтарда 1000 мм-ден 1200 мм. Батыс Қаратау ауданы
алып жатқан ауданы 13 мың км2. Климаты қуаңшылықты, көктемде жауын-шашынның
түсуі басым. Аудан оңтүстік-батыс Қаратау жотасының беткейін алып жатыр.
Бұл аймақтағы желдің жылдамдығы 20 мсек., 1 жылда орташа жылдамдығы 4
мсек. осындай желді күндер 25-26 күнге созылады. Қысы жылы, қалған
аудандарда тропикалық ауа температурасы -17°С -22°С-ге жетеді. Қаңтар
айында Ащысайда -17°С, Атабай ауданында -18°С. Жазда ауа райы ыстық, басқа
аудандарға қарағанда жылы. Орташа температура шілде айында 25-28°С, ыстық
күндері 95-155 күнге дейін созылады. 1 жылда жауын-шашынның түсуі 300-480
мм. ең құрғақ ай – тамыз.
Төлеби ауданының ауа райы тез өзгермелі, континентальды. Ауа-райына
өте мол ықпал жасап, әсер ететін, оны жұмсартып отыратын күш аптап болатын
ыстықтың әсері, оның аса мол ресурсы. Тау етегінде алыс жерлерде ауа-райы
жылы, құрғақ аңызақтылау болып келеді. Ал, тау етегіндегі жерлерде бір
қалыпты, жылы, әрі қоңыржай. Мұндағы қыс көбінесе бірқалыпты, тек қаңтар
айы суық, әрі қысқа, көбінесе жылылау. Қардың қалың түсуі өте сирек және
тұрақты емес. Борандар аз, қар аса қалың түспейді. Бірақ мұнда қыс ұзақтау
созылады, шамамен 5-6 ай. Аудан көлемінде желдің тұру бағыттары көбінесе
солтүстіктен-шығысқа, оңтүстіктен-батысқа қарай тұрады.
Таулы аймақтың бір ерекшелігі биіктігі мұхит деңгейінен 4000 метрге
жақындайтындықтан топырақ-климаттық зоналардың таралуында биік белдеулік
зоналық заңы орын алады, яғни тау биіктеген сайын ылғал көбейіп, ауа райы
суыта түседі. Міне осыған байланысты таудың төменгі етегіндегі шөлді-дала
белдеуінен (теңіз деңгейінен 250-300м.) таудың биік 3500-4000м деңгейіне
дейін бірнеше таудың белдеулік белдемдері кездеседі, олардың топырақ,
өсімдік жамылғылары да, жануарлар дүниесі де әр алуан болып келеді. Былайша
айтқанда, табиғаттың көлденең белдемдік заңы байқалатын сонау терістік
тундрадан оңтүстіктегі шөл зоналарына дейін мыңдаған шақырым қажет болса,
облыс аумағындағы Батыс Тянь-Шань тау етегінен биік шындарына дейін 3-4
шақырым қашықтықтағы биіктікте көпшілік белдемдер кездеседі.
Батыс Тянь-Шань тауларының жоталарынан бастау алатын өзендерге қысқаша
сипаттама беріп өтсек (2 сурет):
Сырдария – Орта Азиядағы ұзын өзен. Қарадария мен Нарын өзенінің
Ферғана қазан-шұңқырының шығыс бөлігіндегі қосылған жерінен Сырдария
аталынып Арал теңізіне құяды. Нарын өзенінен 2212 шақырым, Қарадариядан
3019 шақырым. Су жинау алабы 219 мың шаршы шақырым. [19]
Ферғана аңғарында Сырдарияның тұрақты салалары жоқ. Ертеректе Сырдария
өзеніне Қазансай, Чубасай, Чадаксай, Исфайрамсай, Шахимардансай, Сох,
Исфора және т.б. шағын өзендер құйған. Ал қазір олардың суы жерді
суландыруға пайдаланылады. Сондықтан бұл өзендердің ешқайсысы Сырдарияға
қазір құймайды. Бұл өзен Ферғана аңғарынан ағып шыққаннан кейін жазықтықтың
оң жағынан Ахонгорон, Шыршық, Келес және басқа шағын өзендер келіп құяды.
Сырдария жоғарыда айтылғандай қардың еріген суымен және мұздықтармен
қоректенеді. Сондықтан өзен суының ең мол болатын кезеңі маусым, тамыз
айлары, су деңгейінің ең төмен болатын кезеңі қыс айлары. Орташа көп жылдық
су шығыны секундына 583 текше метр, mах = 1262 текше метр, min = 336 текше
метр. Сырдария өзенінің суы егіндікті суаруға пайдаланатындықтан кей
жылдары Арал теңізіне судың аз бөлігі ғана келіп құяды. Сырдария суының әр
текше метрінде орташа есеппен 2170 грамм лай тұнбасы кездеседі. Бұл
Амудария өзеніне қарағанда анағұрлым аз. Шардара су қоймасының салынуына
байланысты облыстың оңтүстігінде өзен ағысы қазіргі уақытта ретке
келтірілген.
Өзенге санитарлы су жіберудің ең аз мөлшері қыс айларында 50 текше
метр секундты құрайды. Бұл су шығынының ең жоғарғы мөлшері болып табылады.
Республикалық Ұлттық Академиясының гидрогеологиялық институтының
лабороториялық зерттеулерінің мәліметтері бойынша Шардара су қоймасынан
Арыс өзенінің құятын сағасына дейінгі аралықта өзен суының минералдылығы 1
грамм литрден аспайды, ал ағыс төмендеген сайын ол жоғарылайды да Қызылорда
қаласының ауданында судың минералдылығы 1,6 грамм литрге жетеді. Оңтүстік
Қазақстан көлемінде Сырдария өзенінің ең маңызды саласы Арыс өзені болып
саналады.
Арыс – Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзен. Сырдарияның оң саласы,
ұзындығы 378 шақырым, су жинау алабы 14900 шаршы шақырым. Арысқа 91 сала
құяды. Ірілері Боралдай, Бадам, Машат, Ақсу өзендері. Арыс өзені Талас
Алатауының оңтүстік батыс беткейіндегі Көлбастау көлінен басталады. Тау
арасына шықаннан кейін жазықтықпен ағады да, арнасы кеңейеді. Қар жауын
сумен қоректенеді, желтоқсанның аяғында қатып, наурыздың бас кезінде мұзы
ериді. Орташа су шығыны 46,1 текше метрсекунд. Сазан, табан, аққайран,
шортан және т.б. балықтар ауланады. Арыс өзені және оның салалары
егіншілікті, бау-бақшаны суаруға, шабындық пен мал жайылымын суландыруға
пайдаланылады. Арыс өзенінде ондаған шағын су электр станциялары мен
каналдар бар.
1961 жылы Арыс – Түркістан каналы пайдаланылуға берілгеннен кейін су
шығыны 31 текше метрсекундқа дейін төмендеді. Өзен суы тығыз,
минералдылығы 1 грамм метрге дейін. Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстік
бөлігіндегі ірі өзендер Шу мен Талас өзендері болып саналады. Қырғызстан
Республикасымен Жамбыл облысы аймағында өзен ағысын реттеу мақсатында
бірнеше бөгет салу құрылысы салдарынан Оңтүстік Қазақстан облысына әр жыл
сайын су аз мөлшерде келуде. Ол өз кезегінде пайдаланылатын жерлер мен
бақша өнімдерінің суарылуын қысқартады. Айтып өткен өзендерден басқа
Қаратау жотасы баурайына бірнеше су көздері ағады. Жиделі, Бесорық,
Ермексу, Қорашық, Арыстанды, Шаян, Бөген және т.б. Таудың шыға берісінде,
төбенің борпылдақ шөгінділерінде, өзеннің ағып шығу ағысы едәуір көлемін
жоғалтады (50-60%), ал жазықтыққа келетін қалған бөлігі табиғи пішен шабу
үшін жайылмалы суғаруға таралады. Кейбір өзендердің тасқын сулары да су
коймаларымен реттеледі. Мысалыға, Бадам және басқа бөгеттер сияқты.
Облыстың оңтүстік бөлігінде Келес өзені – негізгі өзен болып табылады.
Өзеннің жалпы ұзындығы 220 шақырым. Су жинау алабы 2,2 мың шаршы шақырым.
Оның су көздері Қазығұрт тауының оңтүстік баурайымен Қаржантау жотасының
солтүстік батыс пен батыс баурайларында орналасқан. Өзеннің негізгі қорегі
аімосфералық жауын-шашын болып табылады, аз мөлшерде жер асты суымен
қоректенеді. Территория геологиялық құрылымы жағынан Қаратау тау массиві
бөліп тұратын батыс бөлігін Шу-Сарысу ойпаты және шығысын Қызылқұм ойпаты
алып жатыр. Бұл ойпаттар қалың шөгінділерден құралған. Олардың құрамы
палеоген және бор жастағы су өткізгіш қабаттардан қысымсыз төрттіктен
жоғары қысымды неогенге дейінгі кешендерден тұрады. Өзеннің су режимі
арнаның деформациясына және жағалаудағы уақытша болатын көктемгі су
тасқындарына байланысты толқынды болып сипатталады. Осы тасқындардың
арқасында өзен арнасының жоғарғы малталанған қабаты шайылып, беткейдегі
борпылдақ қабаттар сүзіледі. Су тасқындары наурыз айының ортасынан
басталып, қар мен нөсер, жаңбырлар мамыр айының екінші жартысына дейін
немесе маусымның алғашқы күндеріне дейін созылады. Осының әсерінен кей
жылдары апаттар болып тұрады.
Көп жылдық зерттеулердің мәліметтері бойынша орташа жылдық су шығыны
Жаңабазар селосында 1,93 текше метр секунд, Қаратас селосында 2-3 текше
метрсекунд, Қазығұрт селосында 8 текше метрсекундты құрайды. Жаңабазар
және Степной селоларындағы бекеттердің мәліметтері бойынша көпжылдық орта
айлық жоғарғы шығын сәуір, мамыр айларында, ал төменгі шығын маусым
қыркүйек айларында болады. Абсолютті ең жоғарғы шығын Степной және Қаратас
селоларындағы бекттерде бақыланған.
Келес-типті жазықты өзен, өзеннің еңістері 0,0065-0,01 құрайды.
Өзеннің жағалауы тұрақсыз және тасқын кезінде үлкен көлемдегі материалдарды
ағызып, су шайып әкетуге бейімделген. Орташа жылдық лайлылық 2000-2500
грамм текше метр. Айтарлықтай лайлылық 1964 жылы 9 сәуірде байқалды-15000
грамм текше метр. Өзен суының химиялық құрамы мен минералдылығының көлемі
жыл бойына 0,3-0,5 граммдм3-ден (наурыз-мамыр) 0,6-0,8 гдм3-ге дейін
(шілде-қазан) өзгереді. Судың минералдылығы төменгі ағыста Қаратас
селосында 0,3-0,5 гдм3-ден Степной селосында 1,0-1,2 гдм3-ге дейін
жоғарылайды.
Бадам өзені – бассейні Оңтүстік Қазақстан облысының Төле би, Қазығұрт,
Ордабасы аудандарының шекараларында орналасқан. Өзен Қаржан тау
сілемдерінен бастауын алып, солтүстік шығыстан оңтүстік – батысқа
бағытталып, Арыс өзеніне сол жағынан келіп құятын Сырдария өзені
бассейнінің өзені. Өзеннің жалпы үзындығы – 145 шақырым. Бассейн үш: таулы,
тауалды адырлы – қырқа, тау алды жазық далалы аймақтарда орналасқан (2
кесте).
Тауалды аймаққа Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік – батыс бөлігін
алып жатқан Өгем, Қаржантау және Қазығұрт тау жоталары кіреді. Өгем тау
жотасы кескінінің тегіс, су айыратын бетінің жазық және карсты түтіктерінің
көп болуымен сипатталады. Жотаның биіктігі 2500 – 3000 метр. Ең биік
нүктесі – Тенар тауы. ( биіктігі - 3558 метр)
Өгем тауының батыс жағында орналасқан Қаржантау тау жотасы солтүстік –
батысында қысқа, жазық жондарының болуымен ерекшеленеді. Жотаның орташа
биіктігі 1700 – 2600 метр. Ең биік нүктесі – Мыңбұлақ тауы. (биіктігі –
2834 метр) Өзеннің сол жақ жағалауындағы Қазығұрт тау сілемдерінің биіктігі
1700 метр жоғары. [20]
Тау алды аймағы – жота сілемдерінен, тар өзен аңғарлары мен жыралар
кесіп өтетін төбелерден тұрады. 300 метр биіктіктен төмен тауалды жазық
дала аймағы кең аңғарлармен жырымдалған, негізінен жазық, тегіс жерлерден
тұрады.
Облыс аумағындағы гидрографиялық желінің жиілігі біркелкі емес.
өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Жалпы облыс
өзендері Сырдария және Шу өзен алаптарына жатады. Сырдария өзені
республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алып,
негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария өзенінің
облыстағы негізгі саласы Арыс өзені, ол Талас Алатауы мен Өгем тау
жоталарының беткейлерінен басталады. 1961 жылы Арыс – Түркістан каналы іске
қосылғаннан кейін оның төменгі ағысындағы су өтімі 52,8 – ден 31 м3с – қа
азайды. Бұдан басқа Бөген, Келес, Бадам, Боралдай, Ақсу өзендері бар.
Олардың жалпы ұзындығы 3745 км. Сондай-ақ Қаратау жоталарынан Жиделі,
Бесарық, Ермексу, Қарашық, Арыстанды және Шаян өзендері басталады. Облыстың
қиыр солтүстігі Бетпақдаланың батысында Шу және Сарысу өзендерінің төменгі
ағысын камтиды.
Ақсу өзені – Оңтүстік Қазақстан облысы Төле би және Сайрам аудандары
аумағынан ағып өтіп, Арыс өзенінің сол жақ саласы болып есептеледі.
Ұзындығы – 133 шақырым. Су жинау алабының аумағы – 766 шаршы шақырым. Талас
Алатауының солтүстік беткейіндегі 4042 метр биіктіктегі мұздықтан
басталады. Жоғарғы ағысында тар шатқалмен ағып, орта тұсында аңғарының ені
150 – 200 метрге, жайылмасы 40 – 50 метрге жетеді (сурет №2). Негізгі
толысу көзі мұздық пен қар суы (70 пайызы). Көп жылдық орташа су шығыны
Сарқырама ауылы тұсында 9,68 текше метрсекунд, кей жылдары төменгі
ағысында сарқылып қалады. Су тұщы, Ақсу – Жабағылы қорығы орналасқан.
Машат өзені – Арыс алабындағы өзен, Түлкібас, Сайрам аудандарының
аралығымен ағады. Ұзындығы 60 км, су жиналатын алабы 550 км2. Алатау, Машат
тауларындағы бұлақтардан Иірсу өзені болып басталып, Машат тауының оңтүстік
етегінде Машат өзеніне қосылады. Машат тұсында Арыс өзеніне құяды. Суын
егін суғаруға пайдаланады.
Сайрамсу өзені – Арыс алабындағы өзен, Төле би, Сайрам аудандары
жерімен ағады. Ұзындығы 76 км, су жиналатын алабы 1060 км2. Өгем
жотасындағы мұздықтардан басталады (сурет №3). Мәртөбе тұсында өзеннен
Қызылсу суару жүйесі, каналдар тартылған. Арнасы тік жарлы. Жауын –шашын,
жер асты суымен толығады. Суы егін, мал суғаруға пайдаланады. Өзен бойында
Қасқасу, Тасарық, Ұзын – арық, Көксәйек ауылдары орналасқан.
Облыс территориясында көлемі 1 гектардан асатын 1049 көл бар, олардың
жалпы көлемі 502 шаршы шақырым, су қоры 0,5 млрд текше метр. Осы көлдердің
ішінде көлемі 100 гектардан асатын 74 көл бар, олардың көлемі 383 шаршы
шақырым және мұнда 0,35 млрд текше метр су жиналады. Көл облыс
территориясының 0,43 пайызын алады. Республикадағы көлдердің ішінде бұл
облыс көлдерінің үлес салмағы 2,1 пайыз, көлемі жағынан 1,1 пайыз. Осы
көлдердің 0,2-0,4 млн текше метр суы ауыл шаруашылығына пайдаланады. [21]
Негізінен Сырдария, Шу өзендерінің сағаларында орналасқан. Олар
тасыған өзен суларымен, ал ұсақ көлдер жер асты суларымен толығады. Облыс
аумағыда 43 көл бар, олардың жалпы ауданы 25,94 мың га. Облыстың солтүстік
аймағында Шу өзенінің төменгі ағысында Ақжайық, Қарқын тұзды көлдері,
Құмкент елді мекені жанында тұйық жер асты суымен қоректенетін Қызылкөл
жатыр. Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау алатын Байылдыр,
Хантағы, Иқансу, Көкқиясай өзендері Қарашық, Қалдыкөл, Шүйнек көлдеріне
құяды. Сырдария өзенінің аңғарында Тұздық, Сарыкөл, Балтакөл, Көккөл, т.б.
ірілі – ұсақты көлдер көп кездеседі. Бұл көлдердің көпшілігі ащы, тұзды.
Облыстағы су желісінің бір ерекшелігі: тақырларда жауын – шашын суларынан
түзілетін көлшіктер мен көлдер пайда болып, кейінірек кеуіп кетеді. Сонымен
қатар облыстағы 22 жасанды су қоймаларының жалпы көлемі 98 мыңнан астам
гектар жерді алып жатыр. Оларға Бадам, Бөген, Шардара, Қапшағай, т.б.
бөгендер жатады.
2 кесте Батыс Тянь-Шань тауларындағы өзендердің сипаттамалары
№ Аттары Гидрометриялық бекет Ұзындығы, км Су жинау алабы, км2 Орташа
көп жылдық ағысы, км3 Жылдық су жинау алабының мүмкіндігі 1 Өгем
Ходжакент 0,886 0,684 0,680 2 Майдантал Устье 0,471 0,501
0,500 3 Келес П.Горный 2,49 0,280 0,600 4 Арыс Арыс
13,1 1,198 0,018 5 Жабағалысу Жаңаниколаейвка 36 0,172 0,07
0,036 6 Құлан Азаттық 17 0,095 0,030 0,019 7 Балықты
Балықты 7,0 0,0278 0,086 0,046 8 Көк-бұлақ Пістелі 40 0,0351
0,036 0,018 9 Қайыршақты Устье 12 0,237 0,050 0,028 10
Ұрыбұлақ Састөбе 19 0,0407 0,007 0,004 11 Машат Антоновка
60 0,521 0,144 0,078 12 Иірсу Жеңіс 20 0,0392 0,015 0,010
13 Келте-Машат Келте-Машат 17 0,0605 0,083 0,040 14 Қайнарбұлақ
Қайнарбұлақ 0,011 0,03 0,010 15 Сарыбұлақ Мамаевка 0,115
0,013 0,006 16 Қарасу Қарабұлақ 0,0024 0,07 0,40 17
Құтырған Қызыл Әскер 36 0,159 0,016 0,009 18 Ақсу Подгорное
133 0,462 0,305 0,69 19 Шұбарсу Шұбар 28 0,271 0,030 0,014
20 Бадам Обручевка 145 4,37 0,185 0,101 21 Ермек-Бадам
К.Маркс 0,0175 0,006 0,03 22 Сап-Тоғыз Тоғыз 37 0,128 0,028
0,016 23 Сайрамсу Блинков 76 0,468 0,251 0,140 24 Қасқасу
Қасқасу 30 0,020 0,062 0,030 25 Балдырбек Сахаровка 48 0,191
0,092 0,050 26 Қарасу Шымкент 6 0,013 0,010 27 Бадам
Михайловка 145 0,584 0,097 0,050
І.3. Топырақ және өсімдік жамылғысы
Топырақ өте күрделі табиғи түзіліс. Топырақтың пайда болуы тау
жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның
қасиетіне түрлі факторлар әсер етуі. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен
тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе
бастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары шіріген
бұтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды
бактериялар шірітіп, жаңа затқа – қара шірікке айналдырады. Солтүстік шөлді
аймақта (Бетпақ–дала) негізінен қарашірігі 1% қоңыр және сұр қоңыр
топырақты атырап болып келеді. Оңтүстікке қарай шөлді аймақ тау беткейі
аймағына ауысады. Оларды қара шірінді 3-4% құрайды. Бұл жерлердің топырағы
сұр, қоңыр, қызыл шалғынды далалық болып келеді. Оңтүстік Қазақстанның шөл
және шөлейт зоналарында құмды және құмдақты топырақ таралған. Көп жерлердің
топырағы сортаң топырақ. Қызылқұм және Мойынқұм топырақтарында бар-жоғы
қарашірік 1%-тен де төмендеу келеді. Жер асты суларының минералды тұздары
жоғары көтерілуіне байланысты және су ресурстарын дұрыс пайдаланбау
себебінен топырақ құрамында тұзды аймақ пайда болады. Бұл әсіресе Шу
өзенінің төменгі саласында айқын білінеді, бұл жерлерде топырақ беті 1-1,5%
көлемінде жұқа тұз қабаттарымен көмкерілген. Сырдария, Арыс, Шу өзендерінің
аңғарларында өзендердің су режимдерінің әсерінен құрылған шалғынды-
аллювиальді топырақтар таралған. (3 сурет)
Оңтүстік Қазақстанда топырақ жамылғысы биіктік белдеулік бойынша жақсы
байқалады. Бұл аудандарда топырақ жамылғысының белдеулік шекарасы мұндағы
табиғат зоналарымен абсолюттік биіктікте, орографиялық ерекшеліктеріне және
ылғал алып келетін ауа массаларына байланысты. Батыс Тянь-Шань облыс
территориясында топырақ биіктігі белдеулік бойынша бөлінеді.
1. Тау алды және тау етегіндегі шөлейтті сұр қоңыр топырақ белдеуі.
2. Таудың құрғақ шалғынды қоңыр топырақ белдеу.
3. Биік тауда альпілік және субальпілік тау шалғынды топырақ белдеуі.
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аудандарында сортаңдар кездеседі. Ең
төменгі вертикальдық белдеу Тянь-Шань жазықтық ашық қоңыр топырақ таралған.
Бұлар Қазақстан бойынша аз таралған. Бұл топырақта қара шірік 0,7-1,5%.
Қоңыр топырақ Қаратаудың етегінде, Талас Алатауының етегінде таралған. Осы
топырақ 600-700 метр абсолюттік биіктікке дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz