Кәсіпорынның тиімді қызмет етуін қамтамсыз етудегі ақшалай қаражаттарының есебі және талдауы
КІРІСПЕ 7
1.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Ақша қаражаттарының мәні, түрлері, есепке алу тәртібі 10
1.2 Есеп айырысу түрлерінің есебі және есеп айырысу формасы 12
1.3 Ақша қаражаттарын талдау жүргізу әдістері мен тәсілдері 21
1.4 Ақша қаражаттарының аудиттік тексерудегі негізгі процедуралары 23
2.«ДАНК» ЖШС.нің ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТЫН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПКЕ АЛУ
2.1 «Данк» ЖШС.нің қаржылық жағдайының техника . экономикалық көрсеткіштері
26
2.2 Ақша қаражаттарының ағымдық есебінің жүзеге асырылуы 31
2.3 Ақша қаражаттарына түгендеу жүргізу тәртібі 36
2.4 Ақша қаражаттарын тиімді қызмет етуін талдау
40
3.«ДАНК» ЖШС.гі АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІН, АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 IAS 7 ҚЕХС есепте қолдану 47
3.2 Ақша қаражаттарын бақылауының тиімділігін арттыруда
аудиторлық қызметті дамыту
51
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
ҚОСЫМШАЛАР
61
1.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Ақша қаражаттарының мәні, түрлері, есепке алу тәртібі 10
1.2 Есеп айырысу түрлерінің есебі және есеп айырысу формасы 12
1.3 Ақша қаражаттарын талдау жүргізу әдістері мен тәсілдері 21
1.4 Ақша қаражаттарының аудиттік тексерудегі негізгі процедуралары 23
2.«ДАНК» ЖШС.нің ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТЫН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПКЕ АЛУ
2.1 «Данк» ЖШС.нің қаржылық жағдайының техника . экономикалық көрсеткіштері
26
2.2 Ақша қаражаттарының ағымдық есебінің жүзеге асырылуы 31
2.3 Ақша қаражаттарына түгендеу жүргізу тәртібі 36
2.4 Ақша қаражаттарын тиімді қызмет етуін талдау
40
3.«ДАНК» ЖШС.гі АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІН, АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 IAS 7 ҚЕХС есепте қолдану 47
3.2 Ақша қаражаттарын бақылауының тиімділігін арттыруда
аудиторлық қызметті дамыту
51
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
ҚОСЫМШАЛАР
61
Қазақстан нарық экономикасының демократиялық даму ақиқаттарының тар жол, тайғақ кешуімен тайсалмай өтіп, алған бағытынан таймай алға басты. Жаңа экономикалық жүйенің, демографиялық құқылық мемлекеттің іргетасын нық қалап, осы заманға қоғамдық институттарды нығайтып, өмірдің сапасы мен ұстындарын да өзгертті.
Қарқынды өсуіміз, мемлекетіміздің күш – қуаты мен қаражатының бар болғандығынан, табысты, елдің Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы кезекті Халыққа Жолдауында: «Бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы нарықтарға шығып, сенімді орнығуға міндеттіміз»- деген болатын.
Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есептің нарықтық қатынастарда ерекше мәні бар. Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың жетілдіру бағыттарының бірі оның Есеп және есеп берудің халықаралық стандарттарға қарай бағыт алуы болып табылады.
Есептің халықаралық стандартын енгізу есептің, бақылаудың сапасы мен тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, кәсіпорындар есептің неғұрлым негізделген жүйелерін, оның ерекшеліктерін, өзіндік ерекшелігін, өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастырудағы техникасы мен технологиясын көрсету арқылы пайдалануына белгілі бір дербестік береді.
Қарқынды өсуіміз, мемлекетіміздің күш – қуаты мен қаражатының бар болғандығынан, табысты, елдің Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы кезекті Халыққа Жолдауында: «Бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы нарықтарға шығып, сенімді орнығуға міндеттіміз»- деген болатын.
Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есептің нарықтық қатынастарда ерекше мәні бар. Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың жетілдіру бағыттарының бірі оның Есеп және есеп берудің халықаралық стандарттарға қарай бағыт алуы болып табылады.
Есептің халықаралық стандартын енгізу есептің, бақылаудың сапасы мен тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, кәсіпорындар есептің неғұрлым негізделген жүйелерін, оның ерекшеліктерін, өзіндік ерекшелігін, өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастырудағы техникасы мен технологиясын көрсету арқылы пайдалануына белгілі бір дербестік береді.
1. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. «Қазақстан халқына Президенттің жолдауы». Алматы : Раритет 2002
2. Қазақстан Республикасының заңы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілік» 28.02.07 № 234 - ///
3 Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам құрылымы» туралы заң 28.02.07 № 234 - ///
4. Қазақстан Республикасының «Салық және салық салу» туралы заңы 2007ж
5. Типтік шоттар жоспары, 2007 жыл
6 Адамс Р. «Аудит негізі» 1995 жыл
7.Әбдіқалықов Т.Ә. Шағын кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқу құралы — Алматы КазМБА, 2004
8.Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит, Алматы 2006ж.
9. Белобжецкий М.И. «Бухгалтерлік есеп және ішкі аудит» М.:Бухгалтерлік есеп 1998 жыл
10. Баканов М.И., Шереметов А.Д. «Экономика анализ теориясы» М.:Қаржы және статистика 1996 жыл
11. Данилевский Ю.А. «Қаржылық бқылау және аудит» М.:Бухгалтерлік есеп 1997 жыл
12. Ковалев В.В «Қаржылық есеп» 1998 жыл
13. Козлова Е.Т., Парашутин Н.В. «Бухгалтерлік есеп» М.:қаржы және статистика 1998 жыл
14. Қаржылық менеджменті. Мерзілімді басылым 1 қаңтар 2008 жыл
15. Рапопорт М.М. «Есеп және аудит» М.:Бухгалтерлік есеп 1994 жыл
16. Сейдахметов М.Ф. «Бухгалтерлік есеп» Алматы: Қаржы-қаражат 2000 жыл
17. Сейдахметов Ф.С. Қазіргі бухгалтер есебі. «Экономика» Алматы, 2000 жыл
18. Терехов А.А. «Ішкі және сыртқы есеп» М.:Бухгалтерлік есеп 1999 жыл
19. Шеремет А.Д. «Экономикалық есеп негіздері» М.:ЮНИТИ 2001 жыл
20. Энтони Р. «Бухгалтерлік есеп» М.:СП «Триада НТТ»
21.Бәйдаулетов М., Бәйдаулетов С.М. Аудит. Алматы «Қазақ университеті» 2004
22. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. Алматы, 2005
23. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп. Алматы, 2007
24. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Пер. с англ./под ред. А.Табалиной/ - М.: ЮНИТИ 1994
25.Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы «Каржы –каражат», 1998
26.Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. Алматы: Экономика, 1998
27.Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы: экономика, 2000
2. Қазақстан Республикасының заңы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілік» 28.02.07 № 234 - ///
3 Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам құрылымы» туралы заң 28.02.07 № 234 - ///
4. Қазақстан Республикасының «Салық және салық салу» туралы заңы 2007ж
5. Типтік шоттар жоспары, 2007 жыл
6 Адамс Р. «Аудит негізі» 1995 жыл
7.Әбдіқалықов Т.Ә. Шағын кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқу құралы — Алматы КазМБА, 2004
8.Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит, Алматы 2006ж.
9. Белобжецкий М.И. «Бухгалтерлік есеп және ішкі аудит» М.:Бухгалтерлік есеп 1998 жыл
10. Баканов М.И., Шереметов А.Д. «Экономика анализ теориясы» М.:Қаржы және статистика 1996 жыл
11. Данилевский Ю.А. «Қаржылық бқылау және аудит» М.:Бухгалтерлік есеп 1997 жыл
12. Ковалев В.В «Қаржылық есеп» 1998 жыл
13. Козлова Е.Т., Парашутин Н.В. «Бухгалтерлік есеп» М.:қаржы және статистика 1998 жыл
14. Қаржылық менеджменті. Мерзілімді басылым 1 қаңтар 2008 жыл
15. Рапопорт М.М. «Есеп және аудит» М.:Бухгалтерлік есеп 1994 жыл
16. Сейдахметов М.Ф. «Бухгалтерлік есеп» Алматы: Қаржы-қаражат 2000 жыл
17. Сейдахметов Ф.С. Қазіргі бухгалтер есебі. «Экономика» Алматы, 2000 жыл
18. Терехов А.А. «Ішкі және сыртқы есеп» М.:Бухгалтерлік есеп 1999 жыл
19. Шеремет А.Д. «Экономикалық есеп негіздері» М.:ЮНИТИ 2001 жыл
20. Энтони Р. «Бухгалтерлік есеп» М.:СП «Триада НТТ»
21.Бәйдаулетов М., Бәйдаулетов С.М. Аудит. Алматы «Қазақ университеті» 2004
22. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. Алматы, 2005
23. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп. Алматы, 2007
24. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Пер. с англ./под ред. А.Табалиной/ - М.: ЮНИТИ 1994
25.Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы «Каржы –каражат», 1998
26.Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. Алматы: Экономика, 1998
27.Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами. Алматы: экономика, 2000
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Ақша қаражаттарының мәні, түрлері, есепке алу тәртібі 10
1.2 Есеп айырысу түрлерінің есебі және есеп айырысу формасы 12
1.3 Ақша қаражаттарын талдау жүргізу әдістері мен тәсілдері 21
1.4 Ақша қаражаттарының аудиттік тексерудегі негізгі процедуралары 23
2.ДАНК ЖШС-нің ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АҚША
ҚАРАЖАТЫН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПКЕ АЛУ
Данк ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық 26
көрсеткіштері
2.2 Ақша қаражаттарының ағымдық есебінің жүзеге асырылуы 31
2.3 Ақша қаражаттарына түгендеу жүргізу тәртібі 36
2.4 Ақша қаражаттарын тиімді қызмет етуін талдау
40
3.ДАНК ЖШС-гі АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІН, АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
IAS 7 ҚЕХС есепте қолдану 47
Ақша қаражаттарын бақылауының тиімділігін арттыруда 51
аудиторлық қызметті дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМШАЛАР 61
КІРІСПЕ
Қазақстан нарық экономикасының демократиялық даму ақиқаттарының тар
жол, тайғақ кешуімен тайсалмай өтіп, алған бағытынан таймай алға басты.
Жаңа экономикалық жүйенің, демографиялық құқылық мемлекеттің іргетасын нық
қалап, осы заманға қоғамдық институттарды нығайтып, өмірдің сапасы мен
ұстындарын да өзгертті.
Қарқынды өсуіміз, мемлекетіміздің күш – қуаты мен қаражатының бар
болғандығынан, табысты, елдің Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы кезекті Халыққа
Жолдауында: Бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің
елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы нарықтарға шығып, сенімді
орнығуға міндеттіміз- деген болатын.
Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есептің нарықтық қатынастарда
ерекше мәні бар. Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында
кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың жетілдіру бағыттарының
бірі оның Есеп және есеп берудің халықаралық стандарттарға қарай бағыт алуы
болып табылады.
Есептің халықаралық стандартын енгізу есептің, бақылаудың сапасы мен
тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, кәсіпорындар есептің
неғұрлым негізделген жүйелерін, оның ерекшеліктерін, өзіндік ерекшелігін,
өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастырудағы техникасы мен
технологиясын көрсету арқылы пайдалануына белгілі бір дербестік береді.
Есептің мәліметтері шаруашылық субъектілері мен басқа да
бөлімшелерінің жұмысын оперативті басқарып, мемлекеттік қаржылық есеп
құруға, ағымды жоспарларға болжам жасап, сонымен бірге еліміздің
экономикасының даму заңдылықтарын зерттеуге қолданылады.
Қазіргі кезде экономиканың нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты
кәсіпорынның өз бетінше қызмет етуі, оның экономикалық және құқықтық
жауапкершіліктері өскен. Қаржылық тұрақтылық мәні өскен. Осының барлығы
олардың қаржылық жағдайын талдаудың, қаражатты қолдану рөлінің зор
екендігін көрсетеді.
Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды
ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында
икемді салық және бюджет саясатын пайдалану керек. Өткен жылдың өзінде
жалпы қазақстандық жобамыздың тұжырымдап, оны іске асыруға қолға алғанбыз.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету
үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай –ақ оның орындалуына
қатаң бақылау қажет болады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік
есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің
мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Елімізде жүргізіліп отырған
бухгалтерлік есеп толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай
орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген
бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп
отырумен қатар кәсіпорынның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту
жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сондықтан да кез келген елде бухгалтер
мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық
жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктер
орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары
арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін
коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы
Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің
қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт
береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға.
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік
мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және
коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық
бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде
ұсақ төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызмет тұрғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мұның
өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайына оның қызметі түрлерінің ықпалын
бағалауға мүмкіндік береді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып
көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай
түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не
жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға
ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне,
сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын
кірістерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.
Берілген диплом жұмысының мақсаты – кәсіпорынның тиімді қызмет етуін
қамтамасыз етудегі ақша қаражатының есебі мен аудиті бойынша алынған
теориялық білім мен тәжірибені кеңейту, бекіту, жүйелендіру; алынған
білімді ғылыми және тәжірибелік жағдайда бухгалтерлік есеп, аудит пен
шаруашылық қызметін экономикалық талдау техникасы мен әдістемелерін
ұйымдастыру шеңберінде қолдану болып табылады.
1.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗІ
1.1. Ақша қаражаттарының мәні, түрлері, есепке алу тәртібі
Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер
жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп
айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты
ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген
нормативтік құжаттармен белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып
кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы
басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық
валюта жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен
мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін
атқарады.
Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметті
несиелендірудің бүкіл жүйесінің тиімділігінарттыру, күрделі қаржыны
қаржыландыру мен несиелендіру, сондай-ақ қажетті есеп айырысуларды жүргізу
төмендегі мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран Әлем банкі -
өндірісте, құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық
қамтамасыз ету саласында, сыртқы экономикалық қызметте;
Қазагроөнеркәсіпбанкі – агроөнеркәсіп кешенінде; Казкредсобанк – тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылықта, тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың
басқа да салаларында; Халықтық банк – елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді; Бюджеттік банк – бюджеттегі мекемелерге қызмет
көрсетеді; Қазақстан Эксимбанкі – экспорт-импорт операцияларын несиелеуді,
сондай-ақ Үкімет белгілейтін елдің экономикалық даму басымдықтарына сәйкес
тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады;
Медетші банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісті көтеруі (қайта құруы)
үшін мемлекет қаржы бөлетін субъектілерді несиелендіреді. Бұған қоса
республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар
елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерге қызмет көрсетеді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
танктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық
орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды
жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар
айналымы Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі.
Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді
және оған бағыт береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге
олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық
қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық
бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен
өкілдіктері (дүкендері, қоймалары және т.с.с.) бар заңды тұлғаларға
табысты нақты ақша түріндегі несие төлем тапсымалары бойынша есептеу үшін
есеп айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.
Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген (іске қосу
кешені, кезек, кезең және т.с.с), салынып жатқан кәсіпорынға арнап ашылуы
мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын
пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы
қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы
экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект
үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек (аванс) кітапшаларының
шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау
үшін және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.
Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізінде
мынадай принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қаражаттарын банкте
сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдете, қолма-қол
ақшаны пайдаланбай жүргізіледі; аудару арқылы есеп айырысулар жүргізуге
негіз болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен
Халықтық банк мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік
емес айналымда айналыстың тек жалпымемлекеттік кредит құралдары (чектер,
вексельдер, банк билеттері және басқалар) ғана айнала алады. Есеп
айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық
өнімнің қозғалсына, есеп айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара
ынталандыру мен бақылауға, олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге
жәрдемдесу.
1.2 Есеп айырысу түрлерінің есебі және есеп айырысу формасы
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы
шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің
шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа
да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі
бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты
есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және
қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол беріледі.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
сібъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен
және темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының арасындағы
шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен
міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектінің
қызмет көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы
тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-
фактураларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды
тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10
күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары
төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.
Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді
өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жоспарлы төлемдер
тәртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапсырмаларымен есеп
айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер
транзиттік жөнелтуде қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім
беруші мен сатып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-
кезеңімен жүргізілуі мүмкін. Ірілендірілген төлем мерзімін есепті кезеңнін
келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспарлы төлем сомасын
тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу)
немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене отырып, алдағы айға (тоқсанға)
белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда
өнім берілуі сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау
ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер
сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырып есептелуі
мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.
Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен
кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап,
келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті. Бұл ретте
пайда болған айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу
кезінде есепке алынуы мүмкін.
Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының
шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру
мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда
болған кезде жоспарлы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған
берешекті есепке ала отырып аударады.
Үздіксіз өндіріс циклі бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық
төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы
жүргізіледі.
Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылғанмерзімдер
мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді,
мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық
төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни, тауарлар
үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілер кезіндегі ішінара
төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шаттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей
жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына;
жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл
шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат
аударуды байланыс кәсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.
Өз шоттарынан байланыс кәсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде
аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін,
сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің
аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса
беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс
кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық
аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен
аударымдарды төлейді.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.Төлем талап тапсырмасы төлем
жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу
құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған
жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып
алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы бланкке
жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді.
Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттері толық толтырылған тексеріп, талап-
тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға
қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алған соң, оны тіркейді,
барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны
төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем
жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың
қолын қойғызумен және мәр басумен рәсімдер, оны қызмет көрсетуші банкке
өткізеді, олардың:
Біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз
болады және операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
Екіншісі – жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;Үшіншісі- тиеу
құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдауына болатындығын растайтын
қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2
картотекаға орналастыруға құқылы.
Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас
тарту туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде
хабарлайды. Талап-тапсырмаға құжаттарымен қоса оған берілген тиеу
құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей
жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.
Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.Көлік ұйымдарының тапсырыс
берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны
үшін, сондай-ақ көліктік-экпедициялық қызмет көрсетулері үшін
орталықтындырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік
қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті
шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу
тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде
банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті
анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-
шартымен айқындалады.
Өзара талаптар мен міндттемелерді есепке алу.Өзара талаптар мен
міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие
берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттмелері тең сомада
өтелетін және осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ған
төлем жасалатын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды
есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтініші бойынша
нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құндылықтар және
негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.
Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.
Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы
жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердің
сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп
айырысуларға екі субъект арасындағы қарама-қарсы талаптардың есепке алынды
және өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есепке
алу жатады.
Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладағы, не қаладан тысқары
жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі
субъектілер арасындағы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан
жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндетті түрде келісуі керек.
Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталғаннан
кейнгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы талаптардың шоты бойынша есепті
мерзімге сальдо шығарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып
оны екінші тарапқа хабарлауға міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең
аяқталғаннан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны
көп болған кезде, тараптардың келісімінде төлем құжатын жазып беру мерзімін
үш күнге дейін ұзарту көзделеді.
Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардың бір күндік босату (қызмет
көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді. Егер есеп айырысудан
сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуына жатқызады.
Сальдо бойынша есеп айырысулар туралы келісім болғанда тауарлы-көліктік жүк
қағаздар банкіге өткізілмейді.
Вексельдермен есеп айырысу. Вексел – біржақты қатаң орындалатын ақша
міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандағы құжат.
Жай және аударма вексельдер болады.
Жай вексель (соло) – талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде
келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы
вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға
(трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы
бойынша келешекте белгілі бір уақытқа , не ұсынған кезде вексельде
көрсетілген ақшаны туралы ешбір шартсыз міндеттемені қамтитын вексель.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде толтырылса
сол тілде вексель деп жазлған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге
ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның (төлеушінің) атауы
– тек аударма вексельде, төлеу мерзімн, төлем жасалатын орынды көрсетуді;
кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын болса, сол тұлғаның
атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді, вексельді беретін
тұлғаның (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.
Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру
жөніндегі берешекті рәсімдеу Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы Заңда белгіленген талаптарға сәйкес вексель беру түрінде жүзеге
асырылуы мүмкін.
Кассадағы нақты ақшаның есебі
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектісінің кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы
кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен сақтау сигнализация
құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға әрі
жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны
банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге
тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да
құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады. Субъект өзінің кассасында
қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде
пайдалануы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу
шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне өткізуге тиіс.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.
Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу
Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі
1050 Жинақ шоттардағы ақша қаражаттары бөлімшесінің шоттарында
жүргізіледі. Оларға келесі шоттар кіреді:
1060Өзге де ақша қаражаттары шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша
қаражаттарының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен
өзі келісімге отыратын контрагентінің пайдасына берілген банкінің сөзсіз
орындалуға тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк-
эмитент), жабдықтаушыға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар
аккредитивке көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге
асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашыла алады:
жабылатын (депоненттелген) немесе жабылмаған (кепілдік берілмеген); кері
қайтарылатын, қайтарылмайтын.
Ашылған кезде банк-эмитент төлеушінің өз қаржысын немесе оған берілген
кредитті жабдықтаушының банкісінің қарауына жеке баланстық шотқа аккредитив
жабылған (депонентке салынған) аккредитив болып саналады.
Егер банкілердің арасында корреспондеттік қатынастар орнатылған болса,
онда жабылмаған аккредитив атқарушы банкіде, оған өзіндегі банк-эмитенттің
шотынан жүргізілген аккредитивтің барлық сомасын есептен шығару құқығын
беру арқылы ашыла алады.
Әрбір аккредитивте оның кері қайтарылатын немесе кері қайтарылмайтын
аккредитив екені айқын көрсетілуі қажет. Кері қайтарылатын аккредитив банк-
эмитентпенжабдықтаушымен алдын ала келіспестен өзгертілуі немесе күшінің
жойылуы мүмкін. Кері қайтарылатын аккредитив шарттарына енгізген өзгерістер
жөніндегі барлық бұйрықты төлеуші жабдықтаушыны хабардар ететін жабдықтаушы
банкіне тек қана банк-эмитент арқылы жеткізе алады.
Бірақ жабдықтаушы ұсынған аккредитивтік шарттарға сай келетін және
аккредитивтің өзгергені немесе күшінің жойылғаны жөніндегі мәлімдемені
алғанға дейінгі жабдықтаушы банк қабылдаған құжаттарды атқарушы банк төлеп
беруге міндетті.
Кері қайтарылмайтын аккредитив болып банк-эмитенттің өзі қойған барлық
шарттар орындалған жағдайда аккредитив бойынша төлеуді жүзеге асыруы
жөніндегі қатаң міндеттемесі саналады.
Жабдықтаушының пайдасына ашылған кері қайтарылмайтын аккредитив, оның
келісімінсіз өзгеріле алмайды немесе күшін жоймайды.
Жабдықтаушы, егер де бұл аккредитив шарттарында көзделген болса,
аккредитивті пайдаланудан мезгілінен бұрын бас тарта алады.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналуы мүмкін.
Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі мен күшінде болу мерзімі
жабдықтаушы мен төлеушінің арасындағы келісімде белгіленеді. Сондай-ақ
келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны
пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөніндегі жабдықтаушыны хабардар
ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін жабдықтаушы ұсынған
құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиенгеннен кейін
құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа
қажетті құжаттар мен шарттардың болуы қажет.
Жабдықтаушының банкі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайалануын
бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген
көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық
ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Жабдықтаушының банкі (атқарушы банк) аккредитивті төлеу кезінде
жабдықтаушының аккредитивтің барлық шарттарын сақтағын тексеруге міндетті,
сондай-ақ шоттар тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы жабдықтаушының қолы
мен мөрінің белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетті.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот
тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмірі,
тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының
нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған
күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге
беруге болмайды.
Жабдықтаушы арқылы банкіге шот-тізбесінің үш данасы ұсынылады, олардың
ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-
тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі,
ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және банкінің
белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.
Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа, барлық
жабдықтаушыға түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында
қаралады.
10601 Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары шоты бойынша есеп
айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің
шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы
аудару жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек беруші)
өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.
Чек алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін, көрсетілген қызмет
және Қазақстан Республикасының чектермен есеп айырысу жөніндегі
Ережелерінде көзделген басқа да жағдайларда есептесу үшін қолданылады.
Кәсіпорын чек кітапшасын алу үшін, банкіге белгіленген нысанда
толтырылған кәсіпорын шоты бойынша операциялар жасау үшін құжаттарға қол
қою құқығы берілген тұлғалардың қолдары қойғызылып, мөрінің таңбасы
басылған өтінішінің бір данасын ұсынады.
Өтініште және онымен қоса тіркелген талонда осы чек ктапшасындағы
чектерге төлем жасайтын шоттың нөмірі көрсетіледі. Кәсіпорын Чек кітапшасын
беру жөніндегі өтінішімен қоса Кәсіпорынға ашылған дербес шотқа қаржыны
депоненттеу үшін төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем тапсырмасының төменгі
бөлігіне Есеп айырысу чек кітапшасына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
тауарлары мен қызметтері үшін есептесуге деп жазылып қойылады.
Реестрге кәсіпорын шоты бойынша операциялар орындау үшін құжаттарға
қол қою құқығы берілген тұлғалар, сондай-ақ кәсіпорын басшылары өкілеттік
берген тұлғалар, чғни чектерді төлеуге қабылдаған тұлғалар қол қоя алады.
Белгіленген талаптар сақталмай жазылған, сондай-ақ реквизиттерді
көрсетуде қателіктер жіберіліп, түзетілген чектерді банк жарамсыз деп тауып
төлеуге қабылдамайды. Мұндай чектер реестрдің бірінші данасына қолхат
жазылып, жабдықтаушыға қайтарылады.
Қажет болған жағдайда клиенттің төлем тапсырмасы бойынша соманың бір бөлігі
не болмаса барлық сома оның есеп айырысу шотына немесе басқа шотқа
шығарылуы мүмкін. Бұл кезде чек кітапшасындағы қалдық шығарылатын сомаға
қайта есептеледі және есептен шығарылатын сомаға азайту арқылы жаңа қалдық
шығарылады.
Есеп айырысу ережелерін бұзған немесе төлем жасауға шамасы келмейтін
чек кітапшаларының иелері, банк мекемесінің ұйғарымы бойынша чек
кітапшаларындағы чектерді пайдалану құқығынан айырылуы мүмкін.
Егер банк чек кітапшасының жоғалғаны туралы дер кезінде хабарланбаса
чек кітапшасының тиісті түрде рәсімделген чегіне төлем жасағаны үшін жауап
бермейді.
Қолдан жасалған чектерді пайдаланғаны, өткізгені және жасағаны үшін, сондай-
ақ қолдан жасалған чекті дер кезінде тергеу органдарына жібергені үшін
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңына сәйкес жауапкершілікке
тартылады.
Үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен
мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын
кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің,
демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға
жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі
қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және шоттан күрделі қаржыны
қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражат.
Кәсіпорынның құрамына кіретін филиалдарға, құрылымдық бөлімшелерге
және балансқа бөлінгендерге банкте ағымдағы шотар ашылады. Бұл шоттарда
жасалған операцияларды есепке алу да 10602 шотта жүргізіледі. Жалақы,
шаруашылық, іссапар және басқа да шығындар осы шоттардан төленеді.
Арнайы шоттарға қаражат келіп түскен кезде 10602 шот дебеттеледі және
мына төмендегі шоттар кредиттеледі:
1010 – есеп айырысу шотынан қаражат аударылған кезде;
6230 – Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер.
Арнайы шоттардағы қаражатты жұмсау 10602 шотың кредиті және келесі
шоттардың дебеті бойынша көрсетіледі:
1010 – кассаға түскен еңбекақы және басқа да шығындарды төлеуге
жұмсалған сомаға.
1040 – негізгі қызметі бойынша шыққан шығындарды өтеу үшін есеп
айырысу шотына аударылған сомаға;
3310, 3110, 4210, 4220, 3430 және т.б. – банктердегі арнайы шоттардан
төленетін төлемге сәйкес сомаларға.
Сонымен бірге 10602 шотта Виза Карт, Мастер Карт, Американ
экспресс Карт (әрі қарай карт) кредит карточкаларының көмегімен жүзеге
асырылатын есеп-айырысу да есепке алынады. Халықаралық кредит карточкалары
банктегі шоттарына үнемі валюталық қаражат келіп түсіп тұратын заңды
тұлғаларға беріледі. Картаның көмегімен шет елде барлық сауда және сервис
нүктелерінде шыққан шығынды төлеуге болады; банк мекемелерінен немесе
тәулік бойы банкоматтардан нақты ақша алуға болады.
Тауарды алу кезінде, картаны ұсыну қажет. Төлемнің электронды
терминалының немесе импринтердің (банк карточкаларына қызмет көрсету
процесінде қаттаманы өткізуге арналған машина) көмегімен кассир сатып
алынған затты қаттама-квитанция арқылы тіркейді (қаттама – банк карточкасы
бойынша төлеу фактісін растайтын төлем құжаты). Терминалда екі данасын
немесе принтерде үш данасын пайдаланып тіркейді. Сатып алушының (карта
ұстаушының) қолына қаттаманың екінші данасы беріледі.
Егер карта жоғалған болса бұл жөнінде картаны берген банкке дереу хабарлау
керек. Жоғалған картаға барлық жүйе бойынша шек қойылады.
Карточканың иесі Коммерсант берген қаттаманың көшірмесін сақтауға
міндетті. Мұнда сатып алынған заттың сомасы, дүкеннің атауы мен мекен-жайы,
операцияның күні көрсетіледі.
Карточканың екі түрі шығарылады: қарапайым және алтын. Алтын
карталар оның иесіне шотында уақытша қаражатты болмаған жағдайда шығын
жасау құқығын береді (айрықша сенімге ие болған клиенттерге беріледі).
Елдің ішінде карточканың көмегімен поезға немесе ұшаққа билет
алуғаболады, ал шет елде іссапар шығындарының мейманханаға, мейрамхана
шотына, машинаны жалға алуға тиісті сомаларды төлеуге болады.
Банк әдетте кредит карточкасын пайдаланғаны үшін 100 доллар көлемінде
және Алтын картаны пайдаланғаны үшін 200 доллар көлемінде жыл сайын
делдалдық сыйақы ұстап отырады. Бұдан басқа шетелдік валютамен ақшалай
аванс алғаны үшін 3% көлемінде делдалдық ақша ұсталады.
Алуға немесе картаны толықтыруға ақша аударылған жағдайда 10602 шот
дебеттеледі және1032 шоты кредиттеледі.
Банк көшірмесінің негізінде шығын құжаттары қоса тіркелген карта
шоттары бойынша 10602 шоты кредиттеледі және 7210, 1311, 1330 және т.б.
шоттар дебеттеледі.
Бухгалтерия, карталар шоттарынан төленген қаржылардың мақсатты
қолданылуына бақылау ұйымдастыруға тиісті.
Жол үстіндегі ақша аударымның есебі
Теңгедей және шетелдік валютамен жүзеге асырылатын жолдағы ақша
аударымдарын есепке алу 1020 Жол үстіндегі ақша аударымдары шотында
жүргізіледі.
Бұл шотта кәсіпорынның есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосып қою
үшін, банк кассасына байланыс бөлімшелеріне енгізілген, бірақ есеп беру
айның соңына дейін белгіленген мақсатта есепке қосылмаған ақша қаражаттары
көрсетіледі.
Түскен қаржыны 1020 шот бойынша есепке алу үшін банк, байланыс
бөлімшесі квитанциялары, банк инкасаторына түскен қаржыны өткізуге арналған
жолдама тізімдемелерінің көшірмесі және т.б.негіз болып табылады.
Мысал: жұмы күні 29 шілдеде инкассатор кәсіпорынның кассасынан сомасы
142900 теңге түскен қаржыны қабылдап алды, бұл түсім есеп айырысу шотына
тек дүйсенбі, 1 тамыз күні қосылды.
Өткізілген түсім шілдеде 1010 шоттың кредиті бойынша және 1020 шоттың
дебеті бойынша, тамыз айында 1030 шоттың дебеті бойынша, және 1020 шоттың
кредиті бойынша өткізіледі.
1020 шотында, сондай-ақ бас кәсіпорынның өзінің еншілес
кәсіпорындарына аударған сомалары және керісінше кері қайтару шартымен
өзара қарызға беру немесе орталықтандырылған қорлардың қаржылары, бірақ
есеп беру айында есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосылмаған сомаларын
есепке алады. 1020 шота сондай-ақ бас кәсіпорындардан алынған хабарламалар
және басқа құжаттар бойынша банк төлеуге қабылдаған бірақ есеп-айырысу
шотына қосылмаған сомалар да есепке алынады.
1020 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп-айырысу
шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
1020 шоты бойынша жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп-айырысу
төлем құжаттары бойынша тізімдемелерде немесе машинограммада жүргізіледі.
Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақшалардың банкілердің есеп-айырысу
және басқа да шоттарында дер кезінде есепке алынуына қатаң бақылау
жүргізуге міндетті.
1.3 Ақша қаражаттарын талдау жүргізу әдістері мен тәсілдері
Кәсіпорынның ырғақты қызмет етуі үшін ақша қаражаты қозғалысының
жылдамдығының ерекше маңызы бар. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ойдағыдай
болуының негізгі шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды
қамтамасыз ететін ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, бұндай
аса қажет ақша қаражаты қорының болмауы кәсіпорының қаржылық қиыншылығы бар
екендігін куәландырады. Сонымен қатар ақша қаражатының шамадан тыс көп
болуы, инфляция және ақшаның құнсыздануына байланысты, іс жүзінде кәсіпорын
шығынға ұшырап отырганын білдіреді. Осыған байланысты кәсіпорындағы ақша
қаражатын басқарудың тиімділігін бағалау қажеттігі туындайды.
Есептеу үшін ақша қаражатының шоттары бойыңша (Касса, Есеп шот,
Валюталық шот, Банктегі арнайы шоттар және т.б.) кезеңнің басы мен
соңындағы қалдықтар шамасы туралы ішкі есеп мәліметтері пайдаланылады.
Ақша қаражатының айналымын есептеу үшін талданып отырған кезеңдегі 1031
"Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" шоты бойынша кредит
айналымын пайдалану керек, онда кәсіпорындардың көпшілігі өздершің
контрагенттерімен ақша аударып есеп айырысатынын, ал ақша қаражатын касса
арқылы беруде (мысалы, қызметкерлердің еңбекақысы немесе шаруашылық
шығындарын төлеу) оны алдын ала банктен алу болжанады.
Инвестицияланған капиталдың айналымдылығы Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің
дамуына салған инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді инвестицияларының айналым
жылдамдығын көрсетеді. Алымында - сатудан түскен табыс (ақша), бөлімінде -
кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:
Дн
Кик=-------------------------
Мұнда: Ди+Ки
Ди - және Ки - сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді инвестициялар.
Бұл коэффициенттің мағынасын сол кезеңдегі істегі капиталдың (барлық
активтерден қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияларды алып
тастағанда), яғни тікелей өндірістік қызметтегі капиталдың айналымдылық
коэффициентімен салыстырған абзал.
Істегі капиталдың айналымдылығы алымында - сатудан түскен табыс
(ақша), бөлімінде - кезеңдегі істегі капиталдың орташа шамасы келтірілген
формула бойынша есептеледі.
Дн
Фк=------------------------
Фк
Мұнда: Фк - істегі капитал.
Бұл коэффициенттің мағынасын талдағанда өндірістік қызметке тікелей
қатысатын капиталдың айналымдылығының баяулағанын немесе жылдамдағанын
көруге болады. Өзінің дамуына салған инвестицияны қоспағанда, активтердің
жалпы айналымдылық көрсеткішімен салыстырғанда бұл коэффициенттің алынған
мағынасы кәсіпорынның сатудан түскен табысына (ақша) тікелей әсер етпейтін
инвестициялардан тазарған.
Перманенттік капиталдың айналым жылдамдығын сатудан түскен табысты
кезеңдегі перманенггік капиталдың орташа шамасына бөлу жолымен алынған
коэффициент анықтайды:
Дн
Кперк=----------------------
Перк
Перк - перманентгік капитал капитал+ұзақ мерзімді міндеттемелер
Бұл коэффициент кәсіпорынның ұзақ мерзімдік пайдалануындағы капиталдың
қаншалықты тез айналатындығын көрсетеді. Оның мәні меншікті капиталдың
айналымдылық көрсеткішіне ұқсас, тек бір айырмашылығы, талдағанда
кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндетте-мелерінің әсерін еске алу керек.
Іскерлік белсенділік индексі айналым капиталдын басқару өрісінде,
кезеңдегі кәсіпорынның негізгі қызметі бойынша кәсіпкерліктің тиімділігін
сипаттайды. Ол талдау процесіндегі істегі капитал айналымдылығы мағынасын
негізгі қызметтің табыстылығына (рентабельділігі) көбейту арқылы
есептеледі:
Дн
И д.а=--------------* ДоS
Фк
Дн
Мұнда: —— - істегі капиталдың айналымдылық
Фк коэффициенті;
ДоS-негізгі қызметінің табыстылығы
Д°- негізгі қызметтен түскен табыс;
Дн- өнімді сатудан түскен табыс.
1.4 Ақша қаражаттарының аудиттік тексерудегі
негізгі процедуралары
Кассадағы ақша қаражаттарының аудиті. Банктегі және басқа да
шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті. Есеп беруге міндетті сомалардың
аудиті. Аудит жүргізілгенде тексерілетін негізгі аудиторлық тұжырымдар.
Бақылау құралдарын тексеру тестер.
Кассадағы ақша қаражатының аудиті яғни касса операцияларына аудиторлық
тексеруді объектісіне қатысты төмендегі реттілікпен жүргізуге болады:
1.Кассаға түгендеу жүргізу және ақша қаражатының сақталу жағдайын тексеру
2.Операцияның құжаттық рәсімделуінің дұрыстығын тексеру
3.Ақшаның толық және өз уақытында кіріске алынуын тексеру
4.Ақшаның шығысқа есептеліп шығарылуын дұрыстығына аудиторлық тексеру
жүргізу
5.Операциялардың бухгалтерлік есеп шотында көрсетілуінің дұрыстығын
тексеру.
Кассадағы ақша қаражатының дұрыстығын тексеру үшін 1011,1012,1032
шоттардың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыстығына назар аудару.
Кассадағы ақша қаражатының операциялары бойынша бухгалтерлік есепте
болуы мүмкін бұрмалаушылықтар:
1.Кассирдің міндеттерін атқарушы тұлға мен толық материалдық жауапкершілік
туралы келісім-шарттың жоқ болуы.
2.Бастапқы касса құжаттарының жоқ болуы
3.Касса құжаттарының белгілі талаптарды бұза отырып рәсімделуі
4.Кассаға түгендеуді формальді түрде жүргізілуі
5.Айналымдар мен қалдықтарды есептеу кезінде арифметикалық қателердің болуы
Есеп айырысу және басқа да банк шоттарындағы ақша –қаражаттарының
аудиті.
Банкте ашылған шоттар бойынша операциялар аудиттің мақсаты- ағымдағы шот
және банкте ашылған басқа да шоттар бойынша операциялардың есебін
ұйымдастырудың дұрыстығын тексеру. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін аудиторға
келесі тексерулер керек:
1.Банкте ағымдағы және валюталық шоттар бойынша операциялардың
орындалуынның заңдылығын;
2.Кәсіпорын банктік шоттарына ақша –қаражатының келіп түсуі және есептен
шығарылуы бойынша операциялардыңнегізділігін
3.Банк операцияларының бухгалтерлік есепте көрсетілуінің дұрыстығын
Есеп айырысу шоттының есебінің аудитінің бағдарламасы:
1.Есеп айырысу шоты қандай банк мекемелерінде ашылғандығын
2.Банк көшірмесінде көрсетілген сомасының , оған тіркелген бастапқы
құжаттардағы сомасына сәйкестігін.
3.Көшірмеге тіркелген бастапқы құжаттарда банк белгілерінің соғылғандығын
(мөр)
4.Банкке нақты өткізілген ақша-қаражатының дұрыс толық есептелгендігін
5.Төлемді табыстауға берілген келісімге байланысты байланыс бөлімдеріарқылы
аударылған ақша-қаражатының негізділігін, содай-ақ аударымды алушының
почтадағы мекен жайы көрсетілген тізбектің дұрыстығын (депоненттегі еңбек
ақы немесе алименттер т.б.)
6.Теңгенің өтімділігіне байланысты операциялардың есепте дұрыс көрсетілуі
7.Банктегі операциялар бойынша бухгалтерлік корреспонденциялардың
дұрыстығын
8. Банк көшірмесінің және оған тіркелген құжаттардың толықтылығын және
дұрыстығын, банк көшірмелерінің толықтылығын, олардың беттерінің және
шоттардағы қалдық сомаларын беру бойынша анықталады.
2. ДАНК ЖШС-нің ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТЫН
ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПКЕ АЛУ
2.1 Данк ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық
көрсеткіштері
Данк ЖШС-гі жеке тау-кен шығару кәсіпорыны болып табылады.
Кәсіпорынның мекен-жайы: Шығыс Қазақстан Облысы, Семей қаласы,
Интернациональная көшесі, №59 үй. Ол заңды тұлға ретінде 1995 жылдың 13
қазанында Қазақстан Республикасының Заң Министрлігінде №6453-1917 ТОО (ИУ)
тіркелген.
Өндіріс саласының айналысатын түрі – құрамында металлы бар рудаларды
өңдеп шығару болып табылады. Компанияның құрамында екі рудник кіреді:
Орталық Мүкір, ол қаладан 30-км жерде орналасқан және Мизек, Семей
қаласынан 300-км алыста орналасқан.
Данк ЖШС-гі өндіріс орындарында табылған металлдарды өңдейді. Металл
қайнатпалары Доре зауытының қазандарында өңделеді. Аталған зауыт та Данк
ЖШС –нің құрамына кіреді.
Барлық аталған технологиялық процесстің нәтижесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 7
1.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Ақша қаражаттарының мәні, түрлері, есепке алу тәртібі 10
1.2 Есеп айырысу түрлерінің есебі және есеп айырысу формасы 12
1.3 Ақша қаражаттарын талдау жүргізу әдістері мен тәсілдері 21
1.4 Ақша қаражаттарының аудиттік тексерудегі негізгі процедуралары 23
2.ДАНК ЖШС-нің ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АҚША
ҚАРАЖАТЫН ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПКЕ АЛУ
Данк ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық 26
көрсеткіштері
2.2 Ақша қаражаттарының ағымдық есебінің жүзеге асырылуы 31
2.3 Ақша қаражаттарына түгендеу жүргізу тәртібі 36
2.4 Ақша қаражаттарын тиімді қызмет етуін талдау
40
3.ДАНК ЖШС-гі АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІН, АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
IAS 7 ҚЕХС есепте қолдану 47
Ақша қаражаттарын бақылауының тиімділігін арттыруда 51
аудиторлық қызметті дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМШАЛАР 61
КІРІСПЕ
Қазақстан нарық экономикасының демократиялық даму ақиқаттарының тар
жол, тайғақ кешуімен тайсалмай өтіп, алған бағытынан таймай алға басты.
Жаңа экономикалық жүйенің, демографиялық құқылық мемлекеттің іргетасын нық
қалап, осы заманға қоғамдық институттарды нығайтып, өмірдің сапасы мен
ұстындарын да өзгертті.
Қарқынды өсуіміз, мемлекетіміздің күш – қуаты мен қаражатының бар
болғандығынан, табысты, елдің Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы кезекті Халыққа
Жолдауында: Бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің
елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы нарықтарға шығып, сенімді
орнығуға міндеттіміз- деген болатын.
Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есептің нарықтық қатынастарда
ерекше мәні бар. Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында
кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың жетілдіру бағыттарының
бірі оның Есеп және есеп берудің халықаралық стандарттарға қарай бағыт алуы
болып табылады.
Есептің халықаралық стандартын енгізу есептің, бақылаудың сапасы мен
тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, кәсіпорындар есептің
неғұрлым негізделген жүйелерін, оның ерекшеліктерін, өзіндік ерекшелігін,
өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастырудағы техникасы мен
технологиясын көрсету арқылы пайдалануына белгілі бір дербестік береді.
Есептің мәліметтері шаруашылық субъектілері мен басқа да
бөлімшелерінің жұмысын оперативті басқарып, мемлекеттік қаржылық есеп
құруға, ағымды жоспарларға болжам жасап, сонымен бірге еліміздің
экономикасының даму заңдылықтарын зерттеуге қолданылады.
Қазіргі кезде экономиканың нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты
кәсіпорынның өз бетінше қызмет етуі, оның экономикалық және құқықтық
жауапкершіліктері өскен. Қаржылық тұрақтылық мәні өскен. Осының барлығы
олардың қаржылық жағдайын талдаудың, қаражатты қолдану рөлінің зор
екендігін көрсетеді.
Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды
ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында
икемді салық және бюджет саясатын пайдалану керек. Өткен жылдың өзінде
жалпы қазақстандық жобамыздың тұжырымдап, оны іске асыруға қолға алғанбыз.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету
үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай –ақ оның орындалуына
қатаң бақылау қажет болады.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік
есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің
мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Елімізде жүргізіліп отырған
бухгалтерлік есеп толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай
орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген
бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп
отырумен қатар кәсіпорынның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту
жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сондықтан да кез келген елде бухгалтер
мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық
жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктер
орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары
арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін
коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы
Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің
қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт
береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға.
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік
мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және
коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық
бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде
ұсақ төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызмет тұрғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мұның
өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайына оның қызметі түрлерінің ықпалын
бағалауға мүмкіндік береді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып
көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай
түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не
жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға
ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне,
сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын
кірістерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.
Берілген диплом жұмысының мақсаты – кәсіпорынның тиімді қызмет етуін
қамтамасыз етудегі ақша қаражатының есебі мен аудиті бойынша алынған
теориялық білім мен тәжірибені кеңейту, бекіту, жүйелендіру; алынған
білімді ғылыми және тәжірибелік жағдайда бухгалтерлік есеп, аудит пен
шаруашылық қызметін экономикалық талдау техникасы мен әдістемелерін
ұйымдастыру шеңберінде қолдану болып табылады.
1.АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗІ
1.1. Ақша қаражаттарының мәні, түрлері, есепке алу тәртібі
Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер
жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп
айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты
ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген
нормативтік құжаттармен белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып
кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы
басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық
валюта жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен
мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін
атқарады.
Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметті
несиелендірудің бүкіл жүйесінің тиімділігінарттыру, күрделі қаржыны
қаржыландыру мен несиелендіру, сондай-ақ қажетті есеп айырысуларды жүргізу
төмендегі мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран Әлем банкі -
өндірісте, құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық
қамтамасыз ету саласында, сыртқы экономикалық қызметте;
Қазагроөнеркәсіпбанкі – агроөнеркәсіп кешенінде; Казкредсобанк – тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылықта, тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың
басқа да салаларында; Халықтық банк – елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді; Бюджеттік банк – бюджеттегі мекемелерге қызмет
көрсетеді; Қазақстан Эксимбанкі – экспорт-импорт операцияларын несиелеуді,
сондай-ақ Үкімет белгілейтін елдің экономикалық даму басымдықтарына сәйкес
тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады;
Медетші банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісті көтеруі (қайта құруы)
үшін мемлекет қаржы бөлетін субъектілерді несиелендіреді. Бұған қоса
республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар
елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерге қызмет көрсетеді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
танктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық
орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды
жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар
айналымы Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі.
Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді
және оған бағыт береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге
олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық
қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық
бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен
өкілдіктері (дүкендері, қоймалары және т.с.с.) бар заңды тұлғаларға
табысты нақты ақша түріндегі несие төлем тапсымалары бойынша есептеу үшін
есеп айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.
Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген (іске қосу
кешені, кезек, кезең және т.с.с), салынып жатқан кәсіпорынға арнап ашылуы
мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын
пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы
қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы
экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект
үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек (аванс) кітапшаларының
шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау
үшін және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.
Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізінде
мынадай принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қаражаттарын банкте
сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдете, қолма-қол
ақшаны пайдаланбай жүргізіледі; аудару арқылы есеп айырысулар жүргізуге
негіз болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен
Халықтық банк мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік
емес айналымда айналыстың тек жалпымемлекеттік кредит құралдары (чектер,
вексельдер, банк билеттері және басқалар) ғана айнала алады. Есеп
айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық
өнімнің қозғалсына, есеп айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара
ынталандыру мен бақылауға, олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге
жәрдемдесу.
1.2 Есеп айырысу түрлерінің есебі және есеп айырысу формасы
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы
шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің
шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа
да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі
бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты
есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және
қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол беріледі.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
сібъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен
және темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының арасындағы
шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен
міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектінің
қызмет көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы
тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-
фактураларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды
тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10
күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары
төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.
Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді
өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жоспарлы төлемдер
тәртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапсырмаларымен есеп
айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер
транзиттік жөнелтуде қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім
беруші мен сатып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-
кезеңімен жүргізілуі мүмкін. Ірілендірілген төлем мерзімін есепті кезеңнін
келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспарлы төлем сомасын
тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу)
немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене отырып, алдағы айға (тоқсанға)
белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда
өнім берілуі сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау
ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер
сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырып есептелуі
мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.
Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен
кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап,
келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті. Бұл ретте
пайда болған айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу
кезінде есепке алынуы мүмкін.
Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының
шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру
мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда
болған кезде жоспарлы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған
берешекті есепке ала отырып аударады.
Үздіксіз өндіріс циклі бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық
төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы
жүргізіледі.
Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылғанмерзімдер
мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді,
мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық
төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни, тауарлар
үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілер кезіндегі ішінара
төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шаттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей
жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына;
жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл
шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат
аударуды байланыс кәсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.
Өз шоттарынан байланыс кәсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде
аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін,
сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің
аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса
беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс
кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық
аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен
аударымдарды төлейді.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.Төлем талап тапсырмасы төлем
жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу
құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған
жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып
алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы бланкке
жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді.
Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттері толық толтырылған тексеріп, талап-
тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға
қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алған соң, оны тіркейді,
барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны
төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем
жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың
қолын қойғызумен және мәр басумен рәсімдер, оны қызмет көрсетуші банкке
өткізеді, олардың:
Біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз
болады және операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
Екіншісі – жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;Үшіншісі- тиеу
құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдауына болатындығын растайтын
қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2
картотекаға орналастыруға құқылы.
Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас
тарту туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде
хабарлайды. Талап-тапсырмаға құжаттарымен қоса оған берілген тиеу
құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей
жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.
Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.Көлік ұйымдарының тапсырыс
берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны
үшін, сондай-ақ көліктік-экпедициялық қызмет көрсетулері үшін
орталықтындырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік
қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті
шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу
тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде
банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті
анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-
шартымен айқындалады.
Өзара талаптар мен міндттемелерді есепке алу.Өзара талаптар мен
міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие
берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттмелері тең сомада
өтелетін және осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ған
төлем жасалатын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды
есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтініші бойынша
нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құндылықтар және
негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.
Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.
Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы
жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердің
сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп
айырысуларға екі субъект арасындағы қарама-қарсы талаптардың есепке алынды
және өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есепке
алу жатады.
Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладағы, не қаладан тысқары
жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі
субъектілер арасындағы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан
жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндетті түрде келісуі керек.
Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталғаннан
кейнгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы талаптардың шоты бойынша есепті
мерзімге сальдо шығарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып
оны екінші тарапқа хабарлауға міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең
аяқталғаннан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны
көп болған кезде, тараптардың келісімінде төлем құжатын жазып беру мерзімін
үш күнге дейін ұзарту көзделеді.
Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардың бір күндік босату (қызмет
көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді. Егер есеп айырысудан
сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуына жатқызады.
Сальдо бойынша есеп айырысулар туралы келісім болғанда тауарлы-көліктік жүк
қағаздар банкіге өткізілмейді.
Вексельдермен есеп айырысу. Вексел – біржақты қатаң орындалатын ақша
міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандағы құжат.
Жай және аударма вексельдер болады.
Жай вексель (соло) – талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде
келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы
вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға
(трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы
бойынша келешекте белгілі бір уақытқа , не ұсынған кезде вексельде
көрсетілген ақшаны туралы ешбір шартсыз міндеттемені қамтитын вексель.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде толтырылса
сол тілде вексель деп жазлған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге
ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның (төлеушінің) атауы
– тек аударма вексельде, төлеу мерзімн, төлем жасалатын орынды көрсетуді;
кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын болса, сол тұлғаның
атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді, вексельді беретін
тұлғаның (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.
Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру
жөніндегі берешекті рәсімдеу Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы Заңда белгіленген талаптарға сәйкес вексель беру түрінде жүзеге
асырылуы мүмкін.
Кассадағы нақты ақшаның есебі
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектісінің кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы
кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен сақтау сигнализация
құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға әрі
жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны
банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге
тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да
құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады. Субъект өзінің кассасында
қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде
пайдалануы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу
шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне өткізуге тиіс.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.
Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу
Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі
1050 Жинақ шоттардағы ақша қаражаттары бөлімшесінің шоттарында
жүргізіледі. Оларға келесі шоттар кіреді:
1060Өзге де ақша қаражаттары шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша
қаражаттарының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен
өзі келісімге отыратын контрагентінің пайдасына берілген банкінің сөзсіз
орындалуға тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк-
эмитент), жабдықтаушыға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар
аккредитивке көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге
асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашыла алады:
жабылатын (депоненттелген) немесе жабылмаған (кепілдік берілмеген); кері
қайтарылатын, қайтарылмайтын.
Ашылған кезде банк-эмитент төлеушінің өз қаржысын немесе оған берілген
кредитті жабдықтаушының банкісінің қарауына жеке баланстық шотқа аккредитив
жабылған (депонентке салынған) аккредитив болып саналады.
Егер банкілердің арасында корреспондеттік қатынастар орнатылған болса,
онда жабылмаған аккредитив атқарушы банкіде, оған өзіндегі банк-эмитенттің
шотынан жүргізілген аккредитивтің барлық сомасын есептен шығару құқығын
беру арқылы ашыла алады.
Әрбір аккредитивте оның кері қайтарылатын немесе кері қайтарылмайтын
аккредитив екені айқын көрсетілуі қажет. Кері қайтарылатын аккредитив банк-
эмитентпенжабдықтаушымен алдын ала келіспестен өзгертілуі немесе күшінің
жойылуы мүмкін. Кері қайтарылатын аккредитив шарттарына енгізген өзгерістер
жөніндегі барлық бұйрықты төлеуші жабдықтаушыны хабардар ететін жабдықтаушы
банкіне тек қана банк-эмитент арқылы жеткізе алады.
Бірақ жабдықтаушы ұсынған аккредитивтік шарттарға сай келетін және
аккредитивтің өзгергені немесе күшінің жойылғаны жөніндегі мәлімдемені
алғанға дейінгі жабдықтаушы банк қабылдаған құжаттарды атқарушы банк төлеп
беруге міндетті.
Кері қайтарылмайтын аккредитив болып банк-эмитенттің өзі қойған барлық
шарттар орындалған жағдайда аккредитив бойынша төлеуді жүзеге асыруы
жөніндегі қатаң міндеттемесі саналады.
Жабдықтаушының пайдасына ашылған кері қайтарылмайтын аккредитив, оның
келісімінсіз өзгеріле алмайды немесе күшін жоймайды.
Жабдықтаушы, егер де бұл аккредитив шарттарында көзделген болса,
аккредитивті пайдаланудан мезгілінен бұрын бас тарта алады.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналуы мүмкін.
Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі мен күшінде болу мерзімі
жабдықтаушы мен төлеушінің арасындағы келісімде белгіленеді. Сондай-ақ
келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны
пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөніндегі жабдықтаушыны хабардар
ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін жабдықтаушы ұсынған
құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиенгеннен кейін
құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа
қажетті құжаттар мен шарттардың болуы қажет.
Жабдықтаушының банкі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайалануын
бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген
көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық
ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Жабдықтаушының банкі (атқарушы банк) аккредитивті төлеу кезінде
жабдықтаушының аккредитивтің барлық шарттарын сақтағын тексеруге міндетті,
сондай-ақ шоттар тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы жабдықтаушының қолы
мен мөрінің белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетті.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот
тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмірі,
тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының
нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған
күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге
беруге болмайды.
Жабдықтаушы арқылы банкіге шот-тізбесінің үш данасы ұсынылады, олардың
ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-
тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі,
ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және банкінің
белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.
Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа, барлық
жабдықтаушыға түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында
қаралады.
10601 Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары шоты бойынша есеп
айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің
шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы
аудару жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек беруші)
өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.
Чек алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін, көрсетілген қызмет
және Қазақстан Республикасының чектермен есеп айырысу жөніндегі
Ережелерінде көзделген басқа да жағдайларда есептесу үшін қолданылады.
Кәсіпорын чек кітапшасын алу үшін, банкіге белгіленген нысанда
толтырылған кәсіпорын шоты бойынша операциялар жасау үшін құжаттарға қол
қою құқығы берілген тұлғалардың қолдары қойғызылып, мөрінің таңбасы
басылған өтінішінің бір данасын ұсынады.
Өтініште және онымен қоса тіркелген талонда осы чек ктапшасындағы
чектерге төлем жасайтын шоттың нөмірі көрсетіледі. Кәсіпорын Чек кітапшасын
беру жөніндегі өтінішімен қоса Кәсіпорынға ашылған дербес шотқа қаржыны
депоненттеу үшін төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем тапсырмасының төменгі
бөлігіне Есеп айырысу чек кітапшасына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
тауарлары мен қызметтері үшін есептесуге деп жазылып қойылады.
Реестрге кәсіпорын шоты бойынша операциялар орындау үшін құжаттарға
қол қою құқығы берілген тұлғалар, сондай-ақ кәсіпорын басшылары өкілеттік
берген тұлғалар, чғни чектерді төлеуге қабылдаған тұлғалар қол қоя алады.
Белгіленген талаптар сақталмай жазылған, сондай-ақ реквизиттерді
көрсетуде қателіктер жіберіліп, түзетілген чектерді банк жарамсыз деп тауып
төлеуге қабылдамайды. Мұндай чектер реестрдің бірінші данасына қолхат
жазылып, жабдықтаушыға қайтарылады.
Қажет болған жағдайда клиенттің төлем тапсырмасы бойынша соманың бір бөлігі
не болмаса барлық сома оның есеп айырысу шотына немесе басқа шотқа
шығарылуы мүмкін. Бұл кезде чек кітапшасындағы қалдық шығарылатын сомаға
қайта есептеледі және есептен шығарылатын сомаға азайту арқылы жаңа қалдық
шығарылады.
Есеп айырысу ережелерін бұзған немесе төлем жасауға шамасы келмейтін
чек кітапшаларының иелері, банк мекемесінің ұйғарымы бойынша чек
кітапшаларындағы чектерді пайдалану құқығынан айырылуы мүмкін.
Егер банк чек кітапшасының жоғалғаны туралы дер кезінде хабарланбаса
чек кітапшасының тиісті түрде рәсімделген чегіне төлем жасағаны үшін жауап
бермейді.
Қолдан жасалған чектерді пайдаланғаны, өткізгені және жасағаны үшін, сондай-
ақ қолдан жасалған чекті дер кезінде тергеу органдарына жібергені үшін
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңына сәйкес жауапкершілікке
тартылады.
Үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен
мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын
кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің,
демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға
жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі
қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және шоттан күрделі қаржыны
қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражат.
Кәсіпорынның құрамына кіретін филиалдарға, құрылымдық бөлімшелерге
және балансқа бөлінгендерге банкте ағымдағы шотар ашылады. Бұл шоттарда
жасалған операцияларды есепке алу да 10602 шотта жүргізіледі. Жалақы,
шаруашылық, іссапар және басқа да шығындар осы шоттардан төленеді.
Арнайы шоттарға қаражат келіп түскен кезде 10602 шот дебеттеледі және
мына төмендегі шоттар кредиттеледі:
1010 – есеп айырысу шотынан қаражат аударылған кезде;
6230 – Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер.
Арнайы шоттардағы қаражатты жұмсау 10602 шотың кредиті және келесі
шоттардың дебеті бойынша көрсетіледі:
1010 – кассаға түскен еңбекақы және басқа да шығындарды төлеуге
жұмсалған сомаға.
1040 – негізгі қызметі бойынша шыққан шығындарды өтеу үшін есеп
айырысу шотына аударылған сомаға;
3310, 3110, 4210, 4220, 3430 және т.б. – банктердегі арнайы шоттардан
төленетін төлемге сәйкес сомаларға.
Сонымен бірге 10602 шотта Виза Карт, Мастер Карт, Американ
экспресс Карт (әрі қарай карт) кредит карточкаларының көмегімен жүзеге
асырылатын есеп-айырысу да есепке алынады. Халықаралық кредит карточкалары
банктегі шоттарына үнемі валюталық қаражат келіп түсіп тұратын заңды
тұлғаларға беріледі. Картаның көмегімен шет елде барлық сауда және сервис
нүктелерінде шыққан шығынды төлеуге болады; банк мекемелерінен немесе
тәулік бойы банкоматтардан нақты ақша алуға болады.
Тауарды алу кезінде, картаны ұсыну қажет. Төлемнің электронды
терминалының немесе импринтердің (банк карточкаларына қызмет көрсету
процесінде қаттаманы өткізуге арналған машина) көмегімен кассир сатып
алынған затты қаттама-квитанция арқылы тіркейді (қаттама – банк карточкасы
бойынша төлеу фактісін растайтын төлем құжаты). Терминалда екі данасын
немесе принтерде үш данасын пайдаланып тіркейді. Сатып алушының (карта
ұстаушының) қолына қаттаманың екінші данасы беріледі.
Егер карта жоғалған болса бұл жөнінде картаны берген банкке дереу хабарлау
керек. Жоғалған картаға барлық жүйе бойынша шек қойылады.
Карточканың иесі Коммерсант берген қаттаманың көшірмесін сақтауға
міндетті. Мұнда сатып алынған заттың сомасы, дүкеннің атауы мен мекен-жайы,
операцияның күні көрсетіледі.
Карточканың екі түрі шығарылады: қарапайым және алтын. Алтын
карталар оның иесіне шотында уақытша қаражатты болмаған жағдайда шығын
жасау құқығын береді (айрықша сенімге ие болған клиенттерге беріледі).
Елдің ішінде карточканың көмегімен поезға немесе ұшаққа билет
алуғаболады, ал шет елде іссапар шығындарының мейманханаға, мейрамхана
шотына, машинаны жалға алуға тиісті сомаларды төлеуге болады.
Банк әдетте кредит карточкасын пайдаланғаны үшін 100 доллар көлемінде
және Алтын картаны пайдаланғаны үшін 200 доллар көлемінде жыл сайын
делдалдық сыйақы ұстап отырады. Бұдан басқа шетелдік валютамен ақшалай
аванс алғаны үшін 3% көлемінде делдалдық ақша ұсталады.
Алуға немесе картаны толықтыруға ақша аударылған жағдайда 10602 шот
дебеттеледі және1032 шоты кредиттеледі.
Банк көшірмесінің негізінде шығын құжаттары қоса тіркелген карта
шоттары бойынша 10602 шоты кредиттеледі және 7210, 1311, 1330 және т.б.
шоттар дебеттеледі.
Бухгалтерия, карталар шоттарынан төленген қаржылардың мақсатты
қолданылуына бақылау ұйымдастыруға тиісті.
Жол үстіндегі ақша аударымның есебі
Теңгедей және шетелдік валютамен жүзеге асырылатын жолдағы ақша
аударымдарын есепке алу 1020 Жол үстіндегі ақша аударымдары шотында
жүргізіледі.
Бұл шотта кәсіпорынның есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосып қою
үшін, банк кассасына байланыс бөлімшелеріне енгізілген, бірақ есеп беру
айның соңына дейін белгіленген мақсатта есепке қосылмаған ақша қаражаттары
көрсетіледі.
Түскен қаржыны 1020 шот бойынша есепке алу үшін банк, байланыс
бөлімшесі квитанциялары, банк инкасаторына түскен қаржыны өткізуге арналған
жолдама тізімдемелерінің көшірмесі және т.б.негіз болып табылады.
Мысал: жұмы күні 29 шілдеде инкассатор кәсіпорынның кассасынан сомасы
142900 теңге түскен қаржыны қабылдап алды, бұл түсім есеп айырысу шотына
тек дүйсенбі, 1 тамыз күні қосылды.
Өткізілген түсім шілдеде 1010 шоттың кредиті бойынша және 1020 шоттың
дебеті бойынша, тамыз айында 1030 шоттың дебеті бойынша, және 1020 шоттың
кредиті бойынша өткізіледі.
1020 шотында, сондай-ақ бас кәсіпорынның өзінің еншілес
кәсіпорындарына аударған сомалары және керісінше кері қайтару шартымен
өзара қарызға беру немесе орталықтандырылған қорлардың қаржылары, бірақ
есеп беру айында есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосылмаған сомаларын
есепке алады. 1020 шота сондай-ақ бас кәсіпорындардан алынған хабарламалар
және басқа құжаттар бойынша банк төлеуге қабылдаған бірақ есеп-айырысу
шотына қосылмаған сомалар да есепке алынады.
1020 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп-айырысу
шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
1020 шоты бойынша жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп-айырысу
төлем құжаттары бойынша тізімдемелерде немесе машинограммада жүргізіледі.
Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақшалардың банкілердің есеп-айырысу
және басқа да шоттарында дер кезінде есепке алынуына қатаң бақылау
жүргізуге міндетті.
1.3 Ақша қаражаттарын талдау жүргізу әдістері мен тәсілдері
Кәсіпорынның ырғақты қызмет етуі үшін ақша қаражаты қозғалысының
жылдамдығының ерекше маңызы бар. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ойдағыдай
болуының негізгі шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды
қамтамасыз ететін ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, бұндай
аса қажет ақша қаражаты қорының болмауы кәсіпорының қаржылық қиыншылығы бар
екендігін куәландырады. Сонымен қатар ақша қаражатының шамадан тыс көп
болуы, инфляция және ақшаның құнсыздануына байланысты, іс жүзінде кәсіпорын
шығынға ұшырап отырганын білдіреді. Осыған байланысты кәсіпорындағы ақша
қаражатын басқарудың тиімділігін бағалау қажеттігі туындайды.
Есептеу үшін ақша қаражатының шоттары бойыңша (Касса, Есеп шот,
Валюталық шот, Банктегі арнайы шоттар және т.б.) кезеңнің басы мен
соңындағы қалдықтар шамасы туралы ішкі есеп мәліметтері пайдаланылады.
Ақша қаражатының айналымын есептеу үшін талданып отырған кезеңдегі 1031
"Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" шоты бойынша кредит
айналымын пайдалану керек, онда кәсіпорындардың көпшілігі өздершің
контрагенттерімен ақша аударып есеп айырысатынын, ал ақша қаражатын касса
арқылы беруде (мысалы, қызметкерлердің еңбекақысы немесе шаруашылық
шығындарын төлеу) оны алдын ала банктен алу болжанады.
Инвестицияланған капиталдың айналымдылығы Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің
дамуына салған инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді инвестицияларының айналым
жылдамдығын көрсетеді. Алымында - сатудан түскен табыс (ақша), бөлімінде -
кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:
Дн
Кик=-------------------------
Мұнда: Ди+Ки
Ди - және Ки - сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді инвестициялар.
Бұл коэффициенттің мағынасын сол кезеңдегі істегі капиталдың (барлық
активтерден қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияларды алып
тастағанда), яғни тікелей өндірістік қызметтегі капиталдың айналымдылық
коэффициентімен салыстырған абзал.
Істегі капиталдың айналымдылығы алымында - сатудан түскен табыс
(ақша), бөлімінде - кезеңдегі істегі капиталдың орташа шамасы келтірілген
формула бойынша есептеледі.
Дн
Фк=------------------------
Фк
Мұнда: Фк - істегі капитал.
Бұл коэффициенттің мағынасын талдағанда өндірістік қызметке тікелей
қатысатын капиталдың айналымдылығының баяулағанын немесе жылдамдағанын
көруге болады. Өзінің дамуына салған инвестицияны қоспағанда, активтердің
жалпы айналымдылық көрсеткішімен салыстырғанда бұл коэффициенттің алынған
мағынасы кәсіпорынның сатудан түскен табысына (ақша) тікелей әсер етпейтін
инвестициялардан тазарған.
Перманенттік капиталдың айналым жылдамдығын сатудан түскен табысты
кезеңдегі перманенггік капиталдың орташа шамасына бөлу жолымен алынған
коэффициент анықтайды:
Дн
Кперк=----------------------
Перк
Перк - перманентгік капитал капитал+ұзақ мерзімді міндеттемелер
Бұл коэффициент кәсіпорынның ұзақ мерзімдік пайдалануындағы капиталдың
қаншалықты тез айналатындығын көрсетеді. Оның мәні меншікті капиталдың
айналымдылық көрсеткішіне ұқсас, тек бір айырмашылығы, талдағанда
кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндетте-мелерінің әсерін еске алу керек.
Іскерлік белсенділік индексі айналым капиталдын басқару өрісінде,
кезеңдегі кәсіпорынның негізгі қызметі бойынша кәсіпкерліктің тиімділігін
сипаттайды. Ол талдау процесіндегі істегі капитал айналымдылығы мағынасын
негізгі қызметтің табыстылығына (рентабельділігі) көбейту арқылы
есептеледі:
Дн
И д.а=--------------* ДоS
Фк
Дн
Мұнда: —— - істегі капиталдың айналымдылық
Фк коэффициенті;
ДоS-негізгі қызметінің табыстылығы
Д°- негізгі қызметтен түскен табыс;
Дн- өнімді сатудан түскен табыс.
1.4 Ақша қаражаттарының аудиттік тексерудегі
негізгі процедуралары
Кассадағы ақша қаражаттарының аудиті. Банктегі және басқа да
шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті. Есеп беруге міндетті сомалардың
аудиті. Аудит жүргізілгенде тексерілетін негізгі аудиторлық тұжырымдар.
Бақылау құралдарын тексеру тестер.
Кассадағы ақша қаражатының аудиті яғни касса операцияларына аудиторлық
тексеруді объектісіне қатысты төмендегі реттілікпен жүргізуге болады:
1.Кассаға түгендеу жүргізу және ақша қаражатының сақталу жағдайын тексеру
2.Операцияның құжаттық рәсімделуінің дұрыстығын тексеру
3.Ақшаның толық және өз уақытында кіріске алынуын тексеру
4.Ақшаның шығысқа есептеліп шығарылуын дұрыстығына аудиторлық тексеру
жүргізу
5.Операциялардың бухгалтерлік есеп шотында көрсетілуінің дұрыстығын
тексеру.
Кассадағы ақша қаражатының дұрыстығын тексеру үшін 1011,1012,1032
шоттардың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыстығына назар аудару.
Кассадағы ақша қаражатының операциялары бойынша бухгалтерлік есепте
болуы мүмкін бұрмалаушылықтар:
1.Кассирдің міндеттерін атқарушы тұлға мен толық материалдық жауапкершілік
туралы келісім-шарттың жоқ болуы.
2.Бастапқы касса құжаттарының жоқ болуы
3.Касса құжаттарының белгілі талаптарды бұза отырып рәсімделуі
4.Кассаға түгендеуді формальді түрде жүргізілуі
5.Айналымдар мен қалдықтарды есептеу кезінде арифметикалық қателердің болуы
Есеп айырысу және басқа да банк шоттарындағы ақша –қаражаттарының
аудиті.
Банкте ашылған шоттар бойынша операциялар аудиттің мақсаты- ағымдағы шот
және банкте ашылған басқа да шоттар бойынша операциялардың есебін
ұйымдастырудың дұрыстығын тексеру. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін аудиторға
келесі тексерулер керек:
1.Банкте ағымдағы және валюталық шоттар бойынша операциялардың
орындалуынның заңдылығын;
2.Кәсіпорын банктік шоттарына ақша –қаражатының келіп түсуі және есептен
шығарылуы бойынша операциялардыңнегізділігін
3.Банк операцияларының бухгалтерлік есепте көрсетілуінің дұрыстығын
Есеп айырысу шоттының есебінің аудитінің бағдарламасы:
1.Есеп айырысу шоты қандай банк мекемелерінде ашылғандығын
2.Банк көшірмесінде көрсетілген сомасының , оған тіркелген бастапқы
құжаттардағы сомасына сәйкестігін.
3.Көшірмеге тіркелген бастапқы құжаттарда банк белгілерінің соғылғандығын
(мөр)
4.Банкке нақты өткізілген ақша-қаражатының дұрыс толық есептелгендігін
5.Төлемді табыстауға берілген келісімге байланысты байланыс бөлімдеріарқылы
аударылған ақша-қаражатының негізділігін, содай-ақ аударымды алушының
почтадағы мекен жайы көрсетілген тізбектің дұрыстығын (депоненттегі еңбек
ақы немесе алименттер т.б.)
6.Теңгенің өтімділігіне байланысты операциялардың есепте дұрыс көрсетілуі
7.Банктегі операциялар бойынша бухгалтерлік корреспонденциялардың
дұрыстығын
8. Банк көшірмесінің және оған тіркелген құжаттардың толықтылығын және
дұрыстығын, банк көшірмелерінің толықтылығын, олардың беттерінің және
шоттардағы қалдық сомаларын беру бойынша анықталады.
2. ДАНК ЖШС-нің ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТЫН
ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЕСЕПКЕ АЛУ
2.1 Данк ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық
көрсеткіштері
Данк ЖШС-гі жеке тау-кен шығару кәсіпорыны болып табылады.
Кәсіпорынның мекен-жайы: Шығыс Қазақстан Облысы, Семей қаласы,
Интернациональная көшесі, №59 үй. Ол заңды тұлға ретінде 1995 жылдың 13
қазанында Қазақстан Республикасының Заң Министрлігінде №6453-1917 ТОО (ИУ)
тіркелген.
Өндіріс саласының айналысатын түрі – құрамында металлы бар рудаларды
өңдеп шығару болып табылады. Компанияның құрамында екі рудник кіреді:
Орталық Мүкір, ол қаладан 30-км жерде орналасқан және Мизек, Семей
қаласынан 300-км алыста орналасқан.
Данк ЖШС-гі өндіріс орындарында табылған металлдарды өңдейді. Металл
қайнатпалары Доре зауытының қазандарында өңделеді. Аталған зауыт та Данк
ЖШС –нің құрамына кіреді.
Барлық аталған технологиялық процесстің нәтижесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz