Кәсіпорындағы меншікті капитал
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорындағы меншікті капталдың ұйымдастырлуы мен пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
ІІ. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі ... ... ... ... ... ...11
2.2 Резервтік капиталдың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3 Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІІ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорындағы меншікті капталдың ұйымдастырлуы мен пайдаланылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
ІІ. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі ... ... ... ... ... ...11
2.2 Резервтік капиталдың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3 Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІІ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс жөне де ол сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымнын, қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарық жағдайында бухгалтерлік есептің басқару жүйесінде алатын орны ерекше. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу және тұтыну және кәсіпорын қаржы жағжайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың негізі болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарық жағдайында бухгалтерлік есептің басқару жүйесінде алатын орны ерекше. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу және тұтыну және кәсіпорын қаржы жағжайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың негізі болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2007 жылғы 28 ақпан күнгі жолдаған Жолдауы, Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007 жыл
3. Бердалиева К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері».
Алматы -2001 ж., 126 бет
4. Ермаков В.А. «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде», Алматы – 2002 ж, 225
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы 2003 ж., 445 бет
6. Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы - 2003 ж, 213 бет
7. «Экономикалық саясат», Экономика –Алматы, 2002 ж, 168 бет
8. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау//Алматы, 2001
9. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы- 2003;
10. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы – 2005;
11. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы, 2004-7
12. Бтймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп//Алматы – 2005
13. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп принциптері//Алматы, «Экономикс», 2006
14. Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы, N 4, 2004
15. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп туралы Заңы, ҚР Парламентінің Жаршысы, N 7, 2007
16. Меншікті капитал есебі//Бухгалтер бюллетені-2007
17. Кәсіпорынның жарғылық капитал есебін талдау//Қаржы – қаражат, 2007-№7
18. Бухгалтерский учет//БИКОАлматы, 2001
19. Экономикалық теория негіздері, Алматы-2004
20. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп//Алматы - 2005
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2007 жылғы 28 ақпан күнгі жолдаған Жолдауы, Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007 жыл
3. Бердалиева К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері».
Алматы -2001 ж., 126 бет
4. Ермаков В.А. «Қазақстан қазіргі дүние әлемінде», Алматы – 2002 ж, 225
5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы 2003 ж., 445 бет
6. Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы - 2003 ж, 213 бет
7. «Экономикалық саясат», Экономика –Алматы, 2002 ж, 168 бет
8. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау//Алматы, 2001
9. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы- 2003;
10. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы – 2005;
11. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы, 2004-7
12. Бтймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп//Алматы – 2005
13. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп принциптері//Алматы, «Экономикс», 2006
14. Қазақстан Республикасының Парламент Жаршысы, N 4, 2004
15. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп туралы Заңы, ҚР Парламентінің Жаршысы, N 7, 2007
16. Меншікті капитал есебі//Бухгалтер бюллетені-2007
17. Кәсіпорынның жарғылық капитал есебін талдау//Қаржы – қаражат, 2007-№7
18. Бухгалтерский учет//БИКОАлматы, 2001
19. Экономикалық теория негіздері, Алматы-2004
20. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп//Алматы - 2005
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорындағы меншікті капталдың ұйымдастырлуы мен пайдаланылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН
ТАЛДАУ
1. Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар
есебі ... ... ... ... ... ...11
2. Резервтік капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..18
2.3 Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...20
ІІІ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс жөне де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымнын, қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарық жағдайында бухгалтерлік есептің басқару
жүйесінде алатын орны ерекше. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу және
тұтыну және кәсіпорын қаржы жағжайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім
қабылдаудың негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп
стандарты, кәсіпорын қаржы – шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп бас шот
жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша
бекітілген. Бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп
жөніндегі Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік
есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен ұсыны, талаптарға
сай жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс жөне де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымнын, қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет
атқарушы яғни қодданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай "негізгі (айналымнан тыс) активтер" және "айналымдағы
активтер" деп екіге бөледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық емес
активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің
материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда
табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлық-материалдық қорлар, дебиторлық
борыштар және басқа да активтер жатады.
Курс жұмысының мақсаты мен міндеті. Берілген тақырып – Кәсіпорындағы
меншікті капиталдың ұйымдастырылуы мен пайдаланылуын талдау болған соң,
кәсіпорындағы меншікті капиталдың ұйымдастырылуы мен пайдаланылуын талдай
отырып, осы тақырыптың мәнін ашу, меншікті капиталдың түрлерін қарастыру.
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- Кәсіпорындағы меншікті капиталдың ұйымдастырылуын;
- Кәсіпорындағы меншікті капиталдың пайдаланылуын талдау.
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны
Латын тілінен аударғанда "меншікті капитал" сөзі "басты" деген мағынаны
білдіреді, және ол экономикалық теориядағы осынау күрделі құбылысқа
бөлінген орынға сай келеді. Бұл терминді алғашқы рет ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі заттық факторларды белгілеу үшін физиократтар мектебінің
өкілдері пайдаланған.
Қоғамдық өңдірістегі капитал мен оның рөлі туралы одан арғы түсініктің
даму процесі мынандай кезендерден өтті:
Капиталға ауыл шаруашылығында қолданылатын өндіріс құралдары жатады.
Барша капитал бастапқы және әр жылғы аванс болып бөлінеді. Бастапқы аванс
деп әр жыл сайын өтеуді талап етпейтін өндіріс құралдарын алуға кеткен
шығындар, ал әр жылғы аванс деп — өр жыл сайын өтелуге тиісті шығындарды
айтады.
"Капитал" ұғымы жеке тұлғаның қолындағы қорды тұтыну қарекеттерінен
шығады. Капитал мәртебесін алу үшін олар мынандай тәсілдермен пайдаланулары
керек: пайдалы сату немесе бір иегерден екіншісіне өтпей-ақ табыс әкелетін
өндіріс құралдарын сатып алу үшін тауарлар өндіру, өндеу және сатып алу
мақсатында жұмсау. Капиталдың басты қасиеті — өз иесіне табыс әкелу.
Капитал әлеуметтік-экономикалық санат ретінде қаралады. К.Маркс бір-
неше анықтама келтіреді:
1) Капитал — жұмысшылардың жалданбалы еңбектеріне негізделген таптық
қатынасты жөне қоғамның белгілі бір сипатын керсететін өздігінен өсіп
отыратын құн. Капиталдың өсу көзі жұмысшыларға төленбеген еңбек болып
саналады.
2) Капитал дегеніміз тып-тыныш жататын зат емес, ол дегеніңіз қозғалыс.
3) Капитал — еткен еңбекті қанағанда ғана барып жанданатын қанаушы
секілді өлі еңбек.
Капитал өндірістің екінші факторына жатады, ондайда бастапқы факторлар
жер мен еңбек болады, және олардың алғы кезеңдегі шығындарымен капитал
мөлшері анықталады. Капитал табысы өңдірістік циклдың уақытына немесе "тосу
кезеңіне" байланысты. Сөйтіп капитал мелшерін анықтауға уақыт факторы
ендірілген.
Микро және макроэкономика деңгейінде капиталды тану тәсілі әртүрлі.
Микроэкономика деңгейіндегі капитал — тәсілдері мен аясына қарамастан табыс
(жалпы пайыз) алу үшін пайдалануға болатын жеке тұлғалар байлы-ғының бір
бөлігі. Маршалл макроэкономика деңгейінде капиталға, еңбек және жермен
қатар, материалдық игіліктер өндіру үшін пайдалануға болатын өндірістік
құралдардың барлық жиынтығын жатқызады. Капитал — баламалы пайдаланудан
гөрі үлкен кіріс әкеле алатын байлық, оны банк пайызын алу үшін ақшадай
сақтаған дұрыс. Байлықты капиталға ай-налдыратын жағдай — оның пайыздан
асып түсетін табыстылығы болып та-былады.
"Капитал - ақша мен төлемдік міндеттемеден тұратын "сатып алу күшінің
қоры", — деп санайды Шумпетер. Ол қорға қоғамның прогрессивты дамуын
қамтамасыз ететін өндіріс құралдары алынады. Егер басқаша жағдайда,
экономикалық прогресс болмаса, капитал жоқ болса, яғни, онда ол өз
функциясын орындамайды, өзін бейтарап ұстайды.
Қазіргі экономикалық теория капиталды өндірістік тұтынуға арналған,
адам еңбегімен жасалынған өңдіріс құралы деп біледі. Ол жер, еңбек және
кәсіпкерлік қабілеттермен қатар өндіріс процесі үшін қажетті фактор болып
саналады.
1.2 Кәсіпорындағы меншікті капталдың ұйымдастырлуы мен пайдаланылуы
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған
акцияларының түрлері, (жәй жөне артықшылығы бар) акциялардың сандары,
сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік
қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік коопера-тивтердің жалпы жиналысында
бекітіледі. Жалпы кез-кслген ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда
(әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандайда болмасын қоғамның
акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға
сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.
Кәсіпорындарда жарғылық капиталдың есебі "Жарғылық қор" бөлімінің:
- "Жай акциялар ",
- "Артықшылығы бар акциялар ",
- "Салымдар мен жарналар "
— деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда,
сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың атаулы (номиналдық) құнын өсіргенде жар-ғылык қордың
өскен сомасына:
Д-т: "Төленбеген капитал" шоты,
К-т: "Жай акциялар" немесе "Артықшылығы бар акциялар" шоты
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салған жағдайда:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Төленбеген капитал" шоты түріндегі екі жақты жазуы жазылады.
Бүл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне сөйкес:
- "Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар",
- "Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалар",
- "Есеп айырысу шотындағы ақшалар",
- "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар",
- "Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалар" — деп аталатын
шоттарыныңң тиістілері дебиттелінеді.
Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін "материалдық
емес актив", "негізгі құрал", "материалдық құндылықтар" тағы да басқа түрде
салатын болса: Д-т: "Материалдық емес активтер"; "Негізгі құралдар";
"Материалдық құндылықтар" және тағы да басқа шоттардың тиістілері, К-т:
"Төленбеген капитал" деп аталатын шот түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Сондай-ақ серіктестіктердің (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамдық
жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына:
Д-т: "Материаддық емес активтер"; "Негізгі құралдар"; " Материалдық
құндылықтар "; "Ақшалар" және тағы да басқа шоттардың тиістісі. К-
т: "Салымдар мен жарналар" шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылуға
тиіс.
"Қайтарылып алынған капитал" деп аталатын шот акционерлік қоғамның
акционерлерден сатып алған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл
жағдайда кәсіпорын акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында
бухгалтерлік есепте:
Д-т: "Қайтарылып алынған капитал" шоты, К-т: "Ақшалар" шоты түріңде
екі жақты жазу жазылады. Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан
алып тастаған уақытта, айналымнан алынған акциянын құнына:
Д-т: "Қарапайым акциялар" немесе "Артықшылығы бар акциялар"
шоттарының тиістісі,
К-т: "Қайтарылып алынған капитал" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Осы айтылғандармен қатар кәсіпорындарда "Қосымша төленген капитал" деп
аталатын шотта қоғамның өз акцияларын атаулы (номиналдық) бағасынан жоғары
бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал "Қосымша төленбеген
капитал" деп аталатын шотта ақшаның құн-сыздануына және тағы да басқа
жағдайларға байланысты ұйымның "негізгі құралдарын", инвестицияларын сондай-
ақ басқа да активтерін қайта бағалау нөтижесінде пайда болған капиталдың
өсу сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын
номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақшалардың келіп
түсуіне қарай:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Қосымша төленген капитал" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның акционерлерден акцияларды олардың атаулы (номиналдық)
бағасынан төмен бағамен сатып алуынан пайда болған айырма сомаға:
Д-т: "Қайтарылып алынған капитал" шоты,
К-т: "Қосымша төленген капитал" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның негізгі құраддарды, инвестицияларды және басқа да
активтерді қайта бағалағаннан алынатын сомаларына:
Д-т: "Негізгі құралдар";
"Материалды құндылықтар"; "Инвестициялар" және тағы да басқа шоттардың
тиістісі,
К-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал"; "Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал"; "Басқа да қосымша төленбеген капитал" шоттарының тиістілері
түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Сонымен қатар:
- негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасына:
Д-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша
төленбеген капитал" шоты, К-т: "Негізгі құралдардың тозуы" шоты түрінде;
- негізгі құралдардың пайдаланылуына қарай олардың қосымша
бағаланған сомалары және ессптен шығарылған негізгі қорлардың
пайдаланылған мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша
бағасының сомасына:
Д-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал" шоты,
К-т: "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты түрінде;
- негізгі құралдардың бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған
қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның қүнының
азаю сомасына:
Д-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша
төленбеген капитал" шоты, К-т: "Негізгі қүралдар" шоты түрінде
бухгалтерлік жазулар жазылады.
"Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал"
шоты бойынша шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есебінде:
- қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған
сомасы шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу
сомасына:
Д-т: "Инвестицияларды қайта бағалағаннан –алынған қосымша төленбеген
капитал" шоты, К-т: "Қаржылық инвестициялар" шоты түрінде;
- қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді
қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасына:
Д-т: "Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал" шоты,
К-т: "Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)" немесе "Құнды
қағаздарды сатудан алынатын табыс шоттарының тиістілері түрінде
жазулар жазылады. (Қосымша 1)
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктердің немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) катысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да
мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлык капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшалардың келісімі бойынша немесе
барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы
ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың
айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз
эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп
берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей теленіп және
орналастырылып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылык капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын;
- қоғамды басқаруына қатысуын;
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын. Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі
жазулы (атаулы)
акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң
тәртіпте арнайы құжатта — акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде
белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана
пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5010-ші "Жай акциялар",
5020-ші "Айрықшалығы бар акциялар", 5030-ші "Қосқан үлестер мен жарналар"
шоттары енетін 50-ші "Жарғылық капиталы" деген шоттар бөлімшесінде
жүргізіледі.
5000-ші "Жарғылық капитал" белімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес
келуі керек. 5000-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың
белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған
жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.
5000-ші "Жарғылық капитал" бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын
қарастырайық.
5010-ші "Жай акциялар", 5020-ші "Айрықшалығы бар акциялар" шоттарының
кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын
салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110-ші
"Төленбеген капитал" шотымен корреспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық құны
төленсе, онда ол: 1040, 1030, 1010 дебеті бойынша және 51110 шоттың
кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен,
материалдық кұндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына
шотгар дебеттеліп: 2730, 2410, 1310, 1340 және 5110 шоты кредиттеледі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің
жарлық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бүл
мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе
оның бір белімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 2170
"Есептелген пайыз" шотының дебеті бойынша және 6120 "Акция бойынша
дивидендтер мен пайыз түріндегі табыс" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей
тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5110 шоты дебеттелген
және 5030 шоты кредиттелген — қызыл жазылады.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық капитал
да азаяды, демек: 5030 шоты дебеттеледі де 1010,2730,2410, 1320,1330
шоттары кредиттеледі.
Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5010,
5020 шоттары дебеттеледі де, 5210 - "Қайтып алынған капитал" шоты
кредиттеледі.
ІІ. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Меншікті капитал –экономикалық ресурстардың қалыптасу көзі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында
қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет
атқарушы, яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрлымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Кәсіпорын мүлкінің құрамы.
Ұйымның барлық мүлігі қысқа мерзімді активтер және ұзақ мерзімді активтер
болып екіге бөлінеді.
Ұзақ мерзімді активтер негізгі құралдардан, метериалдық емес активтерден,
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардан, басқа да ұзақ мерзімді активтерден
құралады. Жалпы ұзақ мерзімді активтер шаруашылық субъектінің материалдық-
техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал, қысқа мерзімді активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда
табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа
мерзімді қаржылық инвестициялар, қорлар, қысқа мерзімді дебиторлық
берешектер және басқа да қысқа мерзімді активтер жатады.
Кәсіпорын мүліктерінің (капиталының) құрылу көздері.
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен қысқа мерзімді қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген кіріс.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларының басқа
қарыз қаражаттарын да пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық
қарыздар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған қызметтерін
қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып табылады.
Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның жарғылық
қоры мынадай түрлерге бөлінеді.
Кәсіпорындардың (толық серіктестік, коммандиттік серіктестік,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Барлық ұйымдардың меншікті капиталына екі қасиет тән. Біріншіден, ол
материалдық-құндылық құрылым иеленбегендіктен сезілмейді және ол әрқашанда
активтің көзі рөлінде қатысады. Екіншіден, меншікті капитал ақшалай түрден
заттық түрге ауыса алатын немесе керісінше жағдайда өзінің нысанын
өзгертетін меншікті құралдар түсінігіне синоним деп қарастыруға болмайды.
Меншікті капиталдың қаржылық есебінің негізгі мақсаты ресурстарды дұрыс
қолдану мен сақтауда бақылаудың болуы. Бұл мақсатқа жету үшін қаржылық есеп
мыналарды бақылауға қамтамасыз етуі тиіс:
• жарғылық капиталға қатысушылардың үлестерін уақытында және толық қабылдап
алу;
• мерзімінде, толық және дәл көрсетілген жарғылық капиталдың немесе оның әр
түрлерінің жалпы сомаларының өсуі немесе кемуі жайлы өзгерістерді айқындап
отыру;
• меншіктік акцияларды сатудан (эмиссиялық кіріс) түскен табыстарды алу;
• инфляцияға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа да
активтерді қайта бағалаудан кейін капиталдың сомасын уақытында және дәл
анықтау;
• резервтік капиталдың уақытында және дұрыс құрылуы мен оны дұрыс қолдану;
• алдыңғы есеп беру жылы мен есеп беру жылында пайда болған бөлінбеген
кіріс (жабылмаған залал) сомаларын дұрыс анықтау және көрсету.
Меншікті капитал есебіне Халықаралық қаржылық есеп стандартының
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарына сәйкес V бөлім арналған.
Капитал және резервтер бөлімінің шоттары капитал мен резервтерді есепке
алуға арналған. Капитал- бұл ұйымның активтерінде оның барлық
міндеттемелерін шегергеннен кейін қалған үлес.
Аталған бөлім мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:
5000 Шығарылған капитал
5100 Эмиссиялық кіріс
5200 Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар
5300 Резервтер
5400 Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)
5000 Шығарылған капитал кіші бөлімі шығарылған капиталды есепке алуға
арналған және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5010- Жарияланған капитал -мұнда акционерлік қоғамның төленген
эмиссияланған қарапайым, артықшылықты акцияларының жиынтық атаулы құны,
сондай-ақ серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар мен жарналар көрініс
табады;
5020- Төленбеген капитал - онда ұйымдардың жарғылық капиталына
эмиссияланған акцияларды төлеу, салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу
жөніндегі операциялар, сондай-ақ ұйымдардың жарғылық капиталына
эмиссияланған акцияларды төлеу жөніндегі жеке тұлғалар мен ұйымдардың
берешегі және салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу жөніндегі
құрылтайшылардың берешегі көрсетіледі.
5100 Эмиссиялық кіріс кіші бөлімі шоттардың мынадай тобын қамтиды:
5110 - Эмиссиялық кіріс - онда шығарылған акциялар бойынша эмиссиялық
кіріс есепке алынады.
5200 Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар кіші бөлімі сатып алынған
меншікті үлес құралдарын есепке алуға арналған және шоттардың мынадай тобын
қамтиды:
5210- Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар - онда өздерінің
меншікті үлес құралдарын сатып алу кезінде ұйым келтірген шығындар
ескеріледі.
5300 Резервтер кіші бөлімі резервтерді есепке алуға арналған, ол қаржылық
есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай
құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында
көрсетіледі және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5310- Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал - онда
Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес
белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;
5320- Қайта бағалауға раналған резерв - онда қаржылық активтерді, негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар
көрсетіледі;
5330- Шетелдік валютаны қайта есептеуге арналған резерв - онда монетарлық
бап бойынша туындайтын бағамдық айырмалар көрсетіледі, ол барлық жағынан
шетелдік ұйымға ұйымның таза инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті
капитал ретінде ұйымның қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың
шығарылуына дейін, одан кейін олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;
5340- Басқа да резервтер - онда алдындағы топтарда көрсетілмеген басқа да
резервтер көрсетіледі.
5400 Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал) бөлімшесі бөлінбеген кірісті
немесе жабылмаған залалды есепке алу үшін арналған және мынадай шоттардың
топтарын қамтиды:
5410- Есептік жылдың пайдасы (залалы) - онда есептік жылдың пайдасы
немесе залалы көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі қаржылық
нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;
5420- Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (залалды) түзету - онда
есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (залалды) түзету жөніндегі
операциялар көрсетіледі;
5430- Өткен жылдардағы пайда (залал) - онда өткен жылдардағы пайда.
а) Төленбеген капиталдың есебі
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің
маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдын,
қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5110-ші "Төленбеген капитал" шотын пайдаланады. Бұл шотта занды және жеке
тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына косқан үлестері
бойынша карыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
5110 "Төленбеген капитал" шоты шоттардың Бас жоспарында, "Меншік
капиталы" ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында
болса да, ол езінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ, 5110 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар
болғаны табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді (акцияларды,
облигацияларды, кепілдік парақтарды т.б.), демек сол капиталдарға иелік
құқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына
5110-ші "Төленбеген капитал" шоты дебеттеледі де, 5000-ші "Жарғылық
капитал" бөлімшесінің шоттары — 5010-ші "Жай акциялар", 5020-ші
"Артықшылықты акциялар" (акционерлік коғамдарда) және 5030-ші "Қосқан
үлестер мен жарналар" (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа
түрлеріңде) шоттары кредиттеледі. Жарғылық қорға салымдардың салынуының
жүзеге асырылуына қарай 5110 -ші "Төленбеген капитал" шоты кредиттеліп
отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:
-материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
— 2730 шоттары;
- жерді, негізгі кұралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін
жарғылық қорға жарна ретінде телеу кезінде — 2410 шоттары;
- материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
1310, 1320, 1330 шоттары;
- ақшалай қаражаттарды жарғылық корға жарна ретінде аударған кезінде —
1010,1010, 1030, 1040 шоттары дебеттеледі.
Егер де 5110 шотының дебеттік калдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің
жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
5110-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар,
құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.
ә) Қайтарылып алынған капиталдың есебі
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам акционерлердің
жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ ең төменгі деңгейден
кем болмауы керек), не жалпы акцияның шығарылуы келемін қысқарту жөнінде
шешім кабылдауына құқылы. АҚ заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша,
алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар, АҚ-ның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін
орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын толтыруды
талап етуге құқылы. Егер мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала
қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүдделі
адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.
Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері мен жұмысшыларына
олардың мүдделігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады. Сондықтан өз
акцияларын нарықтық айналымға шығарады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 5210-ші шоты арналған,
ол 5010 және 5020 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
5210 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып
алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде: 5210 шоты
дебеттеледі де және 1040,1030,1010, 1060 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да, номиналдық құннан
жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:
1. Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық (атаулы) құнға тең
болған жағдайда: 5210 шоты дебеттеледі де, және 1040, 1030, 1010 шоттары
кредиттеледі.
2. Сатып алынған акцияның құны номиналдық күннан төмен болған жағдайда:
- сатып алу кұнына:
5210 шоты дебеттеледі де және 1040,,1030 , 1010 шоттары кредитгеледі;
- сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған
жағдайда:
5210 шоты дебеттеледі де және 5510 "Есептік жылдағы таратылмаған табыс"
шоты кредиттеледі (яғни ақша қаражатгары жеткіліксіз болған жағдайда оларға
қосымша қаражаттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорындағы меншікті капталдың ұйымдастырлуы мен пайдаланылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН
ТАЛДАУ
1. Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар
есебі ... ... ... ... ... ...11
2. Резервтік капиталдың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..18
2.3 Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...20
ІІІ. МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс жөне де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымнын, қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарық жағдайында бухгалтерлік есептің басқару
жүйесінде алатын орны ерекше. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу және
тұтыну және кәсіпорын қаржы жағжайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім
қабылдаудың негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп
стандарты, кәсіпорын қаржы – шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп бас шот
жоспары мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша
бекітілген. Бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп
жөніндегі Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік
есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен ұсыны, талаптарға
сай жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс жөне де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымнын, қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет
атқарушы яғни қодданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай "негізгі (айналымнан тыс) активтер" және "айналымдағы
активтер" деп екіге бөледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық емес
активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің
материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда
табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлық-материалдық қорлар, дебиторлық
борыштар және басқа да активтер жатады.
Курс жұмысының мақсаты мен міндеті. Берілген тақырып – Кәсіпорындағы
меншікті капиталдың ұйымдастырылуы мен пайдаланылуын талдау болған соң,
кәсіпорындағы меншікті капиталдың ұйымдастырылуы мен пайдаланылуын талдай
отырып, осы тақырыптың мәнін ашу, меншікті капиталдың түрлерін қарастыру.
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- Кәсіпорындағы меншікті капиталдың ұйымдастырылуын;
- Кәсіпорындағы меншікті капиталдың пайдаланылуын талдау.
І. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны
Латын тілінен аударғанда "меншікті капитал" сөзі "басты" деген мағынаны
білдіреді, және ол экономикалық теориядағы осынау күрделі құбылысқа
бөлінген орынға сай келеді. Бұл терминді алғашқы рет ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі заттық факторларды белгілеу үшін физиократтар мектебінің
өкілдері пайдаланған.
Қоғамдық өңдірістегі капитал мен оның рөлі туралы одан арғы түсініктің
даму процесі мынандай кезендерден өтті:
Капиталға ауыл шаруашылығында қолданылатын өндіріс құралдары жатады.
Барша капитал бастапқы және әр жылғы аванс болып бөлінеді. Бастапқы аванс
деп әр жыл сайын өтеуді талап етпейтін өндіріс құралдарын алуға кеткен
шығындар, ал әр жылғы аванс деп — өр жыл сайын өтелуге тиісті шығындарды
айтады.
"Капитал" ұғымы жеке тұлғаның қолындағы қорды тұтыну қарекеттерінен
шығады. Капитал мәртебесін алу үшін олар мынандай тәсілдермен пайдаланулары
керек: пайдалы сату немесе бір иегерден екіншісіне өтпей-ақ табыс әкелетін
өндіріс құралдарын сатып алу үшін тауарлар өндіру, өндеу және сатып алу
мақсатында жұмсау. Капиталдың басты қасиеті — өз иесіне табыс әкелу.
Капитал әлеуметтік-экономикалық санат ретінде қаралады. К.Маркс бір-
неше анықтама келтіреді:
1) Капитал — жұмысшылардың жалданбалы еңбектеріне негізделген таптық
қатынасты жөне қоғамның белгілі бір сипатын керсететін өздігінен өсіп
отыратын құн. Капиталдың өсу көзі жұмысшыларға төленбеген еңбек болып
саналады.
2) Капитал дегеніміз тып-тыныш жататын зат емес, ол дегеніңіз қозғалыс.
3) Капитал — еткен еңбекті қанағанда ғана барып жанданатын қанаушы
секілді өлі еңбек.
Капитал өндірістің екінші факторына жатады, ондайда бастапқы факторлар
жер мен еңбек болады, және олардың алғы кезеңдегі шығындарымен капитал
мөлшері анықталады. Капитал табысы өңдірістік циклдың уақытына немесе "тосу
кезеңіне" байланысты. Сөйтіп капитал мелшерін анықтауға уақыт факторы
ендірілген.
Микро және макроэкономика деңгейінде капиталды тану тәсілі әртүрлі.
Микроэкономика деңгейіндегі капитал — тәсілдері мен аясына қарамастан табыс
(жалпы пайыз) алу үшін пайдалануға болатын жеке тұлғалар байлы-ғының бір
бөлігі. Маршалл макроэкономика деңгейінде капиталға, еңбек және жермен
қатар, материалдық игіліктер өндіру үшін пайдалануға болатын өндірістік
құралдардың барлық жиынтығын жатқызады. Капитал — баламалы пайдаланудан
гөрі үлкен кіріс әкеле алатын байлық, оны банк пайызын алу үшін ақшадай
сақтаған дұрыс. Байлықты капиталға ай-налдыратын жағдай — оның пайыздан
асып түсетін табыстылығы болып та-былады.
"Капитал - ақша мен төлемдік міндеттемеден тұратын "сатып алу күшінің
қоры", — деп санайды Шумпетер. Ол қорға қоғамның прогрессивты дамуын
қамтамасыз ететін өндіріс құралдары алынады. Егер басқаша жағдайда,
экономикалық прогресс болмаса, капитал жоқ болса, яғни, онда ол өз
функциясын орындамайды, өзін бейтарап ұстайды.
Қазіргі экономикалық теория капиталды өндірістік тұтынуға арналған,
адам еңбегімен жасалынған өңдіріс құралы деп біледі. Ол жер, еңбек және
кәсіпкерлік қабілеттермен қатар өндіріс процесі үшін қажетті фактор болып
саналады.
1.2 Кәсіпорындағы меншікті капталдың ұйымдастырлуы мен пайдаланылуы
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған
акцияларының түрлері, (жәй жөне артықшылығы бар) акциялардың сандары,
сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік
қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік коопера-тивтердің жалпы жиналысында
бекітіледі. Жалпы кез-кслген ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда
(әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандайда болмасын қоғамның
акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға
сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.
Кәсіпорындарда жарғылық капиталдың есебі "Жарғылық қор" бөлімінің:
- "Жай акциялар ",
- "Артықшылығы бар акциялар ",
- "Салымдар мен жарналар "
— деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда,
сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың атаулы (номиналдық) құнын өсіргенде жар-ғылык қордың
өскен сомасына:
Д-т: "Төленбеген капитал" шоты,
К-т: "Жай акциялар" немесе "Артықшылығы бар акциялар" шоты
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салған жағдайда:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Төленбеген капитал" шоты түріндегі екі жақты жазуы жазылады.
Бүл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне сөйкес:
- "Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар",
- "Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалар",
- "Есеп айырысу шотындағы ақшалар",
- "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар",
- "Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалар" — деп аталатын
шоттарыныңң тиістілері дебиттелінеді.
Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін "материалдық
емес актив", "негізгі құрал", "материалдық құндылықтар" тағы да басқа түрде
салатын болса: Д-т: "Материалдық емес активтер"; "Негізгі құралдар";
"Материалдық құндылықтар" және тағы да басқа шоттардың тиістілері, К-т:
"Төленбеген капитал" деп аталатын шот түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Сондай-ақ серіктестіктердің (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамдық
жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына:
Д-т: "Материаддық емес активтер"; "Негізгі құралдар"; " Материалдық
құндылықтар "; "Ақшалар" және тағы да басқа шоттардың тиістісі. К-
т: "Салымдар мен жарналар" шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылуға
тиіс.
"Қайтарылып алынған капитал" деп аталатын шот акционерлік қоғамның
акционерлерден сатып алған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл
жағдайда кәсіпорын акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында
бухгалтерлік есепте:
Д-т: "Қайтарылып алынған капитал" шоты, К-т: "Ақшалар" шоты түріңде
екі жақты жазу жазылады. Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан
алып тастаған уақытта, айналымнан алынған акциянын құнына:
Д-т: "Қарапайым акциялар" немесе "Артықшылығы бар акциялар"
шоттарының тиістісі,
К-т: "Қайтарылып алынған капитал" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Осы айтылғандармен қатар кәсіпорындарда "Қосымша төленген капитал" деп
аталатын шотта қоғамның өз акцияларын атаулы (номиналдық) бағасынан жоғары
бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал "Қосымша төленбеген
капитал" деп аталатын шотта ақшаның құн-сыздануына және тағы да басқа
жағдайларға байланысты ұйымның "негізгі құралдарын", инвестицияларын сондай-
ақ басқа да активтерін қайта бағалау нөтижесінде пайда болған капиталдың
өсу сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын
номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақшалардың келіп
түсуіне қарай:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Қосымша төленген капитал" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның акционерлерден акцияларды олардың атаулы (номиналдық)
бағасынан төмен бағамен сатып алуынан пайда болған айырма сомаға:
Д-т: "Қайтарылып алынған капитал" шоты,
К-т: "Қосымша төленген капитал" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның негізгі құраддарды, инвестицияларды және басқа да
активтерді қайта бағалағаннан алынатын сомаларына:
Д-т: "Негізгі құралдар";
"Материалды құндылықтар"; "Инвестициялар" және тағы да басқа шоттардың
тиістісі,
К-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал"; "Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал"; "Басқа да қосымша төленбеген капитал" шоттарының тиістілері
түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Сонымен қатар:
- негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасына:
Д-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша
төленбеген капитал" шоты, К-т: "Негізгі құралдардың тозуы" шоты түрінде;
- негізгі құралдардың пайдаланылуына қарай олардың қосымша
бағаланған сомалары және ессптен шығарылған негізгі қорлардың
пайдаланылған мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша
бағасының сомасына:
Д-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал" шоты,
К-т: "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты түрінде;
- негізгі құралдардың бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған
қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның қүнының
азаю сомасына:
Д-т: "Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша
төленбеген капитал" шоты, К-т: "Негізгі қүралдар" шоты түрінде
бухгалтерлік жазулар жазылады.
"Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген капитал"
шоты бойынша шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есебінде:
- қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған
сомасы шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу
сомасына:
Д-т: "Инвестицияларды қайта бағалағаннан –алынған қосымша төленбеген
капитал" шоты, К-т: "Қаржылық инвестициялар" шоты түрінде;
- қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді
қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасына:
Д-т: "Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал" шоты,
К-т: "Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)" немесе "Құнды
қағаздарды сатудан алынатын табыс шоттарының тиістілері түрінде
жазулар жазылады. (Қосымша 1)
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктердің немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) катысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да
мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлык капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшалардың келісімі бойынша немесе
барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы
ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың
айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз
эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп
берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей теленіп және
орналастырылып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылык капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын;
- қоғамды басқаруына қатысуын;
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын. Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі
жазулы (атаулы)
акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң
тәртіпте арнайы құжатта — акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде
белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана
пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5010-ші "Жай акциялар",
5020-ші "Айрықшалығы бар акциялар", 5030-ші "Қосқан үлестер мен жарналар"
шоттары енетін 50-ші "Жарғылық капиталы" деген шоттар бөлімшесінде
жүргізіледі.
5000-ші "Жарғылық капитал" белімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес
келуі керек. 5000-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың
белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған
жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.
5000-ші "Жарғылық капитал" бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын
қарастырайық.
5010-ші "Жай акциялар", 5020-ші "Айрықшалығы бар акциялар" шоттарының
кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын
салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110-ші
"Төленбеген капитал" шотымен корреспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық құны
төленсе, онда ол: 1040, 1030, 1010 дебеті бойынша және 51110 шоттың
кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен,
материалдық кұндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына
шотгар дебеттеліп: 2730, 2410, 1310, 1340 және 5110 шоты кредиттеледі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің
жарлық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бүл
мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе
оның бір белімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 2170
"Есептелген пайыз" шотының дебеті бойынша және 6120 "Акция бойынша
дивидендтер мен пайыз түріндегі табыс" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей
тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5110 шоты дебеттелген
және 5030 шоты кредиттелген — қызыл жазылады.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық капитал
да азаяды, демек: 5030 шоты дебеттеледі де 1010,2730,2410, 1320,1330
шоттары кредиттеледі.
Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5010,
5020 шоттары дебеттеледі де, 5210 - "Қайтып алынған капитал" шоты
кредиттеледі.
ІІ. КӘСІПОРЫНДАҒЫ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Меншікті капитал –экономикалық ресурстардың қалыптасу көзі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында
қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет
атқарушы, яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрлымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Кәсіпорын мүлкінің құрамы.
Ұйымның барлық мүлігі қысқа мерзімді активтер және ұзақ мерзімді активтер
болып екіге бөлінеді.
Ұзақ мерзімді активтер негізгі құралдардан, метериалдық емес активтерден,
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардан, басқа да ұзақ мерзімді активтерден
құралады. Жалпы ұзақ мерзімді активтер шаруашылық субъектінің материалдық-
техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал, қысқа мерзімді активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда
табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа
мерзімді қаржылық инвестициялар, қорлар, қысқа мерзімді дебиторлық
берешектер және басқа да қысқа мерзімді активтер жатады.
Кәсіпорын мүліктерінің (капиталының) құрылу көздері.
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен қысқа мерзімді қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген кіріс.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларының басқа
қарыз қаражаттарын да пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық
қарыздар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған қызметтерін
қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып табылады.
Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның жарғылық
қоры мынадай түрлерге бөлінеді.
Кәсіпорындардың (толық серіктестік, коммандиттік серіктестік,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Барлық ұйымдардың меншікті капиталына екі қасиет тән. Біріншіден, ол
материалдық-құндылық құрылым иеленбегендіктен сезілмейді және ол әрқашанда
активтің көзі рөлінде қатысады. Екіншіден, меншікті капитал ақшалай түрден
заттық түрге ауыса алатын немесе керісінше жағдайда өзінің нысанын
өзгертетін меншікті құралдар түсінігіне синоним деп қарастыруға болмайды.
Меншікті капиталдың қаржылық есебінің негізгі мақсаты ресурстарды дұрыс
қолдану мен сақтауда бақылаудың болуы. Бұл мақсатқа жету үшін қаржылық есеп
мыналарды бақылауға қамтамасыз етуі тиіс:
• жарғылық капиталға қатысушылардың үлестерін уақытында және толық қабылдап
алу;
• мерзімінде, толық және дәл көрсетілген жарғылық капиталдың немесе оның әр
түрлерінің жалпы сомаларының өсуі немесе кемуі жайлы өзгерістерді айқындап
отыру;
• меншіктік акцияларды сатудан (эмиссиялық кіріс) түскен табыстарды алу;
• инфляцияға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа да
активтерді қайта бағалаудан кейін капиталдың сомасын уақытында және дәл
анықтау;
• резервтік капиталдың уақытында және дұрыс құрылуы мен оны дұрыс қолдану;
• алдыңғы есеп беру жылы мен есеп беру жылында пайда болған бөлінбеген
кіріс (жабылмаған залал) сомаларын дұрыс анықтау және көрсету.
Меншікті капитал есебіне Халықаралық қаржылық есеп стандартының
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарына сәйкес V бөлім арналған.
Капитал және резервтер бөлімінің шоттары капитал мен резервтерді есепке
алуға арналған. Капитал- бұл ұйымның активтерінде оның барлық
міндеттемелерін шегергеннен кейін қалған үлес.
Аталған бөлім мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:
5000 Шығарылған капитал
5100 Эмиссиялық кіріс
5200 Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар
5300 Резервтер
5400 Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)
5000 Шығарылған капитал кіші бөлімі шығарылған капиталды есепке алуға
арналған және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5010- Жарияланған капитал -мұнда акционерлік қоғамның төленген
эмиссияланған қарапайым, артықшылықты акцияларының жиынтық атаулы құны,
сондай-ақ серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар мен жарналар көрініс
табады;
5020- Төленбеген капитал - онда ұйымдардың жарғылық капиталына
эмиссияланған акцияларды төлеу, салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу
жөніндегі операциялар, сондай-ақ ұйымдардың жарғылық капиталына
эмиссияланған акцияларды төлеу жөніндегі жеке тұлғалар мен ұйымдардың
берешегі және салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу жөніндегі
құрылтайшылардың берешегі көрсетіледі.
5100 Эмиссиялық кіріс кіші бөлімі шоттардың мынадай тобын қамтиды:
5110 - Эмиссиялық кіріс - онда шығарылған акциялар бойынша эмиссиялық
кіріс есепке алынады.
5200 Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар кіші бөлімі сатып алынған
меншікті үлес құралдарын есепке алуға арналған және шоттардың мынадай тобын
қамтиды:
5210- Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар - онда өздерінің
меншікті үлес құралдарын сатып алу кезінде ұйым келтірген шығындар
ескеріледі.
5300 Резервтер кіші бөлімі резервтерді есепке алуға арналған, ол қаржылық
есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай
құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында
көрсетіледі және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5310- Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал - онда
Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес
белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;
5320- Қайта бағалауға раналған резерв - онда қаржылық активтерді, негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар
көрсетіледі;
5330- Шетелдік валютаны қайта есептеуге арналған резерв - онда монетарлық
бап бойынша туындайтын бағамдық айырмалар көрсетіледі, ол барлық жағынан
шетелдік ұйымға ұйымның таза инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті
капитал ретінде ұйымның қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың
шығарылуына дейін, одан кейін олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;
5340- Басқа да резервтер - онда алдындағы топтарда көрсетілмеген басқа да
резервтер көрсетіледі.
5400 Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал) бөлімшесі бөлінбеген кірісті
немесе жабылмаған залалды есепке алу үшін арналған және мынадай шоттардың
топтарын қамтиды:
5410- Есептік жылдың пайдасы (залалы) - онда есептік жылдың пайдасы
немесе залалы көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі қаржылық
нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;
5420- Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (залалды) түзету - онда
есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (залалды) түзету жөніндегі
операциялар көрсетіледі;
5430- Өткен жылдардағы пайда (залал) - онда өткен жылдардағы пайда.
а) Төленбеген капиталдың есебі
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің
маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдын,
қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5110-ші "Төленбеген капитал" шотын пайдаланады. Бұл шотта занды және жеке
тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына косқан үлестері
бойынша карыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
5110 "Төленбеген капитал" шоты шоттардың Бас жоспарында, "Меншік
капиталы" ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында
болса да, ол езінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ, 5110 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар
болғаны табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді (акцияларды,
облигацияларды, кепілдік парақтарды т.б.), демек сол капиталдарға иелік
құқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына
5110-ші "Төленбеген капитал" шоты дебеттеледі де, 5000-ші "Жарғылық
капитал" бөлімшесінің шоттары — 5010-ші "Жай акциялар", 5020-ші
"Артықшылықты акциялар" (акционерлік коғамдарда) және 5030-ші "Қосқан
үлестер мен жарналар" (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа
түрлеріңде) шоттары кредиттеледі. Жарғылық қорға салымдардың салынуының
жүзеге асырылуына қарай 5110 -ші "Төленбеген капитал" шоты кредиттеліп
отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:
-материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
— 2730 шоттары;
- жерді, негізгі кұралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін
жарғылық қорға жарна ретінде телеу кезінде — 2410 шоттары;
- материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
1310, 1320, 1330 шоттары;
- ақшалай қаражаттарды жарғылық корға жарна ретінде аударған кезінде —
1010,1010, 1030, 1040 шоттары дебеттеледі.
Егер де 5110 шотының дебеттік калдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің
жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
5110-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар,
құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.
ә) Қайтарылып алынған капиталдың есебі
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам акционерлердің
жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ ең төменгі деңгейден
кем болмауы керек), не жалпы акцияның шығарылуы келемін қысқарту жөнінде
шешім кабылдауына құқылы. АҚ заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша,
алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар, АҚ-ның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін
орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын толтыруды
талап етуге құқылы. Егер мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала
қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүдделі
адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.
Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері мен жұмысшыларына
олардың мүдделігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады. Сондықтан өз
акцияларын нарықтық айналымға шығарады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 5210-ші шоты арналған,
ол 5010 және 5020 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
5210 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып
алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде: 5210 шоты
дебеттеледі де және 1040,1030,1010, 1060 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да, номиналдық құннан
жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:
1. Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық (атаулы) құнға тең
болған жағдайда: 5210 шоты дебеттеледі де, және 1040, 1030, 1010 шоттары
кредиттеледі.
2. Сатып алынған акцияның құны номиналдық күннан төмен болған жағдайда:
- сатып алу кұнына:
5210 шоты дебеттеледі де және 1040,,1030 , 1010 шоттары кредитгеледі;
- сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған
жағдайда:
5210 шоты дебеттеледі де және 5510 "Есептік жылдағы таратылмаған табыс"
шоты кредиттеледі (яғни ақша қаражатгары жеткіліксіз болған жағдайда оларға
қосымша қаражаттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz