Орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқыту
Кіріспе
1 Орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқытудың теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың техникалық шығармашылығы дамуындағы электротехникалық жұмыстардың бағыттары
1.2 Білім беру үдерісіндегі факультатив курстарының рөлі мен маңызы
2 Электротехникалық жұмыстарды орта мектепте факультатив курстарында оқыту әдістемесі
2.1 Орта мектепте электротехникалық жұмыстарды оқыту мазмұны
2.2 Электротехникалық жұмыстарды факультатив курстарында оқыту мазмұны
2.3 Факультатив курстарында электротехникалық жұмыстарды оқытудың әдіс.тәсілдері
2.4 Факультатив курстарындағы сабақ конспектісі
3 Электротехникалық жұмыстар технологиясы
3.1 Электротехникалық жұмыстарды орындаудың технологиясы
3.2 Практикалық жұмыстарды орындаған кездегі қауіпсіздік техникасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқытудың теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың техникалық шығармашылығы дамуындағы электротехникалық жұмыстардың бағыттары
1.2 Білім беру үдерісіндегі факультатив курстарының рөлі мен маңызы
2 Электротехникалық жұмыстарды орта мектепте факультатив курстарында оқыту әдістемесі
2.1 Орта мектепте электротехникалық жұмыстарды оқыту мазмұны
2.2 Электротехникалық жұмыстарды факультатив курстарында оқыту мазмұны
2.3 Факультатив курстарында электротехникалық жұмыстарды оқытудың әдіс.тәсілдері
2.4 Факультатив курстарындағы сабақ конспектісі
3 Электротехникалық жұмыстар технологиясы
3.1 Электротехникалық жұмыстарды орындаудың технологиясы
3.2 Практикалық жұмыстарды орындаған кездегі қауіпсіздік техникасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу өзектілігі. Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп, олардан интеллектуалды орта құру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек, дарындыларды іздеп тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан келерлік іс.
Адамның еңбегі мен жұмыс күшіне, мамандығына бағалы тауар есебінде қарайтын жаңа көзқарас, өндіріс орындары мен басқа да халық шаруашылық мекемелерінен, ғылыми-зерттеу орталықтарынан қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде олардың ынтасы мен шығармашылық қабілетіне, ойлап-болжай білетіндігіне, т.с.с. жақтарына назар аударуды талап етуде. Сұранысқа сай жоғары дәрежедегі маман қызметкерлермен жұмыс орындарын қамтамасыз ету үшін, оқушылар арасында шығармашылық қабілеттерін анықтау және оларды әдейі әдістемелерді қолдана отырып дамыту мәселелеріне көңіл аудару қажет.
Адамның еңбегі мен жұмыс күшіне, мамандығына бағалы тауар есебінде қарайтын жаңа көзқарас, өндіріс орындары мен басқа да халық шаруашылық мекемелерінен, ғылыми-зерттеу орталықтарынан қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде олардың ынтасы мен шығармашылық қабілетіне, ойлап-болжай білетіндігіне, т.с.с. жақтарына назар аударуды талап етуде. Сұранысқа сай жоғары дәрежедегі маман қызметкерлермен жұмыс орындарын қамтамасыз ету үшін, оқушылар арасында шығармашылық қабілеттерін анықтау және оларды әдейі әдістемелерді қолдана отырып дамыту мәселелеріне көңіл аудару қажет.
1 Бабанский Ю.К., Сластенин В.А., Сорокин Н.А. Педагогика: учеб. пособие для студ. пед. ин-тов. /Под ред. Ю. К. Бабанского. - 2-е изд.,доп.и перераб. - М. : Просвещение, 1988. - 479 с.
2 Ильина Т.А. Педагогика. -А. Мектеп 1986. -346 б.
3 Харламов И.Ф. Педагогика. - М.: 1999. - 520 с.
4 Атутов П.Р., Поляков В.А. Роль трудового обучения в политехническом образовании школьников. - М., 1985.
5 Тхоржевский Д.А., Бугаев А.И., Бухалов Б.И. и др. Методика трудового обучения с практикумом. /Под ред. Д.А.Тхоржевского. – М.: Просвещение 1987. – 447с.: ил.
6 Жарықбаев, Қ. Психология. – Алматы.: Мектеп. 1982. - 280 б.
7 Педагогикалық және жас ерекшеліктер психологиясы. /Ред. басқ. А.В. Петровский. -Алматы. Мектеп, 1987.
8 Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы. 2004.- 436 б.
9 Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. -А. 1998. -245 б.
11 Сыздықов О., Пошаев Д., Ортаев Б. Технология пәнін оқыту әдістемесі: 5B012000 – Кәсіптік оқыту мамандығына арналған. Оқу құралы. -Алматы: Нұрлы әлем, 2010. -394 б.
12 Пошаев Д.Қ., Саипов А., Адырбеков Г. Арнайы пәндерді оқыту әдістемесі. Оқу құралы. –Астана6 2012. – 160б.
13 Ортаев Б.Т., Камалов Ю.Н., Маханов Т.Ш. Ағаш өңдеу практикумы: Оқу құралы. –Шымкент: М.О.Әуезов атындағы. ОҚМУ, 2008. -106 б.
14 Ортаев Б.Т. «Технология» пәнін оқытудың жалпы мәселелері. –Түркістан. 2008. -124 б.
2 Ильина Т.А. Педагогика. -А. Мектеп 1986. -346 б.
3 Харламов И.Ф. Педагогика. - М.: 1999. - 520 с.
4 Атутов П.Р., Поляков В.А. Роль трудового обучения в политехническом образовании школьников. - М., 1985.
5 Тхоржевский Д.А., Бугаев А.И., Бухалов Б.И. и др. Методика трудового обучения с практикумом. /Под ред. Д.А.Тхоржевского. – М.: Просвещение 1987. – 447с.: ил.
6 Жарықбаев, Қ. Психология. – Алматы.: Мектеп. 1982. - 280 б.
7 Педагогикалық және жас ерекшеліктер психологиясы. /Ред. басқ. А.В. Петровский. -Алматы. Мектеп, 1987.
8 Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы. 2004.- 436 б.
9 Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. -А. 1998. -245 б.
11 Сыздықов О., Пошаев Д., Ортаев Б. Технология пәнін оқыту әдістемесі: 5B012000 – Кәсіптік оқыту мамандығына арналған. Оқу құралы. -Алматы: Нұрлы әлем, 2010. -394 б.
12 Пошаев Д.Қ., Саипов А., Адырбеков Г. Арнайы пәндерді оқыту әдістемесі. Оқу құралы. –Астана6 2012. – 160б.
13 Ортаев Б.Т., Камалов Ю.Н., Маханов Т.Ш. Ағаш өңдеу практикумы: Оқу құралы. –Шымкент: М.О.Әуезов атындағы. ОҚМУ, 2008. -106 б.
14 Ортаев Б.Т. «Технология» пәнін оқытудың жалпы мәселелері. –Түркістан. 2008. -124 б.
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
- Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) - тиісті саланың нақты мамандығының өзекті проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып табылатын бітіру жұмысы;
Электротехника деп электрлік және магниттік құбылыстардың іс жүзінде кең салаларда қолданылуын айтамыз.
Электротехника - электр және магнит құбылыстарын іс жүзінде қолданатын ғылым.
Электроэнергетика - еліміздің экономикасының басты саласы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ - технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет - Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
Технология мұғалімі - мектеп технология пәнін оқытатын мұғалім;
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достығы.
БТШ - Балалардың техникалық шығармашылығы
КСРО - Кеңесті Социалистік Республикалар Одағы
ОДВФ - Әуе флоты достарының қоғамы
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп, олардан интеллектуалды орта құру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек, дарындыларды іздеп тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан келерлік іс.
Адамның еңбегі мен жұмыс күшіне, мамандығына бағалы тауар есебінде қарайтын жаңа көзқарас, өндіріс орындары мен басқа да халық шаруашылық мекемелерінен, ғылыми-зерттеу орталықтарынан қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде олардың ынтасы мен шығармашылық қабілетіне, ойлап-болжай білетіндігіне, т.с.с. жақтарына назар аударуды талап етуде. Сұранысқа сай жоғары дәрежедегі маман қызметкерлермен жұмыс орындарын қамтамасыз ету үшін, оқушылар арасында шығармашылық қабілеттерін анықтау және оларды әдейі әдістемелерді қолдана отырып дамыту мәселелеріне көңіл аудару қажет.
Қазіргі кезеңде, оқу жүйесін қайта құруға бағытталған талпыныстарға қарамастан, оқыту үдерісінде оқушыларға дайын ақпаратты жеткізіп беруге негізделген әдістемелер орын алып келеді. Бұндай әдістемелер арқылы оқушылар еске сақтау, қайталап айту қабілеттерін ғана дамытып, біржақты ғана жұмыс жасайды. Оқытушы оқушының бұрынғы сабақтарда дайын күйінде берілген материалды қайталап айту жағына көңіл бөліп, соны ғана бағалайды. Оқушының дарындылығы, шығармашылық қабілеті бағалаусыз қалады. Осындай жағдайда қоғам сұранысын ескеретін болсақ, шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған оқыту әдістемелерін (дамыта оқыту әдістерін) қарастырып, ғылыми тұрғыдан зерттеп, жаппай практикаға енгізуді қолға алу керек. Оқу жүйесін қайта құру кезеңінде оқыту әдістемелеріне де көңіл бөліп, заман талабына сайларына ғана қолдау көрсетіп іріктеген жөн болар еді. Етек жайған нарық жағдайында шығармашылық қабілеттері бар оқушыларды анықтай отырып, оларды әрі қарай оқытудың ғылыми тұрғыдан негізделген біртұтас әдіснамасын құрастырудың маңызы үлкен. Оқыту жұмысының табысты болуы, оқытудың озық әдістерін қолдануға ғана байланысты болып қоймай, оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің әр түрлілігін ескеруге де байланысты болатындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген.
Оқушыларды сабақтарын ұйымдастырудың теориялық негізін мазмұндайтын, педагогикалық оқулықтарды жазған: Ю.Н.Бабанский, Г.А.Ильина, В.И.Харламовтың т.б. еңбектері мұғалімдер үшін педагогикалық қызмет үшін қажетті әдебиеттер болып табылады және әрбір мұғалімнің жұмыс столында болуы қажет әдебиеттер [1; 2; 3]. Еңбекке баулу сабағын ұйымдасты-ру жақтары мен мазмұнын П.Р.Атутов, В.А.Поляков, Д.А.Тхоржевский және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған [4; 5].
Оқыту әдістемесі оқытудың теориялық тұжырымдарын басшылыққа алады. Сол себепті де оқу-тәрбие үдерісінің нәтижелі ұйымдастырылуы үшін психологиялық және педагогикалық еңбектердің рөлі жоғары. Осы бағытта ғалымдар Қ.Жарықбаев, А.В.Петровский, С.Бабаев, Ж.Қоянбаев, О.Сыздықов, Д.Пошаев, А.Саипов, Ю.Камалов, Б.Ортаев, Ж.Күнпейіс, т.б. жазған еңбектерін атауға болады [6-15]. Бұл ғалымдардың еңбектерінде оқытудың психологиялық негіздері және оқытудың әдістері, қағидалары, ұйымдастыру түрлері, т.б. мәселелер қарастырылған.
Электротехника бағыты бойынша көптеген ғалымдардың еңбектерін (Пошаев Д.Қ., Ахметов А.Қ., Қабақова Т.А., Атабеков В.Б., Пантюшин В.С., Борисов Ю.М., Липатов Д.Н., Рекус Г.Г., Белоусов. А.И, Ктиторов А.Ф. және т.б.) атап өтуімізге болады [16-23]. Бұл ғалымдардың еңбектерінде электротехника, радиотехника, электроника бағыттары бойынша көптеген мәселелер қарастырылған.
Электротехникалық жұмыстар бойынша техникалық шығармашылық іс-әрекеттерін факультатив курстарында ұйымдастыру оқу жұмыстарының негізгі міндеттері болып табылады. Сол себепті де біздер диплом жұмысының тақырыбын: Орта мектептердегі факультатив курстарында электротехниканы оқыту жолдары - деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Орта мектептерде факультатив курстарында ұйымдастырылатын электроникалық жұмыстарды ұйымдастыруды анықтау және педагогикалық тапсырмалар әзірлеу.
Зерттеу нысанасы: орта мектептерде факультатив курстарында ұйымдастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: факультатив курстарында электротехникалық жұмыстарды оқыту барысы.
Зерттеу міндеттері:
- зерттеу тақырыбы бойынша арнайы әдебиеттерді, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік жұмыстарды зерделеу;
- орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқытудың теориялық негіздерін анықтау;
- электротехникалық жұмыстарды орта мектепте факультатив курстарында оқыту әдістемесін мазмұндау;
- факультатив курстарында жүзеге асырылатын электротехникалық жұмыстарды сипаттау.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, әдістемелік, арнайы әдебиеттерді, мектеп оқулықтарын оқып үйрену және оларға теориялық талдау жасау; мұғалімдермен және оқушылармен әңгімелесу.
1 Орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқытудың теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың техникалық шығармашылығы дамуындағы электротехникалық жұмыстардың бағыттары
Балалардың жалпы техникалық шығармашылығының пайда болуы мен дамуы ТМД елдерi iшiнен Ресейде жақсы деңгейде дамыды. Қазан төңкерісіне дейiн Ресейде Балалардың техникалық шығармашылығы (БТШ) жеке дара сипатта дұрыс ұйымдастырылмаған, бағытталмаған болды. Ескi жүйедегі мектептерде сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастырылмады, техникалық үйiрме төтенше құбылыстық сипатта болды. Мектептен тыс балалардың мекемелерi (практикалық) болмады. Техникаға қызығушы балдар, жасөспiрiмдер тек мектепте, өзiнiң қалауы мен ойы бойынша айналысты. Техникалық өзiндiк iс - әрекет бұл жағдайда қолөнершiлiк қызығушылықтың негiзiнде болды.
Балалардың, жасөспiрiмдердiң техникамен өзiндiк iс-әрекетiнiң ережесi Ұлы Қазан төңкерiсiнен кейiн қалыптасты. Кеңес үкiметi тұсында, оның алғашқы күндерiнiң өзiнде еңбек тәрбиесi коммунистiк тәрбиенiң ажырамас бөлiгi деп танылғаны белгiлi. Кеңестiк педагогика балалардың бейiмдiлiгiне, оның iшiнде, техникалық дамуына үлкен көңiл бөлдi. Елiмiзде мектептен тыс бiлiм беруде көптеген iстер басталды. Мұның өзi балалардың техникалық шығармашылығының алға дамуы үшiн белгiлi алғы шарт жасады.
Кеңесті Социалистік Республикалар Одағы (КСРО) кезiндегi балалардың техникалық шығармашылығының дамуын шартты түрде 12 кезеңге бөлуге болады [16].
Бірінші кезең. Бiрiңғай еңбек мектебiн қалыптастыру кезеңiмен сәйкес келедi. Балалар үйiне және мектептерде өзiне қызмет көрсетуге бағытталған (ағаш және темір ұсталығы, токар, картонож, түптеу) қолөнер сипатындағы еңбектiк үйiрмелер ұйымдастырылды, сондай-ақ оқу-көрнекi құралдар бойынша, оқу жабдықтары, электротехникалық, өнеркәсiптiк мекемелерге, электростанцияға және т.б. объектiлерге, топсеруенге шығу қолға алынды. Осы уақыттарда бұрынғы техникалық училище базасында ашылған шеберханаларда жұмыс нәтижелi жүрдi.
ХХғ. 20-жылдарында қолөнершiлiк сипаттағы техникалық iс - әрекеттердiң ұйымдастырылуы балалардың өзiндiк жұмысында белгiлi орын алды. Осы жылдары көптеген мектеп оқушыларында техникаға деген белсендi қызығушылық туындады. Халық шаруашылығының проблемалары жасөспiрiмдерге көңiл бөлуге ықпал еттi. Осыған сәйкес елiмiздегi электрлендіру мiндетiне байланысты мектептерде жас электриктер үйiрмелерi ашылды.
Алғашқы техникалық шығармашылық үйiрмелерi өздерiнiң жұмыстарында көптеген қиындықтарға тап болды. Олар: материалдардың және құрал-саймандардың жетiспеуi, үйiрмешiлерге арналған әдебиеттердiң жоқтығы, үйiрмешiлердiң жетекшiлерден кеңестi алуының күрделiлiгi, сол кезеңдерде үйiрмелердiң тұрақты жұмысы үшiн тәжiрибелi жетекшiлердiң жетiспеуi.
Екінші кезең. Мектептiк оқуда кешендi жүйенi ендiру мен пионер ұйымдарының туындауына сәйкес келуi. Пионер базалары (бiрнеше отрядтардың бiрiгуi) және отрядтар мекеменiң комсомол ұйымдары тұсында құрылды, оларға белсендi өндiрiсшiлер жетекшiлiк жасады. Қолөнершілік сипаттың негiзiндегi техникалық шеберханалар мен үйiрмелер ұйымдастырылды. Осы кезеңдерде шефтiк мекемелердiң жабдықтауымен техникалық шеберханалар пайда болды. Пионер үйлерi, аудандық және қала клубтары құрыла бастады. Шефтiк мекемелер техникалық үйiрмелерге жетекшiлiк ету үшiн қоғамдық нұсқаушыларды бағыттап отырды. Үйiрмелерде мектеп, жұмысшылар жатақханалары, тұрғын үйлер, пионер базалары мен отрядтарын жабдықтау үшiн құралдар және бейiмдеу құралдары, заттар дайындалды. Осы уақыттарда мектептерде сабақтан тыс техника сабақтарында, өнеркәсiптiк бағыты бар мектептерде жасөспiрiмдердi арнайы техникалық бiлiм мен еңбектiк дағдылармен қаруландыру қолға алынды.
1923 жылы Әуе флоты достарының қоғамы (ОДВФ) құрылып, жаппай авиамоделизмнiң дамуына ықпал еттi. Авиамоделизмге, радиоға қызығушылар (радиоәуесқойлар) қосылды. Көптеген ауылдық жерлердi радиоландыру үлкен рөл атқарды.
Балаларды техникалық шығармашылық ұйымдарының мазмұны мен формасы еңбекке баулу үдерісiнде және техникаға қызығушылар үдерісiнде дамыды.
Үшінші кезең. Бұл кезеңде оқушылардың техникалық шығармашылығын ұйымдастырудың мазмұны мен формасы айқын бола бастады.
Елiмiздегi индустрияландыру жоспарын жүзеге асыру мақсатында жас инженер-техникалық мамандардың, адамдардың қажеттiлiгi туындады. Олар бiлiмiмен, тәжiрибесiмен қатар, шығармашылық қабiлеттiлiктi, өндiрiстi жетiлдiру iсiнде және құралдардың әзірлемесін дайындық iсiнде жаңашыл тәсiлдi игеруi қажет болды.
Осыған сәйкес оқушылардың техникалық өзiндiк iс-әрекетiне орталықтан жетекшiлiк ету оны ұйымдастыру мақсаты тұрды. Бұл мiндеттi Лениндiк комсомол өзiнiң қолына алды (VII съездi, 1926ж. наурыз).
1926 жылы БЛКЖО орталық комитеті (ЦК ВЛКСМ) жас техниктер үшiн алғашқы "Бiлiм-күш" ("Знание-сила") журналын шығарды. Сондай-ақ бiрiншi мамандандырылған мектептен тыс мекеме - балалардың техникалық станциясын (ДТС) ұйымдастырды. Олар ДТС-СЮТ жүйесiндегi әдiстемелiк нұсқау орталығы болып табылады.
БКбП орталық комитетінің (ЦК ВКП б) 1928 жылы 28 июндегi "Пионер қозғалыстарының жағдайы мен жақын уақыттағы мiндеттерi" атты қаулысы техника бойынша мектептен тыс жұмыстардың одан әрi дамуына ықпал еттi.
БТС (ДТС) қалыптасу кезеңi жаңа типтi мекеме ретiнде 1931ж. аяқталады: ол қоғамдық негiздегі балалардың мемлекеттiк мектептен тыс мекемесi болды, оның тәжiрибесi - балалардың ауылшаруашылық станциясын, турист-өлкетанушы станциялардың т.б. құрылуына негiз болды.
ХХ ғ. 20-жылдарының соңында балалардың техникалық шығармашылығының үш саласы: электротехника, радиотехника және авиамоделизм басты сала болып табылды.
Мектеп оқушылары жұмыс жасайтын моделдер дайындаумен шұғылдана бастады [24].
1. Трамвайды және басқа жүретiн объектiлердi моделдеудi қолға алды.
2. Танымдық өндiрiс бағыты қоғамдық пайдалы бұйымдар: электроөлшеу приборлары, аккумлятор, электр қоңырау, столдық лампалар, т.б.дайындады.
3. Демонстрациялау бағытындағы заттар әзірледі.
4. Практикада жоқ объектiлердi (электрдi қолданумен) дайындады.
1920-1930 жылдары техникаға қызығушылықтың жаңа саласы пайда болды, ол - автомобиль.
1930 жылдың соңында балдардың техникалық шығармашылығы сол кезеңдегi жаңа техниканы зерделеумен айналысты. Сол кезеңге тән кемшілік ретінде төмендегілерді атауға болады:
- материалдық база төмен болды;
- ғылыми негiзделген бағдарламалар болмады (әдiстемелiк құралдар, нұсқаушы мамандар).
Бұлар "өсудiң ауыруы" деп есептелді.
Төртінші кезең. БКбП орталық комитетінің 1932 жылы "Пионер ұйымдарының жұмысы жөнiндегi" қаулысымен БТС (ДТС) саны тез өстi. Техникалық шығармашылық бойынша көпшілікке арналған: әдiстемелiк әдебиеттер саны көбейді, қоғамдық ұйымдардың iсiне көңiл бөлу күшейдi.
Техникалық шығармашылықты үгiттеуде - слеттер, жарыстар ұйымдастырылды.
1933-1934 жылдары жұмыс жасаушы жақсы модел конкурстары ұйымдастырылды. Оған 300 - ден артық модел қатынасты, 1935 жылы бүкiлодақтық жас автомоделизм слетi ұйымдастырылды. Қолөнершiлiк қызығушылық техникалық шығармашылыққа орын бердi. 1930 -жылдардың ортасында БТС жүйесi интенсивтi дамыды.
Бесінші кезең. Жаппай ғылыми-техникалық үгiт жұмыстарын мектептерден тыс балалар мекемелері ортасында күшейту мен еңбекке баулудың пән ретінде қысқаруы арасында қарама-қайшылық болды. Мектеп материалдық техникалық базадан айырылды. Балалар тек мектептен тыс мекемелерде шұғылданды.
1939 жылы БТС (ДТС) - ЖТС (СЮТ - Жас техниктер станциясы) болып аталды.
Алтыншы кезең. Соғыстың алдындағы жылдары оқушылардың жалпытехника бойынша дамуы мектеп пен мекемелердегi үйiрмелерде болды. Ұлы Отан соғысы жылдары: үйiрме, шеберхана базалары - өндiрiстiк шеберханалар түзiлдi, оларда соғыс тапсырыстары, тылға қажетті өнiм шығарылды.
1. Шеберханалар кеңінен ұйымдастырылды.
2. Машина-трактор станцияларында автомобильдерді және ауыл шаруашылық техникаларын, оқу-көрнекі құралдарды, мектепті, т.б. жөндеу бойынша бригадалар ұйымдастырылды және жұмыстар орындалды.
Жетінші кезең. Мектептегi, мектептен тыс мекемелердегi техникалық өзiндiк iс-әрекеттердiң негiзгi (ячейкасы) түйiнi, физика-техникалық ұйымдар (мектепте) мектептен тыс мекемелерде - оқу-техникалық және оқу-өндiрiстiк үйірмелер жұмыс жасай бастады.
ХХ ғ. 40-50- жылдары көптеген мектептiк факультатив курстарында, үйiрмелерде оқушылардың электротехника, радиоғақызығушылар, механика, жылу техникасы, тәжiрибе приборларын дайындаумен шұғылданса, авиамоделдеу - кемде кем болды.
Көрнекi құралдардың мазмұны жетiлдiрiлдi. Ауа, су және жылу электростанциялары, ауылшаруашылық машиналарын модельдеу.
Сегізінші кезең. Политехникалық білім беруде техника бойынша оқушылардың сабақтан тыс жұмыстары белсендiлік танытты: 1. Электро; 2-радиотехника; 3-авиа; 4-кеме, 5-ауылшаруашылық машиналар техникалық базаға көңiл бөлiндi.
Тоғызыншы кезең. Шамамен 1958 жыл (1959) "КСРО ХББ жүйесiн одан әрi дамыту және өмiрмен мектептiң қаулысын бекiту туралы" заңына сәйкес мектепте өндiрiстiк оқыту енгiзiлдi.
Бұл кезеңнің (ХХғ.) 60-жылдары басында заманауи техникалардың негіздерін зерделеу бойынша мектептен тыс мекемелерде үйірмелер мен клубтардың ұйымдастырылуы бағыт алды. Оларда негізінен іздеу-конструкторлыққа, тиімді ұсыныстық іс-әрекетке бағдар берілді және жаппай ғылыми-техникалық үгіт насихат күшейтілді. Оқушылардың сабақтан тыс техника бойынша жұмыстарына өндіріс мамандары, мекемелердің, оқу орындарының ғылыми қызметкерлері қатыстырылды және үйірмелердің материалдық базалары мекеменің жәрдемімен күшейтілді. Жас тиімді ұсынысшылар мен өнертабысшылардың қозғалыстары бой көтерді.
Оныншы кезең. Бұл кезеңде балалар мен жасөспірімдердің шығармашылық техникалық іс-әрекеттерін ұйымдастырудың мазмұны мен формаларын одан әрі жетілдірудің басты факторы 1966 жылы тиiмдi ұсыныс жасаушылар мен өнертабысшылардың мектеп пен мектептен тыс мекемелерiндегі жұмыстарының байқауы ықпал еттi.
ХХғ. 60-жылдардың ортасында мектеп оқушыларының техникалық шығармашылығында өзiндiк iс-әрекеттiң негiзгi 4 бағыты орын алды [25].
1. Мектеп үшiн оқу-көрнекi құралдарды және жабдықтарды дайындау.
2. Спорттық-техниканы моделдеу.
3. Кiшi транспорт құралдарын конструкциялау және қайта құру.
4. Өндiрiстiк тақырыптар бойынша тиiмдi ұсыныс сипаттағы iздеу-конструкторлық жұмыстар.
Он бірінші кезең. Бұл кезеңде жастардың (мектеп оқушыларының) ғылыми-техникалық шығармашылыққа толық мәнді және белсендi қатынасуы жүзеге асырылды, елiмiздiң түкпiр-түкпiрiнде жастар техникалық шығармашылық iс-әрекетке қамтылды. Бұл қозғалыстың негiзгi бағыты - халық шаруашылығына қызығушылықтағы шығармашылық еңбек болды. Сонымен жастардың ғылыми-техникалық шығармашылығына қатысушылардың, мектеп оқушыларының техникалық шығармашылығының мазмұны мен сипаты анықталды. Балалар мен жасөспiрiмдердiң техникалық шығармашылығы iздену-конструкторлық iс-әрекеттерден және спорттың техника түрi бойынша сабақтардың жиынтығынан тұрды.
Сабақтан тыс жұмыстардағы оқушылардың техникалық дайындығы автомобиль, мотоцикл, трактор, электроника негiздерi, радиобайланыс (оқу-техникалық үйiрме) үйiрмелерде зерделеудi қарастырады. Әскери-техникалық тақырып бойынша шығармашылық iс-әрекеттер модельдiк (авиа-, авто-, кеме-, ракетамоделдерi) және малолитражды автомобильдердiң, моторлы, ескектi және желкендi кемелердi, радиоқызығушылық аппаратуралардың даярламасын түзу мен тұрғызу эксперименттік конструкторлық үйiрмелерде өткiзiлдi.
Он екінші кезең. ХХғ. 80-жылдардың ортасындағы жастардың ғылыми-техникалық шығармашылығының елiмiздегi бiрыңғай қоғамдық-мемлекеттiк жүйесiнiң құрылумен сәйкес келедi. Оқушылардың техникалық шығармашылық жүйесiнің дамуы орта бiлiм беру мазмұнындағы өзгерiстердi, оның материалдық-техникалық базасын жетiлдiруге алғы шарт болып табылады.
Әрбiр кезеңде техникалық шығармашылықты ұйымдастыру кереметтей нәтиже бере бермедi. Жетiстiктер мен қатар кемшiлiктер де болды. ХХғ. 90-жылдардың ортасында қоғамға пайдалы, өнiмдi еңбектi, техника және ғылым салалары бойынша үйiрме, факультатив курстарын қысқарту тенденциясы пайда болды.
Елiмiздегi сабақтан тыс уақыттағы мектеп оқушыларының шығармашылық техникалық iс-әрекетiнiң мазмұнын талдау, бүл жұмыстың тоғыз негiзгi бағытын бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi [26]:
1) оқу-көрнекi құралдарды дайындау;
2) оқу жабдықтарын дайындау;
3) тұрмыстық арналуы бар заттар дайындау;
4) өндiрiстiк техникаларды, көшiрме және эксперименттік моделдеу;
5) халық шаруашылығының өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сферасы үшiн нақты пайдаланатын техникалық құралдарды түзу;
6) спорттық радиоқызығушылық;
7) спорт және туризм үшiн көлiк құралын түзу;
8) ғылыми зерттеу үшiн техникалық құралдарды түзу;
9) көлiк техникасын, спорттық және эксперименттік моделдеу.
Осы аталған бағыттар қазiргi уақытта мектеп оқушыларының техникалық шығармашылығын дамытудың бағыттары мен тенденциясын анықтауға негіз қалауы қажет.
Тарихи материалды зерттеу оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарда электротехникалық жұмыстарға қатыстырылғандығын көруге болады.
1.2 Білім беру үдерісіндегі факультатив курстарының рөлі мен маңызы
Орта мектептерде факультатив курстарын ұйымдастырудың маңызы. Қазіргі уақытта электр энергиясы барлық өнеркәсіп салаларында, көлікте, ауыл шаруашылығында, үй тұрмысында, тағы басқа да халықтың тұрмыс қажетіне кеңінен пайдаланылады.
Электротехника деп электрлік және магниттік құбылыстардың іс жүзінде кең салаларда қолданылуын айтамыз. Электротехника - электр және магнит құбылыстарын іс жүзінде қолданатын ғылым, ал электроэнергетика - еліміздің экономикасының басты саласы. Ол ғылыми техникалық прогресстің және барлық өндіріс салаларының қарқынды түрде дамуында белгілі рөл атқарады. Электротехника осы заманғы қоғамның барлық маңызды салаларында қолданылады. Сондықтан, орта мектептерде факультатив курстарын ұйымдастыру кажет деп санаймыз [27].
Факультатив сабақтарының мақсаты, маңызы. Факультатив курсының мазмұны және өткізу әдістері. Оқушылардың физика-математикалық, жаратылыстану, гуманитарлық ғылымдар бойынша білімдерін тереңдететін оқушылардың қабілеттерін жан-жақты дамытып және қызығушылықтарын қанағаттандыру мақсатында факультатив сабақтары мектептерде 1966 жылдан бастап енгізілген. Ол кезде мектептерде білім беру жүйесі де, мектептердің өздері де бірдей болатын. Сондықтан факультатив сабақтар сол кездегі саралап оқытудың жалғыз формасы болды. Қазіргі кезеңде факультатив сабақтары мектептегі саралап оқытудың басқа формаларымен қатар жүреді (деңгейлік және бағдарлы саралау). Оларға берілетін уақыт базистік оқу жоспарының вариативтік бөліміне енгізілген: факультатив сабақтарға оқушылар өз қалаулары бойынша курсты таңдап қатысады. Факультатив сабақтарының маңызы:
- оқушылардың қабілеттерін дамыту;
- қызығушылықтарын қанағаттандыру;
- оқушылардың шығармашылық қабілетерін дамыту;
- оқушылардың білімдерінің сапасын арттыру;
- оқушыларды қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың жетістіктерімен таныстыру;
- оқушыларда жалпы оқу біліктерін қалыптастыру (баяндамаларды әзірлеп баяндау, рефераттар жазу, топпен жұмыс істеу, ақпаратпен жұмыс істеу);
- оқушыларға кәсіби бағдар беру.
Факультатив курстарының жүйесі үш топтан тұрады:
1) Жоғары деңгейдегі курстар. Бұл курс негізгі физика курсымен тығыз байланысты. Оның мақсаты - оқушылардың сабақтарда алған білімдерін тереңдету. Бұл курстар оқушылардың теориялық білімдері мен экспериметальдық іскерліктерін байланыстырып, толықтырады.
2) Қолданбалы физика курсы. Мақсаты оқушыларды физика ғылымының жетістіктерін практикада қолдану әдістерімен таныстырып, олардың техника мен технологияға қызығушылықтарын тәрбиелеп дамыту. Факультатив курсының бұл түрінде оқушылар ғылыми-техникалық прогрестің басты бағыттарының физикалық негіздерімен (механикаландыру, автоматтандыру, аспап жасаудың, энергетика) негіздерімен, физика-техникалық зерттеулерді жүргізу мен өлшеу әдістерімен танысып, физика-техникалық модельдер мен конструкцияларды құрып жинақтауға үйренеді.
3) Арнайы курстар. Бұларда оқушылардың ғылыми дүние-танымдық көзқарастарын қалыптастыруда маңызды роль атқаратын физика мен астрономияның кейбір тараулары қарастырылады. Бұл курстың мақсаты - негізгі физика курсының бағдарламасында жоқ кейбір маңызды тақырыптардың орнын толтыру. Арнайы курстарға пәнаралық факультативтер де жатады. Олардың мақсаты - бірнеше жаратылыстану және гуманитарлық пәндерден алған оқушылардың табиғат пен қоғам туралы білімдерін интеграциялау. Кейбір факультатив курстары 1 жыл бойы оқытылса, кейбірулерін 2-3 жыл бойы оқиды. Егер факультатив курсы бірнеше жыл бойы оқытылса, оның әр жылдағы бағдарламасы автономды болып, оқушы кез-келген жылда қалауы бойынша бұл курсқа қатыса алады. Факультатив сабақтарына қатынасатын оқушылар саны 10 адамнан кем болмауы керек. Шағын жинақталған метептерде факультативтік сабақтарға қатынасатын оқушылар әр сыныптан жинақталуы мүмкін. Факультатив сабақтары арнайы жасалған бағдарламалар бойынша өткізіледі. Кейбір факультатив курстарының бағдарламалары Білім Министрімен бекітіліп, бағдарламалар жиынтығына енгізілген. Мектеп әкімшілігі бекіткен мұғалімнің өзі жасаған бағдарлама бойынша да факультатив сабақтарды өткізуге болады [28].
Физикадан факультатив курстарының мазмұнын таңдап тағайындаудың негізінде О.Ф.Кабардин көрсеткендей ұстанымдар жатады:
- факультативтің негізгі курспен байланысы;
- факультатив курстарының мазмұнында фундаментальді физикалық заңдар мен принциптердің (сақталу заңдары, сәйкестік пен симметрия принциптері т.б.) болуы;
- пәнаралық байланыстың жүзеге асуы;
- политехнизм принципінің жүзеге асуы жатады.
Жоғарғы деңгейдегі факультатив курстарының бағдарламасы мазмұны жағынан негізгі физика курсының бағдарламасымен сәйкестенген болуы керек. Бұл сабақта қаралатын физикалық заңдар мен құбылыстарды тереңірек қарауға мүмкіндік береді. Осы факультативтік сабақтарды жоспарлау негізгі курстық сабақтарды жоспарлаумен параллель жүзеге асады. Мысалы жоғарғы деңгейдегі факультатив курстарының мазмұны (8-сынып) Жылулық, электрлік, жарық құбылыстары, (9-сынып) Механика, (10-сыныптың физикадан факультативтік курсы) Молекулалық физика, Электродинамика, (11-сыныптың физикадан факультативтік курсы) Электродинамика (жалғасы), Тербелістер, Толқындар, Кванттар.
8-сыныптың факультатив сабақтарында оқушылардың жылулық, электрлік, жарық құбылыстары туралы білімдері толықтырылып тереңдетіледі. Молекулалардың өлшемдерін, массаларын, жылдамдықтарын, концентрациясын анықтайтын тәжірибелер қарастырылады. МКТ негізінде капиллярлық құбылыстар түсіндіріледі. Жылулық ұлғаю және оны техникада ескеру қарастырылады. Атмосфера физикасы тақырыбын қарастырудың білімділік құндылығы оқушылардың физика мен географиядан алған білімдері интеграцияланады. Электр тогы, Электромагниттік құбылыстар тақырыптарын қарастырғанда негізінен қолданбалы мәселелер: электролиз, оның қолданылуы; электр өлшеуіш құралдар, электрмагниттік реле, айнымалы токты алу, трансформатор т.б. қарастырылады.
Оптика тарауы бойынша фотометрия элементтері, жарықтың сыну заңдары, линзалардың формулалары, ақ жарықтың спектрлерге жіктелуі сияқты мәселелер қарастырылады. 9-сыныптың факультативтік курстарының мақсаты - оқушының механика тарауы бойынша алған білімдерін тереңдетіп, қашықтықты және уақытты өлшеудің әртүрлі практикалық әдістерімен таныстыру. Кинематикада зейін қозғалысты графиктік бейнелеуге, классикалық жылдамдықтарды қосу заңдылықтарының қолдану шегі мен жарықтың жылдамдықтарының шектігі мен инварианттылығын талдауға бөлінеді.
Динамика тарауын қарастырғанда негізгі материалдармен қатар инерциалдық емес санақ жүйесіндегі денелердің қозғалысы, центрден тепкіш механизмдер қарастырылады. Бұл сыныпта Қатты денелердің айналмалы қозғалысы тақырыбын қарастырғанда айналмалы қозғалыстың кинематикалық және динамикалық сипаттамалары инерция моменті ұғымы мен айналмалы қозғалыстың динамикасының теңдеуі беріледі. 10-сыныптың факультативтік курстарында молекулалық физика модельдерінің қолданылу шегі, молекулалардың жылдамдықтары бойынша жіктелуі (Максвелл), статистикалық және термодинамикалық әдістер қарастырылады [29].
Термодинамика тарауы бойынша жылу сиымдылық ұғымы тереңірек қарастырылып, газдардың жылу сиымдылығының оның күйінің өзгеру үдерісіне тәуелділігі, қайтымсыз үдеріс туралы түсінік, термодинамиканың ІІ заңы және оның статистикалық мағынасы, жылу двигателінің жұмыс істеу принциптері қарастырылады. Электродинамика тарауында Остроградский-
Гаусс теоремасы, сегнетоэлектриктер, пьезоэлектрлік эффект, жартылай өткізгіштің қолданылуы сияқты мәселелер қарастырылады. Электрлік шамаларды және магниттік шамаларды өлшеу әдістеріне көңіл бөлінеді. 11-сыныптың факультативтік курсында электромагниттік тербелістер туралы білімдері гормониялық емес тербелістерді қарастыру арқылы тереңдетіледі.
Политехникалық білім берудің мақсаты оқушыларды үш фазалы токты алу, үш фазалы токтың асинхронды двигателі мен үш фазалы электр энергиясын тасымалдау жүйесін қарастыруда жүзеге асырылады. Жарықтың толқындық қасиеттерін қарастырғанда Френель зонасы, Гюйгенс-Френель принциптері туралы түсінік беріледі. Кванттар тақырыбы бойынша материаның корпускулалық-толқындық қасиеттерін дәлелдейтін фотонның нақты өмір сүретінін дәлелдейтін материалдар қарастырылады. Қолданбалы физика факультативтік курстарында уақыттың көбі практикада кеңінен қолданылатын механизмдердің, машиналардың, автоматтық қондырғылардың жұмыс істеулерінің физикалық принциптерін қарастыратын практикалық сабақтарға бөлінеді. Мысалы: (7-8 сынып) Физикалық шамалар және оларды өлшеу.
Курстың міндеттері:
-оқушыларды физикалық шама, өлшеуіш құралдар, өлшеу әдістері, өлшеу қателіктері, экспериментальдық зерттеу деген сияқты ұғымдармен таныстыру;
- өлшеу құралдарын қолдануға үйретіп, өлшеу дәлдігі ұғымын қалыптастыру;
- оқушыларды экспериментальдық алған білімдері негізінде экспериментік зерттеудің зерттеу мақсатына сәйкестігі туралы қорытынды жасауға үйрету;
- техникадағы өлшеулердің ролін көрсетіп, жанама өлшеулер туралы түсінік беру;
- еңбек ету қауіпсіздік ережелерімен таныстырып, оларды орындауға үйрету.
Оқушылар тәжірибелік (демонстрациялық, зертханалық) зерттеулер жүргізу арқылы экспериментті жоспарлау, нәтижесін кесте, график, диаграмма түрінде көрсету сияқты эксперименттальдық біліктерді меңгереді. Курс теориялық және практикалық бөлімдерден тұрады. Теориялық бөлімінде экспериментальдық физикалық зерттеулердің әдістері мен принциптері туралы қажетті білімдер, құралдардың құрылысының негізінде жатқан физикалық принциптер туралы мәліметтер беріледі.
Практикалық бөлімі фронтальдық зертханалық, практикумдық жұмыстардан және экскурсиядан тұрады. Факультатив сабақтарында оқытудың әртүрлі әдістері қолданылады: лекция, семинарлар, конференциялар, практикалық, есеп шығару, фронтальды зертханалық жұмыстар, физикалық практикум, экскурсиялар. Факультативтік сабақтардағы оқыту формалары: Дәрістер әдетте, теориялық сұрақтар бойынша оқылады. Дәрістерде негізгі, түйінді материал оқылып, ол кейін семинар және практикалық сабақтарда талқыланады. Дәрістер безендірулермен, тақтаға жазулармен, көрсету эксперименттермен сүйемелденеді. Семинар сабақтары теориялық сұрақтарды талқылауға, оларды едәуір терең пысықтауға арналады.
Оқушыларға алдын-ала семинар сабағының жоспары беріледі, оған оқушылар міндетті түрде дайындалуы тиіс сұрақтар енеді. Семинарда талқыланатын әрбір сұрақ бойынша міндетті түрдегі және қосымша әдебиеттер көрсетіледі. Семинар сабақтарында тақырып бойынша оқушылар шағын хабарлама жасап, соның маңайында пікір-талас болады. Семинарға әзірлік барысында оқушылар әдебиеттермен жұмыстанып, жасайтын хабарламаларының жоспарын құрып, өз ойларын тиянақты, жүйелі түрде баяндауға әзірленеді. Семинарларға қатынасу барысында оқушылар өз ойларын дұрыс физикалық тілмен жеткізуге, пікір таласқа қатысуға, өзінің және жолдастарының жұмыстарына сыни тұрғыдан қарап бағалау дағдыларын меңгереді. Баяндау барысында әр түрлі көрнекіліктерді қолданып, тәжірибелер көрсеткен оқушылардың қызығушылығын туғызады. Факультативтік сабақтардың ерекше түрлерінің бірі - физикалық есептерді шығару практикумы. Ол 9 сыныптан бастап ірі тақырыптар бойынша есептерді шығару сабақтары түрінде өткізіледі. Есептерді шығару практикумы ірі тақырып бойынша алған білімдерін біріктіріп қолданылуымен физиканың негізгі курсында есептерді шығару сабақтарынан ерекшеленеді.
Осы практикумның сабақтарында зерттеушілік мақсаттағы күрделі есептерді, берілгені толық емес немесе артық мәнді берілген есептерді шығарту арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыстануына, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасалынады. Факультативтік курстар бағдарламасы сабақтардың фронтальдық зертханалық жұмыстар және зертханалық практикум сияқты формаларын қарастырады. Фронтальдық зертханалық жұмыстар теориялық материалды тереңдетеді, оқушыларда бастапқы эксперименттік іскерліктерді қалыптастырады. Фронтальдық зертханалық жұмыстарға әртүрлі өлшеулерді орындаумен, аспаптарды құрастырумен, зерттеу жұмыстарымен байланысты жұмыстар енгізіледі.
Зертханалық жұмыстың басқа формасы физикалық практикум болып табылады. Оны жүргізу оқытуды жекелендіруге, оқушылардың бейімдері мен қызығушылықтарын есепке алуға үлкен мүмкіндіктер береді. Практикумға оқушылардың іс әрекеттерінің сипаты бойынша, олардың іс әрекеттерін басқаруға байланысты деңгейі күрделі әртүрлі жұмыстарды енгізуге болады. Егер оқушы физиканың қандай да бір болмасын тарауына қызығушылық танытып отырса, онда оған өз қызығушылығы саласы бойынша эксперименттік жұмыспен айналысуға мүмкіндік беруге болады.
2 Электротехникалық жұмыстарды орта мектепте факультатив курстарында оқыту әдістемесі
2.1 Орта мектепте электротехникалық жұмыстарды оқыту мазмұны
Оқушыларды электротехникалық жұмыстарға баулу мектепте физика, технология және үйірме мен факультатив курстарында жүзеге асырылады. Сол себепті де технология пәні мазмұнындағы электротехникалық жұмыстарды факультатив курстары үшін басшылыққа алу қажет. Солардың бірі - 2013 жылдан оқу үдерісіне енген технология бағдарламасы. Оның түсінік хатында төмендегіше жазылған [30].
1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
2. Пәннің оқыту бағыты оқушыларды материалдық құндылықтардың заманауи өндірісінің негізгі технологиялық үдерістерімен таныстыруға, кейінгі кәсіптік білім алуға және еңбек етуге қажетті дайындықтарын қамтамасыздандыруға негізделген.
3. Бағдарламаның мазмұны оқушының жеке тұлғасы, отбасы және қоғамның қажеттіліктерін, қазіргі заманғы педагогикалық ғылымының жетістіктерін ескере отырып белгіленген.
4. Бағдарлама мазмұнының материалдарын меңгеру үшін келесі білім беру бағыттын қаратырып:
1) қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау;
2) ауыл шаруашылық өндірісінің техникасы мен технологиясы;
3) ағаш пен ағаш материалдарын қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы;
4) металды қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы;
5) сәндік-қолданбалы өнер элементтерін қолдана отырып, материалдарды көркем өңдеу технологиясы;
6) электротехника және электроника негіздері;
7) шығармашылық жобалау іс-әрекеті;
8) қазіргі заманғы өндіріс, техникалық және кәсіптік білім алу материалдарын оқытуды көздейді.
5. Оқу курсының мақсаты - техника мен технология саласында оқушылардың заманауи өндірісінде алған білімі жүйесінің нәтижелігіне бағытталған функционалдық сауаттылығын қамсыздандыру, сонымен қатар, технологиялық ойлау қабілетін, болмысқа деген шығармашылық көзқарасын дамыту болып табылады.
6. Оқыту міндеттері:
1) техника, технология және заманауи өндіріс негіздерінен жүйеленген білімді қалыптастыру;
2) құрылымдық материалдарды өңдеу технологиясы, жобалау іс-әрекеттерін іске асыру бойынша жалпы еңбектік, жалпы өндірістік және арнайы икемділіктер мен дағдыларын қалыптастыру;
3) технологиялық ойлау қабілетін және еңбекке деген шығармашылық көзқарасын дамыту;
4) оқып жүрген технологиялармен байланысты мамандықтар әлемі, еңбек нарығындағы олардың талап етілуі туралы түсініктерін қалыптастыру, өзінің өмірлік және кәсіби жоспарларын саналы түрде анықтауына ықпал ету;
5) еңбек ету және кәсіби іс-әрекеті үдерісінде эстетикалық, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, дене және құқықтық тәрбие беру;
6) оқушылардың Қазақстан халықтарының ұлттық мәдениетіне, салт-дәстүрлеріне деген құрмет көзқарасын қалыптастыру.
7. Оқыту барысында келесі пәндермен пәнаралық байланыс жүзеге асырылатыны айтылған.
Біздер 8-9-сынып оқушыларына электротехникалық жұмыстарды оқыту мазмұнын бағдарлама бойынша талдауды жүзеге асырдық.
Оқу пәнінің 8-сыныптағы базалық білім мазмұны.
1. Қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау - 1 сағат;
2. Ауыл шаруашылығы өндірісінің техникасы мен технологиясы - 2 сағат;
3. Ағаш пен ағаш материалдарын қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы - 8 сағат;
4. Металды қолмен және механикалық түрде өңдеу - 8 сағат;
5. Сәндік-қолданбалы өнері элементтерін қоса отырып, материалдарды көркем өңдеу технологиясы - 6 сағат;
6. Электротехника және электроника негіздері - 3 сағат:
1) негізгі теориялық мәліметтер, электрөлшеуіш құралдарының мақсаты. Әртүрлі электрөлшеуіш құралдарының негізгі бөлшектері, жұмыс істеу принциптері және магнитті-электрлі, электромагнитті, электрдинамикалық және индукциялық жүйелерінің өлшеуіш механизмдері құрылысы;
2) электр біріктірулердің схемалары: құрылымдық, функционалдық, жалпы схемалары, орналастыру схемалары. МемСТ бойынша электр схемаларына арналған шартты графикалық белгілеулер, автоматиканың электр құрылғылары туралы түсінік, автоматиканың электр құрылғыларын пайдалану аймақтары және олардың техникалық сипаттамасы. Коммуникациялық автоматикалық емес құрылғының және электр қорғағыштардың мақсаты, құрылысы, жұмыс әрекеті. Электр дабыл күшейткіштердің жіктелуі, мақсаты және негізгі параметрлері. Күшейткіштің принциптік электр схемасы;
3) практикалық жұмыстар: тоқ күшін, кернеуін, электр кедергісін, тоқ қуатын өлшеудің тура және жанама әдістері. Коммуникациялық автоматикалық емес құрылғыныңжеліге қосу әдістері;
4) еңбек нысандарының түрлері: электрөлшеуіш құралдары, автоматиканың электр құрылғылары, электр қорғағыштар.
7. Үй мәдениеті. Тұрмыстағы жөндеу жұмыстары - 1 сағат;
8. Шығармашылық жобалау іс-әрекеті. - 5 сағат.
Оқу пәнінің 9-сыныптағы базалық білім мазмұны
1. Қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау - 1 сағат;
2. Ауыл шаруашылығы өндірісінің техникасы мен технологиясы - 3 сағат;
3. Ағаш пен ағаш материалдарын қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы - 8 сағат;
4. Металлды қолмен және механикалық түрде өңдеу - 8 сағат;
5. Сәндік-қолданбалы өнері элементтерін қоса отырып, материалдарды көркем өңдеу технологиясы - 5 сағат;
6. Электротехника және электроника негіздері - 3 сағат:
1) негізгі теориялық мәліметте, халық шаруашылығының дамуына электротехниканың маңыздылығы;
2) электротехникалық жұмыстарының негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы: монтаждау, орау-оқшаулау, құрастыру, пайдалану, жөндеу;
3) электротехника материалдарының жіктелуі: салыстырмалы электр кедергісі, тығыздығы, балқуы, тот басуға қарсы төзімділігі, дәнекерлеу арқылы бірігу қабілеті. Өткізгіш материалдарын қолдану аймақтары, электр оқшаулау материалдарының негізгі қасиеттері;
4) электр құрылғылардың жалпы сипаттамасы: мақсаты, негізгі сипаттамасы, электр құрылғыларын монтаждау және тексеру ережелері. Жартылай өткізгіш құралдары: жартылай өткізгіш диодтар мен транзисторлардың қасиеттерінің сипаттамасы (бір жақты өткізгіштік, электр дабылдарын күшейту қасиеті) және схемаларда олардың шартты белгілеулері. Жартылай өткізгіш диодтар мен транзисторларды тексеру әдістері, құрылу және монтаждау ерекшеліктері;
5) практикалық жұмыстар: әртүрлі электротехникалық жұмыстарды орындау: монтаждау, орау, оқшаулау, құрастыру, тұрмыстық құралдарын жөндеу. Қарапайым электр құрылғысын монтаждау, фильтрлеу тізбектері, тербеткіш контур;
6) еңбек нысандарының түрлері: дыбыс генераторы.
7. Шығармашылық жобалау іс-әрекеті. - 5 сағат;
8. Қазіргі заманғы өндірісі мен техникалық және кәсіптік білім беру - 1сағат.
В.А.Поляковтың, Д.Қ.Пошаевтың еңбектерін зерделеу 8-9-сыныптар үшін электротехникалық жұмыстарын кәсіптік негізде оқыту қарастырылады [31; 17]. Аталған ғалымдардың еңбектерін зерттеу факультатив курстары үшін тақырыптарды анықтауға мүмкіндік береді (кесте 1).
Кесте 1- 8-9-сыныпта қамтылатын электротехникалық жұмыстардың тақырыптары
№
Мазмұны
Кіріспе
І
Электроқондырғылар және қауіпсіздік техникасы жөніндегі жалпы мағлұматтар
1- кестенің жалғасы
1
2
1
Электроқондырғыларды таптастыру (классификациялау)
2
Азмөлшердегі кернеу, қуат және ток
3
Электроқауіпсіздік техникасы
Электржарақатының себептері
Электрожарақаттың алдын алу
Электр тогының жарақаттаған кездегі алғашқы көмек
Мектептің электротехника кабинетіндегі жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы ережесі
4
Электр қосылыстарының схемалары
ІІ
Электротехникалық материалдар, бұйымдар және олармен жұмыс жасау
1
Электротехникалық материалдарды таптастыру
Шалаөткізгіш материалдар
Шалаөткізгіш металл материалдар
2
Припои
3
Электротехникалық көмір
Электроқшаулағыш материалдардың қасиеттері
Электроқшаулағыш материалдардың түрлері
Электрлік өлшеу техникасы
Электр шамалардың бірлігі
Электр өлшеу приборларының құрылысы
Прибордың негізгі бөліктері
Өлшеу механизмдері
Шкаладағы шартты графикалық таңбалаулар
4
Электр шамаларды өлшеудің тәсідері
Өлшеуді орындаудың жалпы тәртібі
Ток күшін өлшеу
Кернеуді өлшеу
Қуатты өлшеу
Ток жұмысын өлшеу
Электр кедергілерді өлшеу
5
Авометрлер
ІV
Электрқондырғыларды басқару аппаратурасы
1
Электр аппаратураларды таптастыру
2
Автоматты емес коммутациялық аппараттар
3
Автоматты басқару аппаратурасы
Реле
Автоматты сөндіргіштер
Контакторлар
Магнитті қосқыштар (пускателдер)
1- кестенің жалғасы
1
2
4
Электр сақтандырғыштар
5
Құрастыру және электр аппаратураларына қызмет көрсету
V
Электр машиналары, трансформаторлар және электрпривод
1
Электр машиналарды таптастыру (классификациялау)
2
Бірфазалы айнымалы ток жөніндегі қысқаша мағлұматтар
Айнымалы токтың негізгі параметрі
Айнымалы токтың электр кедергілері
Айнымалы токтың қуаты
3
Үшфазалы генератор
4
Асинхронды үшфазалы қозғалтқыш
Асинхронды қозғалтқыштардың құрылысы
Асинхронды үшфазалы қозғалтқыштардың техникалық сипаттамалары
Асинхронды үшфазалы қозғалтқыштарды желіге қосу
5
Тұрақты ток машиналары
Тұрақты ток қондырғылары мен машина түрлері
Тұрақты тоу машиналарының техникалық сипаттамалары
6
Трансформаторлар
Трансформатор қондырғылары мен әрекеттері жөніндегі негізгі мағлұматтар
Трансформаторлардың түрлері
Азқуатты трансформаторларды есептеу және жинау
Трансформаторды тексеру
7
Электр жетек
Электр привод түрлері
Электр приводты құрастыру және қызмет көрсету
VІ
Электроника элементері
1
Электроника жөніндегі жалпы мағлұматтар
2
Электронды аппаратуралардың бөлшектері
Резисторлар
Конденсаторлар
Индуктивтілік орамдар
3
Электронды лампалар
4
Жартылай өткізгіш приборлар
Жартылай өткізгіштер жөніндегі қысқаша мағлұматтар
Жартылай өткізгіш диодтар
Транзисторлар
5
Жарықтың газразрядты көздері
6
Түзеткіштер
7
Аккумуляторлар
1- кестенің жалғасы
1
2
VІІ
Автоматика элементтері
1
Автоматтар және автоматика жөніндегі негізгі түсініктер
2
Автоматты қондырғылардың элементтері
Датчиктер
Сигналдарды қашықтыққа жеткізу
Күшейткіштер
Автоматты қондырғыларды атқарушы органдары
3
Электр емес шамаларды электр әдістерімен өлшеу
4
Автоматты бақылау
5
Автоматты басқару
6
Автоматты реттеу
Электр схемалары үшін шартты графикалық таңбалаулар
Келесі тақырыптарда электротехникалық жұмыстарды факультатив курстарында оқыту мазмұны мен әдістері қарастырылады.
2.2 Электротехникалық жұмыстарды факультатив курстарында оқыту мазмұны
Жоғары сыныптарда (8-9-сыныпта) оқушылар электротехникалық жұмыстарды бағдарламаға сәйкес орындайды. Ал факультатив курстарының негізгі мақсатына сәйкес оқушылар электротехникалық жұмыстармен терең танысып, алған білімдерін практикада қолдану жағдайын қарастырады.
Сол себепті де біздер электротехникалық жұмыстар бойынша 8-9-сынып оқушыларына факультатив курстары үшін төмендегідей тақырыптарды зерделеуін ұсындық
1. Электр аппараттарын жөндеу.
2. 1000 В дейінгі электраппараттарын жөндеу
Маймен мұздайтын реостаттарды жөндеу.
Аралық релені жөндеу.
3. Қосу реттегіш аппаратураға техникалық қызмет көрсету және жөндеу
4. Электр қозғалтқыштарды жөндеуден кейін сынақтан өткізу
5. Электр машиналарына техникалық қызмет көрсету және жөндеу. Техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстардың типтік көлемі
6. Ағымдық жөндеу кезіндегі жұмыстардың типтік көлемі
7. Орамдардың бұзылуы және зақымданған орамдарды алып тастау
8. Трансформаторлардың жарамсыздыгы, оның белгілері мен себептері
Құрастыру, тексеру және трансформаторларды сынақтан өткізу. Дәнекерлеу трансформаторларының ерекшеліктері.
Дәнекерлеу трансформаторының және ток реттегіштердің жөндеу -ерекшеліктері
Кешенді бөлетін қондырғылар мен подстанңияларға техникалық қызмет көрсету және жөндеу.
Әуелік және кабельдік линияларды жөндеу. Техникалық қызмет көрсету, жұмыстарының типтік көлемі.
Төменде оқушылармен атқарылатын электротехникалық жұмыстар мазмұны қарастырылады.
Электр аппараттарын жөндеу
Ағымдық жөндеу келесі операциялардан тұрады:
1) топсаларды, осьтерді жуып шаю, тазалау және бұзу;
2) құрастыру түйіндерімен детальдарды ұқыпты тексеру;
3) құрастыру түйіндерінің кемшіліктерін тауып, ақауларын жою;
4) беткей байланыстарының ақауларын жою, бір мезгілде қосылуды реттеу және тексеру, түйісу тығыздығын, қосылудың ажырауы мен қосылуын бақылау;
5) доға өшіргіш камералардың металл шашуын тазалау және олардың бүтіндігін тексеру;
6) механикалық зақымданулардың жоқтығын бақылау және
зақымданғанжерлерін орнына келтіру;
7) зәкірдің дұрыс орналасу тығыздығын тексеру және магнит өткізгіштің ортасын тексеру;
8) механикалық түйіндерді жөндеу, айгөлектерді және шарнирлі қосылыстарды майлау.
9) қорғаныс және басқару релелерін реттеп тексеру.
Одан басқа ағымдық жөндеуге толық көлемде техникалық қызмет көрсетуде жатады. Жоғарыда айтылған аппараттардан басқаларына, қосымша операциялар жүргізіледі. Жоғарғы кернеуде және автоматты ауалық өшіргіштерін арнайы ажырату рычагтарымен реттейді; қозғалысқа келтіретін механизмдердің шарнирлерін, рычагтарын, тягаларын жөндейді.
Катушкалардың және қосылудың кедергісін тұрақты ток кезінде бақылап, оқшаулығын жоғары кернеулерде сынап көру [32].
Аппараттарды бұзып, жаңасын ауыстырады. Жеке аппараттар үшін қосымша операциялар жүргізеді. Орнықтыру автоматтарында және жылу релелерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
- Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) - тиісті саланың нақты мамандығының өзекті проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып табылатын бітіру жұмысы;
Электротехника деп электрлік және магниттік құбылыстардың іс жүзінде кең салаларда қолданылуын айтамыз.
Электротехника - электр және магнит құбылыстарын іс жүзінде қолданатын ғылым.
Электроэнергетика - еліміздің экономикасының басты саласы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ - технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет - Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
Технология мұғалімі - мектеп технология пәнін оқытатын мұғалім;
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достығы.
БТШ - Балалардың техникалық шығармашылығы
КСРО - Кеңесті Социалистік Республикалар Одағы
ОДВФ - Әуе флоты достарының қоғамы
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Қоғам өмірінің барлық салаларында күрделі өзгерістер болып жатқан кезде келешегімізді ойласақ, өмірдің әр қырында жетекшілік ете алатын, ғылымға, өнерге, мәдениетке берілген қабілетті жастарды іріктеп, олардан интеллектуалды орта құру жағдайын ойластырған жөн. Дарынды адамдарды қолдан жасау мүмкін еместігін ескерсек, дарындыларды іздеп тауып, олардың шығармашылық қызметіне көмектесу қолдан келерлік іс.
Адамның еңбегі мен жұмыс күшіне, мамандығына бағалы тауар есебінде қарайтын жаңа көзқарас, өндіріс орындары мен басқа да халық шаруашылық мекемелерінен, ғылыми-зерттеу орталықтарынан қызметкерлерді жұмысқа алу кезінде олардың ынтасы мен шығармашылық қабілетіне, ойлап-болжай білетіндігіне, т.с.с. жақтарына назар аударуды талап етуде. Сұранысқа сай жоғары дәрежедегі маман қызметкерлермен жұмыс орындарын қамтамасыз ету үшін, оқушылар арасында шығармашылық қабілеттерін анықтау және оларды әдейі әдістемелерді қолдана отырып дамыту мәселелеріне көңіл аудару қажет.
Қазіргі кезеңде, оқу жүйесін қайта құруға бағытталған талпыныстарға қарамастан, оқыту үдерісінде оқушыларға дайын ақпаратты жеткізіп беруге негізделген әдістемелер орын алып келеді. Бұндай әдістемелер арқылы оқушылар еске сақтау, қайталап айту қабілеттерін ғана дамытып, біржақты ғана жұмыс жасайды. Оқытушы оқушының бұрынғы сабақтарда дайын күйінде берілген материалды қайталап айту жағына көңіл бөліп, соны ғана бағалайды. Оқушының дарындылығы, шығармашылық қабілеті бағалаусыз қалады. Осындай жағдайда қоғам сұранысын ескеретін болсақ, шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған оқыту әдістемелерін (дамыта оқыту әдістерін) қарастырып, ғылыми тұрғыдан зерттеп, жаппай практикаға енгізуді қолға алу керек. Оқу жүйесін қайта құру кезеңінде оқыту әдістемелеріне де көңіл бөліп, заман талабына сайларына ғана қолдау көрсетіп іріктеген жөн болар еді. Етек жайған нарық жағдайында шығармашылық қабілеттері бар оқушыларды анықтай отырып, оларды әрі қарай оқытудың ғылыми тұрғыдан негізделген біртұтас әдіснамасын құрастырудың маңызы үлкен. Оқыту жұмысының табысты болуы, оқытудың озық әдістерін қолдануға ғана байланысты болып қоймай, оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің әр түрлілігін ескеруге де байланысты болатындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген.
Оқушыларды сабақтарын ұйымдастырудың теориялық негізін мазмұндайтын, педагогикалық оқулықтарды жазған: Ю.Н.Бабанский, Г.А.Ильина, В.И.Харламовтың т.б. еңбектері мұғалімдер үшін педагогикалық қызмет үшін қажетті әдебиеттер болып табылады және әрбір мұғалімнің жұмыс столында болуы қажет әдебиеттер [1; 2; 3]. Еңбекке баулу сабағын ұйымдасты-ру жақтары мен мазмұнын П.Р.Атутов, В.А.Поляков, Д.А.Тхоржевский және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған [4; 5].
Оқыту әдістемесі оқытудың теориялық тұжырымдарын басшылыққа алады. Сол себепті де оқу-тәрбие үдерісінің нәтижелі ұйымдастырылуы үшін психологиялық және педагогикалық еңбектердің рөлі жоғары. Осы бағытта ғалымдар Қ.Жарықбаев, А.В.Петровский, С.Бабаев, Ж.Қоянбаев, О.Сыздықов, Д.Пошаев, А.Саипов, Ю.Камалов, Б.Ортаев, Ж.Күнпейіс, т.б. жазған еңбектерін атауға болады [6-15]. Бұл ғалымдардың еңбектерінде оқытудың психологиялық негіздері және оқытудың әдістері, қағидалары, ұйымдастыру түрлері, т.б. мәселелер қарастырылған.
Электротехника бағыты бойынша көптеген ғалымдардың еңбектерін (Пошаев Д.Қ., Ахметов А.Қ., Қабақова Т.А., Атабеков В.Б., Пантюшин В.С., Борисов Ю.М., Липатов Д.Н., Рекус Г.Г., Белоусов. А.И, Ктиторов А.Ф. және т.б.) атап өтуімізге болады [16-23]. Бұл ғалымдардың еңбектерінде электротехника, радиотехника, электроника бағыттары бойынша көптеген мәселелер қарастырылған.
Электротехникалық жұмыстар бойынша техникалық шығармашылық іс-әрекеттерін факультатив курстарында ұйымдастыру оқу жұмыстарының негізгі міндеттері болып табылады. Сол себепті де біздер диплом жұмысының тақырыбын: Орта мектептердегі факультатив курстарында электротехниканы оқыту жолдары - деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Орта мектептерде факультатив курстарында ұйымдастырылатын электроникалық жұмыстарды ұйымдастыруды анықтау және педагогикалық тапсырмалар әзірлеу.
Зерттеу нысанасы: орта мектептерде факультатив курстарында ұйымдастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: факультатив курстарында электротехникалық жұмыстарды оқыту барысы.
Зерттеу міндеттері:
- зерттеу тақырыбы бойынша арнайы әдебиеттерді, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік жұмыстарды зерделеу;
- орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқытудың теориялық негіздерін анықтау;
- электротехникалық жұмыстарды орта мектепте факультатив курстарында оқыту әдістемесін мазмұндау;
- факультатив курстарында жүзеге асырылатын электротехникалық жұмыстарды сипаттау.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық, әдістемелік, арнайы әдебиеттерді, мектеп оқулықтарын оқып үйрену және оларға теориялық талдау жасау; мұғалімдермен және оқушылармен әңгімелесу.
1 Орта мектепте факультатив курстарында электротехниканы оқытудың теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың техникалық шығармашылығы дамуындағы электротехникалық жұмыстардың бағыттары
Балалардың жалпы техникалық шығармашылығының пайда болуы мен дамуы ТМД елдерi iшiнен Ресейде жақсы деңгейде дамыды. Қазан төңкерісіне дейiн Ресейде Балалардың техникалық шығармашылығы (БТШ) жеке дара сипатта дұрыс ұйымдастырылмаған, бағытталмаған болды. Ескi жүйедегі мектептерде сыныптан тыс жұмыстар ұйымдастырылмады, техникалық үйiрме төтенше құбылыстық сипатта болды. Мектептен тыс балалардың мекемелерi (практикалық) болмады. Техникаға қызығушы балдар, жасөспiрiмдер тек мектепте, өзiнiң қалауы мен ойы бойынша айналысты. Техникалық өзiндiк iс - әрекет бұл жағдайда қолөнершiлiк қызығушылықтың негiзiнде болды.
Балалардың, жасөспiрiмдердiң техникамен өзiндiк iс-әрекетiнiң ережесi Ұлы Қазан төңкерiсiнен кейiн қалыптасты. Кеңес үкiметi тұсында, оның алғашқы күндерiнiң өзiнде еңбек тәрбиесi коммунистiк тәрбиенiң ажырамас бөлiгi деп танылғаны белгiлi. Кеңестiк педагогика балалардың бейiмдiлiгiне, оның iшiнде, техникалық дамуына үлкен көңiл бөлдi. Елiмiзде мектептен тыс бiлiм беруде көптеген iстер басталды. Мұның өзi балалардың техникалық шығармашылығының алға дамуы үшiн белгiлi алғы шарт жасады.
Кеңесті Социалистік Республикалар Одағы (КСРО) кезiндегi балалардың техникалық шығармашылығының дамуын шартты түрде 12 кезеңге бөлуге болады [16].
Бірінші кезең. Бiрiңғай еңбек мектебiн қалыптастыру кезеңiмен сәйкес келедi. Балалар үйiне және мектептерде өзiне қызмет көрсетуге бағытталған (ағаш және темір ұсталығы, токар, картонож, түптеу) қолөнер сипатындағы еңбектiк үйiрмелер ұйымдастырылды, сондай-ақ оқу-көрнекi құралдар бойынша, оқу жабдықтары, электротехникалық, өнеркәсiптiк мекемелерге, электростанцияға және т.б. объектiлерге, топсеруенге шығу қолға алынды. Осы уақыттарда бұрынғы техникалық училище базасында ашылған шеберханаларда жұмыс нәтижелi жүрдi.
ХХғ. 20-жылдарында қолөнершiлiк сипаттағы техникалық iс - әрекеттердiң ұйымдастырылуы балалардың өзiндiк жұмысында белгiлi орын алды. Осы жылдары көптеген мектеп оқушыларында техникаға деген белсендi қызығушылық туындады. Халық шаруашылығының проблемалары жасөспiрiмдерге көңiл бөлуге ықпал еттi. Осыған сәйкес елiмiздегi электрлендіру мiндетiне байланысты мектептерде жас электриктер үйiрмелерi ашылды.
Алғашқы техникалық шығармашылық үйiрмелерi өздерiнiң жұмыстарында көптеген қиындықтарға тап болды. Олар: материалдардың және құрал-саймандардың жетiспеуi, үйiрмешiлерге арналған әдебиеттердiң жоқтығы, үйiрмешiлердiң жетекшiлерден кеңестi алуының күрделiлiгi, сол кезеңдерде үйiрмелердiң тұрақты жұмысы үшiн тәжiрибелi жетекшiлердiң жетiспеуi.
Екінші кезең. Мектептiк оқуда кешендi жүйенi ендiру мен пионер ұйымдарының туындауына сәйкес келуi. Пионер базалары (бiрнеше отрядтардың бiрiгуi) және отрядтар мекеменiң комсомол ұйымдары тұсында құрылды, оларға белсендi өндiрiсшiлер жетекшiлiк жасады. Қолөнершілік сипаттың негiзiндегi техникалық шеберханалар мен үйiрмелер ұйымдастырылды. Осы кезеңдерде шефтiк мекемелердiң жабдықтауымен техникалық шеберханалар пайда болды. Пионер үйлерi, аудандық және қала клубтары құрыла бастады. Шефтiк мекемелер техникалық үйiрмелерге жетекшiлiк ету үшiн қоғамдық нұсқаушыларды бағыттап отырды. Үйiрмелерде мектеп, жұмысшылар жатақханалары, тұрғын үйлер, пионер базалары мен отрядтарын жабдықтау үшiн құралдар және бейiмдеу құралдары, заттар дайындалды. Осы уақыттарда мектептерде сабақтан тыс техника сабақтарында, өнеркәсiптiк бағыты бар мектептерде жасөспiрiмдердi арнайы техникалық бiлiм мен еңбектiк дағдылармен қаруландыру қолға алынды.
1923 жылы Әуе флоты достарының қоғамы (ОДВФ) құрылып, жаппай авиамоделизмнiң дамуына ықпал еттi. Авиамоделизмге, радиоға қызығушылар (радиоәуесқойлар) қосылды. Көптеген ауылдық жерлердi радиоландыру үлкен рөл атқарды.
Балаларды техникалық шығармашылық ұйымдарының мазмұны мен формасы еңбекке баулу үдерісiнде және техникаға қызығушылар үдерісiнде дамыды.
Үшінші кезең. Бұл кезеңде оқушылардың техникалық шығармашылығын ұйымдастырудың мазмұны мен формасы айқын бола бастады.
Елiмiздегi индустрияландыру жоспарын жүзеге асыру мақсатында жас инженер-техникалық мамандардың, адамдардың қажеттiлiгi туындады. Олар бiлiмiмен, тәжiрибесiмен қатар, шығармашылық қабiлеттiлiктi, өндiрiстi жетiлдiру iсiнде және құралдардың әзірлемесін дайындық iсiнде жаңашыл тәсiлдi игеруi қажет болды.
Осыған сәйкес оқушылардың техникалық өзiндiк iс-әрекетiне орталықтан жетекшiлiк ету оны ұйымдастыру мақсаты тұрды. Бұл мiндеттi Лениндiк комсомол өзiнiң қолына алды (VII съездi, 1926ж. наурыз).
1926 жылы БЛКЖО орталық комитеті (ЦК ВЛКСМ) жас техниктер үшiн алғашқы "Бiлiм-күш" ("Знание-сила") журналын шығарды. Сондай-ақ бiрiншi мамандандырылған мектептен тыс мекеме - балалардың техникалық станциясын (ДТС) ұйымдастырды. Олар ДТС-СЮТ жүйесiндегi әдiстемелiк нұсқау орталығы болып табылады.
БКбП орталық комитетінің (ЦК ВКП б) 1928 жылы 28 июндегi "Пионер қозғалыстарының жағдайы мен жақын уақыттағы мiндеттерi" атты қаулысы техника бойынша мектептен тыс жұмыстардың одан әрi дамуына ықпал еттi.
БТС (ДТС) қалыптасу кезеңi жаңа типтi мекеме ретiнде 1931ж. аяқталады: ол қоғамдық негiздегі балалардың мемлекеттiк мектептен тыс мекемесi болды, оның тәжiрибесi - балалардың ауылшаруашылық станциясын, турист-өлкетанушы станциялардың т.б. құрылуына негiз болды.
ХХ ғ. 20-жылдарының соңында балалардың техникалық шығармашылығының үш саласы: электротехника, радиотехника және авиамоделизм басты сала болып табылды.
Мектеп оқушылары жұмыс жасайтын моделдер дайындаумен шұғылдана бастады [24].
1. Трамвайды және басқа жүретiн объектiлердi моделдеудi қолға алды.
2. Танымдық өндiрiс бағыты қоғамдық пайдалы бұйымдар: электроөлшеу приборлары, аккумлятор, электр қоңырау, столдық лампалар, т.б.дайындады.
3. Демонстрациялау бағытындағы заттар әзірледі.
4. Практикада жоқ объектiлердi (электрдi қолданумен) дайындады.
1920-1930 жылдары техникаға қызығушылықтың жаңа саласы пайда болды, ол - автомобиль.
1930 жылдың соңында балдардың техникалық шығармашылығы сол кезеңдегi жаңа техниканы зерделеумен айналысты. Сол кезеңге тән кемшілік ретінде төмендегілерді атауға болады:
- материалдық база төмен болды;
- ғылыми негiзделген бағдарламалар болмады (әдiстемелiк құралдар, нұсқаушы мамандар).
Бұлар "өсудiң ауыруы" деп есептелді.
Төртінші кезең. БКбП орталық комитетінің 1932 жылы "Пионер ұйымдарының жұмысы жөнiндегi" қаулысымен БТС (ДТС) саны тез өстi. Техникалық шығармашылық бойынша көпшілікке арналған: әдiстемелiк әдебиеттер саны көбейді, қоғамдық ұйымдардың iсiне көңiл бөлу күшейдi.
Техникалық шығармашылықты үгiттеуде - слеттер, жарыстар ұйымдастырылды.
1933-1934 жылдары жұмыс жасаушы жақсы модел конкурстары ұйымдастырылды. Оған 300 - ден артық модел қатынасты, 1935 жылы бүкiлодақтық жас автомоделизм слетi ұйымдастырылды. Қолөнершiлiк қызығушылық техникалық шығармашылыққа орын бердi. 1930 -жылдардың ортасында БТС жүйесi интенсивтi дамыды.
Бесінші кезең. Жаппай ғылыми-техникалық үгiт жұмыстарын мектептерден тыс балалар мекемелері ортасында күшейту мен еңбекке баулудың пән ретінде қысқаруы арасында қарама-қайшылық болды. Мектеп материалдық техникалық базадан айырылды. Балалар тек мектептен тыс мекемелерде шұғылданды.
1939 жылы БТС (ДТС) - ЖТС (СЮТ - Жас техниктер станциясы) болып аталды.
Алтыншы кезең. Соғыстың алдындағы жылдары оқушылардың жалпытехника бойынша дамуы мектеп пен мекемелердегi үйiрмелерде болды. Ұлы Отан соғысы жылдары: үйiрме, шеберхана базалары - өндiрiстiк шеберханалар түзiлдi, оларда соғыс тапсырыстары, тылға қажетті өнiм шығарылды.
1. Шеберханалар кеңінен ұйымдастырылды.
2. Машина-трактор станцияларында автомобильдерді және ауыл шаруашылық техникаларын, оқу-көрнекі құралдарды, мектепті, т.б. жөндеу бойынша бригадалар ұйымдастырылды және жұмыстар орындалды.
Жетінші кезең. Мектептегi, мектептен тыс мекемелердегi техникалық өзiндiк iс-әрекеттердiң негiзгi (ячейкасы) түйiнi, физика-техникалық ұйымдар (мектепте) мектептен тыс мекемелерде - оқу-техникалық және оқу-өндiрiстiк үйірмелер жұмыс жасай бастады.
ХХ ғ. 40-50- жылдары көптеген мектептiк факультатив курстарында, үйiрмелерде оқушылардың электротехника, радиоғақызығушылар, механика, жылу техникасы, тәжiрибе приборларын дайындаумен шұғылданса, авиамоделдеу - кемде кем болды.
Көрнекi құралдардың мазмұны жетiлдiрiлдi. Ауа, су және жылу электростанциялары, ауылшаруашылық машиналарын модельдеу.
Сегізінші кезең. Политехникалық білім беруде техника бойынша оқушылардың сабақтан тыс жұмыстары белсендiлік танытты: 1. Электро; 2-радиотехника; 3-авиа; 4-кеме, 5-ауылшаруашылық машиналар техникалық базаға көңiл бөлiндi.
Тоғызыншы кезең. Шамамен 1958 жыл (1959) "КСРО ХББ жүйесiн одан әрi дамыту және өмiрмен мектептiң қаулысын бекiту туралы" заңына сәйкес мектепте өндiрiстiк оқыту енгiзiлдi.
Бұл кезеңнің (ХХғ.) 60-жылдары басында заманауи техникалардың негіздерін зерделеу бойынша мектептен тыс мекемелерде үйірмелер мен клубтардың ұйымдастырылуы бағыт алды. Оларда негізінен іздеу-конструкторлыққа, тиімді ұсыныстық іс-әрекетке бағдар берілді және жаппай ғылыми-техникалық үгіт насихат күшейтілді. Оқушылардың сабақтан тыс техника бойынша жұмыстарына өндіріс мамандары, мекемелердің, оқу орындарының ғылыми қызметкерлері қатыстырылды және үйірмелердің материалдық базалары мекеменің жәрдемімен күшейтілді. Жас тиімді ұсынысшылар мен өнертабысшылардың қозғалыстары бой көтерді.
Оныншы кезең. Бұл кезеңде балалар мен жасөспірімдердің шығармашылық техникалық іс-әрекеттерін ұйымдастырудың мазмұны мен формаларын одан әрі жетілдірудің басты факторы 1966 жылы тиiмдi ұсыныс жасаушылар мен өнертабысшылардың мектеп пен мектептен тыс мекемелерiндегі жұмыстарының байқауы ықпал еттi.
ХХғ. 60-жылдардың ортасында мектеп оқушыларының техникалық шығармашылығында өзiндiк iс-әрекеттiң негiзгi 4 бағыты орын алды [25].
1. Мектеп үшiн оқу-көрнекi құралдарды және жабдықтарды дайындау.
2. Спорттық-техниканы моделдеу.
3. Кiшi транспорт құралдарын конструкциялау және қайта құру.
4. Өндiрiстiк тақырыптар бойынша тиiмдi ұсыныс сипаттағы iздеу-конструкторлық жұмыстар.
Он бірінші кезең. Бұл кезеңде жастардың (мектеп оқушыларының) ғылыми-техникалық шығармашылыққа толық мәнді және белсендi қатынасуы жүзеге асырылды, елiмiздiң түкпiр-түкпiрiнде жастар техникалық шығармашылық iс-әрекетке қамтылды. Бұл қозғалыстың негiзгi бағыты - халық шаруашылығына қызығушылықтағы шығармашылық еңбек болды. Сонымен жастардың ғылыми-техникалық шығармашылығына қатысушылардың, мектеп оқушыларының техникалық шығармашылығының мазмұны мен сипаты анықталды. Балалар мен жасөспiрiмдердiң техникалық шығармашылығы iздену-конструкторлық iс-әрекеттерден және спорттың техника түрi бойынша сабақтардың жиынтығынан тұрды.
Сабақтан тыс жұмыстардағы оқушылардың техникалық дайындығы автомобиль, мотоцикл, трактор, электроника негiздерi, радиобайланыс (оқу-техникалық үйiрме) үйiрмелерде зерделеудi қарастырады. Әскери-техникалық тақырып бойынша шығармашылық iс-әрекеттер модельдiк (авиа-, авто-, кеме-, ракетамоделдерi) және малолитражды автомобильдердiң, моторлы, ескектi және желкендi кемелердi, радиоқызығушылық аппаратуралардың даярламасын түзу мен тұрғызу эксперименттік конструкторлық үйiрмелерде өткiзiлдi.
Он екінші кезең. ХХғ. 80-жылдардың ортасындағы жастардың ғылыми-техникалық шығармашылығының елiмiздегi бiрыңғай қоғамдық-мемлекеттiк жүйесiнiң құрылумен сәйкес келедi. Оқушылардың техникалық шығармашылық жүйесiнің дамуы орта бiлiм беру мазмұнындағы өзгерiстердi, оның материалдық-техникалық базасын жетiлдiруге алғы шарт болып табылады.
Әрбiр кезеңде техникалық шығармашылықты ұйымдастыру кереметтей нәтиже бере бермедi. Жетiстiктер мен қатар кемшiлiктер де болды. ХХғ. 90-жылдардың ортасында қоғамға пайдалы, өнiмдi еңбектi, техника және ғылым салалары бойынша үйiрме, факультатив курстарын қысқарту тенденциясы пайда болды.
Елiмiздегi сабақтан тыс уақыттағы мектеп оқушыларының шығармашылық техникалық iс-әрекетiнiң мазмұнын талдау, бүл жұмыстың тоғыз негiзгi бағытын бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi [26]:
1) оқу-көрнекi құралдарды дайындау;
2) оқу жабдықтарын дайындау;
3) тұрмыстық арналуы бар заттар дайындау;
4) өндiрiстiк техникаларды, көшiрме және эксперименттік моделдеу;
5) халық шаруашылығының өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сферасы үшiн нақты пайдаланатын техникалық құралдарды түзу;
6) спорттық радиоқызығушылық;
7) спорт және туризм үшiн көлiк құралын түзу;
8) ғылыми зерттеу үшiн техникалық құралдарды түзу;
9) көлiк техникасын, спорттық және эксперименттік моделдеу.
Осы аталған бағыттар қазiргi уақытта мектеп оқушыларының техникалық шығармашылығын дамытудың бағыттары мен тенденциясын анықтауға негіз қалауы қажет.
Тарихи материалды зерттеу оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарда электротехникалық жұмыстарға қатыстырылғандығын көруге болады.
1.2 Білім беру үдерісіндегі факультатив курстарының рөлі мен маңызы
Орта мектептерде факультатив курстарын ұйымдастырудың маңызы. Қазіргі уақытта электр энергиясы барлық өнеркәсіп салаларында, көлікте, ауыл шаруашылығында, үй тұрмысында, тағы басқа да халықтың тұрмыс қажетіне кеңінен пайдаланылады.
Электротехника деп электрлік және магниттік құбылыстардың іс жүзінде кең салаларда қолданылуын айтамыз. Электротехника - электр және магнит құбылыстарын іс жүзінде қолданатын ғылым, ал электроэнергетика - еліміздің экономикасының басты саласы. Ол ғылыми техникалық прогресстің және барлық өндіріс салаларының қарқынды түрде дамуында белгілі рөл атқарады. Электротехника осы заманғы қоғамның барлық маңызды салаларында қолданылады. Сондықтан, орта мектептерде факультатив курстарын ұйымдастыру кажет деп санаймыз [27].
Факультатив сабақтарының мақсаты, маңызы. Факультатив курсының мазмұны және өткізу әдістері. Оқушылардың физика-математикалық, жаратылыстану, гуманитарлық ғылымдар бойынша білімдерін тереңдететін оқушылардың қабілеттерін жан-жақты дамытып және қызығушылықтарын қанағаттандыру мақсатында факультатив сабақтары мектептерде 1966 жылдан бастап енгізілген. Ол кезде мектептерде білім беру жүйесі де, мектептердің өздері де бірдей болатын. Сондықтан факультатив сабақтар сол кездегі саралап оқытудың жалғыз формасы болды. Қазіргі кезеңде факультатив сабақтары мектептегі саралап оқытудың басқа формаларымен қатар жүреді (деңгейлік және бағдарлы саралау). Оларға берілетін уақыт базистік оқу жоспарының вариативтік бөліміне енгізілген: факультатив сабақтарға оқушылар өз қалаулары бойынша курсты таңдап қатысады. Факультатив сабақтарының маңызы:
- оқушылардың қабілеттерін дамыту;
- қызығушылықтарын қанағаттандыру;
- оқушылардың шығармашылық қабілетерін дамыту;
- оқушылардың білімдерінің сапасын арттыру;
- оқушыларды қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың жетістіктерімен таныстыру;
- оқушыларда жалпы оқу біліктерін қалыптастыру (баяндамаларды әзірлеп баяндау, рефераттар жазу, топпен жұмыс істеу, ақпаратпен жұмыс істеу);
- оқушыларға кәсіби бағдар беру.
Факультатив курстарының жүйесі үш топтан тұрады:
1) Жоғары деңгейдегі курстар. Бұл курс негізгі физика курсымен тығыз байланысты. Оның мақсаты - оқушылардың сабақтарда алған білімдерін тереңдету. Бұл курстар оқушылардың теориялық білімдері мен экспериметальдық іскерліктерін байланыстырып, толықтырады.
2) Қолданбалы физика курсы. Мақсаты оқушыларды физика ғылымының жетістіктерін практикада қолдану әдістерімен таныстырып, олардың техника мен технологияға қызығушылықтарын тәрбиелеп дамыту. Факультатив курсының бұл түрінде оқушылар ғылыми-техникалық прогрестің басты бағыттарының физикалық негіздерімен (механикаландыру, автоматтандыру, аспап жасаудың, энергетика) негіздерімен, физика-техникалық зерттеулерді жүргізу мен өлшеу әдістерімен танысып, физика-техникалық модельдер мен конструкцияларды құрып жинақтауға үйренеді.
3) Арнайы курстар. Бұларда оқушылардың ғылыми дүние-танымдық көзқарастарын қалыптастыруда маңызды роль атқаратын физика мен астрономияның кейбір тараулары қарастырылады. Бұл курстың мақсаты - негізгі физика курсының бағдарламасында жоқ кейбір маңызды тақырыптардың орнын толтыру. Арнайы курстарға пәнаралық факультативтер де жатады. Олардың мақсаты - бірнеше жаратылыстану және гуманитарлық пәндерден алған оқушылардың табиғат пен қоғам туралы білімдерін интеграциялау. Кейбір факультатив курстары 1 жыл бойы оқытылса, кейбірулерін 2-3 жыл бойы оқиды. Егер факультатив курсы бірнеше жыл бойы оқытылса, оның әр жылдағы бағдарламасы автономды болып, оқушы кез-келген жылда қалауы бойынша бұл курсқа қатыса алады. Факультатив сабақтарына қатынасатын оқушылар саны 10 адамнан кем болмауы керек. Шағын жинақталған метептерде факультативтік сабақтарға қатынасатын оқушылар әр сыныптан жинақталуы мүмкін. Факультатив сабақтары арнайы жасалған бағдарламалар бойынша өткізіледі. Кейбір факультатив курстарының бағдарламалары Білім Министрімен бекітіліп, бағдарламалар жиынтығына енгізілген. Мектеп әкімшілігі бекіткен мұғалімнің өзі жасаған бағдарлама бойынша да факультатив сабақтарды өткізуге болады [28].
Физикадан факультатив курстарының мазмұнын таңдап тағайындаудың негізінде О.Ф.Кабардин көрсеткендей ұстанымдар жатады:
- факультативтің негізгі курспен байланысы;
- факультатив курстарының мазмұнында фундаментальді физикалық заңдар мен принциптердің (сақталу заңдары, сәйкестік пен симметрия принциптері т.б.) болуы;
- пәнаралық байланыстың жүзеге асуы;
- политехнизм принципінің жүзеге асуы жатады.
Жоғарғы деңгейдегі факультатив курстарының бағдарламасы мазмұны жағынан негізгі физика курсының бағдарламасымен сәйкестенген болуы керек. Бұл сабақта қаралатын физикалық заңдар мен құбылыстарды тереңірек қарауға мүмкіндік береді. Осы факультативтік сабақтарды жоспарлау негізгі курстық сабақтарды жоспарлаумен параллель жүзеге асады. Мысалы жоғарғы деңгейдегі факультатив курстарының мазмұны (8-сынып) Жылулық, электрлік, жарық құбылыстары, (9-сынып) Механика, (10-сыныптың физикадан факультативтік курсы) Молекулалық физика, Электродинамика, (11-сыныптың физикадан факультативтік курсы) Электродинамика (жалғасы), Тербелістер, Толқындар, Кванттар.
8-сыныптың факультатив сабақтарында оқушылардың жылулық, электрлік, жарық құбылыстары туралы білімдері толықтырылып тереңдетіледі. Молекулалардың өлшемдерін, массаларын, жылдамдықтарын, концентрациясын анықтайтын тәжірибелер қарастырылады. МКТ негізінде капиллярлық құбылыстар түсіндіріледі. Жылулық ұлғаю және оны техникада ескеру қарастырылады. Атмосфера физикасы тақырыбын қарастырудың білімділік құндылығы оқушылардың физика мен географиядан алған білімдері интеграцияланады. Электр тогы, Электромагниттік құбылыстар тақырыптарын қарастырғанда негізінен қолданбалы мәселелер: электролиз, оның қолданылуы; электр өлшеуіш құралдар, электрмагниттік реле, айнымалы токты алу, трансформатор т.б. қарастырылады.
Оптика тарауы бойынша фотометрия элементтері, жарықтың сыну заңдары, линзалардың формулалары, ақ жарықтың спектрлерге жіктелуі сияқты мәселелер қарастырылады. 9-сыныптың факультативтік курстарының мақсаты - оқушының механика тарауы бойынша алған білімдерін тереңдетіп, қашықтықты және уақытты өлшеудің әртүрлі практикалық әдістерімен таныстыру. Кинематикада зейін қозғалысты графиктік бейнелеуге, классикалық жылдамдықтарды қосу заңдылықтарының қолдану шегі мен жарықтың жылдамдықтарының шектігі мен инварианттылығын талдауға бөлінеді.
Динамика тарауын қарастырғанда негізгі материалдармен қатар инерциалдық емес санақ жүйесіндегі денелердің қозғалысы, центрден тепкіш механизмдер қарастырылады. Бұл сыныпта Қатты денелердің айналмалы қозғалысы тақырыбын қарастырғанда айналмалы қозғалыстың кинематикалық және динамикалық сипаттамалары инерция моменті ұғымы мен айналмалы қозғалыстың динамикасының теңдеуі беріледі. 10-сыныптың факультативтік курстарында молекулалық физика модельдерінің қолданылу шегі, молекулалардың жылдамдықтары бойынша жіктелуі (Максвелл), статистикалық және термодинамикалық әдістер қарастырылады [29].
Термодинамика тарауы бойынша жылу сиымдылық ұғымы тереңірек қарастырылып, газдардың жылу сиымдылығының оның күйінің өзгеру үдерісіне тәуелділігі, қайтымсыз үдеріс туралы түсінік, термодинамиканың ІІ заңы және оның статистикалық мағынасы, жылу двигателінің жұмыс істеу принциптері қарастырылады. Электродинамика тарауында Остроградский-
Гаусс теоремасы, сегнетоэлектриктер, пьезоэлектрлік эффект, жартылай өткізгіштің қолданылуы сияқты мәселелер қарастырылады. Электрлік шамаларды және магниттік шамаларды өлшеу әдістеріне көңіл бөлінеді. 11-сыныптың факультативтік курсында электромагниттік тербелістер туралы білімдері гормониялық емес тербелістерді қарастыру арқылы тереңдетіледі.
Политехникалық білім берудің мақсаты оқушыларды үш фазалы токты алу, үш фазалы токтың асинхронды двигателі мен үш фазалы электр энергиясын тасымалдау жүйесін қарастыруда жүзеге асырылады. Жарықтың толқындық қасиеттерін қарастырғанда Френель зонасы, Гюйгенс-Френель принциптері туралы түсінік беріледі. Кванттар тақырыбы бойынша материаның корпускулалық-толқындық қасиеттерін дәлелдейтін фотонның нақты өмір сүретінін дәлелдейтін материалдар қарастырылады. Қолданбалы физика факультативтік курстарында уақыттың көбі практикада кеңінен қолданылатын механизмдердің, машиналардың, автоматтық қондырғылардың жұмыс істеулерінің физикалық принциптерін қарастыратын практикалық сабақтарға бөлінеді. Мысалы: (7-8 сынып) Физикалық шамалар және оларды өлшеу.
Курстың міндеттері:
-оқушыларды физикалық шама, өлшеуіш құралдар, өлшеу әдістері, өлшеу қателіктері, экспериментальдық зерттеу деген сияқты ұғымдармен таныстыру;
- өлшеу құралдарын қолдануға үйретіп, өлшеу дәлдігі ұғымын қалыптастыру;
- оқушыларды экспериментальдық алған білімдері негізінде экспериментік зерттеудің зерттеу мақсатына сәйкестігі туралы қорытынды жасауға үйрету;
- техникадағы өлшеулердің ролін көрсетіп, жанама өлшеулер туралы түсінік беру;
- еңбек ету қауіпсіздік ережелерімен таныстырып, оларды орындауға үйрету.
Оқушылар тәжірибелік (демонстрациялық, зертханалық) зерттеулер жүргізу арқылы экспериментті жоспарлау, нәтижесін кесте, график, диаграмма түрінде көрсету сияқты эксперименттальдық біліктерді меңгереді. Курс теориялық және практикалық бөлімдерден тұрады. Теориялық бөлімінде экспериментальдық физикалық зерттеулердің әдістері мен принциптері туралы қажетті білімдер, құралдардың құрылысының негізінде жатқан физикалық принциптер туралы мәліметтер беріледі.
Практикалық бөлімі фронтальдық зертханалық, практикумдық жұмыстардан және экскурсиядан тұрады. Факультатив сабақтарында оқытудың әртүрлі әдістері қолданылады: лекция, семинарлар, конференциялар, практикалық, есеп шығару, фронтальды зертханалық жұмыстар, физикалық практикум, экскурсиялар. Факультативтік сабақтардағы оқыту формалары: Дәрістер әдетте, теориялық сұрақтар бойынша оқылады. Дәрістерде негізгі, түйінді материал оқылып, ол кейін семинар және практикалық сабақтарда талқыланады. Дәрістер безендірулермен, тақтаға жазулармен, көрсету эксперименттермен сүйемелденеді. Семинар сабақтары теориялық сұрақтарды талқылауға, оларды едәуір терең пысықтауға арналады.
Оқушыларға алдын-ала семинар сабағының жоспары беріледі, оған оқушылар міндетті түрде дайындалуы тиіс сұрақтар енеді. Семинарда талқыланатын әрбір сұрақ бойынша міндетті түрдегі және қосымша әдебиеттер көрсетіледі. Семинар сабақтарында тақырып бойынша оқушылар шағын хабарлама жасап, соның маңайында пікір-талас болады. Семинарға әзірлік барысында оқушылар әдебиеттермен жұмыстанып, жасайтын хабарламаларының жоспарын құрып, өз ойларын тиянақты, жүйелі түрде баяндауға әзірленеді. Семинарларға қатынасу барысында оқушылар өз ойларын дұрыс физикалық тілмен жеткізуге, пікір таласқа қатысуға, өзінің және жолдастарының жұмыстарына сыни тұрғыдан қарап бағалау дағдыларын меңгереді. Баяндау барысында әр түрлі көрнекіліктерді қолданып, тәжірибелер көрсеткен оқушылардың қызығушылығын туғызады. Факультативтік сабақтардың ерекше түрлерінің бірі - физикалық есептерді шығару практикумы. Ол 9 сыныптан бастап ірі тақырыптар бойынша есептерді шығару сабақтары түрінде өткізіледі. Есептерді шығару практикумы ірі тақырып бойынша алған білімдерін біріктіріп қолданылуымен физиканың негізгі курсында есептерді шығару сабақтарынан ерекшеленеді.
Осы практикумның сабақтарында зерттеушілік мақсаттағы күрделі есептерді, берілгені толық емес немесе артық мәнді берілген есептерді шығарту арқылы оқушылардың өз бетімен жұмыстануына, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасалынады. Факультативтік курстар бағдарламасы сабақтардың фронтальдық зертханалық жұмыстар және зертханалық практикум сияқты формаларын қарастырады. Фронтальдық зертханалық жұмыстар теориялық материалды тереңдетеді, оқушыларда бастапқы эксперименттік іскерліктерді қалыптастырады. Фронтальдық зертханалық жұмыстарға әртүрлі өлшеулерді орындаумен, аспаптарды құрастырумен, зерттеу жұмыстарымен байланысты жұмыстар енгізіледі.
Зертханалық жұмыстың басқа формасы физикалық практикум болып табылады. Оны жүргізу оқытуды жекелендіруге, оқушылардың бейімдері мен қызығушылықтарын есепке алуға үлкен мүмкіндіктер береді. Практикумға оқушылардың іс әрекеттерінің сипаты бойынша, олардың іс әрекеттерін басқаруға байланысты деңгейі күрделі әртүрлі жұмыстарды енгізуге болады. Егер оқушы физиканың қандай да бір болмасын тарауына қызығушылық танытып отырса, онда оған өз қызығушылығы саласы бойынша эксперименттік жұмыспен айналысуға мүмкіндік беруге болады.
2 Электротехникалық жұмыстарды орта мектепте факультатив курстарында оқыту әдістемесі
2.1 Орта мектепте электротехникалық жұмыстарды оқыту мазмұны
Оқушыларды электротехникалық жұмыстарға баулу мектепте физика, технология және үйірме мен факультатив курстарында жүзеге асырылады. Сол себепті де технология пәні мазмұнындағы электротехникалық жұмыстарды факультатив курстары үшін басшылыққа алу қажет. Солардың бірі - 2013 жылдан оқу үдерісіне енген технология бағдарламасы. Оның түсінік хатында төмендегіше жазылған [30].
1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
2. Пәннің оқыту бағыты оқушыларды материалдық құндылықтардың заманауи өндірісінің негізгі технологиялық үдерістерімен таныстыруға, кейінгі кәсіптік білім алуға және еңбек етуге қажетті дайындықтарын қамтамасыздандыруға негізделген.
3. Бағдарламаның мазмұны оқушының жеке тұлғасы, отбасы және қоғамның қажеттіліктерін, қазіргі заманғы педагогикалық ғылымының жетістіктерін ескере отырып белгіленген.
4. Бағдарлама мазмұнының материалдарын меңгеру үшін келесі білім беру бағыттын қаратырып:
1) қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау;
2) ауыл шаруашылық өндірісінің техникасы мен технологиясы;
3) ағаш пен ағаш материалдарын қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы;
4) металды қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы;
5) сәндік-қолданбалы өнер элементтерін қолдана отырып, материалдарды көркем өңдеу технологиясы;
6) электротехника және электроника негіздері;
7) шығармашылық жобалау іс-әрекеті;
8) қазіргі заманғы өндіріс, техникалық және кәсіптік білім алу материалдарын оқытуды көздейді.
5. Оқу курсының мақсаты - техника мен технология саласында оқушылардың заманауи өндірісінде алған білімі жүйесінің нәтижелігіне бағытталған функционалдық сауаттылығын қамсыздандыру, сонымен қатар, технологиялық ойлау қабілетін, болмысқа деген шығармашылық көзқарасын дамыту болып табылады.
6. Оқыту міндеттері:
1) техника, технология және заманауи өндіріс негіздерінен жүйеленген білімді қалыптастыру;
2) құрылымдық материалдарды өңдеу технологиясы, жобалау іс-әрекеттерін іске асыру бойынша жалпы еңбектік, жалпы өндірістік және арнайы икемділіктер мен дағдыларын қалыптастыру;
3) технологиялық ойлау қабілетін және еңбекке деген шығармашылық көзқарасын дамыту;
4) оқып жүрген технологиялармен байланысты мамандықтар әлемі, еңбек нарығындағы олардың талап етілуі туралы түсініктерін қалыптастыру, өзінің өмірлік және кәсіби жоспарларын саналы түрде анықтауына ықпал ету;
5) еңбек ету және кәсіби іс-әрекеті үдерісінде эстетикалық, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, дене және құқықтық тәрбие беру;
6) оқушылардың Қазақстан халықтарының ұлттық мәдениетіне, салт-дәстүрлеріне деген құрмет көзқарасын қалыптастыру.
7. Оқыту барысында келесі пәндермен пәнаралық байланыс жүзеге асырылатыны айтылған.
Біздер 8-9-сынып оқушыларына электротехникалық жұмыстарды оқыту мазмұнын бағдарлама бойынша талдауды жүзеге асырдық.
Оқу пәнінің 8-сыныптағы базалық білім мазмұны.
1. Қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау - 1 сағат;
2. Ауыл шаруашылығы өндірісінің техникасы мен технологиясы - 2 сағат;
3. Ағаш пен ағаш материалдарын қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы - 8 сағат;
4. Металды қолмен және механикалық түрде өңдеу - 8 сағат;
5. Сәндік-қолданбалы өнері элементтерін қоса отырып, материалдарды көркем өңдеу технологиясы - 6 сағат;
6. Электротехника және электроника негіздері - 3 сағат:
1) негізгі теориялық мәліметтер, электрөлшеуіш құралдарының мақсаты. Әртүрлі электрөлшеуіш құралдарының негізгі бөлшектері, жұмыс істеу принциптері және магнитті-электрлі, электромагнитті, электрдинамикалық және индукциялық жүйелерінің өлшеуіш механизмдері құрылысы;
2) электр біріктірулердің схемалары: құрылымдық, функционалдық, жалпы схемалары, орналастыру схемалары. МемСТ бойынша электр схемаларына арналған шартты графикалық белгілеулер, автоматиканың электр құрылғылары туралы түсінік, автоматиканың электр құрылғыларын пайдалану аймақтары және олардың техникалық сипаттамасы. Коммуникациялық автоматикалық емес құрылғының және электр қорғағыштардың мақсаты, құрылысы, жұмыс әрекеті. Электр дабыл күшейткіштердің жіктелуі, мақсаты және негізгі параметрлері. Күшейткіштің принциптік электр схемасы;
3) практикалық жұмыстар: тоқ күшін, кернеуін, электр кедергісін, тоқ қуатын өлшеудің тура және жанама әдістері. Коммуникациялық автоматикалық емес құрылғыныңжеліге қосу әдістері;
4) еңбек нысандарының түрлері: электрөлшеуіш құралдары, автоматиканың электр құрылғылары, электр қорғағыштар.
7. Үй мәдениеті. Тұрмыстағы жөндеу жұмыстары - 1 сағат;
8. Шығармашылық жобалау іс-әрекеті. - 5 сағат.
Оқу пәнінің 9-сыныптағы базалық білім мазмұны
1. Қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау - 1 сағат;
2. Ауыл шаруашылығы өндірісінің техникасы мен технологиясы - 3 сағат;
3. Ағаш пен ағаш материалдарын қолмен және механикалық түрде өңдеу технологиясы - 8 сағат;
4. Металлды қолмен және механикалық түрде өңдеу - 8 сағат;
5. Сәндік-қолданбалы өнері элементтерін қоса отырып, материалдарды көркем өңдеу технологиясы - 5 сағат;
6. Электротехника және электроника негіздері - 3 сағат:
1) негізгі теориялық мәліметте, халық шаруашылығының дамуына электротехниканың маңыздылығы;
2) электротехникалық жұмыстарының негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы: монтаждау, орау-оқшаулау, құрастыру, пайдалану, жөндеу;
3) электротехника материалдарының жіктелуі: салыстырмалы электр кедергісі, тығыздығы, балқуы, тот басуға қарсы төзімділігі, дәнекерлеу арқылы бірігу қабілеті. Өткізгіш материалдарын қолдану аймақтары, электр оқшаулау материалдарының негізгі қасиеттері;
4) электр құрылғылардың жалпы сипаттамасы: мақсаты, негізгі сипаттамасы, электр құрылғыларын монтаждау және тексеру ережелері. Жартылай өткізгіш құралдары: жартылай өткізгіш диодтар мен транзисторлардың қасиеттерінің сипаттамасы (бір жақты өткізгіштік, электр дабылдарын күшейту қасиеті) және схемаларда олардың шартты белгілеулері. Жартылай өткізгіш диодтар мен транзисторларды тексеру әдістері, құрылу және монтаждау ерекшеліктері;
5) практикалық жұмыстар: әртүрлі электротехникалық жұмыстарды орындау: монтаждау, орау, оқшаулау, құрастыру, тұрмыстық құралдарын жөндеу. Қарапайым электр құрылғысын монтаждау, фильтрлеу тізбектері, тербеткіш контур;
6) еңбек нысандарының түрлері: дыбыс генераторы.
7. Шығармашылық жобалау іс-әрекеті. - 5 сағат;
8. Қазіргі заманғы өндірісі мен техникалық және кәсіптік білім беру - 1сағат.
В.А.Поляковтың, Д.Қ.Пошаевтың еңбектерін зерделеу 8-9-сыныптар үшін электротехникалық жұмыстарын кәсіптік негізде оқыту қарастырылады [31; 17]. Аталған ғалымдардың еңбектерін зерттеу факультатив курстары үшін тақырыптарды анықтауға мүмкіндік береді (кесте 1).
Кесте 1- 8-9-сыныпта қамтылатын электротехникалық жұмыстардың тақырыптары
№
Мазмұны
Кіріспе
І
Электроқондырғылар және қауіпсіздік техникасы жөніндегі жалпы мағлұматтар
1- кестенің жалғасы
1
2
1
Электроқондырғыларды таптастыру (классификациялау)
2
Азмөлшердегі кернеу, қуат және ток
3
Электроқауіпсіздік техникасы
Электржарақатының себептері
Электрожарақаттың алдын алу
Электр тогының жарақаттаған кездегі алғашқы көмек
Мектептің электротехника кабинетіндегі жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы ережесі
4
Электр қосылыстарының схемалары
ІІ
Электротехникалық материалдар, бұйымдар және олармен жұмыс жасау
1
Электротехникалық материалдарды таптастыру
Шалаөткізгіш материалдар
Шалаөткізгіш металл материалдар
2
Припои
3
Электротехникалық көмір
Электроқшаулағыш материалдардың қасиеттері
Электроқшаулағыш материалдардың түрлері
Электрлік өлшеу техникасы
Электр шамалардың бірлігі
Электр өлшеу приборларының құрылысы
Прибордың негізгі бөліктері
Өлшеу механизмдері
Шкаладағы шартты графикалық таңбалаулар
4
Электр шамаларды өлшеудің тәсідері
Өлшеуді орындаудың жалпы тәртібі
Ток күшін өлшеу
Кернеуді өлшеу
Қуатты өлшеу
Ток жұмысын өлшеу
Электр кедергілерді өлшеу
5
Авометрлер
ІV
Электрқондырғыларды басқару аппаратурасы
1
Электр аппаратураларды таптастыру
2
Автоматты емес коммутациялық аппараттар
3
Автоматты басқару аппаратурасы
Реле
Автоматты сөндіргіштер
Контакторлар
Магнитті қосқыштар (пускателдер)
1- кестенің жалғасы
1
2
4
Электр сақтандырғыштар
5
Құрастыру және электр аппаратураларына қызмет көрсету
V
Электр машиналары, трансформаторлар және электрпривод
1
Электр машиналарды таптастыру (классификациялау)
2
Бірфазалы айнымалы ток жөніндегі қысқаша мағлұматтар
Айнымалы токтың негізгі параметрі
Айнымалы токтың электр кедергілері
Айнымалы токтың қуаты
3
Үшфазалы генератор
4
Асинхронды үшфазалы қозғалтқыш
Асинхронды қозғалтқыштардың құрылысы
Асинхронды үшфазалы қозғалтқыштардың техникалық сипаттамалары
Асинхронды үшфазалы қозғалтқыштарды желіге қосу
5
Тұрақты ток машиналары
Тұрақты ток қондырғылары мен машина түрлері
Тұрақты тоу машиналарының техникалық сипаттамалары
6
Трансформаторлар
Трансформатор қондырғылары мен әрекеттері жөніндегі негізгі мағлұматтар
Трансформаторлардың түрлері
Азқуатты трансформаторларды есептеу және жинау
Трансформаторды тексеру
7
Электр жетек
Электр привод түрлері
Электр приводты құрастыру және қызмет көрсету
VІ
Электроника элементері
1
Электроника жөніндегі жалпы мағлұматтар
2
Электронды аппаратуралардың бөлшектері
Резисторлар
Конденсаторлар
Индуктивтілік орамдар
3
Электронды лампалар
4
Жартылай өткізгіш приборлар
Жартылай өткізгіштер жөніндегі қысқаша мағлұматтар
Жартылай өткізгіш диодтар
Транзисторлар
5
Жарықтың газразрядты көздері
6
Түзеткіштер
7
Аккумуляторлар
1- кестенің жалғасы
1
2
VІІ
Автоматика элементтері
1
Автоматтар және автоматика жөніндегі негізгі түсініктер
2
Автоматты қондырғылардың элементтері
Датчиктер
Сигналдарды қашықтыққа жеткізу
Күшейткіштер
Автоматты қондырғыларды атқарушы органдары
3
Электр емес шамаларды электр әдістерімен өлшеу
4
Автоматты бақылау
5
Автоматты басқару
6
Автоматты реттеу
Электр схемалары үшін шартты графикалық таңбалаулар
Келесі тақырыптарда электротехникалық жұмыстарды факультатив курстарында оқыту мазмұны мен әдістері қарастырылады.
2.2 Электротехникалық жұмыстарды факультатив курстарында оқыту мазмұны
Жоғары сыныптарда (8-9-сыныпта) оқушылар электротехникалық жұмыстарды бағдарламаға сәйкес орындайды. Ал факультатив курстарының негізгі мақсатына сәйкес оқушылар электротехникалық жұмыстармен терең танысып, алған білімдерін практикада қолдану жағдайын қарастырады.
Сол себепті де біздер электротехникалық жұмыстар бойынша 8-9-сынып оқушыларына факультатив курстары үшін төмендегідей тақырыптарды зерделеуін ұсындық
1. Электр аппараттарын жөндеу.
2. 1000 В дейінгі электраппараттарын жөндеу
Маймен мұздайтын реостаттарды жөндеу.
Аралық релені жөндеу.
3. Қосу реттегіш аппаратураға техникалық қызмет көрсету және жөндеу
4. Электр қозғалтқыштарды жөндеуден кейін сынақтан өткізу
5. Электр машиналарына техникалық қызмет көрсету және жөндеу. Техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстардың типтік көлемі
6. Ағымдық жөндеу кезіндегі жұмыстардың типтік көлемі
7. Орамдардың бұзылуы және зақымданған орамдарды алып тастау
8. Трансформаторлардың жарамсыздыгы, оның белгілері мен себептері
Құрастыру, тексеру және трансформаторларды сынақтан өткізу. Дәнекерлеу трансформаторларының ерекшеліктері.
Дәнекерлеу трансформаторының және ток реттегіштердің жөндеу -ерекшеліктері
Кешенді бөлетін қондырғылар мен подстанңияларға техникалық қызмет көрсету және жөндеу.
Әуелік және кабельдік линияларды жөндеу. Техникалық қызмет көрсету, жұмыстарының типтік көлемі.
Төменде оқушылармен атқарылатын электротехникалық жұмыстар мазмұны қарастырылады.
Электр аппараттарын жөндеу
Ағымдық жөндеу келесі операциялардан тұрады:
1) топсаларды, осьтерді жуып шаю, тазалау және бұзу;
2) құрастыру түйіндерімен детальдарды ұқыпты тексеру;
3) құрастыру түйіндерінің кемшіліктерін тауып, ақауларын жою;
4) беткей байланыстарының ақауларын жою, бір мезгілде қосылуды реттеу және тексеру, түйісу тығыздығын, қосылудың ажырауы мен қосылуын бақылау;
5) доға өшіргіш камералардың металл шашуын тазалау және олардың бүтіндігін тексеру;
6) механикалық зақымданулардың жоқтығын бақылау және
зақымданғанжерлерін орнына келтіру;
7) зәкірдің дұрыс орналасу тығыздығын тексеру және магнит өткізгіштің ортасын тексеру;
8) механикалық түйіндерді жөндеу, айгөлектерді және шарнирлі қосылыстарды майлау.
9) қорғаныс және басқару релелерін реттеп тексеру.
Одан басқа ағымдық жөндеуге толық көлемде техникалық қызмет көрсетуде жатады. Жоғарыда айтылған аппараттардан басқаларына, қосымша операциялар жүргізіледі. Жоғарғы кернеуде және автоматты ауалық өшіргіштерін арнайы ажырату рычагтарымен реттейді; қозғалысқа келтіретін механизмдердің шарнирлерін, рычагтарын, тягаларын жөндейді.
Катушкалардың және қосылудың кедергісін тұрақты ток кезінде бақылап, оқшаулығын жоғары кернеулерде сынап көру [32].
Аппараттарды бұзып, жаңасын ауыстырады. Жеке аппараттар үшін қосымша операциялар жүргізеді. Орнықтыру автоматтарында және жылу релелерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz