Еңбекақының экономикалық мәні

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе.
Еңбекақының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І.Теориялык бөлім.
1.1 .Еңбекакы төлеудің маңызы, түрлері жэне оларды ұйымдастыру ... .6
1.2.Еңбекақыны жоспарлау және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы заң» ... ... ... ... ... ... ... 14
II. Талдау бөлім.
2.1. Еңбекақы төлемінің жүйесі мен нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Еңбекакы төлеудің құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқу болғандағы
еңбекке ақы төлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.4. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі
макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесіндегі еңбекақы ... ... ... ... ... ...29
2.5. Статистикалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
III. Есептеу бөлімі.
3.1. Орташа жалақыны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2. Өндірістегі еңбекақы түрлерінің есептелу тәртіптері ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45

Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің (тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта да естен шығаруға болмайды.
Еңбекақы бұл - мемлекет белгіленген нормаларға сәйкес түпкі нәтижелеріне, санына және сапасына байланысты еңбектері үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар төлейтін ақшалай төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына, тең және және оның ақшалай түрі болып табылады. Былайша айтуға болады — еңбекақы кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен шығындардың бір бөлігі.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:
Кіріспе.
Еңбекақының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І.Теориялык бөлім.
1.1 .Еңбекакы төлеудің маңызы, түрлері жэне оларды ұйымдастыру ... .6
1.2.Еңбекақыны жоспарлау және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...11
1.3. Қазақстан Республикасының Еңбек туралы
заң ... ... ... ... ... ... ... 14
II. Талдау бөлім.
2.1. Еңбекақы төлемінің жүйесі мен
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 18
2.2. Еңбекакы төлеудің құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...23
2.3. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқу болғандағы
еңбекке ақы
төлеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..26
2.4. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі
макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесіндегі
еңбекақы ... ... ... ... ... ...29
2.5. Статистикалық
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
III. Есептеу бөлімі.
3.1. Орташа жалақыны есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2. Өндірістегі еңбекақы түрлерінің есептелу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... 3 7
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Еңбекақының экономикалық мәні.
Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып
табылады және оның қызметінің (тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі,
еңбекақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі.
Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта да естен шығаруға болмайды.
Еңбекақы бұл - мемлекет белгіленген нормаларға сәйкес түпкі
нәтижелеріне, санына және сапасына байланысты еңбектері үшін жұмысшылар мен
қызметкерлерге кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар төлейтін ақшалай төлем.
Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына, тең және және оның
ақшалай түрі болып табылады. Былайша айтуға болады — еңбекақы кәсіпорын
қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен
шығындардың бір бөлігі.
Батыстың экономикасы дамыған елдерде бұл ұғым "еңбекақы" және "ақшалай
сыйақы" түрінде болады. Әдетте еңбекақы қызметкерлердің дене еңбегін, ал
ақшалай сыйақы ой еңбегін марапаттауға арналған. Бұл екі фактор әлеуметтік
жағынан қарағанда, бір-біріне өте жақын ұғым, бірақ олардың өзгешелігі де
бар. Жалақы қысқа мерзімді шектеулі (1 күн, 1 ай) болады және оның деңгейі
кәсіпорын немесе жұмыс берушінің өзара келісімдерінде анықталады.
Ал ақшалай сыйақы болса, оның төлемдері едәуір ұзақ мерзім ішінде
жүзеге асады, мөлшері жеке келіссөздер арқылы белгіленеді.
Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен
шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті
өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын толтыратын өнім
өндіруге міндетті, олай болса еңбекақы қызметкердің еңбек тиімділігіне
тәуелді. Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын
қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі
болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкерлердің және оның жанұя
мүшесінде адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.
Осыдан еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін
көбейту үшін еңбек нәтижесін, жақсартудан тұрады.
Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып, саналады. Жұмыс
беруші әсіресе бүйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға
тырысады.
Еңбекақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің
нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет
атқарады.
1.1. Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру.

Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбекақының маңызын
қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Жұмыс беруші үшін еңбекақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс
беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға
тырысады.
Қызметкер үшін еңбекақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі
болып табылады, сонымен қатар еңбекақы қызметкерлердің және оның жанұя
мүшесіндегі адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.
Осыдан еңбекақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту
үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.
Қазіргі нарықта экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу күрделі құбылыс
болып отыр. Ең алдымен ол нақты жалақының барлық салада төмендеуі орташа
жалақымен күн көру шегінің қатынасы жұмыс күшінің табиғи құны дұрыс
бағаланбайды. Екіншіден, түрлі әлеуметтік топтар арасындағы үлкен
дифференциациясы пайда болды. Үшіншіден, ынталандырушы, қозғаушы күш
болудан қояды. Ол ынталандыру саясатын жеткізуге кедергі келтіреді.
Кәсіпорындар мен жұмыскерлер үшін жалақыны жүйелі түрде төлеу үлкен
мәселеге айналып отыр. Осы жағдайдың себептерін анықтап, бұл күрделіліктен
шығудың мүмкін жолдарын қарастыру қажет, яғни еңбекақы төлеуді жетілдіру
қазіргі уақытта өткір мәселе болып отыр. Еңбекақы төлеуді, ұйымдастыру
дегеніміз - кәсіпорынның жұмыскерлерінің еңбекақыларының түрлері мен
жүйесін анықтау, кәсіпорынның жұмыскерлерімен мамандарының жеке
жетістіктері үшін қосымша ақы анықтау және бөлу.
Қазіргі еңбекақы жұмыскерлер табысының негізгі бөлігін құраушы
болғандықтан еңбекке ақы төлеу түрімен олардың еңбектерімен материалдық
ынталандыру формасы болып табылады. Сондықтан жалақыны дұрыс ұйымдатыру
еңбек өнімділігінің өсу қарқына әсер тигізеді. Табыстар мен жалақы
облысында саясаттың үш түрі бар:
1. Салықтар көмегімен құнсыздануға бақылау жасау.
2. Табыстарды мемлекеттік ережелер негізінде реттеу.
3.3 жақты қатынас саясаты.
Еңбекақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Қызметкерлерге
ақшаны өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалану
мүмкіндік беретін акшалай форма еңбекақы төлеудегі ең басты нышандардың
бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбекақы төлеудің заттай нышаны сирек
пайдаланылады. Еңбек төлеудің мұндай нышанын ақша айналымының бұзылуы
кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау жағдайларында
кең қолданамыз.
Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудың механизмі жұмыс күшінің
еңбекақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі
нарықтық жағдайларға қаншалықты сәйкес келетіндігі. Еңбекақының негізгі
қызметті орындауына байланысты. Еңбекақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық
экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік
қатынастардың дамуына мүмкіндік, беретін, жұмыс беруші мен қызметкердің
мүдделері арасында келісімдер жасалынады.
Еңбекақының көлеміне қызметкердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана
емес, сонымен қатар оның ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші
бола алады. Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбекақы мен
номиналдық еңбекақының ара қатынасы арқылы анықталынады. Кәсіпорын
қызметкерлерге еңбекақыны мемлекеттің бекіткен ең төменгі деңгейінен жоғары
төлеуге міндетті.
Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбекақыға мынандай төлемдер жатады:
♦ Мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезінде орындалған
жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
♦ Еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерге және т.б.
күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
♦ Қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
♦ Сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б. Қосымша еңбекақыға ұжымдық
келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс
жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
♦ Демалыс уақыттарына ақы төлеу;
♦ Мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы
төлеу;
♦ Кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы, үзілістері үшін ақы төлеу;
♦ Жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Өнеркәсіп кәсіпорындарында тарифтік жүйені қолдану. Жұмыстың негізгі
түрлерінің толық сипаттамасынан тұратын және өнеркәсіптің әрбір саласын
құрастырылған тарифтік біліктілік анықтамасының негізінде жүргізіледі.
Анықтаманы және оның қолдану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітіледі.
Тарифтік мөлшерлеме (еңбекақы) — бұл жұмыс уақытының бірлігі үшін
(сағат, күн, ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек нормасын
орындаған қызметкерлердің еңбекақысының белгіленген мөлшері.
Тарифтік тор — бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік
коэффиициенттердің арақатынас мәкілі. Тарифтік тордағы разрядтардың саны
және тарифтік коэффициенттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар
өнеркәсіптің әртүрлі саласында орын иемденген нақты ерекшеліктермен және
бөлінісінің дәрежесімен анықталған.
Өнеркәсіптің көпшілік салаларында жұмысшының біліктілігіне тәуелді
саналатын, алты разрядты тарифтік торды қолдану ұсынылған.
Мамандарға, қызметшілерге және басшыларға еңбекақы төлеу кезінде
лауазымды жалақының жүйесі қолданылады. Лауазымды жалақы қызметкерлердің
атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбекақының абсолюттік еңбек
мөлшері.
Еңбекақы деңгейі негізінен мына төмендегі факторларға байланысты:
♦ Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижесі, оның тиімділік
деңгейі;
♦ Кәсіпорынның кадр саясаты;
♦ Аймақта, облыста мамандықтары сәйкес келетін қызметкерлер арасындағы
жұмыссыздық;
♦ Мемлекет, кәсіподақ және бәсекелестердің ықпалы (әсері);
♦ Қоғаммен байланысты кәсіпорындардың жалпы хал-ахуалы.
Кәсіпорында еңбекақы жүйесін дұрыс ұйымдастыру, қызметкерлердің
еңбектің түпкі нәтижесіне ең қолайлы ынталандыруға, олардың еңбек нарығында
бәсекелестік, қабілетін қамтамасыз етуге, тиімділік деңгейін анағұрлым
арттыруға жағдай жасайды.
Еңбекақыны үйлесімді түрде үлестеуді ұйымдастырудың мақсаты —
кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің жалпы нәтижесінде қызметкер
қабілетінің қосқан еңбек үлесіне сәйкес келуін қамтамасыз ету, яғни еңбек
өлшемі мен тұтыну өлшемінің арасында сәйкестік орнату.
Еңбекақыны ұйымдастыру

Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі принцптері:
♦ Төлемнің еңбектің саны мен сапасына сәйкес келуін қамтамасыз ету;
♦ Еңбекақының кәсіпорынның салалық немесе аймақтық қатыстылығына, еңбек
шарттарына, қызметкердің біліктілігіне қарай саралау;
♦ Нақты еңбекақыны жүйелі түрде көтермелеу, яғни, жалақының номиналды
мөлшерін инфляцияға сәйкес арттыру;
Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының орташа өсу қарқынынан
жоғары болуы.
Кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі элементтері:
♦ Еңбекақы қорын қалыптастыру;
♦ Еңбекті нормалау;
♦ Тарифтік жүйені сақтау;
♦ Еңбекақы жүйесін және оның негізгі нысандарын анықтау.
Еңбекақы қоры еңбекақының және әлеуметтік сипаттағы төлемдерді
қамтамасыз ету үшін белгіленген қаржы көздерінің болуын көздейді.
Еңбекті нормалау ең алдымен еңбектік сапасын бағалауға, сонымен қатар
қызметкерлердің кәсіпорын қызметінің жалпы нәтижесіндегі үлестерін есепке
алуға мүмкіндік береді.
Тарифтік жүйе нақтылы еңбек түрлерінің өлшемі, ол әртүрлі еңбектің
күрделілігі мен орындалу шарттарын бақылап отырудың негізі.
Тарифтік жүйенің негізгі элементтері:
■ Тарифтік кесте кәсіпорынның салалық қатыстылығына және жұмыс разрядын
есепке алғанда еңбекақыда саралауды белгілеу;
■ Тарифтік ставка — бірінші разрядты еңбекке тиісті көлемнің абсолютті
шамасын уақыт өлшемімен анықтау (күн ,сағат);
■ Тарифті-біліктілік анықтамасы, күрделілігіне қарай әр алуан жұмыс
түрлерінің тиісті топтарға жіктелуі;
■ Еңбекақының аудандық көрсеткіштері - әр алуан табиғи-климаттық
ерекшеліктеріне қарай өмір құнының өтем айырмашылықтары;
■ Қоса атқарылатын кәсіби қызметке үстеме төлем — қызмет көрсету аясын
кеңейтуге, кезектен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күнгі жұмыстарға,
зиянды, екінші және үшінші ауысым жұмыстарына және басқаларға тарифтік
ставкалар бойынша қосымша төленетін төлемдер.
Еңбекті тарифтеу және тарифтелу разрядының, қызметкерлерге иемденіп
кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.

1.2. Еңбекақыны жоспарлау және реттеу.
Нарық жағдайында тауар ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған
еңбекақы төлемі жұмсалған шығындарға емес, еңбектің нәтижесіне төленеді.
Тауарларды өткізуден түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны
мен сапасын бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негізгі көін
бағалаудағы жоғарғы белгі болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстанда
еңбекақыны реформалау (өзгерту), мемлекеттің кепілделген ең қысқа күнелту
деңгейін қамтамасыз етумен және ақы төлеудің жоғарғы деңгейінен,
шектеулерді жүйелі түрде алып тастаумен байланысты. Еңбек қатынастарын
реттеудің нормасы болып тарифтікі келісімнің және ұжымдық келісім-шарттың
негізінде жасалған жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың арасындағы,
жұмысшылар мен қызметшілердің арасындағы еңбекақы төлеу бойынша келісім-
шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив
тәрізді еңбекақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең төменгі еңбекақы ең
төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлеуметтік
факторларға байланысты сараланады.
Ең төменгі еңбекақының экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі және
жұмыс күшін ұдайы өндірудегі жұмысшының қабілеттілігін қолдануды білдіреді.
1992 жылдан бастан экономиканың барлық салаларына бірыңғай тарифтік тор
еңгізу керек туралы еңбекақыны төлеудің сұрақтарымен Үкімет қанша айналысса
да, еңбекақы ұйымдастырудағы кемшіліктердің пайда болуы заң және
нормативтік актілердің жоқ болуына байланысты. Әрине, мұнымен барлық мәселе
шешіле қоймайды, сондықтан еңбектің мәртебесін көтеретін, мамандардың және
ғалымдардың бірлескен күштерінің көмегімен еңбекақының жолдарын дұрыс
анықтай аламыз.
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын
бірыңғай тарифтік тор еңбекақы төлеу реформасының негізі болып табылады.
Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық, шаруашылығының
саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады.
Еңбекақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және тағы да басқа төлемдер)
ұйымдарда, кәсіпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын,
разрядқа, біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың
еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар
ақшалардың мөлшеріне байланысты төленеді.
1993 жылдың 1-қаңтарынан бастап, бірыңғай тарифтік тор халық
шаруашылығындағы кызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.
Бірыңғай тарифтік тордағы бірінші разрядтағы жұмысшылардан бастап,
басшылардан аяқталады, қызметкерлерінің разрядтарының тарифтік
коэффициенттерінің мәтіні көрсетіледі.
Еңбекақы төлеудің Тарифтік
разрядтары коэффициенттер
1 1,0
2 1,07
3 1,15
4 1,24
5 1,33
6 1,43
7 1,54
8 1,66
9 1,78
10 1,91
11 2,05
12 2,20
13 2,37
14 2,55
15 2,74
16 2,95
17 3,17
18 3,41
19 3,67
20 3,94
21 4,24

Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд
халық шаруашылығында жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге таратылады. 21
тарифтік разряд шаруашылықтағы жүргізу нысанына, меншік нысанына және
бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
♦ 1-8 разрядтар бойынша — жұмысшыларға төлем;
♦ 6-15 разрядтар бойынша-сызықтық қызметкерлер;
♦ 4-11 разрядтар бойынша - орта білімді мамандар;
♦ 7-15 разрядтар бойынша-жоғары білімді мамандар
♦ 10-20 разрядтар бойынша - кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің,
функционалдық қызметтердің басшылары;
♦ 9-21 разрядтар бойынша — ғылыми қызметкерлер.
Жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек
процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына байланысты болған соң,
жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің
еңбекақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін,
міндетін, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтік
коэффициенттерін көрсете отырып, әр түрлі топтардағы қызметкерлердің
еңбекақысындағы ара-қатынастардың мәтінін көрсетеді.
Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы
өсуі, разрядтардың саны және диапазон (ауқым) жатады.
Қазақстанда экономикалық реформаны жүргізу кезінде, кәсіпорындарға
еңбекақы төлемдерін өздері еркін реттеген. Мемлекеттің бюджет саласындағы
қызметкерлерге еңбекақы төлеу бойынша бірыңғай тарифтік тор көрсетілген.
Еңбекақы күрделі еңбекті жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда
жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, қызметкердің
біліктілігі және еңбекақының деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды
орнатқан.
Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбекақыны реттеудің және
жоспарлаудың сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы қажет:
■ Кәсіпорынның нарықтық қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;
■ Кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;
■ Мамандыққа байланысты қызметкерлердің, арасындағы, облыстар, аймақтар
арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі;
■ Кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;
■ Байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.
Кәсіпорындарды еңбекақыны төлеуді оңтайлы ұйымдастыру қызметкерлердің
қызметін және еңбектің^ нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін
және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге кабілеттілігін
қамтуға мүмкіндік береді.
Еңбекақы төлеудің оңтайлы үйымдастырылуының мақсаты — кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің, нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен
еңбекақы төлеу шамасының арасындағы сәйкестілікті қамтамасыз ету,^ яғни
тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.
Көптегенқазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді үйымдастыруының
негізіне мынадай басты қағидалар тиісті: ( tk Еңбектің саны мен сапасына
байланысты еңбекақыны жүзеге асыру; (
fk Кәсіпорынның салалық және аймақтың
кажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің^ біліктілігіне
байланысты еңбекакыны саралау; t^ Нақты еңбекақының ретті жоғарылауы, яғни
көрсетілген еңбекақының өсу қарқыны кезінде инфляциядан жоғарылап кетуі;
fk Еңбек өнімділігі өсу қарқынының орташа, еңбекақының өсу қарқынынан
артып кетуі.
1.3. Қазақстан Республикасының- "Қазақстан '
Республикасындағы еңбек туралы" Заңы.
Қазақстан Республикасының "Қазақстан
Республикасындағы еңбек туралы" Заңы 2000 жылдық 1 қаңтарынан бастап
іске асырылған. Бүл заңға сәйкес, жұмыс беруші мен жұмыскердің еңбектік
арақатынастары нормативтік құқықтық актілермен және еңбек заңдылықтары
бойынша келісілген жеке еңбек заңдылықтары бойынша келісілген жеке еңбек
шартымен, үжымдық шартпен реттеледі.
Жеке еңбек шартының мазмұны
Жеке еңбек шартында:
Ъ Тараптардың реквизиттері:
Жұмыс беруші — заңды тұлғаның толық атауы және орналасқан жері, жұмыс
беруші - заңды түлғаның құрылташ құжаттарының мемлекеттік тіркеу нөмірі мен
уақыты;
Жұмыс берушінің (оның өкілінің) тегі, есімі, әкесінің аты (егер жеке
басын куәландыратын құжатта көрсетілсе) және қызметі, ал жұмыс беруші -
жеке түлға болған жағдайда( оның түрақты түрғылықты жерінің мекен-жайы,
басын куәландыратын құжаттың атауы, нөмірі, берілген күні; (
Қызметкердің есімі, әкесінің аты (егер жеке басын куәландыратын құжатта
көрсетілсе), жеке басын куәландыратын күжаттың атауы, нөмірі, берілген
күні; әлеуметтік жеке кодының нөмірі (ӘЖК), салық төлеушінің тіркелу нөмірі
(СТН); (
^ Еңбек міндеті (белгілі бір қызмет, мамандық кәсіп бойынша жұмыс);
^ Жеке еңбек шартының мерзімі;
'Ъ Еңбек міндеттерін жүзеге асырубасталатын күн; (
^ Еңбек жағдайларының сипаттамалары,
қызметкерлерге ауыр дене жұмысын немесе зиянды1 қауіпті
жағдайлардажұмыс істегені үшін берілетін кепілдіктер мен өтемақылар; '
^ Жұмыс уақыты мен демалыс уақытының режимі; ^ Еңбекақы төлеу және
еңбекті қорғау жағдайлары; Ъ Жұмыс берушінің күкықтары мен міндеттері; Ъ
Қызметкердің құқықтары мен міндеттері; ^ Жеке еңбек шартын өзгерту, бүзу
және үзарту тәртібі; ^ өтемақылар төлеу мен кепілдіктер беру тәртібі; Ъ
тараптардың жауапкершілігі көрсетілуі тиіс. Еңбекақы
= Жұмыс беруші осы Заңға, жеке еңбек, үжымдық шарттарға сәйкес
еңбеккердің еңбегіне ақы төлеуге міндетті.
= Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде немесе еңбекке
ақы төлеудің өзге де жүйелері бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектің жеке
жәненемесе үжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.
= Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмыстың ( саны мен сапасына,
күрделілігіне қарай белгіленеді.
Қызметкердің өндіріс тиімділігі мен жұмыс сапасына. арттыруға
материалдык мүдделілігін күшейту үшін жыл ішіндегі жұмысының қорытындысы
бойынша сыйлық, сыйақьц беру жүйесі және материалдық көтермелеудің басқа да
нысандары ендірілуі мүмкін. ^
* ¥йымдарда еңбекке ақы төлеу жүйесіүжымдық шарттармен немесе жұмыс
берушінің актілермен^ белгіленеді.
* Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен^ жұмыстардың
белгілі бір түрлерінің күрделілігі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің
біліктілік^ анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік
анықтамалығы негізінде белгіленеді. Аталған анқтамалықтарды әзірлеу мен
қолданудың тәртібін еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Орындалған жұмыстарды белгілі бір^ күрделі жұмысқа жатқызуды және
қызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұмыс берушц жұмыстар мен
жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығының және қызметшілер^
лауазымдарының анықтамалығына сәйкес дербес жүргізеді. !
Еңбекақының мөлшері
Еңбекақының мөлшерін жұмыс беруші дербес белгілейді және ол Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген ең төмен жалақы мөлшерінен кем
болмауы керек.
Қызметтерді қоса атқару (қызмет көрсету аймақтарын кеңейту) және
жұмыста уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін орындау кезіндегі жалақы:
(
*к Белгілі бір үйымда өзінің жеке еңбек шартымен келісілген негізгі
жұмысымен қатар өзінің негізгіі жұмысынан босатылмастан басқа қызмет немесе
уақытша болмаған қызметкердің міндеті бойынша қосымша жұмысты орындайтын
қызметкерлерге 1 қосымша ақы төленеді.
■& Қызметтерді қоса атқарғаны (қызмет көрсету
1 аймақтарын кеңейткені) немесе жұмысты уақытша
болмаған қызметкердің міндеттерін орындағаны үшін
қосымша ақылардың мөлшерін қызметкермен келісім
бойынша жұмыс беруіііі белгілейді.
Мерзімнен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күндеріндегі жұмыстарға
ақы төлеу. Түнгі уақыттағы еңбекке ақы төлеу:
О Мерзімнен тыс жұмысқа ақы бір жарым есе мөлшерінен кем төленбейді.
О Мереке және демалыс күндеріндегі еңбекақы екі еседен төмен болмайтын
мөлшерде төленеді.
О Мереке және демалыс күндеріндегі жұмыстарға төленетін өтемақы
қызметкердің тілегі бойынша қосымша демалыс күнімен ауыстырылуы мүмкін.
О Түнгі уақыттағы жұмыстың әрбір сағатына ақы бір жарым есе мөлшерінен
кем төленбейді.
Бос түрып қалған уақытқа ақы төлеу:
'Ү1 Жұмыстың бос түрып қалған уақытына ақы төлеудің тәртібі мен
талаптары жеке еңбек немесе үжымдық шарттармен белгіленеді.
°ұ° Қызметкердің кінәсінен бос түрып қалған уақытқа ақы төленбеуге
тиіс.
Еңбекақы төлеу мерзімдері:
і® Еңбекақы бір айда кем дегенде бір рет төленуі тиіс. Еңбекақыны төлеу
күндері жеке еңбек, үжымдық шарттарда қарастырылады. (
і@ Еңбекақы^ төлейтін күн демалыс немесе мереке күндеріне тура келген
жағдайда, оны төлеу олардың^ қарсаңында жүргізіледі.
^® Жұмыс берушінің кінәсінен еңбекақы, ал қызметкерлермен жеке еңбек
шарты бүзылған кезде — оған тиесілі басқа да төлемдер белгіленген
мерзімдермен салыстырғанда кешіктірілген кезде жұмыс беруші қызметкерлерге
берешек пен өсімақы төлейді. Өсімақының мөлшері жалақы төлеу жөніндегі
міндеттемелерді орындау күніне Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша белгіленеді және жүргізілуге тиіс болған
күннен кейінгі уақыттан бастап әрбір кешіктірілген күнтізбелік күн үшін
есептеліп төленген күнмен аяқталады.
і® Жеке еңбек шарты бүзылған жағдайда
қызметкерлерге тиесілі барлық сомаларды төлеу жұмыс күнінен
кешіктірілмей жүргізіледі.
2.1. Еңбекақы төлемінің жүйесі мен нысаны.
Еңбекақының жүйелері және нысандары өз алдына еңбектің нәтижесін
қамтып, көрсететін, сандық және сапалық көрсеткіштер жиынтығының көмегімен
жұмсалған, еңбектің санына және сапасына тәуелді еңбекақы мөлшерінің
бекітілу тәсілдерін көрсетеді.

Мақсаттың ішінен басты нәрсе болып еңбек өлшемі мен еңбекақы өлшемі
арасындағы дүрыс арақатынасты қамтамасыз ету, сонымен қатар тиімді еңбекте
жұмысшылардың мүдделерін көтеру болып табылады.
Әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда еңбекақының көп тараған екі
нысаны: кесімді және мерзімдік.
Еңбекақы төлеудің кесімді немесе мерзімді нысанын таңдау бірнеше
факторларға тәуелді:
V Қолданылатын жабдықтың сипатына;
V Технологиялық процестің ерекшелігіне;
V Еңбекті және өндірісті үйымдастыруға;
V Материалдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;
V өнім сапасына қойылатын талаптарға байланысты. Мерзімді еңбекақы —
қызметкерлерге белгіленген,
тарифтік ставка бойынша есептелген немесе атқарылған жұмыстың нақты
көлеміне қарай берілетін төлем. і
Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің айлығын белгіленген кезде еңбекақының минималды деңгейін дәне
бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы еңбекақының 21
разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф
коэффициенті белгіленеді.
Мерзімдік ақы төлеу - қызметкерлердің еңбегіне олардың нақты істеген
уақытына сәйкес, олардың біліктілігі мен еңбек жағдайын ескере отырып ақы
төлеу.
Мерзімді ақы төлеу нысаны, әдетте, мына жағдайларда қолданылады:
® егер жұмысшы өнім өндіруді арттыру процесіне тікелей араласа алмай,
ең алдымен машинаның, аппараттың, агрегаттың өнімділігін анықтаса; ф егер
кесімді бағалауды белгілеу үшін қажетті
өндірудің сандық көрсеткіштері болмаса; ф еңбек нормаларын уақытында
қолдану дүрыс жолға
қойылған болса.
Мерзімдік ақы төлеу нысанын іске асыруда мына жағдайлар тиімді:
© өнімнің жоғары сапалығын қамтамасыз ететін және еңбек - жұмыстың
негізгі көрсеткіші болып табылатын учаске мен жұмыс орындарында; © қызмет
көрсетуді жабдықтау жөніндегі жұмыстың
уақытында орындалуы; © фрғақты-реттеу жүзеге асырылса, конвейерлік
желілерде;
© еңбекті есепке алу мен нормалауда көп шығында1 талап ететін немесе
экономикалық жағынан тиімсіз ' жұмыстарда, сонымен қатар қызметкерлердің
еңбегіне дәл нормалау берілмейтін жерлерде; 1 © ресми нормалау мен
олардың нәтижесін есептеу
жұмыстарында.
Еңбекке мерзімдік ақы төлеу мына екі бағытта жүргізіледі:
& жай мерзімді; ( & мерзімді-сыйлықтық.
Жай мерзімді еңбекақыны (ЕАЖМ) анықтаудың үлгісі:
ЕАжм=тхТ
Мүндағы: ,
ЕАЖМ - жай мерзімді еңбекакы; т - кызметкерлердің разрядына сәйкес
сағаттыю
(күндік) тариф ставкасы, тг; Т - өндіріс барысында нақты аткарылғаны,
(сағат,{
күн).
Мерзімді-сыйлықтық еңбекакы (ЕАМС) былайша1 анықталады:
P+kn '
EAMC=mxT( I +----------)
100
Мүндағы: ,
ЕАМС — мерзімді-сыйльщтьщ еңбекакы; Р — белгіленген көрсеткіштері
орындалғаны ушш тарифтік ставкаға және сыйльщ беру шарттарына карай сыйақы
мөлшері; ■ і
k — белгіленген көрсеткіштердің асыра орындалғанына және сыйлық беру
шарттарынын} әркайсысына пайызға шаққанда сыйлық мөлшері. Кесімді еңбекақы
— қызметкерлердің еңбегіне, олардың' белгіленген сапада өндірген өнімінің
көлеміне қарай ақы төлеу, ол орындалған жұмыстарнемесе дайындалған
^өнімдердің жекелеген түрлеріне алдын-ала белгіленген баға бойынша
есептеледі. , Кесімді еңбекақы төлеудің мақсаты:
^ өндіріс көлемін арттыруды қамтамасыз ету; і ^- олардың қорытындылары
мен еңбектің прогресті
нормасын белгілеу.
і Демек, кесімді еңбекақы ең алдымен жұмыстың
көлемдік,,сандық көрсеткіштерін жақсартуға ынталандырады. ' Кесімді
еңбекақы жүйесі арқылы мына мүмкіндіктерге
қол жеткізуге болады:
1 * жұмыстың жұмысшыға немесе оның бригадасына
тікелей қатысты сандық көрсеткіштерін анықтау;
* орындалған жұмыстың көлемін арттыру мүмкіндіктерін айқындау;
* жұмысшыны өнім өндіруге немес орындалған ( жұмыстардың көлемін
арттыруға ынталандыру
қажеттіліктері; , * техникаға негізделген еңбек нормасын іске асыру.
Кесімді еңбекақыны пайдаланудың келесідей(
кемшіліктері бар:
& өндірісте өнім сапасының төмендеп кетуі; (
& технологиялық процестің бұзылуы;
& қызмет көрсетуді жабдықтаудың нашарлауы;
& жабдықтың істен шығуы;
% талап етілген техника қауіпсіздігін сақтамау; (
& материалдық ресурстарды жұмсауда орынсыз
ысырапқа жол бермеу; (
Кесімді еңбекақы амалдары бойынша мынандай жүйелерге бөлінеді:
-ф- кесімді бағалауды анықтау (тікелей, жанама,
прогресті, аккордтық, мердігерлік);
Ф қызметкерлермен есеп айырысу (жеке немес ұжым); -ф- материалдық
көтермелеу (сыйлықақы төлемдері
немесе т.б.). Еңбекақының тікелей жеке кесімді (ЕАтжк) жүйесі:
ЕАТжк=£рхЕ
р - өнім немесе жұмыс түрлерінбағалау, тг; 1 g - өндірілген өнімнің
саны, атаулы бірлік өлшемі.
m
Б=--------- немесе Б=тх Nv
і vr
Nv Nvr - бір өнімді өңдеуге немесе белгілі бір уақыт f арасындағы
істелген жұмыска сәйкес уақыт нормасы.
Еңбекақының тікелей үжымдық кесімдік жүйесі арқылы ,үйлесімді үлгіде
үжымдық кесімді бағалауды пайдаланумен және түтас бригаданың шығарған
өнімінің (орындаған іжұмысының) жалпы көлемі анықталады.
Кесімді-сыйлық жүйесі арқылы жұмысшы немесе жұмыс
ібригадасы бойынша атқарылған жұмыстан басқа тікелей
кесімді бағалау бойынша белгіленген сандық және сапалық
'көрсеткіштер орындалғанда және асыра орындалғанда
төленетін сыйлық. Оның мөлшері сыйлық беру туралы
'белгіленген ережелерге сәйкес болуы қажет.
P+kn
' EAKc=Zpxg(l+---------)
100
Қызметкерлерге сыйлық берудің кең тараған ^көрсеткіштері мен шарттары:
© өнім өндіру және еңбек өнімділігін арттыруда, белгіленген өндірістік
тапсырмаларды орындау және асыра орындау; *
© өнімнің әрбір өлшеміне келетін еңбек мөлшерін төмендету; ^
О өнімдерді алғашқы өндірілген шағында өткізу және т.б.
Қызметкерлер еңбекақысының мерзімдік-сыйлық
жүйесінде сыйлық беру кезінде негізінен сандық көрсеткіштер,( ал
кесімді-сыйлық жүйесінде сапалық көрсеткіштер ескеріледі. Жалақының жанама-
кесімді жүйесі негізгі5
қызметкерлерге тікелей қызмет көрсететін қосымша қызметкерлерге
еңбекақы төлеу үшін қолданылып, жанама-кесімді бағалауды анықтайды.
mvs
ЕАжк=------ (
J^asn
1 mvs - косымша қызметкерлердің тарифтік ставкасы, тг;
Nasn — қосымша қызметкерлерге қызмет көрсетуде негізгі
' қызметкерлердің өндіру нормасы.
Еңбекақының жанама-кесімді жүйесі арқылы
'қызметкерлердің еңбекақысы мына формуламен анықталады: (
ЕАЖк=ЕРкз х qosn
і і
qOsn — қосымша кызметкерлерге к&сымша кызмет көрсетуде негізгі
кызметкерлердің өндірілген өнім (орындалған жұмыс) көлемі;
, Кесімді-прогресті жүйеде ақы өнім дайындаудың,
белгіленген нормасында әдеттегі бағалау бойынша, ал
інормадан артығы жоғары бағамен төленеді. і
Еңбекақының аккорттық жүйесі белгілі жұмыс көлемін юрналастыруға және
осы жұмыс үшін жалақы қорының жалпы көлемін карастырады.
1 Қызметкерлерге еңбекақы олардың белгіленген штаттық
айлық кестесіне және нақты сыйлық беру жүйесіне сәйкес 'жүзеге асады.
Шығарылған өнімдердің өнімдердің өзіндік құнының есебінде қалыптасқан,
барлық категориялы қызметкерлерге еңбекақы төлеудің негізгі көздері
еңбекақы қоры болып табылады.
Еңбекақы қорына жататындар:
с^= атқарылғануақыт үшін төлещ
or істелген уақыт үшін төлелғ, -
&" бір жолға көтермелеу төлемдері; ^ тамақ, түрғын үй, отын және т. б.
төлемдер. Жоғары еңбекақы мен өндіріс көрсеткіштерінің өзара
байланысы

2.2. Еңбекақы төлеудің құқықтык; мәселелері. \
Жұмысты орындау барысында өз еңбегі үшін кепілдП түрде ақы алуға
жұмысшы мен қызметшінің субъективті құқығы болып табылатын еңбек құқығы
институты ретіндегі5' еңбекақы экономикалық жағдайына, еңбектің ақырғы
нәтижесше баиланысты, азаматтық құқықтық сипаттағы ^келісім-шарттар бойынша
ақы төлеуден бөлек, үжымшар мүшелері өздері белгілейтік үжымшар мүшелері
еңбегінің ,актісінен айырмашылығы бар. {
Еңбекақы төлеу жүйесі дегеніміз — еңбек өлшемі мен іоған ақы төлеу
көлемі арасындағы өзара байланыстьі( белгілеудің тәсілі. Оның уақыттық,
істегеніне қарай төлеу 'және қосымша сыйлықтык деген түрлері бар. Еңбекке
ақьк төлеудің уақыттық жүйесінде істеген уақытына (айына, күніне,
'сағатына) сәйкес тарифтік ставка немесе оклад бойынша1 еңбекақы
есептеледі. Ақы төлеудің бүл нысаны бүйымдарды 'дайындаудың дәлдігі қажет
етілетін және т.б. өндірістердің белгіленген режимі бар жұмыстарда
қолданылады.
Уақыттық ақы төлеу жүйесінің бір түрі уақыттық-
сыйлықтық болып табылады. Оған окладтан немесе тарифтік
ставкадан басқа, жұмыстың белгіленген сандық және сапалық
.көрсеткіштерін асыра орындағаны үшін сыйлықтар да кіреді.
Еңбекке ақы төлеудің уақыттық-сыйлықтық жүйесі, мейлінше,, кең тараған.
Ол еңбек өнімділігінің жоғарылауына тікелей ықпал жасайтындықтан жұмысшылар
мен қызметшілердің( материалдық қызығушылығын туғызады.
Еңбекке ақыны істегеніне қарай төлеу жүйесі - өнімніңі әрбір бірлігі
үшін кесімді ақы бағасы бойынша есептеледі: қызметкерлердің еңбегінің
нәтижесіне тікелей байланысты* еңбекақы көптеген жұмысшылардың еңбегіне ақы
төлеудің негізгі жүйелерінің бірі. '
Істегеніне қарай төлеу жүйесінің төрт түрі бар: тура кесімді, кесімді-
сыйлықтық, кесімді-прогрессивтік және' аккордтық.
Тура кесімді ақы төлеу — норманың өндіру мөлшеріне
қатыссыз орындаудың фактілеріне сәйкес детальдардың әрбір
операциясы үшін белгіленген, өзгермейтін баға бойынша
,еңбекке ақы төлеу. Кесімді-сыйлықтық жүйе жағдайында,
қызметкер негізгі кесімді табьтсынан басқа, жұмыстағы жақсы
ікөрсеткіштері үшін қолма-қол сыйлық алады. Бүл жүйеі
өндірістік міндеттерді орындау және асыра орындау,
'өндірістің тиімділігі мен пайдасын көтеру жолында1
жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық
'қызығушылығын арттыру мақсатында еңгізілген (ЕТЗК, 79-'
бап).
Кесімді-прогрессивтік жүие жағдаиында жасалған
өнімнің әрбір бірлігі үшін тиісті норманың асыра орындалу
дәрежесіне байланысты баға өсіп отырады. Ақы төлеудің бүл
(нысаны бірегей жағдайлардан басқа (мысалы, қара, түсті
металургия өнімдерін шығаруды арттыру ерекше қажет
,болғанда) уақытша қолданылады. Аккордтық ақы төлеу
жұмысшылардың немесе бір жұмысшының орындайтын
іжұмысының барлық көлемі үшін жұмыс бағаларының
нормалары бойынша белгіленеді. Ақы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.