Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың орны мен ролі
1.Тарау. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі. 2
1.1. Халықаралық ұйым түсінігінің тарихи қалыптасуы. 4
1.2. Қазіргі таңда қалыптасқан халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесінің мазмұны. 11
2.Тарау. Қалыптасқан халықаралық құқықтық тәжірибеге сәйкес халықаралық ұйымдардың халықаралық құқыққа тигізетін әсері. 21
2.1. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастыруға бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін реттеу. 22
2.2. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру қызметінің даму бағыттары. 37
3.тарау. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың орны мен рөлі мәселесінің даулы жақтары мен проблемалары. 48
3.1. Мемлекет, халықаралық құқықтың негізгі субъектісі ретінде, халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру процесіне халықаралық ұйым арқылы қатысу. 49
3.2. Халықаралық ұйымдармен қалыптастырылған халықаралық құқық нормаларының міндетті күші. 57
1.1. Халықаралық ұйым түсінігінің тарихи қалыптасуы. 4
1.2. Қазіргі таңда қалыптасқан халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесінің мазмұны. 11
2.Тарау. Қалыптасқан халықаралық құқықтық тәжірибеге сәйкес халықаралық ұйымдардың халықаралық құқыққа тигізетін әсері. 21
2.1. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастыруға бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін реттеу. 22
2.2. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру қызметінің даму бағыттары. 37
3.тарау. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың орны мен рөлі мәселесінің даулы жақтары мен проблемалары. 48
3.1. Мемлекет, халықаралық құқықтың негізгі субъектісі ретінде, халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру процесіне халықаралық ұйым арқылы қатысу. 49
3.2. Халықаралық ұйымдармен қалыптастырылған халықаралық құқық нормаларының міндетті күші. 57
Халықаралық құқық теориясында келесі термин қалыптасқан – Жалпы халықаралық ұйым. Осы терминді алғаш рет 1945 жылы қолданған батыс ғалымы Поттер А. Кейін осы пікір басқа да халықаралық құқық мамандары тарабынан кең қолдау тапқан еді. Мәселен, Оппенгейм, өзінің халықаралық құқық курсында, жалпы халықаралық ұйым идеясын соңғы 300 жылдар ішіндегі заң және саяси ілімдер аясында ұлы жетістік деп көрсетеді. Осы түсініктің негізгі мазмұнына тоқталатын болсақ – “халықаралық құқықтың басты субъектілері болып табылатын бөлек мемлекеттерімен жүзеге асырылатын, саяси қоғамды құра отырып жалпыға ортақ қорытынды мақсаттарына жету үшін құрылған, мүмкіндігінше универсалды сипатына ие мемлекеттердің бірлестігі.”
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың орны
мен ролі”
МАЗМҰНЫ
1-Тарау. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі. 2
1.1. Халықаралық ұйым түсінігінің тарихи қалыптасуы. 4
1.2. Қазіргі таңда қалыптасқан халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық
ұйымдардың құқықтық мәртебесінің мазмұны. 11
2-Тарау. Қалыптасқан халықаралық құқықтық тәжірибеге сәйкес халықаралық
ұйымдардың халықаралық құқыққа тигізетін әсері. 21
2.1. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастыруға бағытталған халықаралық
ұйымдардың қызметін реттеу. 22
2.2. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру
қызметінің даму бағыттары. 37
3-тарау. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық
ұйымдардың орны мен рөлі мәселесінің даулы жақтары мен проблемалары. 48
3.1. Мемлекет, халықаралық құқықтың негізгі субъектісі ретінде,
халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру процесіне халықаралық ұйым
арқылы қатысу. 49
3.2. Халықаралық ұйымдармен қалыптастырылған халықаралық құқық
нормаларының міндетті күші. 57
1-Тарау. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі.
Халықаралық құқық теориясында келесі термин қалыптасқан – Жалпы
халықаралық ұйым. Осы терминді алғаш рет 1945 жылы қолданған батыс ғалымы
Поттер А. Кейін осы пікір басқа да халықаралық құқық мамандары тарабынан
кең қолдау тапқан еді. Мәселен, Оппенгейм, өзінің халықаралық құқық
курсында, жалпы халықаралық ұйым идеясын соңғы 300 жылдар ішіндегі заң және
саяси ілімдер аясында ұлы жетістік деп көрсетеді. Осы түсініктің негізгі
мазмұнына тоқталатын болсақ – “халықаралық құқықтың басты субъектілері
болып табылатын бөлек мемлекеттерімен жүзеге асырылатын, саяси қоғамды құра
отырып жалпыға ортақ қорытынды мақсаттарына жету үшін құрылған,
мүмкіндігінше универсалды сипатына ие мемлекеттердің бірлестігі.”4
Жоғарыда көрсетілген жалпыға ортақ мақсаттарына жету мәселесі
халықаралық құқық үшін де, сондай-ақ, ішкі мемлекеттік құқық үшін де өте
маңызды болып отыр. Егер осы мақсаттар жүзеге асырылмаса немесе тіпті
оларға жету үшін ешбір әрекеттер орындалмаса, халықаралық құқық өзінің
маңыздылығын жоғалтуы мүмкін және құқықтану ілімінің жеке саласы бола
алмайды. Осы мәселенің төңірегінде, айтып отырған адамзаттың саяси ұйымымен
көзделген мақсаттар өзінің жалпы анықтаушы сипаты бойынша халықаралық
құқықтың жалпы қағидаларына ұқсас. Тек осындай жалпы халықаралық ұйым
қызметімен, халықаралық құқық нормаларының қалыптастыру процесіне қатысу
арқылы бүгінгі күнге орын алып отырған көптеген кемшіліктерін жоюға болады.
Осылайша, халықаралық қоғам ұйымының маңыздылығын байқауға болады.
Әрине, ескерте кететін жағдай, халықаралық құқық жүйесінде орын алған
Ұлттар лигасының және кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының жарлықтары шеңберінде
қалыптасқан халықаралық ұйым моделі, құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуді
көздей отырып, кез келген саяси ұйымның негізгі мақсаттарына жетудің бірден
бір құралы болып отыр.
Аталған мақсаттар мүше мемлекеттердің күш қолданудан бас тартуымен
немесе заңсыз күш қолдану әрекеттеріне соққы беру үшін коллективті
шаралармен шектелмеу тиіс. Эффективті болу үшін, мемлекеттер барлық дау
тартыстарын халықаралық ұйыммен қалыптасқан жалпы халықаралық құқыққа
негізделіп шешу тиіс, яғни ондай шешімдерінің міндетті күшін мойындауы
тиіс. Нәтижесінде, халықаралық құқық алдымен міндетті түрде егеменді және
тәуелсіз мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттерін реттеуші құқық бола
отырып, адамзаттың саяси ұйымы орын алып отырған барлық құқықтық және саяси
қағидаларының ең негізгісін жүзеге асыруы тиіс, яғни жеке тұлға кез келген
құқық саласының ең негізгі субъектісі. Аталған тұжырымдамаға сәйкес, кез
келген мемлекеттер тобының бірден бір ең маңызды мақсаты әр қашан да жеке
тұлғалардың бостандығына кепілдік беруі тиіс және де осы кепілдік
мүмкіндігінше өте үлкен аспектілері арқылы жүзеге асырылуға жатады.
Көрсетілген мақсаттарына жету үшін мүше мемлекеттер өзаралық қағидасын
үнемі сақтауы тиіс.
Талқыланып отырған мәселенің келесі бір қыры – мемлекеттік егемендік
және халықаралық ұйым арасындағы өзара қарым-қатынас. Егер жеке мемлекеттер
халықаралық қатынастар саласындағы мемлекет егемендік түсінігіне кіретін
құбылыстардан бас тартпаса жоғарыда аталған халықаралық ұйымының ешбір
алдына қойған мақсаты жүзеге асырылмау мүмкін, яғни соғысты ашу құқығы,
немесе егер осы әрекетке тыйым салынса не оған жол берілмесе, өз өзін
қорғау тәртібінде соғысты ашу мәселесі; мемлекеттер арасында пайда болған
дауларды халықаралық құқық нормаларына сәйкес қатысушы тараптар үшін
міндетті күшке ие шешім шығаруға халықаралық ұйымға беруден бас тарту
құқығы; мемлекеттің тұрғылықты халықтың өмір сүру жағдайының мәселесін тек
ішкі мемлекеттік құзыретіне жатқызу, яғни ұйымдасқан халықаралық қоғамының
тарабынан іс жүзінде қадағалауына жатпау.5
Егер мемлекеттердің халықаралық ұйымы аталған құқықтарын шектесе
оның қызметі өте үлкен нәтиже беруі мүмкін, бірақ осы мәселенің әрине
екінші қырынан да қарастыруға болады, яғни өзінің осал жақтарына ие болып
отыр. Алайда, осы кемшілік ұйымының өз мақсаттарына жету процесіне үлкен
кедергі болмайды. Осыдан, халықаралық ұйым қызметінің мемлекет егемендігі
түсінігіне қайшы болуы мүмкін деген қорытындыға келуге болады. Егер аталған
мемлекеттердің құқықтары егемендік түсінігінің ажырамас бөлігі деген
тұжырымдамасын қолдасақ, іс жүзінде осы жағдай бүгінгі күнге көбінесе орын
алып отыр, халықаралық ұйым осы егемендігін сақталынуына жағдай жасайды,
яғни осындай халықаралық ұйымға мүше мемлекеттер бағынуы тиіс.
Аталған қорытынды тұжырымдама Ұлттар лигасының жарлығында көрініс
тапқан жоқ; сонымен қатар, оның тұрақты міндетті күші Біріккен Ұлттар
Ұйымының жарлығында да нақты анықталмаған.
Халықаралық ұйым түсінігінің тарихи қалыптасуы.
Халықаралық бұқаралық құқығының маңызды бір саласы халықаралық
ұйымдар құқығы болып табылады. Сонымен, халықаралық ұйым құқығы дегеніміз
халықаралық ұйымдардың өзара және халықаралық құқық субъектілерінің басқа
да субъектілерімен қарым-қатынастарын, қызметін және құру тәртібін
реттейтін қағидалар мен нормаларының жиынтығын құрайтын халықаралық
бұқаралық құқығының саласы. Халықаралық құқық даму барысында, осы сала
халықаралық әкімшілік құқығының бір саласы ретінде қарастырылған еді.
Мәселен, атақты халықаралық құқық маманы Казанский П.Е. былай деп көрсетті:
“...халықаралық әкімшіліктің болашағы бар, халықаралық құқығының дамуы
тікелей халықаралық құқық дамуына байланысты болады... Халықаралық өмір
бөлек халықтар өз бетінше шеше алмайтын мақсаттарды қойып отыр. Аталған
мақсаттарға жету үшін, ондай мемлекеттер ірі дүниежүзілік одақтарды құрып
қосылуға мәжбүр”.6
XIX ғасырдың соңында көрнекті Ресей халықаралық заңгері Голубев Н.Н.
халықаралық органдардың және ұйымдардың пайда болу тарихының егжей-тегжейлі
сараптамасын жүргізді. Өзінің жазба зерттеулерінде ол халықаралық әкімшілік
комиссияларының құруға бағытталған барлық мысалдары мен сәтсіз сынамаларын
жинақтады; әр бір құрылған мекеменің және толық халықаралық ұйымдар
институтының даму процесін қарастырды; халықаралық комиссияларының заңды
табиғатын және пайда болу мен құрылу себебін анықтады. 1908 жылы “XIX
ғасырдың халықаралық әкімшілік комиссиялары. Теория және тәжірибе
очерктері” докторлық диссертациясында Голубев Н.Н.:
• Санитарлық комиссияларының;
• Африкада, Азияда және Балкан түбегіндегі қауіпсіздік пен кеме
жол қатынастарын реттеу үшін құрылған мекемелерінің;
• Қаржыларды қадағалау мен мемлекеттік қарыздар қызметін басқару
бойынша қаржы қеңестерінің;
• Бөлек салалар мен аумақтардағы қауіпсіздік пен игілікті тұрмыс
жағдайы бойынша комиссияларының;
• Еуропалық өзендері бойынша халықаралық басқармаларының,
пайда болу тарихын және құқықтық статусын анықтады.7
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің
қатарына жатқызылады. Олар мемлекетпен бірге доктриналық, сондай-ақ
конвенциялық тәртіпте халықаралық құқықтың субъектілері болып есептеледі.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
өзара әрекет етуінің ең бір күрделі проблемасын – мемлекеттік тәуелсіздік
пен үкіметаралық ұйымдардың құзыретіндегі мемлекеттен тыс белгілердің ара
қатынасындағы мәселесі ретінде көрсетеді.
Мемлекеттің тәуелсіздік проблемалары мемлекеттің және халықаралық
ұйымдар құзыреттерінің ара қатынасындағы мәселелермен айқындалады, яғни бұл
мемлекеттің халықаралық ұйымға өз құзыретін ішінара беруі арқылы немесе
оған белгілі бір міндеттерді атқаруына мүмкіндік беруі бойынша
түсіндіріледі. Халықаралық ұйымдар мемлекеттердің бірлескен
ынтымақтастығының көп жақтылы нысаны болып табылады; оны мемлекеттер тиісті
жағдайларда құрады және ол халықаралық қатынастардың қажеттіліктерінен
туындап отырады. Мұнда баса айтатын бір мәселе, халықаралық ұйымдардың
құқық субъектілігі мүше-мемлекеттердің еркін білдіруіне, осы ұйымдардың
мақсаттарына, құзыреттеріне, уәкілеттіктеріне, органдырының құрылымына
қабылданатын шешімдердің заңдық салдарына тікелей тәуелді болып келеді.
Ұйым жарғысының заңды күшіне енуі белгілі бір құқықтық салдарын
қамтамасыз етеді. Мәселен, халықаралық құқықтың жаңа субъектісі пайда
болады, ол өзін құрған мемлекетпен өзгеше сипатпен анықталады. Дегенмен,
халықаралық ұйым халықаралық құқықтың негізгі субъектілеріне тән маңызды
ерекшелігіне – мемлекеттер, ұлттар мен халықтар өз тәуелсіздігін –
дербестігін қорғап, күресу ерекшелігіне ие бола алмайды. Мемлекет кез
келген халықаралық ұйымға кірген кезде өзінің тәуелсіз құқықтарын жүзеге
асырады. Бірақ мұндай жағдайда мемлекет пен ұлттық ұйымдардың байланысу
сипаттары мемлекеттің тәуелсіздігін толық шектейді деген ұғым туындамауы
керек. Тәуелсіздік – бұл мемлекеттік биліктің күрделі саяси-заңдық сипаты,
ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты құқықтық институттар
арқылы жүзеге асырылады. Халықаралық ұйымдардың жарғыларында бір белгі –
құзыреттер бойынша ғана шектеу қойылады (Халықаралық Даму және қайта құру
Банкінде, Халықаралық Валюта Қорында – бұл экономикалық мәселелер, Біріккен
Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінде – бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қорғау мәселелері).
Халықаралық ұйым – халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық
реттеу жүйесіндегі қажет нақты объективті құбылыс. Халықаралық тәжірибеде
халықаралық ұйымдардың қызметіне және оның көптеген бағыттары бойынша әрі
қарай дамуына әсерін тигізетін факторлар мен жағдайлар жүйесі болады. Олар
мынадай:
• шаруашылық қызметін интернационалдау;
• ғылыми-техникалық процесс;
• осы заманғы маңызды проблемалардың ғаламдық сипаты.
Халықаралық ұйымдар мемлекеттер мен халықаралық құқықтың өзге де
субъектілері арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызды құқықтық
нысанының біреуі болып табылады. Осы заманғы ғаламдық проблемаларды
қарастыру халықаралық ұйымдардың қызметінде бара-бара өзекті мәселеге
айналып келеді. Халықаралық ұйымдардың тәуелсіз мемлекеттермен қатар,
халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық реттеуде айтарлықтай рөл
атқаратыны жалпыға мәлім айғақ.
XIX ғасырдың ортасында қоғам дамуының табиғи қажеттіліктері тұрақты
әрекет ететін, халықаралық әкімшілік одақ деп аталатын халықаралық
ұйымдардың пайда болуына себеп болды. Халықаралық ұйымдардың қазіргі
дәуірдегі дамуының кейбір заңдылықтары бар. Олар: алуан түрлі қоғамдық
құрылымды мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі, отарлық жүйенің күйреуі,
шаруашылық, саяси, ғылыми және мәдени өмірдің интернационалдануы, сондай-ақ
тәуелсіз мемлекеттердің өмір сүруі.
Халықаралық ұйымдар құрылуының объективті негізі бар және ол әлемдік
бірлестіктің шынайы қажеттіліктерінен туындайды. Олар халықаралық
қатынастарға құқықтық реттеудің тұтас шегінде, халықаралық ұйым аясында
құқықтық ықпал етудің арнайы әдісінен басқа ешнәрсе де емес. Халықаралық
ұйым құқықтарын халықаралық құқықтың дербес саласы ретінде бөліп шығару
мәселесінде олар белгілі бір рөл атқарады.
Халықаралық ұйымдардың құқығы күрделі нормативтік құрылымға ие.
Жалпы халықаралық құқықтың қағидалары, jus cogens қағидаларына бейбіт
қатар өмір сүру, мемлекеттік тәуелсіздікті құрметтеу, мемлекеттердің тең
құқықтылығы және бір-бірінің ішкі істеріне қол сұқпау қағидаларын, сонымен
қатар халықаралық ұйымдардың құқықтарының қағидалары да жатады. Мәселен,
аталған қағидалардың көпшілігі БҰҰ-ның жарғысындағы 2-баптың мазмұнына
сәйкес келеді. Онда нақты халықаралық ұйым қызметінің қағидалары
айқындалған. Көпке дейін халықаралық шарттар құқықтарының теориясында 2
түрлі тенденция орын алып отыр:
• халықаралық ұйым құқықтарының мәліметтері; бұл тұжырымдаманың
жақтастарының көзқарасы бойынша БҰҰ-ның төтенше құқықтарына
жалпы халықаралық құқықтан бөлек әрекет ететін жаңа құқық
саласы кіреді;
• халықаралық ұйымдар құқықтарының ұғымы, БҰҰ-ның құқықтары деген
ұғымнан әлдеқайда кең, сондай-ақ осы құқықтың жалпы халықаралық
құқықтан бөлінуін және оның жалпы халықаралық құқықпен қатар
әрекет ету мүмкіндігін мойындау.
Бұл тұжырымдамаларының екеуін де қазіргі заманғы халықаралық
құқықтың ғылыми жүйесі қабылдай алмайды.
Халықаралық ұйымдар құқығы – халықаралық ұйымдардың қызметтерін және
құқықтық мәртебесін, пайда болу мәселелерін реттейтін қағидалар мен
нормаларды біріктіретін осы заманғы халықаралық құқықтың бір саласы.8
Көп жағдайларда халықаралық ұйым құқығы халықаралық құқықтың бір
саласы ретінде танылады. Сонымен қатар, бұрынғы қалпынша халықаралық-
құқықтық жүйенің ішкі құрылымының проблемалары шешілмеген, оның ішінде бұл
жүйедегі халықаралық ұйымдардың құқықтарының алатын орны әлі айқындалмаған.
XIX ғасырдың ортасында тұрақты әрекет ететін халықаралық ұйымдар пайда
болғанға дейін мемлекетаралық тікелей байланыстар халықаралық қатынастардың
негізгі түрі болып келді. Кейінірек, халықаралық ұйымдардың пайда болуына
орай, халықаралық ұйымдардың шеңберінде халықаралық қатынастар пайда болды,
олар:
• мемлекеттердің халықаралық ұйым мүшелері есебінде өзара
байланыстары;
• мүше мемлекеттердің халықаралық ұйымдармен қатынасы;
• халықаралық ұйым органдарының өзара қатынастары;
• ұйымдардың мүшелері емес мемлекеттермен халықаралық ұйымдардың
байланыстары.
Жоғарыда аталғандардан басқа, ұйымдардың өзара ара қатынастары да
пайда болады. Сонымен, жаңа халықаралық қатынастарының пайда болуы оларды
халықаралық құқықтың нормалары арқылы реттеу қажеттілігін негіздеп берді.
Халықаралық құқықта құқықтық реттеудің арнаулы бір пәні пайда болды,
ол халықаралық ұйым шеңберіндегі халықаралық қатынастар. Халықаралық
ұйымдардың қызмет ету процесінде нормативтік негіз құрылады. Халықаралық
ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар көлемінің артуы халықаралық
ұйымдарда шарт құқығының қалыптасқанын көрсетеді.
Құқық ғылымында құқықтың бөлек салаларына бөлінуінің өлшемі
ретіндегі құқықтық реттеу тәсілдерінің рөлі жөнінде бірнеше көзқарастар
өмір сүріп келеді. Бұдан сала жүйелерінің ішкі құрылымын айқындау
қажеттілігі туралы мәселе туындайды. Халықаралық-құқықтық реттеу
әдістерінің мазмұнын қарастыра отырып, бұл әдістің құқықтық қатынасқа
қатысушылардың теңдік жағдайында, міндеттемелерді ерікті түрде қабылдауы
және құқықтарды күштеу элементтерінсіз, тараптардың келісуі жолымен
құқықтарының орнатылуымен сипатталатынынан байқауға болады.
Халықаралық ұйымдардың жұмыс істеуі, олардың органдарының әр түрлі
қызметтері белгілі бір құқықтық тәртіп орнатуға негізделеді. Халықаралық
құқық жүйесінде халықаралық ұйымдардың құқықтарынан тыс бірде-бір салада
құқықтық реттеу әдістерінің мұндай ерекшелігі жоқ екенін ескеретін болсақ,
бұл саланың дербес сала жағдайында тұрғанын атап айтуға болады.
Халықаралық ұйымдардың алғашқы белгілері ежелгі Грецияда пайда
болып, онда қалалар мен қауымдастықтардың Пелопонесс және Афины симмахиясы
сияқты одақтары түрінде қалыптасты. Бұл екі ежелгі гректік одақтардың ара
қатынасы араздық, қарама қайшылық сипатта болып, Пелопонесс соғысымен
аяқталды. Нәтижесінде, грек әлемінде Спарта үстемдігі орнады. Афины
симмахиясы тарап кетті. Халықаралық ұйымдардың тағы бір нысаны ежелгі
гректік амфиктиониялар ортақ қазынасы мен ортақ соғыс жүргізетін ережелері
бар тайпалар мен қалалардың діни, саяси одақтары сияқты ежелгі халықаралық
бірлестіктер болды. Амфиктионияға айқын ішкі құрылымды сипат тән еді.
Б.з.д. VI ғасырда Ежелгі Грецияда алғашқы тұрақты халықаралық
бірлестіктер құрылған болатын. Бұл қалалар мен қауымдастықтардың кеңестері
болатын (мысалы, Лакедеминск және Делосск симмахиялары) немесе тайпалар мен
қалалардың діни-саяси кеңестері (мысалы, Дельфийск-Фермопильск
амфиктиониясы). Олар болашақ халықаралық ұйымдардың бастапқы көрініс
ретінде танылады. Ф.Ф. Мартенс айтқандай, “бұл ұйымдар арнайы діни
мақсаттарда құрылғанына қарамастан, олар грек мемлекеттер арасындағы
қатынастарға өз әсерін тигізген: басқа да әлеуметтік факторларға ұқсас олар
халықтарды біріктірген және олардың жабылып кету мүмкіндігін тойтаруға
тырысқан”.9
Осы заманғы халықаралық ұйымдардың алғашқы нышандары табылған
мемлекетаралық бірлестіктерді құру қажеттілігі экономикалық және саяси
себептермен негізделеді. Мұндай заңды байланыс халықаралық қатынастар
дамуының келесі сатыларында да байқалады.
XIX ғасырдың халықаралық бірлестіктерінің қайсысын алғашқы
халықаралық ұйымдар ретінде атауға болады деген пікірге алуан түрлі
көзқарастар бар. Мысалы, алғашқы халықаралық бірлестіктер тобында мынадай
бірлестіктер аталып жүр:
• 1815 жылы құрылған Қасиетті Одақ;
• Рейн өзеніндегі кеме қатынасының орталық комиссиясы;
• өлшем және таразы халықаралық бюросы – 1875 жылы;
• Бүкіл әлемдік пошта одағы – 1874 жылы.
Жоғарыда аталған белгілері бар алғашқы халықаралық ұйымдар
капитализм дәуірінде пайда болды. Олар өздерінің құқықтық табиғаты бойынша
бір әлеуметтік жүйеге енетіндіктен, іс жүзіндегі әрекеттерінде
қатысушылардың тәуелсіз теңдігі қағидасын сақтау мен іске асырудан әлі алыс
тұрған болатын. Мұнан тыс, ұйымның қатарындағы отарлардың және тәуелді
аумақтардың жағдайы ашық келіспеушілік сипатында болды.
Сол кездегі халықаралық қатынастар жүйесінде халықаралық ұйымдар
бірінші халықаралық ынтымақтастық мәселесінде көмекші рөл атқарды. Сонымен
бірге, олардың пайда болуы халықаралық қатынастардың кеңеюіне жол ашты.
Қалыптасқан халықаралық қатынастардың сипаттық белгілерінің бірі
ретінде мемлекетаралық ұйымдардың тез дамуы мен өсуін айтуға болады. XX
ғасырдың басында соғыстың алдын алу мақсатында саяси бағдар тұтқан
халықаралық ұйымдарды құру туралы әр түрлі жобалар жасала бастады. Бірінші
дүниежүзілік соғыс кезеңінде осындай жобалардың 50 шақтысы жасалды. Сондай
жобалардың бірі Ұлттар лигасының негізін қалады, дегенмен мемлекеттің
қауіпсіздігін қолдау және бейбітшілікті сақтау мақсатындағы саяси
халықаралық ынтымақтастықтың тиімділігі құралына айнала алмады. Алайда,
Ұлттар лигасының шынайы иелерінің мақсаты оның Жарғысындағы Кіріспеде
көрсетілгендерден алшақ жатқан болатын. Ұлттар лигасы Жарғысының соңғы
нұсқасы ағылшын-американдық жоба негізінде жасалып, үш империялық
державалар: Америка Құрама Штаттары, Ұлыбритания, Франция арасында
келісілді. Ал Париж конференциясының қалған қатысушылары Жарғыны талқыламай-
ақ қабылдаған болатын.
1919 жылы 18 сәуірінде қабылданған Ұлттар лигасының Жарғысына 44
мемлекет қол қойды, оның ішінде 31 мемлекет бірінші дүниежүзілік соғыста
Антанта тарабын қолдағандар болып шықты. Бұл мәліметтерді келтіру себебі,
халықаралық ұйымның таптық сипатын анықтауда бұлтартпайтын дәлел
болғандығынан. Бұл ұйымның ең алғашқы мүшесі АҚШ болды. Бірақ кейінірек
американдықтар Ұлттар лигасының құрамына кірмей қалды, себебі Америка
Сенаты Версаль шартын бекітпегендіктен, Ұлттар лигасының шарты да
бекітілмеді. Ал екінші топтағы “шақырылғандар” деп аталатын мемлекеттердің
құрамында бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде бейтарап саясатын ұстанған
13 мемлекет болды. Ұлттар лигасының жарғысына қол қойғандардың ішінде
британдық доминиондар да болды, ол билік басындағы ағылшындардың Британ
империясына кіретін елдердің Ұлттар лигасына мүше болуына аса
мүдделіліктерінің нәтижесі еді.
Ұлттар лигасы мынадай басты органдардан құрылған еді:
• Жиналыс (Ассамблея). Бұл орган қыркүйекте өтетін сессиялар
бойынша жұмыс істеді. Бұл басты орган өз құзыретіне жататын
барлық мәселелерді қарастыруға уәкілетті болды, қарарларды,
кепілдемелерді жиналыс (Ассамблея) бір ауыздан қабылдаған.
• Ұлттар лигасының кеңесі – тұрақты және тұрақты емес органдардан
тұрған. Тұрақты органдар ретінде – Ұлыбритания, Жапония,
кейінірек – Германия, 1934 жылы КСРО қосылды.
• Хатшылық – Ұлттар лигасының атқарушы органы, оның аппаратының
саны 600 адамдай болды.
• 1920 жылы сот органы құрылды – халықаралық әділ соттың Тұрақты
Палатасы. Халықаралық әділ соттың Тұрақты Палата Статуты
редакциялық өзгерістерге ұшырап, ақырында БҰҰ-ның халықаралық
сот Статуты болып қалды.
• Ұлттар лигасының басты органдарының құрамына халықаралық еңбек
ұйымы кірген болатын, ол БҰҰ аясында мамандандырылған мекеме
болды.
Осылайша, Ұлттар лигасында орын алып отырған органдар жүйесі БҰҰ-да
қайта көрініс тапқан еді. Оның ішінде Ұлттар лигасындағы жиналыстың
(Ассамблея) орнына БҰҰ-ның Бас ассамблеясы құрылды; Ұлттар лигасы кеңесі
қауіпсіздік кеңесі болып қайта құрылды; Ұлттар лигасының хатшылығы БҰҰ бас
органдарының құрылымында осы аттас атпен аталды, ал халықаралық әділ соттың
ұйымдық құрылымы халықаралық соттың Тұрақты Палатасының құрылымын қайталды.
Ұлттар лигасының құқықтық мәртебесін сараптай отырып, бұл ұйымының
мынадай кемшіліктерін байқауға болады:
• Саяси шешімдерді қабылдаған кездегі бір ауыздық қағидасының
болуы. Оның мағынасы, Ұлттар лигасының кез келген мүшесі дауға
қатысушы тараптарды қоспағанда, вето қою құқығын иемденді,
сөйтіп шешім қабылданылу мүмкіндігі өте аз болды.
• Басты органдар – Жиналыс (Ассамблея) пен Кеңес арасында
құзыреттерінің нақты жұмыс тәртібі жоқ болды.
• Ұлттар лигасының жарғысында басқыншылық соғысқа үзілді-кесілді
тыйым салуға берілмеді.
• Ұлттар лигасының жарғысында қарусыздану идеясы басқа
мемлекеттер алдындағы міндетті орындау қажеттілігіне ғана
сәйкес болып отырды. Толық және біржолата қарусыздану туралы
тезис халықаралық құқықта кейін қарала бастады.
• Басқару мандатын тапсыру жолымен отарлық жүйені ашыққа шығару.
• Ұлттар лигасы қызметінің негізі бір ғана – антисоветизм еді.
КСРО бұл ұйымға 15 жыл өткен соң ғана толық мүшелігіне ие бола
алды. Дегенмен, КСРО Ұлттар лигасына кірердің алдында осы
ұйымының қамқорлығымен өткізілген бірнеше конференцияларына
қатысты. Мысалы, қарусыздану мәселелеріне арналған бірнеше
сессияларына қатысқан КСРО жалпыға бірдей толық және тез арада
қарусыздану туралы және қарулануды прогрессивті –
пропорционалды қысқарту туралы конвенциялардың жобаларын
дайындалуына қатысты.
1931 жылы солтүстік-шығыс Қытайдағы (Манчжурия) жапон басқыншыларына
қарсы Ұлттар лигасының қандай да бір тиімді шараларды қолдана алмаған
дәрменсіздігі халықаралық ұйымының халықаралық аренадағы беделін түсіріп
жіберді. Дәл осы кезенде, елдердің көпшілік бөлігі КСРО-ның араласқанына
мүдделі еді. 1933 жылы Ұлттар лигасының құрамынан фашистік Германия мен
милитаристік Жапония шығып кетті. Ұлттар лигасына мүшелікке КСРО-ны
ұйымының 30 мүше-мемлекеті шақырды. Сөйтіп, КСРО-ны шақыру фактісі оның
беделінің едәуір өсуіне себеп болды. КСРО қысқа мерзім ішінде (1939 жылы
КСРО Финляндияға шабуыл жасады деген айыппен ұйымының құрамынан шығарылып
тасталды) халықаралық ұйымының бейбіт өмірді сүйетін күштердің жиналатын
орталығына айналуына және бейбітшілікті ұжымдық қорғау жүйесін
қалыптастыруға көп күш жұмсады.
Ұлттар лигасы өзінің әрекет еткен кезеңінде қандай да бір маңызды
дау-жанжалдарды шеш алмады, тіпті жаңа әлемдік соғыстың алдын алуға да
дәрмені жетпеді. Сөйтіп, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған халықаралық үкіметаралық ұйымды құрудағы алғашқы кадам сәтсіз
аяқталды. Ұлттар лигасының ұйымдық құқықтық, заңдық тетігі өте жетілмегені
себепті мүше мемлекеттер арасындағы даулы сәттерді тиімді шешуге
халықаралық қатынастарды дамыту үшін бейбіт қадамдарды іздеп табуға жол
бермеді.
1.2. Қазіргі таңда қалыптасқан халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық
ұйымдардың құқықтық мәртебесінің мазмұны.
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың туынды субъектісі
болғандықтан, мемлекеттің әр түрлі әлеуметтік-экономикалық құрылымдармен
ынтымақтастығын қамтамасыз етеді, осы заманғы ғаламдық мәселелерді шешеді.
Халықаралық ұйымдардың дамуы олардың халықаралық құқық субъектілігін
алуымен тікелей байланысты. Халықаралық ұйымдар халықаралық құқық
нормаларын қалыптастыру, жүйеленушілік және бақылау қызметтерін жүзеге
асырады. Жоғарыда көрсетілген қызметтерді жүзеге асыру халықаралық ұйым
қызметтерін халықаралық-құқықтық реттеу тетігіне ықпал етуді қамтамасыз
етеді.
Нормашығармашылық процеске қатыса отырып, ұйымдар халықаралық-
құқықтық санкцияларды пайдаланады. Ол халықаралық құқықтың туынды
субъектілерінің құқықты пайдалану процесіндегі рөлінің күшейгенін бірден
бір көрсеткіші болып отыр.
Даму процесінде халықаралық ұйымдар ішкі ұйымдастыру тетігінің
дамығанына әкеліп соғады. Сөйтіп, халықаралық ұйым өзінің заңдық табиғаты
бойынша мемлекеттің ынтымақтастық органы болып табылатындықтан, ұйымның
қызметін өз мақсаттары үшін кейбір белгілерін жетілдіре отырып пайдаланады.
Бұған мысал ретінде халықаралық ұйымдардағы дауыс беру рәсімінің
эволюциялық дамуын айтуға болады. Мәселен, Ұлттар лигасына мүше мемлекеттер
БҰҰ жүйесінде бір ауыздан шешім қабылдау қағидасынан дауыстың көпшілігіне
қарай ойысты, ал кейін халықаралық ұйымдарда дауыс беру тәртібінің
консенсус сияқты кеңінен таралған түрі қолданыла бастады. Консенсус –
шешімдерді дайындау мен қабылдау рәсімі, оған мүше мемлекеттердің
позициясын дауыс бермей-ақ үйлестіру және қабылданатын шешімдерге толығымен
алғанда қарсылықтардың болмауы тән.10
Ұйымдардың арасындағы өзара әрекеттердің нысандары мен әдістері бара-
бара түрленіп, белсенді болып келеді. Халықаралық ұйым құқығы саласының
нормативтік базасы кеңеюде. Халықаралық ұйым халықаралық құқықтың
субъектісі болғандықтан, құқықтық нормалар шығарады. Бұл ұйымның бірінші
номашығармашылық қызметі болып табылады. Ал, екінші түріне
квазинормашығармашылық қызметі жатады. Бұл жағдайда халықаралық ұйым
құқықтық норма шығармайды, алайда нормашығармашылық қызметті – халықаралық
ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар; халықаралық ұйымдардың
нормашығармашылық процесіне тікелей қатысуы; халықаралық ұйымдардың жүйелеу
және бақылау қызметтерін жүзеге асыруы; халықаралық-құқықтық санкцияларды
қолдану жолы арқылы қамтамасыз етеді.
Халықаралық ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар.
Қазіргі таңда, халықаралық ұйымдардың шарттық тәжірибесі
қалыптастырған нормалар саны өсіп келе жатқаны байқалады. Осындай жағдайда
мемлекеттер халықаралық құқықтың негізгі субъектілері бола отырып,
халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің шарттық тәжірибелерінің маңызы
артып келе жатқанын ескермеуі мүмкін емес. Халықаралық құқық комиссиясы 12
жыл (1970-1982 жж.) ішінде мемлекеттер және халықаралық ұйымдар арасындағы
немесе халықаралық ұйымдар арасындағы шарттардың құқықтары туралы
конвенциясының жобасын дайындады. Халықаралық шарттардың құқықтары туралы
1969 жылғы Конвенцияда “Халықаралық ұйымдардың шарт жасаудағы құқық
қабілеттілігін” айқындайтын бап орын алуда. Аталған Конвенция 1980 жылы 27
қаңтар күні заң күшіне енді, Қазақстан Республикасы осы Конвенцияға 1993
жылы 31 наурыз күні Жоғары Кеңесімен қабылданған қаулысы арқылы қосылды.
Конвенцияның 1-бабының мазмұнына мән берсек, “Осы Конвенция
мемлекеттер арасында жасасқан шарттарға қатысты қолданылады” деп
көрсетілген. Бірақ егер кейінгі 5-бабын қарастырсақ, “Осы Конвенция
халықаралық ұйымның құрылтайшы актісі болып табылатын және ұйымның сәйкес
ішкі тәртібін бұзбай халықаралық ұйым шеңберінде қабылданған кез келген
шарттарға қатысты қолданылады” деп белгіленген. Сонымен қатар, конвенция
нормасына сәйкес, бұл құқық қабілеттілік осы ұйымның тиісті ережелерімен
реттеледі.
1986 жылы 21 наурыз күні “Мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар
арасындағы немесе халықаралық ұйымдар арасындағы шарттар құқығы туралы”
Вена конвенциясы қабылданды. Бүгінгі таңда, осы конвенцияға қатысушы
мемлекеттер саны 23-ке жетіп отыр, яғни конвенция әлі болса да өзінің заң
күшіне енбеген. Ресей және сәйкесінше, Қазақстан Республикасы осы
конвенцияға қосылмаған.
Халықаралық ұйымдардың нормашығармашылық процеске тікелей қатысуы.
БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің Жарғыларындағы тиісті баптарды
сараптағанда, аталған мамандандырылған мекемелерінің халықаралық
конвенциялардың, келісімдердің және регламенттердің жобаларын қабылдау
құқығына ие екенін білуге болады. Мұндай норма шығару процесінің мақсаты –
олардың тиісті құзыреттері аясында тиімді халықаралық ынтымақтастықты
қамтамасыз ету. Бұған екі түрлі жолмен қол жеткізуге болады: көп тарапты
конвенциялар мәтінінің халықаралық ұйымдардың аясында және бақылауында
қабылдануы, сондай-ақ халықаралық әкімшілік және техникалық регламенттерін
қабылдау.
Халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау қызметтерін жүзеге
асыруы. БҰҰ жарғысының Кіріспесінде ұйымдардың басты міндеттердің бірі
“шарттар және халықаралық құқықтың өзге де қайнар көздерінен туындайтын
міндеттерді әділ бағалау және құрметтеу сақталуы үшін жағдай жасау”
керектігі бекітіліген. Халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау
қызметтері осы міндеттерді орындауға бағытталады.
Халықаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы. Соңғы кездері
халықаралық құқық нормаларын сақтауды мәжбүрлеп қамтамасыз етуде
халықаралық ұйымдардың рөлі өсіп келеді. Халықаралық ұйымдардың мұндай
санкциялары шарттарын құрылтай құжаттарының нормаларында, олардың
органдардың қаулыларында болуы мүмкін. Санкцияларды қолдануды құқықтық
мәжбүрлеудің әр түрлі шаралары қамтамасыз етеді. Мысалы, көбірек
қолданылатыны мыналар:
1. Халықаралық ұйымдардың құрылтай құжаттарында көрсетілген
құқықтар мен артықшылықтарды тоқтату;
2. БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің органдарының жұмысына
қатысудан, халықаралық ұйымның қатысуымен жасалатын шарттардың
арнайы мәселелері бойынша ынтымақтастықтан шығарып тастау.11
Халықаралық ұйым – бұл белгілі бір міндеттерде орындау үшін
халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты әрекет ететін органдар жүйесі
бар, халықаралық құқық субъектілігіне және халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары негізінде құрылған мемлекеттердің тұрақты бірлестігі.
Халықаралық ұйымдардың белгілері мынадай:
• Халықаралық құрылтай шартының болуы;
• Белгілі бір мақсаттарының болуы;
• Тиісті ұйымдық құрылымы: тұрақты органдары мен штаб-пәтерлер
жүйесі;
• Мүше-мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттерінен басқа дербес
құқықтары мен міндеттері;
• Халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларына сай құрылуы;
• Үш және одан да көп мемлекеттердің мүше болуы.12
Халықаралық ұйымдардың жіктелуі көптеген қиыншылықтарға байланысты.
Біріншіден, бір ұйымға берілетін анықтаманың өзіне түрлі жақтан келуге
болады. Екіншіден, түрлі ұйымдар бар, олардың маңызды ерекшеліктеріне қарай
сан түрлі санатқа бөлуге болады. Жіктеудің негіздеріне мыналар кіреді:
• мүшелікке қойылатын талаптар:
- үкіметаралық (мемлекетаралық) – мұндай ұйымға мемлекеттер
ғана мүше бола алады. Мұндай талапты қолдану құқық
субъектілігін анықтаған кезде үлкен маңызға ие.
- үкіметаралық емес ұйымдарға заңды тұлғалар, қоғамдық
ұйымдар (Қызыл Крест пен Қызыл Жарты ай қоғамы,
Дүниежүзілік бейбітшілік кеңесі, БҰҰ-ның жәрдемдесу
ұйымы).
• Қызмет ету мерзімі:
- уақытша – бұл топқа халықаралық кеңестер, халықаралық
конференциялар жатады.
- тұрақты – бұл топқа қазіргі кезде әрекет ететін ұйымдарды
– БҰҰ, ТМД, барлық мамандандырылған ұйымдарды жатқызуға
болады.
Аталған талаптардың бәрі шартты екенін атап айтқан жөн. Мысалы,
Экономикалық Өзара Көмек Кеңесі, Варшава Шарты Ұйымы өздерінің әрекет еткен
кезеңдерінде тұрақты халықаралық ұйымдар болған еді.
• Аумақтық қызметтері бойынша:
- бүкіл әлемдік – оларға БҰҰ, ЮНЕСКО, Халықаралық Жастар
одағы және т.б. жатады.
- аймақтық – қызмет әрекеті белгілі бір аймаққа таралатын
ұйымдар – Араб мемлекеттерінің лигасы, Африкалық бірлік
ұйымы, Американдық мемлекеттер ұйымы, ТМД.
• Қызмет түрлері бойынша:
- қызмет түрі шектелмеген ұйымдар – БҰҰ, Араб елдерінің
лигасы.
- арнайы мәселелері шешетін құзыреттері бар Ұйымдар – БҰҰ-
ның барлық мамандандырылған мекемелері.
Көрсетілген халықаралық ұйымдарының топтастыру критерийлерінің толық
емес екендігін ескеруіміз керек. Қосымша негіздер ретінде былай толықтыруға
болады, яғни:
- Жаңа мүшелерді қабылдау тәртібі бойынша ашық және жабық
халықаралық ұйым;
- Қызмет әрекетінің мақсаты мен қағидалары бойынша –
құқыққа сай, құқыққа қайшы;
- Қызмет ету аясына қарай – жалпы құзыретті, арнайы
құзыретті.
Ұйым мемлекеттердің өкілі ғана деп қарастыруға болмайды. Өзінің
белсенді қызметін атқару үшін ұйым мемлекеттердің құқықсубъектілігінің жай
жиынтығынан ерекшеленетін арнайы құқықсубъектілігіне ие болуы тиіс.
Алғышарт болса ұйымның мәні зор.13
Бұқаралық құқықтың арнайы субъектісі ретінде, халықаралық ұйымының
құқық субъектілігі келесі 4 элементінен тұрады: а) құқық қабілеттілік, яғни
құқықтық қатынастарға түсу кезінде белгілі бір міндеттер мен құқықтарға ие
болу қабілеттілігі; ә) әрекет қабілеттілік, яғни халықаралық ұйымының
өзінің әрекеттерімен құқықтар мен міндеттерін атқаруға қабілеттілігі; б)
халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру процесіне қатысу қабілеттілігі;
в) өзінің әрекеттері үшін құқықтық жауапкершілікке тартылу қабілеттілігі.
Халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігінің басты белгісі ретінде
өз ерікке ие болу фактісі болып табылады, яғни аталған еркіндігі арқылы кез
келген халықаралық ұйым жарғысында белгіленген қызметін жүзеге асыруға және
тікелей халықаралық қатынастарға қатысуға мүмкіндік береді. Көптеген
халықаралық құқық саласындағы заңгер мамандарының пікіріне сәйкес
халықаралық үкіметаралық ұйымдар тәуелсіз ерікке ие халықаралық құқығының
арнайы субъектісі болып табылады. Егер кез келген халықаралық ұйым өзінің
жек бас ерікке ие болмаса, белгіленген құқықтар мен міндеттер жиынтығына ие
болмаса өз алдына қойған мақсаттарына жете алмайды.14
Еркінің тәуелсіздігін келесі фактіден байқауға болады, яғни
халықаралық ұйым бірнеше мемлекеттермен құрылғаннан кейін, оның ерігі ұйым
мүшелерінің еріктеріне қарағанда жаңа бір сипатына ие болады. Халықаралық
ұйымның ерігі мүше-мемлекеттердің еріктерінің жиынтығы ретінде немесе
олардың еріктерінің қосындысы ретінде қарастыруға болмайды. Аталған ерік
халықаралық құқығының басқа да субъектілерінен бөлініп қарастырылады.
Халықаралық ұйым еркінің қайнар көзі құрылтайшы мемлекеттер еріктерінің
келістірілген қорытындысы ретінде құрылтайшы актісі немесе жарғысы болып
табылады.15
Уругвайлық халықаралық құқық маманы, заңгер Аречага Э. Көз қарасы
бойынша халықаралық ұйымдар өзінің жеке құқық субъектілігіне ие және де
халықаралық тұрғыдан мүше-мемлекеттерден бөлек және тәуелсіз орын алуда.16
Халықаралық соттың 1949 жылы шығарған қорытындыға сәйкес БҰҰ
халықаралық құқық субъектісі болып танылады. Сонымен қатар, халықаралық
соттың жасаған ескертуіне сай, БҰҰ-ның халықаралық құқығының субъектісі
ретінде танылғанымен оның мемлекет ретінде қарастырылмайды, және оның
мемлекет бола алмайтыны рас, немесе оның мемлекет секілді ұқсас құқық
субъектілігіне, құқықтар мен міндеттерге ие болмайды.
БҰҰ халықаралық құқық субъектісі болып табылады, және де халықаралық
құқықтар мен міндеттерге ие бола алады, сондай-ақ, ұйым өзінің құқықтарын
халықаралық-құқықтық талаптарын қою арқылы бекітуі мүмкін.17
Көптеген халықаралық үкіметаралық ұйымдардың құрылтайшы актілерінде,
яғни жарлықтарында, аталған ұйым халықаралық құқық субъектісі болып
табылады деп тікелей көрсетіледі. Мәселен, 1965 жылы 23 қыркүйек күні
қабылданған Ядролық зерттеулер бойынша біріккен институтының Жарлығының 5-
бабына сәйкес: “Үкіметаралық ұйымдардың статусына сәйкес Институт
халықаралық құқық субъектілігіне ие”.
Әр бір халықаралық ұйым тек қана өзіне алдын ала белгіленген құқық
субъектілігінің көлеміне ие және де осындай субъектілігінің шектері бірінші
ретте құрылтайшы актімен белгіленеді. Ұйым өзінің Жарғысының және басқа да
құжаттарында (мәселен, ұйымының жоғарғы органның резолюциялар және
процедура ережелер) белгіленген шектерінен асатын басқа әрекеттерді жүзеге
асыра алмайды. Халықаралық ұйымдар құқық субъектілігінің ең маңызды
белгілері ретінде келесі негіздері тән.
Халықаралық құқығының басқа субъектілері тарабынан халықаралық тұлға
ретінде танылуы. Көрсетілген негіздің мазмұны бойынша мүше-мемлекеттері мен
сәйкес халықаралық ұйымдар аталған ұйымын таниды және де оның құқықтары мен
міндеттерін құрметтеуге міндеттенеді, оның құзыреттерін, компетенциясын
таниды, ұйымды және оның қызметшілерін белгілі бір артықшылықтар мен
иммунитеттермен қамтамасыз етуге және т.б. әрекеттерді жүзеге асыруға
міндеттенеді. Құрылтайшы актілерінің нормаларына сәйкес барлық үкіметаралық
ұйымдар заңды тұлғалар болып табылады. Мүше-мемлекеттер осы ұйымды өзінің
қызметін жүзеге асыру үшін қажетті құқықтар мен әрекет қабілеттіліктерімен
қамтамасыз етеді.
Қарастырылып отырған халықаралық ұйымдардың белгісі белгілі бір
деңгейде өкілеттілік институты арқылы түсінуге болады. Кейбір халықаралық
ұйымдарының түрлерінде, яғни үкіметаралық ұйымдардың құрылтайшы актілерінде
келесі жағдай ескертіледі, әр бір келісетін тарап ұйымда сәйкес делегаттар
санымен өкілеттілік етеді.
Егер халықаралық үкіметаралық ұйымдарын тану мәселесі салыстырмалы
қарағанда анықталған болып табылса, дәл осы мәселе халықаралық үкіметтік
емес ұйымдарға қатысты өте күрделі болып отыр. Алайда, егер халықаралық
ұйымдарының осы екеуінің жалпы санына мән беретін болсақ, халықаралық
үкіметтік емес ұйымдарының, мысалы – Қызыл крест және қызыл жарты ай
халықаралық комитеті, халықаралық саны әлдеқайда үлкен болып отыр. Мысалы,
БҰҰ пайда болған кезінде, дүниежүзінде 962 халықаралық ұйым орын алды,
олардың 100 данасы ғана халықаралық үкіметаралық ұйым болса, 862 данасы
халықаралық үкіметтік емес ұйым болған.18
Бөлінген құқықтар мен міндеттерге ие болуы. Үкіметаралық ұйымдардың
құқық субъектілігінің осы белгісі бойынша, ұйым мемлекеттердің құқықтары
мен міндеттеріне ұқсамайтын құқықтар мен міндеттерге ие және олар
халықаралық деңгейде жүзеге асырылу мүмкіндігі. Мысалы, ЮНЕСКО-ның
Жарғысында ұйымының келесі міндеттері көрсетілген: а) барлық ие болып
отырған ақпарат құралдары қолдану арқылы халықтардың өзара түсіністік және
жақындасуына қолайлы жағдай жасау; ә) ұлттық білім беру жүйесінің дамуын
қолдау және мәдениетті тарату; б) білім ілім көздерін сақталуына, дамуына
және таралуына көмек көрсету.
Ұйымның өз қызметін өз ерікпен жүзеге асыру құқығы. Кез келген
үкіметаралық ұйым өзінің құрылтайшы актісіне (конвенция, жарғы немесе
құзыреті әлдеқайда үлкен ұйымының резолюция нысанында), процедура
ережелеріне, қаржы ережелеріне немесе ұйымның ішкі құқығын құрайтын басқа
құжаттарына ие. Көбінесе, үкіметаралық ұйымдар өзінің қызметін жүзеге асыру
барысында ие болуы мүмкін компетенцияға негізделіп өз қызметін жүзеге
асырады. Өз қызметін жүзеге асыру барысында ұйымдар мүше емес
мемлекеттермен белгілі бір анықталған құқықтық қатынастарға түседі.
Мәселен, БҰҰ оның мүшесі болып табылмайтын мемлекеттердің Жарғысының 2-
бабында көрсетілген қағидаларына сәйкес әрекет етуін қамтамасыз етеді,
өйткені осындай жағдайының туындауы халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздігін сақталуына кедергі жасауы мүмкін. Сонымен қатар, үкіметаралық
ұйымдардың тәуелсіздігі ішкі құқығын құрайтын нормаларын жүзеге асыруы
арқылы байқалады. Ұйымдардың өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қажетті кез
келген көмекші органдарды құру мүмкіндігі. Халықаралық үкіметаралық ұйымдар
процедура ережелерін және басқа да әкімшілік ережелерін қабылдай алады.
Ұйым қаржылық енгізулер бойынша қарыздары бар кез келген өзінің мүше-
мемлекетін дауыс құқығын алуы мүмкін. Нәтижесінде, кез келген халықаралық
үкіметаралық ұйым өзінің қызметінің мәселелері бойынша мүше-мемлекет
рекомендацияларын орындамаған кезінде түсіндірмелерін талап ете алады.
Шарт жасасуға құқығы. Халықаралық ұйымның шарттық құқық
қабілеттілігін халықаралық құқық субъектілігінің ең басты маңызды
белгілеріне жатқызуға болады, өйткені халықаралық құқық субъектінің ең
маңызды белгісін оның халықаралық құқық нормаларын құрылу процесіне қатысу
қабілеттілігі құрайды.
Өзінің құзыреттерін жүзеге асыру тәртібінде халықаралық үкіметаралық
ұйымдар жария-құқықтық, жеке-құқықтық немесе аралас сипатына ие. 1986 жылғы
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы немесе халықаралық ұйымдар
арасындағы шарттар құқығы туралы Вена конвенциясының нормаларына сәйкес,
жалпы, кез келген ұйым халықаралық шарт жасаса алады. Мәселен, Конвенцияның
преамбулада көрсетілгендей, халықаралық ұйым өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін және алдына қойған мақсаттарына жету үшін қажетті шарттарды жасасу
құқық қабілеттілігіне ие. Сондай-ақ, Конвенцияның 6-бабына сәйкес
халықаралық ұйымның халықаралық шарттарды жасасу құқық қабілеттілігі осы
ұйымның ішкі ережелерімен реттеледі.
Кейбір халықаралық ұйымдардың құрылтайшы актілерінде (мысалы, НАТО,
ИМО) халықаралық шарттарды жасасу немесе оларға қатысу құзыреттері туралы
ережелер қарастырылмаған. Осындай жағдайда халықаралық ұйымының күнделікті
өз қызметін жүзеге асыру кезінде пайдалануы мүмкін компетенция ережесі
қолданылады. Ал кейбір басқа халықаралық ұйымдардың жарғыларында нақты
түрде, нысанында халықаралық шарттарды жасасуға құзыреттері бекітіледі.
Осылайша, ЮНИДО халықаралық ұйымының Жарғысының 19-бабына сәйкес бас
директор мекеме атынан БҰҰ жүйесіндегі басқа ұйымдарымен немесе халықаралық
үкіметаралық не үкіметтік ұйымдармен құқықтық қатынастарын орнататын
келісім шарттарын жасасуға құзыретті болып отыр. ИНМАРСАТ (яғни, спутник
арқылы теңіз байланыстың халықаралық ұйымы) туралы Конвенцияның 25-бабы осы
ұйымның мемлекеттер мен халықаралық ұйымдармен келісім шарттарды жасасуға
құқығын белгілейді.
1969 жылғы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена конвенциясының 3-
бабында нақты белгіленгендей, өзінің құқықтық табиғаты және заң күші
бойынша халықаралық ұйымдардың шарттары халықаралық құқықтың бастапқы
субъектілері арасында жасасқан келісімдерден ешбір айырмашылығы жоқ.
Артықшылықтар мен иммунитеттерді иелену құқығы. Кез келген
халықаралық ұйым өзінің күнделікті тәжірибе қызметін артықшылықтар мен
иммунитеттерін иеленбей жүзеге асыра алмайды. Егер бір жағдайларда
артықшылықтар мен иммунитеттер көлемі арнайы келісімдерімен анықталса,
екінші жағдайларда – ұлттық заң актілерімен белгіленеді. Бірақ қалайда,
жалпы қалыптасқан халықаралық тәжірибе бойынша ұйымдардың артықшылықтар мен
иммунитеттерге деген құқығы әр бір халықаралық ұйымының құрылтайшы актімен
бекітіледі. Осылайша, БҰҰ Жарғысының 105-бабына сәйкес, ұйым өз қызметінің
мақсаттарына жету үшін қажетті артықшылықтар мен иммунитеттерді кез келген
мүше-мемлекеттің аумағында қолданады. Оған қоса, БҰҰ-ның артықшылықтар мен
иммунитеттер көлемі басқа да Конвенцияларымен қарастырылған, мәселен, 1946
жылы 13 ақпан күні Нью-Йорк қаласында қабылданған Біріккен Ұлттардың
артықшылықтары мен иммунитеттері туралы конвенция, 1947 жылы 21 қараша күні
қабылданған мамандырылған мекемелердің артықшылықтары мен иммунитеттері
туралы БҰҰ конвенция, 1994 жылы 9 желтоқсан күні қабылданған Біріккен
Ұлттар Ұйымы персоналының қауіпсіздігі туралы конвенциясы және т.б. екі
жақты және көп жақты келісім шарттары.
Еуропа дамыту және қайта құру банкінің мекемесі туралы Келісімнің 47-
бабына сәйкес, банкінің мүлігі мен активтері, олардың орналасу жеріне және
ұстаушы тұлғаға қарамастан, қарау, тәркілеу, экспроприациядан немесе
атқарушы не заңдық әрекеттер арқылы алудан иммунитетке ие болып отыр.
Белгілі бір халықаралық ұйымының артықшылықтар мен иммунитеттер мәселесі
нақтылай ұйымның бас пәтері, кез келген мемлекетте не басқа халықаралық
ұйымда өкілдіктерді құру туралы келісімдермен анықталады.
Ескерте кететін бір жағдай, кез келген халықаралық ұйым келіп
отырған мемлекетте болғанда азаматтық құқық қатынастарға өз ерігі бойынша
түскен кезінде барлық уақытта өзінің артықшылықтар мен иммунитеттерге
сілтеме жасай алмайды.19
Халықаралық құқық нормаларын орындауын қамтамасыз етуге құқығы.
Халықаралық ұйымының халықаралық құқық нормаларын орындалуын қамтамасыз
ету бойынша құзыреттерге ие болуы өзінің мүше-мемлекеттеріне қатысты
ұйымының тәуелсіздік сипатын растайды және де құқық субъектілігінің ең
маңызды белгілерінің бірі болып табылады.
Бірақ қалай болса да, халықаралық құқық нормаларын орындалуын
қамтамасыз етудің негізгі құралдары болып халықаралық қадағалау мен
жауапкершілік институттары болып отыр, соның ішінде санкцияларының
қолданылуы. Қалыптасқан халықаралық-құқықтық тәжірибеде қадағалау қызметі
екі әдістері арқылы жүзеге асырылады: мүше-мемлекеттердің баяндама жасау
арқылы және қадағаланып отырған объектісін немесе жағдайын оқиға болған
жерде зерттеу мен тергеу әрекеттерін жүзеге асыру арқылы.
Санкциялар, яғни халықаралық ұйымдарымен қолданылуы мүмкін, екі
топқа бөліп қарастыруға болады: а) барлық немесе кез келген халықаралық
ұйымымен жүзеге асырылуы мүмкін санкциялар; ә) қатаң түрде анықталған
халықаралық ұйымдар тобы қолдануы мүмкін санкциялар.
Бірінші топтағы санкциялар қатарына жатады: ұйымдағы мүшелігін
тоқтата тұру; ұйым мүшелігінен шығару; мүшелікті беруден бас тарту; белгілі
бір саласында ынтымақтастық мәселелері бойынша халықаралық қатынастарға жол
бермеу немесе тыйым салу.
Екінші топқа жатқызылған санкцияларының қолданылуы қарастырылып
отырған ұйымының жүзеге асырып отырған қызметіне және алдына қойған
мақсаттарына байланысты болып отыр. Мәселен, БҰҰ Жарғысының 42-бабына
сәйкес, ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі халықаралық қауіпсіздікті және
бейбітшілікті сақтау немесе қайта құру мақсатында әуе, теңіз немесе жер
үсті күштері арқылы міндетті әрекеттерін жүзеге асыруы мүмкін. Осындай
әрекеттер қатарына демонстрация, блокада және БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің
әуе, теңіз немесе жер үсті күштерінің басқа да операциялар жатуы мүмкін.
Мемлекет пен халықаралық ұйым арасында пайда болған дауларды шешу
кезінде үкіметаралық ұйымдарға дауды шешу процесіне тікелей қатысу құқығы
беріледі. Дауларды шешу барысында олар көбінесе алғашқы халықаралық құқық
субъектілері – егеменді мемлекеттер, қолданатын бейбіт құралдарын қолдануы
мүмкін.
Ұйымдардың халықаралық-құқықтық жауапкершілік. Жеке құрылым ретінде
әрекет ететін құрылым бола отырып, халықаралық ұйымдар халықаралық-құқықтық
жауапкершіліктің субъектілері болып танылады. Мәселен, халықаралық ұйымдар
өзінің уәкілетті тұлғалардың заңсыз, құқық бұзушы әрекеттері үшін
жауапкершілікке тартылуы тиіс. Ұйымының жауапкершілігі аталған тұлғалардың
ие болған артықшылықтарды немесе иммунитеттерді қолданып заңсыз әрекет
жасауы кезінде орын алады. Халықаралық ұйым үшін орын алуы мүмкін саяси
жауапкершілік мынадай жағдайларда қолданылуы мүмкін: ұйым өзінің қызметін
бұзған; басқа ұйымдармен және мемлекеттермен жасасқан келісім шарттарды
орындамау; халықаралық құқық субъектілерінің ішкі істеріне араласу кезінде.
Ұйымының материалдық жауапкершілігі өзінің қызметкерлерінің, маман-
эксперттерінің заңды құқықтарын бұзған кезінде, қаржы сомаларын асыра
алғаны үшін және т.б. жағдайларда орын алуы мүмкін.
Халықаралық ұйым XX ғасырдың нәтижесінде толық құқылы халықаралық
жария құқығының арнайы немесе туынды субъектісіне айналды, яғни өзінің
ерекше құқықтары мен міндеттеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық ұйымдардың орны
мен ролі”
МАЗМҰНЫ
1-Тарау. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі. 2
1.1. Халықаралық ұйым түсінігінің тарихи қалыптасуы. 4
1.2. Қазіргі таңда қалыптасқан халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық
ұйымдардың құқықтық мәртебесінің мазмұны. 11
2-Тарау. Қалыптасқан халықаралық құқықтық тәжірибеге сәйкес халықаралық
ұйымдардың халықаралық құқыққа тигізетін әсері. 21
2.1. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастыруға бағытталған халықаралық
ұйымдардың қызметін реттеу. 22
2.2. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру
қызметінің даму бағыттары. 37
3-тарау. Халықаралық құқық нормаларын қалыптастырудағы халықаралық
ұйымдардың орны мен рөлі мәселесінің даулы жақтары мен проблемалары. 48
3.1. Мемлекет, халықаралық құқықтың негізгі субъектісі ретінде,
халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру процесіне халықаралық ұйым
арқылы қатысу. 49
3.2. Халықаралық ұйымдармен қалыптастырылған халықаралық құқық
нормаларының міндетті күші. 57
1-Тарау. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі.
Халықаралық құқық теориясында келесі термин қалыптасқан – Жалпы
халықаралық ұйым. Осы терминді алғаш рет 1945 жылы қолданған батыс ғалымы
Поттер А. Кейін осы пікір басқа да халықаралық құқық мамандары тарабынан
кең қолдау тапқан еді. Мәселен, Оппенгейм, өзінің халықаралық құқық
курсында, жалпы халықаралық ұйым идеясын соңғы 300 жылдар ішіндегі заң және
саяси ілімдер аясында ұлы жетістік деп көрсетеді. Осы түсініктің негізгі
мазмұнына тоқталатын болсақ – “халықаралық құқықтың басты субъектілері
болып табылатын бөлек мемлекеттерімен жүзеге асырылатын, саяси қоғамды құра
отырып жалпыға ортақ қорытынды мақсаттарына жету үшін құрылған,
мүмкіндігінше универсалды сипатына ие мемлекеттердің бірлестігі.”4
Жоғарыда көрсетілген жалпыға ортақ мақсаттарына жету мәселесі
халықаралық құқық үшін де, сондай-ақ, ішкі мемлекеттік құқық үшін де өте
маңызды болып отыр. Егер осы мақсаттар жүзеге асырылмаса немесе тіпті
оларға жету үшін ешбір әрекеттер орындалмаса, халықаралық құқық өзінің
маңыздылығын жоғалтуы мүмкін және құқықтану ілімінің жеке саласы бола
алмайды. Осы мәселенің төңірегінде, айтып отырған адамзаттың саяси ұйымымен
көзделген мақсаттар өзінің жалпы анықтаушы сипаты бойынша халықаралық
құқықтың жалпы қағидаларына ұқсас. Тек осындай жалпы халықаралық ұйым
қызметімен, халықаралық құқық нормаларының қалыптастыру процесіне қатысу
арқылы бүгінгі күнге орын алып отырған көптеген кемшіліктерін жоюға болады.
Осылайша, халықаралық қоғам ұйымының маңыздылығын байқауға болады.
Әрине, ескерте кететін жағдай, халықаралық құқық жүйесінде орын алған
Ұлттар лигасының және кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының жарлықтары шеңберінде
қалыптасқан халықаралық ұйым моделі, құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуді
көздей отырып, кез келген саяси ұйымның негізгі мақсаттарына жетудің бірден
бір құралы болып отыр.
Аталған мақсаттар мүше мемлекеттердің күш қолданудан бас тартуымен
немесе заңсыз күш қолдану әрекеттеріне соққы беру үшін коллективті
шаралармен шектелмеу тиіс. Эффективті болу үшін, мемлекеттер барлық дау
тартыстарын халықаралық ұйыммен қалыптасқан жалпы халықаралық құқыққа
негізделіп шешу тиіс, яғни ондай шешімдерінің міндетті күшін мойындауы
тиіс. Нәтижесінде, халықаралық құқық алдымен міндетті түрде егеменді және
тәуелсіз мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттерін реттеуші құқық бола
отырып, адамзаттың саяси ұйымы орын алып отырған барлық құқықтық және саяси
қағидаларының ең негізгісін жүзеге асыруы тиіс, яғни жеке тұлға кез келген
құқық саласының ең негізгі субъектісі. Аталған тұжырымдамаға сәйкес, кез
келген мемлекеттер тобының бірден бір ең маңызды мақсаты әр қашан да жеке
тұлғалардың бостандығына кепілдік беруі тиіс және де осы кепілдік
мүмкіндігінше өте үлкен аспектілері арқылы жүзеге асырылуға жатады.
Көрсетілген мақсаттарына жету үшін мүше мемлекеттер өзаралық қағидасын
үнемі сақтауы тиіс.
Талқыланып отырған мәселенің келесі бір қыры – мемлекеттік егемендік
және халықаралық ұйым арасындағы өзара қарым-қатынас. Егер жеке мемлекеттер
халықаралық қатынастар саласындағы мемлекет егемендік түсінігіне кіретін
құбылыстардан бас тартпаса жоғарыда аталған халықаралық ұйымының ешбір
алдына қойған мақсаты жүзеге асырылмау мүмкін, яғни соғысты ашу құқығы,
немесе егер осы әрекетке тыйым салынса не оған жол берілмесе, өз өзін
қорғау тәртібінде соғысты ашу мәселесі; мемлекеттер арасында пайда болған
дауларды халықаралық құқық нормаларына сәйкес қатысушы тараптар үшін
міндетті күшке ие шешім шығаруға халықаралық ұйымға беруден бас тарту
құқығы; мемлекеттің тұрғылықты халықтың өмір сүру жағдайының мәселесін тек
ішкі мемлекеттік құзыретіне жатқызу, яғни ұйымдасқан халықаралық қоғамының
тарабынан іс жүзінде қадағалауына жатпау.5
Егер мемлекеттердің халықаралық ұйымы аталған құқықтарын шектесе
оның қызметі өте үлкен нәтиже беруі мүмкін, бірақ осы мәселенің әрине
екінші қырынан да қарастыруға болады, яғни өзінің осал жақтарына ие болып
отыр. Алайда, осы кемшілік ұйымының өз мақсаттарына жету процесіне үлкен
кедергі болмайды. Осыдан, халықаралық ұйым қызметінің мемлекет егемендігі
түсінігіне қайшы болуы мүмкін деген қорытындыға келуге болады. Егер аталған
мемлекеттердің құқықтары егемендік түсінігінің ажырамас бөлігі деген
тұжырымдамасын қолдасақ, іс жүзінде осы жағдай бүгінгі күнге көбінесе орын
алып отыр, халықаралық ұйым осы егемендігін сақталынуына жағдай жасайды,
яғни осындай халықаралық ұйымға мүше мемлекеттер бағынуы тиіс.
Аталған қорытынды тұжырымдама Ұлттар лигасының жарлығында көрініс
тапқан жоқ; сонымен қатар, оның тұрақты міндетті күші Біріккен Ұлттар
Ұйымының жарлығында да нақты анықталмаған.
Халықаралық ұйым түсінігінің тарихи қалыптасуы.
Халықаралық бұқаралық құқығының маңызды бір саласы халықаралық
ұйымдар құқығы болып табылады. Сонымен, халықаралық ұйым құқығы дегеніміз
халықаралық ұйымдардың өзара және халықаралық құқық субъектілерінің басқа
да субъектілерімен қарым-қатынастарын, қызметін және құру тәртібін
реттейтін қағидалар мен нормаларының жиынтығын құрайтын халықаралық
бұқаралық құқығының саласы. Халықаралық құқық даму барысында, осы сала
халықаралық әкімшілік құқығының бір саласы ретінде қарастырылған еді.
Мәселен, атақты халықаралық құқық маманы Казанский П.Е. былай деп көрсетті:
“...халықаралық әкімшіліктің болашағы бар, халықаралық құқығының дамуы
тікелей халықаралық құқық дамуына байланысты болады... Халықаралық өмір
бөлек халықтар өз бетінше шеше алмайтын мақсаттарды қойып отыр. Аталған
мақсаттарға жету үшін, ондай мемлекеттер ірі дүниежүзілік одақтарды құрып
қосылуға мәжбүр”.6
XIX ғасырдың соңында көрнекті Ресей халықаралық заңгері Голубев Н.Н.
халықаралық органдардың және ұйымдардың пайда болу тарихының егжей-тегжейлі
сараптамасын жүргізді. Өзінің жазба зерттеулерінде ол халықаралық әкімшілік
комиссияларының құруға бағытталған барлық мысалдары мен сәтсіз сынамаларын
жинақтады; әр бір құрылған мекеменің және толық халықаралық ұйымдар
институтының даму процесін қарастырды; халықаралық комиссияларының заңды
табиғатын және пайда болу мен құрылу себебін анықтады. 1908 жылы “XIX
ғасырдың халықаралық әкімшілік комиссиялары. Теория және тәжірибе
очерктері” докторлық диссертациясында Голубев Н.Н.:
• Санитарлық комиссияларының;
• Африкада, Азияда және Балкан түбегіндегі қауіпсіздік пен кеме
жол қатынастарын реттеу үшін құрылған мекемелерінің;
• Қаржыларды қадағалау мен мемлекеттік қарыздар қызметін басқару
бойынша қаржы қеңестерінің;
• Бөлек салалар мен аумақтардағы қауіпсіздік пен игілікті тұрмыс
жағдайы бойынша комиссияларының;
• Еуропалық өзендері бойынша халықаралық басқармаларының,
пайда болу тарихын және құқықтық статусын анықтады.7
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің
қатарына жатқызылады. Олар мемлекетпен бірге доктриналық, сондай-ақ
конвенциялық тәртіпте халықаралық құқықтың субъектілері болып есептеледі.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
өзара әрекет етуінің ең бір күрделі проблемасын – мемлекеттік тәуелсіздік
пен үкіметаралық ұйымдардың құзыретіндегі мемлекеттен тыс белгілердің ара
қатынасындағы мәселесі ретінде көрсетеді.
Мемлекеттің тәуелсіздік проблемалары мемлекеттің және халықаралық
ұйымдар құзыреттерінің ара қатынасындағы мәселелермен айқындалады, яғни бұл
мемлекеттің халықаралық ұйымға өз құзыретін ішінара беруі арқылы немесе
оған белгілі бір міндеттерді атқаруына мүмкіндік беруі бойынша
түсіндіріледі. Халықаралық ұйымдар мемлекеттердің бірлескен
ынтымақтастығының көп жақтылы нысаны болып табылады; оны мемлекеттер тиісті
жағдайларда құрады және ол халықаралық қатынастардың қажеттіліктерінен
туындап отырады. Мұнда баса айтатын бір мәселе, халықаралық ұйымдардың
құқық субъектілігі мүше-мемлекеттердің еркін білдіруіне, осы ұйымдардың
мақсаттарына, құзыреттеріне, уәкілеттіктеріне, органдырының құрылымына
қабылданатын шешімдердің заңдық салдарына тікелей тәуелді болып келеді.
Ұйым жарғысының заңды күшіне енуі белгілі бір құқықтық салдарын
қамтамасыз етеді. Мәселен, халықаралық құқықтың жаңа субъектісі пайда
болады, ол өзін құрған мемлекетпен өзгеше сипатпен анықталады. Дегенмен,
халықаралық ұйым халықаралық құқықтың негізгі субъектілеріне тән маңызды
ерекшелігіне – мемлекеттер, ұлттар мен халықтар өз тәуелсіздігін –
дербестігін қорғап, күресу ерекшелігіне ие бола алмайды. Мемлекет кез
келген халықаралық ұйымға кірген кезде өзінің тәуелсіз құқықтарын жүзеге
асырады. Бірақ мұндай жағдайда мемлекет пен ұлттық ұйымдардың байланысу
сипаттары мемлекеттің тәуелсіздігін толық шектейді деген ұғым туындамауы
керек. Тәуелсіздік – бұл мемлекеттік биліктің күрделі саяси-заңдық сипаты,
ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты құқықтық институттар
арқылы жүзеге асырылады. Халықаралық ұйымдардың жарғыларында бір белгі –
құзыреттер бойынша ғана шектеу қойылады (Халықаралық Даму және қайта құру
Банкінде, Халықаралық Валюта Қорында – бұл экономикалық мәселелер, Біріккен
Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінде – бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қорғау мәселелері).
Халықаралық ұйым – халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық
реттеу жүйесіндегі қажет нақты объективті құбылыс. Халықаралық тәжірибеде
халықаралық ұйымдардың қызметіне және оның көптеген бағыттары бойынша әрі
қарай дамуына әсерін тигізетін факторлар мен жағдайлар жүйесі болады. Олар
мынадай:
• шаруашылық қызметін интернационалдау;
• ғылыми-техникалық процесс;
• осы заманғы маңызды проблемалардың ғаламдық сипаты.
Халықаралық ұйымдар мемлекеттер мен халықаралық құқықтың өзге де
субъектілері арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызды құқықтық
нысанының біреуі болып табылады. Осы заманғы ғаламдық проблемаларды
қарастыру халықаралық ұйымдардың қызметінде бара-бара өзекті мәселеге
айналып келеді. Халықаралық ұйымдардың тәуелсіз мемлекеттермен қатар,
халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық реттеуде айтарлықтай рөл
атқаратыны жалпыға мәлім айғақ.
XIX ғасырдың ортасында қоғам дамуының табиғи қажеттіліктері тұрақты
әрекет ететін, халықаралық әкімшілік одақ деп аталатын халықаралық
ұйымдардың пайда болуына себеп болды. Халықаралық ұйымдардың қазіргі
дәуірдегі дамуының кейбір заңдылықтары бар. Олар: алуан түрлі қоғамдық
құрылымды мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі, отарлық жүйенің күйреуі,
шаруашылық, саяси, ғылыми және мәдени өмірдің интернационалдануы, сондай-ақ
тәуелсіз мемлекеттердің өмір сүруі.
Халықаралық ұйымдар құрылуының объективті негізі бар және ол әлемдік
бірлестіктің шынайы қажеттіліктерінен туындайды. Олар халықаралық
қатынастарға құқықтық реттеудің тұтас шегінде, халықаралық ұйым аясында
құқықтық ықпал етудің арнайы әдісінен басқа ешнәрсе де емес. Халықаралық
ұйым құқықтарын халықаралық құқықтың дербес саласы ретінде бөліп шығару
мәселесінде олар белгілі бір рөл атқарады.
Халықаралық ұйымдардың құқығы күрделі нормативтік құрылымға ие.
Жалпы халықаралық құқықтың қағидалары, jus cogens қағидаларына бейбіт
қатар өмір сүру, мемлекеттік тәуелсіздікті құрметтеу, мемлекеттердің тең
құқықтылығы және бір-бірінің ішкі істеріне қол сұқпау қағидаларын, сонымен
қатар халықаралық ұйымдардың құқықтарының қағидалары да жатады. Мәселен,
аталған қағидалардың көпшілігі БҰҰ-ның жарғысындағы 2-баптың мазмұнына
сәйкес келеді. Онда нақты халықаралық ұйым қызметінің қағидалары
айқындалған. Көпке дейін халықаралық шарттар құқықтарының теориясында 2
түрлі тенденция орын алып отыр:
• халықаралық ұйым құқықтарының мәліметтері; бұл тұжырымдаманың
жақтастарының көзқарасы бойынша БҰҰ-ның төтенше құқықтарына
жалпы халықаралық құқықтан бөлек әрекет ететін жаңа құқық
саласы кіреді;
• халықаралық ұйымдар құқықтарының ұғымы, БҰҰ-ның құқықтары деген
ұғымнан әлдеқайда кең, сондай-ақ осы құқықтың жалпы халықаралық
құқықтан бөлінуін және оның жалпы халықаралық құқықпен қатар
әрекет ету мүмкіндігін мойындау.
Бұл тұжырымдамаларының екеуін де қазіргі заманғы халықаралық
құқықтың ғылыми жүйесі қабылдай алмайды.
Халықаралық ұйымдар құқығы – халықаралық ұйымдардың қызметтерін және
құқықтық мәртебесін, пайда болу мәселелерін реттейтін қағидалар мен
нормаларды біріктіретін осы заманғы халықаралық құқықтың бір саласы.8
Көп жағдайларда халықаралық ұйым құқығы халықаралық құқықтың бір
саласы ретінде танылады. Сонымен қатар, бұрынғы қалпынша халықаралық-
құқықтық жүйенің ішкі құрылымының проблемалары шешілмеген, оның ішінде бұл
жүйедегі халықаралық ұйымдардың құқықтарының алатын орны әлі айқындалмаған.
XIX ғасырдың ортасында тұрақты әрекет ететін халықаралық ұйымдар пайда
болғанға дейін мемлекетаралық тікелей байланыстар халықаралық қатынастардың
негізгі түрі болып келді. Кейінірек, халықаралық ұйымдардың пайда болуына
орай, халықаралық ұйымдардың шеңберінде халықаралық қатынастар пайда болды,
олар:
• мемлекеттердің халықаралық ұйым мүшелері есебінде өзара
байланыстары;
• мүше мемлекеттердің халықаралық ұйымдармен қатынасы;
• халықаралық ұйым органдарының өзара қатынастары;
• ұйымдардың мүшелері емес мемлекеттермен халықаралық ұйымдардың
байланыстары.
Жоғарыда аталғандардан басқа, ұйымдардың өзара ара қатынастары да
пайда болады. Сонымен, жаңа халықаралық қатынастарының пайда болуы оларды
халықаралық құқықтың нормалары арқылы реттеу қажеттілігін негіздеп берді.
Халықаралық құқықта құқықтық реттеудің арнаулы бір пәні пайда болды,
ол халықаралық ұйым шеңберіндегі халықаралық қатынастар. Халықаралық
ұйымдардың қызмет ету процесінде нормативтік негіз құрылады. Халықаралық
ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар көлемінің артуы халықаралық
ұйымдарда шарт құқығының қалыптасқанын көрсетеді.
Құқық ғылымында құқықтың бөлек салаларына бөлінуінің өлшемі
ретіндегі құқықтық реттеу тәсілдерінің рөлі жөнінде бірнеше көзқарастар
өмір сүріп келеді. Бұдан сала жүйелерінің ішкі құрылымын айқындау
қажеттілігі туралы мәселе туындайды. Халықаралық-құқықтық реттеу
әдістерінің мазмұнын қарастыра отырып, бұл әдістің құқықтық қатынасқа
қатысушылардың теңдік жағдайында, міндеттемелерді ерікті түрде қабылдауы
және құқықтарды күштеу элементтерінсіз, тараптардың келісуі жолымен
құқықтарының орнатылуымен сипатталатынынан байқауға болады.
Халықаралық ұйымдардың жұмыс істеуі, олардың органдарының әр түрлі
қызметтері белгілі бір құқықтық тәртіп орнатуға негізделеді. Халықаралық
құқық жүйесінде халықаралық ұйымдардың құқықтарынан тыс бірде-бір салада
құқықтық реттеу әдістерінің мұндай ерекшелігі жоқ екенін ескеретін болсақ,
бұл саланың дербес сала жағдайында тұрғанын атап айтуға болады.
Халықаралық ұйымдардың алғашқы белгілері ежелгі Грецияда пайда
болып, онда қалалар мен қауымдастықтардың Пелопонесс және Афины симмахиясы
сияқты одақтары түрінде қалыптасты. Бұл екі ежелгі гректік одақтардың ара
қатынасы араздық, қарама қайшылық сипатта болып, Пелопонесс соғысымен
аяқталды. Нәтижесінде, грек әлемінде Спарта үстемдігі орнады. Афины
симмахиясы тарап кетті. Халықаралық ұйымдардың тағы бір нысаны ежелгі
гректік амфиктиониялар ортақ қазынасы мен ортақ соғыс жүргізетін ережелері
бар тайпалар мен қалалардың діни, саяси одақтары сияқты ежелгі халықаралық
бірлестіктер болды. Амфиктионияға айқын ішкі құрылымды сипат тән еді.
Б.з.д. VI ғасырда Ежелгі Грецияда алғашқы тұрақты халықаралық
бірлестіктер құрылған болатын. Бұл қалалар мен қауымдастықтардың кеңестері
болатын (мысалы, Лакедеминск және Делосск симмахиялары) немесе тайпалар мен
қалалардың діни-саяси кеңестері (мысалы, Дельфийск-Фермопильск
амфиктиониясы). Олар болашақ халықаралық ұйымдардың бастапқы көрініс
ретінде танылады. Ф.Ф. Мартенс айтқандай, “бұл ұйымдар арнайы діни
мақсаттарда құрылғанына қарамастан, олар грек мемлекеттер арасындағы
қатынастарға өз әсерін тигізген: басқа да әлеуметтік факторларға ұқсас олар
халықтарды біріктірген және олардың жабылып кету мүмкіндігін тойтаруға
тырысқан”.9
Осы заманғы халықаралық ұйымдардың алғашқы нышандары табылған
мемлекетаралық бірлестіктерді құру қажеттілігі экономикалық және саяси
себептермен негізделеді. Мұндай заңды байланыс халықаралық қатынастар
дамуының келесі сатыларында да байқалады.
XIX ғасырдың халықаралық бірлестіктерінің қайсысын алғашқы
халықаралық ұйымдар ретінде атауға болады деген пікірге алуан түрлі
көзқарастар бар. Мысалы, алғашқы халықаралық бірлестіктер тобында мынадай
бірлестіктер аталып жүр:
• 1815 жылы құрылған Қасиетті Одақ;
• Рейн өзеніндегі кеме қатынасының орталық комиссиясы;
• өлшем және таразы халықаралық бюросы – 1875 жылы;
• Бүкіл әлемдік пошта одағы – 1874 жылы.
Жоғарыда аталған белгілері бар алғашқы халықаралық ұйымдар
капитализм дәуірінде пайда болды. Олар өздерінің құқықтық табиғаты бойынша
бір әлеуметтік жүйеге енетіндіктен, іс жүзіндегі әрекеттерінде
қатысушылардың тәуелсіз теңдігі қағидасын сақтау мен іске асырудан әлі алыс
тұрған болатын. Мұнан тыс, ұйымның қатарындағы отарлардың және тәуелді
аумақтардың жағдайы ашық келіспеушілік сипатында болды.
Сол кездегі халықаралық қатынастар жүйесінде халықаралық ұйымдар
бірінші халықаралық ынтымақтастық мәселесінде көмекші рөл атқарды. Сонымен
бірге, олардың пайда болуы халықаралық қатынастардың кеңеюіне жол ашты.
Қалыптасқан халықаралық қатынастардың сипаттық белгілерінің бірі
ретінде мемлекетаралық ұйымдардың тез дамуы мен өсуін айтуға болады. XX
ғасырдың басында соғыстың алдын алу мақсатында саяси бағдар тұтқан
халықаралық ұйымдарды құру туралы әр түрлі жобалар жасала бастады. Бірінші
дүниежүзілік соғыс кезеңінде осындай жобалардың 50 шақтысы жасалды. Сондай
жобалардың бірі Ұлттар лигасының негізін қалады, дегенмен мемлекеттің
қауіпсіздігін қолдау және бейбітшілікті сақтау мақсатындағы саяси
халықаралық ынтымақтастықтың тиімділігі құралына айнала алмады. Алайда,
Ұлттар лигасының шынайы иелерінің мақсаты оның Жарғысындағы Кіріспеде
көрсетілгендерден алшақ жатқан болатын. Ұлттар лигасы Жарғысының соңғы
нұсқасы ағылшын-американдық жоба негізінде жасалып, үш империялық
державалар: Америка Құрама Штаттары, Ұлыбритания, Франция арасында
келісілді. Ал Париж конференциясының қалған қатысушылары Жарғыны талқыламай-
ақ қабылдаған болатын.
1919 жылы 18 сәуірінде қабылданған Ұлттар лигасының Жарғысына 44
мемлекет қол қойды, оның ішінде 31 мемлекет бірінші дүниежүзілік соғыста
Антанта тарабын қолдағандар болып шықты. Бұл мәліметтерді келтіру себебі,
халықаралық ұйымның таптық сипатын анықтауда бұлтартпайтын дәлел
болғандығынан. Бұл ұйымның ең алғашқы мүшесі АҚШ болды. Бірақ кейінірек
американдықтар Ұлттар лигасының құрамына кірмей қалды, себебі Америка
Сенаты Версаль шартын бекітпегендіктен, Ұлттар лигасының шарты да
бекітілмеді. Ал екінші топтағы “шақырылғандар” деп аталатын мемлекеттердің
құрамында бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде бейтарап саясатын ұстанған
13 мемлекет болды. Ұлттар лигасының жарғысына қол қойғандардың ішінде
британдық доминиондар да болды, ол билік басындағы ағылшындардың Британ
империясына кіретін елдердің Ұлттар лигасына мүше болуына аса
мүдделіліктерінің нәтижесі еді.
Ұлттар лигасы мынадай басты органдардан құрылған еді:
• Жиналыс (Ассамблея). Бұл орган қыркүйекте өтетін сессиялар
бойынша жұмыс істеді. Бұл басты орган өз құзыретіне жататын
барлық мәселелерді қарастыруға уәкілетті болды, қарарларды,
кепілдемелерді жиналыс (Ассамблея) бір ауыздан қабылдаған.
• Ұлттар лигасының кеңесі – тұрақты және тұрақты емес органдардан
тұрған. Тұрақты органдар ретінде – Ұлыбритания, Жапония,
кейінірек – Германия, 1934 жылы КСРО қосылды.
• Хатшылық – Ұлттар лигасының атқарушы органы, оның аппаратының
саны 600 адамдай болды.
• 1920 жылы сот органы құрылды – халықаралық әділ соттың Тұрақты
Палатасы. Халықаралық әділ соттың Тұрақты Палата Статуты
редакциялық өзгерістерге ұшырап, ақырында БҰҰ-ның халықаралық
сот Статуты болып қалды.
• Ұлттар лигасының басты органдарының құрамына халықаралық еңбек
ұйымы кірген болатын, ол БҰҰ аясында мамандандырылған мекеме
болды.
Осылайша, Ұлттар лигасында орын алып отырған органдар жүйесі БҰҰ-да
қайта көрініс тапқан еді. Оның ішінде Ұлттар лигасындағы жиналыстың
(Ассамблея) орнына БҰҰ-ның Бас ассамблеясы құрылды; Ұлттар лигасы кеңесі
қауіпсіздік кеңесі болып қайта құрылды; Ұлттар лигасының хатшылығы БҰҰ бас
органдарының құрылымында осы аттас атпен аталды, ал халықаралық әділ соттың
ұйымдық құрылымы халықаралық соттың Тұрақты Палатасының құрылымын қайталды.
Ұлттар лигасының құқықтық мәртебесін сараптай отырып, бұл ұйымының
мынадай кемшіліктерін байқауға болады:
• Саяси шешімдерді қабылдаған кездегі бір ауыздық қағидасының
болуы. Оның мағынасы, Ұлттар лигасының кез келген мүшесі дауға
қатысушы тараптарды қоспағанда, вето қою құқығын иемденді,
сөйтіп шешім қабылданылу мүмкіндігі өте аз болды.
• Басты органдар – Жиналыс (Ассамблея) пен Кеңес арасында
құзыреттерінің нақты жұмыс тәртібі жоқ болды.
• Ұлттар лигасының жарғысында басқыншылық соғысқа үзілді-кесілді
тыйым салуға берілмеді.
• Ұлттар лигасының жарғысында қарусыздану идеясы басқа
мемлекеттер алдындағы міндетті орындау қажеттілігіне ғана
сәйкес болып отырды. Толық және біржолата қарусыздану туралы
тезис халықаралық құқықта кейін қарала бастады.
• Басқару мандатын тапсыру жолымен отарлық жүйені ашыққа шығару.
• Ұлттар лигасы қызметінің негізі бір ғана – антисоветизм еді.
КСРО бұл ұйымға 15 жыл өткен соң ғана толық мүшелігіне ие бола
алды. Дегенмен, КСРО Ұлттар лигасына кірердің алдында осы
ұйымының қамқорлығымен өткізілген бірнеше конференцияларына
қатысты. Мысалы, қарусыздану мәселелеріне арналған бірнеше
сессияларына қатысқан КСРО жалпыға бірдей толық және тез арада
қарусыздану туралы және қарулануды прогрессивті –
пропорционалды қысқарту туралы конвенциялардың жобаларын
дайындалуына қатысты.
1931 жылы солтүстік-шығыс Қытайдағы (Манчжурия) жапон басқыншыларына
қарсы Ұлттар лигасының қандай да бір тиімді шараларды қолдана алмаған
дәрменсіздігі халықаралық ұйымының халықаралық аренадағы беделін түсіріп
жіберді. Дәл осы кезенде, елдердің көпшілік бөлігі КСРО-ның араласқанына
мүдделі еді. 1933 жылы Ұлттар лигасының құрамынан фашистік Германия мен
милитаристік Жапония шығып кетті. Ұлттар лигасына мүшелікке КСРО-ны
ұйымының 30 мүше-мемлекеті шақырды. Сөйтіп, КСРО-ны шақыру фактісі оның
беделінің едәуір өсуіне себеп болды. КСРО қысқа мерзім ішінде (1939 жылы
КСРО Финляндияға шабуыл жасады деген айыппен ұйымының құрамынан шығарылып
тасталды) халықаралық ұйымының бейбіт өмірді сүйетін күштердің жиналатын
орталығына айналуына және бейбітшілікті ұжымдық қорғау жүйесін
қалыптастыруға көп күш жұмсады.
Ұлттар лигасы өзінің әрекет еткен кезеңінде қандай да бір маңызды
дау-жанжалдарды шеш алмады, тіпті жаңа әлемдік соғыстың алдын алуға да
дәрмені жетпеді. Сөйтіп, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған халықаралық үкіметаралық ұйымды құрудағы алғашқы кадам сәтсіз
аяқталды. Ұлттар лигасының ұйымдық құқықтық, заңдық тетігі өте жетілмегені
себепті мүше мемлекеттер арасындағы даулы сәттерді тиімді шешуге
халықаралық қатынастарды дамыту үшін бейбіт қадамдарды іздеп табуға жол
бермеді.
1.2. Қазіргі таңда қалыптасқан халықаралық құқыққа сәйкес халықаралық
ұйымдардың құқықтық мәртебесінің мазмұны.
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың туынды субъектісі
болғандықтан, мемлекеттің әр түрлі әлеуметтік-экономикалық құрылымдармен
ынтымақтастығын қамтамасыз етеді, осы заманғы ғаламдық мәселелерді шешеді.
Халықаралық ұйымдардың дамуы олардың халықаралық құқық субъектілігін
алуымен тікелей байланысты. Халықаралық ұйымдар халықаралық құқық
нормаларын қалыптастыру, жүйеленушілік және бақылау қызметтерін жүзеге
асырады. Жоғарыда көрсетілген қызметтерді жүзеге асыру халықаралық ұйым
қызметтерін халықаралық-құқықтық реттеу тетігіне ықпал етуді қамтамасыз
етеді.
Нормашығармашылық процеске қатыса отырып, ұйымдар халықаралық-
құқықтық санкцияларды пайдаланады. Ол халықаралық құқықтың туынды
субъектілерінің құқықты пайдалану процесіндегі рөлінің күшейгенін бірден
бір көрсеткіші болып отыр.
Даму процесінде халықаралық ұйымдар ішкі ұйымдастыру тетігінің
дамығанына әкеліп соғады. Сөйтіп, халықаралық ұйым өзінің заңдық табиғаты
бойынша мемлекеттің ынтымақтастық органы болып табылатындықтан, ұйымның
қызметін өз мақсаттары үшін кейбір белгілерін жетілдіре отырып пайдаланады.
Бұған мысал ретінде халықаралық ұйымдардағы дауыс беру рәсімінің
эволюциялық дамуын айтуға болады. Мәселен, Ұлттар лигасына мүше мемлекеттер
БҰҰ жүйесінде бір ауыздан шешім қабылдау қағидасынан дауыстың көпшілігіне
қарай ойысты, ал кейін халықаралық ұйымдарда дауыс беру тәртібінің
консенсус сияқты кеңінен таралған түрі қолданыла бастады. Консенсус –
шешімдерді дайындау мен қабылдау рәсімі, оған мүше мемлекеттердің
позициясын дауыс бермей-ақ үйлестіру және қабылданатын шешімдерге толығымен
алғанда қарсылықтардың болмауы тән.10
Ұйымдардың арасындағы өзара әрекеттердің нысандары мен әдістері бара-
бара түрленіп, белсенді болып келеді. Халықаралық ұйым құқығы саласының
нормативтік базасы кеңеюде. Халықаралық ұйым халықаралық құқықтың
субъектісі болғандықтан, құқықтық нормалар шығарады. Бұл ұйымның бірінші
номашығармашылық қызметі болып табылады. Ал, екінші түріне
квазинормашығармашылық қызметі жатады. Бұл жағдайда халықаралық ұйым
құқықтық норма шығармайды, алайда нормашығармашылық қызметті – халықаралық
ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар; халықаралық ұйымдардың
нормашығармашылық процесіне тікелей қатысуы; халықаралық ұйымдардың жүйелеу
және бақылау қызметтерін жүзеге асыруы; халықаралық-құқықтық санкцияларды
қолдану жолы арқылы қамтамасыз етеді.
Халықаралық ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар.
Қазіргі таңда, халықаралық ұйымдардың шарттық тәжірибесі
қалыптастырған нормалар саны өсіп келе жатқаны байқалады. Осындай жағдайда
мемлекеттер халықаралық құқықтың негізгі субъектілері бола отырып,
халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің шарттық тәжірибелерінің маңызы
артып келе жатқанын ескермеуі мүмкін емес. Халықаралық құқық комиссиясы 12
жыл (1970-1982 жж.) ішінде мемлекеттер және халықаралық ұйымдар арасындағы
немесе халықаралық ұйымдар арасындағы шарттардың құқықтары туралы
конвенциясының жобасын дайындады. Халықаралық шарттардың құқықтары туралы
1969 жылғы Конвенцияда “Халықаралық ұйымдардың шарт жасаудағы құқық
қабілеттілігін” айқындайтын бап орын алуда. Аталған Конвенция 1980 жылы 27
қаңтар күні заң күшіне енді, Қазақстан Республикасы осы Конвенцияға 1993
жылы 31 наурыз күні Жоғары Кеңесімен қабылданған қаулысы арқылы қосылды.
Конвенцияның 1-бабының мазмұнына мән берсек, “Осы Конвенция
мемлекеттер арасында жасасқан шарттарға қатысты қолданылады” деп
көрсетілген. Бірақ егер кейінгі 5-бабын қарастырсақ, “Осы Конвенция
халықаралық ұйымның құрылтайшы актісі болып табылатын және ұйымның сәйкес
ішкі тәртібін бұзбай халықаралық ұйым шеңберінде қабылданған кез келген
шарттарға қатысты қолданылады” деп белгіленген. Сонымен қатар, конвенция
нормасына сәйкес, бұл құқық қабілеттілік осы ұйымның тиісті ережелерімен
реттеледі.
1986 жылы 21 наурыз күні “Мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар
арасындағы немесе халықаралық ұйымдар арасындағы шарттар құқығы туралы”
Вена конвенциясы қабылданды. Бүгінгі таңда, осы конвенцияға қатысушы
мемлекеттер саны 23-ке жетіп отыр, яғни конвенция әлі болса да өзінің заң
күшіне енбеген. Ресей және сәйкесінше, Қазақстан Республикасы осы
конвенцияға қосылмаған.
Халықаралық ұйымдардың нормашығармашылық процеске тікелей қатысуы.
БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің Жарғыларындағы тиісті баптарды
сараптағанда, аталған мамандандырылған мекемелерінің халықаралық
конвенциялардың, келісімдердің және регламенттердің жобаларын қабылдау
құқығына ие екенін білуге болады. Мұндай норма шығару процесінің мақсаты –
олардың тиісті құзыреттері аясында тиімді халықаралық ынтымақтастықты
қамтамасыз ету. Бұған екі түрлі жолмен қол жеткізуге болады: көп тарапты
конвенциялар мәтінінің халықаралық ұйымдардың аясында және бақылауында
қабылдануы, сондай-ақ халықаралық әкімшілік және техникалық регламенттерін
қабылдау.
Халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау қызметтерін жүзеге
асыруы. БҰҰ жарғысының Кіріспесінде ұйымдардың басты міндеттердің бірі
“шарттар және халықаралық құқықтың өзге де қайнар көздерінен туындайтын
міндеттерді әділ бағалау және құрметтеу сақталуы үшін жағдай жасау”
керектігі бекітіліген. Халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау
қызметтері осы міндеттерді орындауға бағытталады.
Халықаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы. Соңғы кездері
халықаралық құқық нормаларын сақтауды мәжбүрлеп қамтамасыз етуде
халықаралық ұйымдардың рөлі өсіп келеді. Халықаралық ұйымдардың мұндай
санкциялары шарттарын құрылтай құжаттарының нормаларында, олардың
органдардың қаулыларында болуы мүмкін. Санкцияларды қолдануды құқықтық
мәжбүрлеудің әр түрлі шаралары қамтамасыз етеді. Мысалы, көбірек
қолданылатыны мыналар:
1. Халықаралық ұйымдардың құрылтай құжаттарында көрсетілген
құқықтар мен артықшылықтарды тоқтату;
2. БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің органдарының жұмысына
қатысудан, халықаралық ұйымның қатысуымен жасалатын шарттардың
арнайы мәселелері бойынша ынтымақтастықтан шығарып тастау.11
Халықаралық ұйым – бұл белгілі бір міндеттерде орындау үшін
халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты әрекет ететін органдар жүйесі
бар, халықаралық құқық субъектілігіне және халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары негізінде құрылған мемлекеттердің тұрақты бірлестігі.
Халықаралық ұйымдардың белгілері мынадай:
• Халықаралық құрылтай шартының болуы;
• Белгілі бір мақсаттарының болуы;
• Тиісті ұйымдық құрылымы: тұрақты органдары мен штаб-пәтерлер
жүйесі;
• Мүше-мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттерінен басқа дербес
құқықтары мен міндеттері;
• Халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларына сай құрылуы;
• Үш және одан да көп мемлекеттердің мүше болуы.12
Халықаралық ұйымдардың жіктелуі көптеген қиыншылықтарға байланысты.
Біріншіден, бір ұйымға берілетін анықтаманың өзіне түрлі жақтан келуге
болады. Екіншіден, түрлі ұйымдар бар, олардың маңызды ерекшеліктеріне қарай
сан түрлі санатқа бөлуге болады. Жіктеудің негіздеріне мыналар кіреді:
• мүшелікке қойылатын талаптар:
- үкіметаралық (мемлекетаралық) – мұндай ұйымға мемлекеттер
ғана мүше бола алады. Мұндай талапты қолдану құқық
субъектілігін анықтаған кезде үлкен маңызға ие.
- үкіметаралық емес ұйымдарға заңды тұлғалар, қоғамдық
ұйымдар (Қызыл Крест пен Қызыл Жарты ай қоғамы,
Дүниежүзілік бейбітшілік кеңесі, БҰҰ-ның жәрдемдесу
ұйымы).
• Қызмет ету мерзімі:
- уақытша – бұл топқа халықаралық кеңестер, халықаралық
конференциялар жатады.
- тұрақты – бұл топқа қазіргі кезде әрекет ететін ұйымдарды
– БҰҰ, ТМД, барлық мамандандырылған ұйымдарды жатқызуға
болады.
Аталған талаптардың бәрі шартты екенін атап айтқан жөн. Мысалы,
Экономикалық Өзара Көмек Кеңесі, Варшава Шарты Ұйымы өздерінің әрекет еткен
кезеңдерінде тұрақты халықаралық ұйымдар болған еді.
• Аумақтық қызметтері бойынша:
- бүкіл әлемдік – оларға БҰҰ, ЮНЕСКО, Халықаралық Жастар
одағы және т.б. жатады.
- аймақтық – қызмет әрекеті белгілі бір аймаққа таралатын
ұйымдар – Араб мемлекеттерінің лигасы, Африкалық бірлік
ұйымы, Американдық мемлекеттер ұйымы, ТМД.
• Қызмет түрлері бойынша:
- қызмет түрі шектелмеген ұйымдар – БҰҰ, Араб елдерінің
лигасы.
- арнайы мәселелері шешетін құзыреттері бар Ұйымдар – БҰҰ-
ның барлық мамандандырылған мекемелері.
Көрсетілген халықаралық ұйымдарының топтастыру критерийлерінің толық
емес екендігін ескеруіміз керек. Қосымша негіздер ретінде былай толықтыруға
болады, яғни:
- Жаңа мүшелерді қабылдау тәртібі бойынша ашық және жабық
халықаралық ұйым;
- Қызмет әрекетінің мақсаты мен қағидалары бойынша –
құқыққа сай, құқыққа қайшы;
- Қызмет ету аясына қарай – жалпы құзыретті, арнайы
құзыретті.
Ұйым мемлекеттердің өкілі ғана деп қарастыруға болмайды. Өзінің
белсенді қызметін атқару үшін ұйым мемлекеттердің құқықсубъектілігінің жай
жиынтығынан ерекшеленетін арнайы құқықсубъектілігіне ие болуы тиіс.
Алғышарт болса ұйымның мәні зор.13
Бұқаралық құқықтың арнайы субъектісі ретінде, халықаралық ұйымының
құқық субъектілігі келесі 4 элементінен тұрады: а) құқық қабілеттілік, яғни
құқықтық қатынастарға түсу кезінде белгілі бір міндеттер мен құқықтарға ие
болу қабілеттілігі; ә) әрекет қабілеттілік, яғни халықаралық ұйымының
өзінің әрекеттерімен құқықтар мен міндеттерін атқаруға қабілеттілігі; б)
халықаралық құқық нормаларын қалыптастыру процесіне қатысу қабілеттілігі;
в) өзінің әрекеттері үшін құқықтық жауапкершілікке тартылу қабілеттілігі.
Халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігінің басты белгісі ретінде
өз ерікке ие болу фактісі болып табылады, яғни аталған еркіндігі арқылы кез
келген халықаралық ұйым жарғысында белгіленген қызметін жүзеге асыруға және
тікелей халықаралық қатынастарға қатысуға мүмкіндік береді. Көптеген
халықаралық құқық саласындағы заңгер мамандарының пікіріне сәйкес
халықаралық үкіметаралық ұйымдар тәуелсіз ерікке ие халықаралық құқығының
арнайы субъектісі болып табылады. Егер кез келген халықаралық ұйым өзінің
жек бас ерікке ие болмаса, белгіленген құқықтар мен міндеттер жиынтығына ие
болмаса өз алдына қойған мақсаттарына жете алмайды.14
Еркінің тәуелсіздігін келесі фактіден байқауға болады, яғни
халықаралық ұйым бірнеше мемлекеттермен құрылғаннан кейін, оның ерігі ұйым
мүшелерінің еріктеріне қарағанда жаңа бір сипатына ие болады. Халықаралық
ұйымның ерігі мүше-мемлекеттердің еріктерінің жиынтығы ретінде немесе
олардың еріктерінің қосындысы ретінде қарастыруға болмайды. Аталған ерік
халықаралық құқығының басқа да субъектілерінен бөлініп қарастырылады.
Халықаралық ұйым еркінің қайнар көзі құрылтайшы мемлекеттер еріктерінің
келістірілген қорытындысы ретінде құрылтайшы актісі немесе жарғысы болып
табылады.15
Уругвайлық халықаралық құқық маманы, заңгер Аречага Э. Көз қарасы
бойынша халықаралық ұйымдар өзінің жеке құқық субъектілігіне ие және де
халықаралық тұрғыдан мүше-мемлекеттерден бөлек және тәуелсіз орын алуда.16
Халықаралық соттың 1949 жылы шығарған қорытындыға сәйкес БҰҰ
халықаралық құқық субъектісі болып танылады. Сонымен қатар, халықаралық
соттың жасаған ескертуіне сай, БҰҰ-ның халықаралық құқығының субъектісі
ретінде танылғанымен оның мемлекет ретінде қарастырылмайды, және оның
мемлекет бола алмайтыны рас, немесе оның мемлекет секілді ұқсас құқық
субъектілігіне, құқықтар мен міндеттерге ие болмайды.
БҰҰ халықаралық құқық субъектісі болып табылады, және де халықаралық
құқықтар мен міндеттерге ие бола алады, сондай-ақ, ұйым өзінің құқықтарын
халықаралық-құқықтық талаптарын қою арқылы бекітуі мүмкін.17
Көптеген халықаралық үкіметаралық ұйымдардың құрылтайшы актілерінде,
яғни жарлықтарында, аталған ұйым халықаралық құқық субъектісі болып
табылады деп тікелей көрсетіледі. Мәселен, 1965 жылы 23 қыркүйек күні
қабылданған Ядролық зерттеулер бойынша біріккен институтының Жарлығының 5-
бабына сәйкес: “Үкіметаралық ұйымдардың статусына сәйкес Институт
халықаралық құқық субъектілігіне ие”.
Әр бір халықаралық ұйым тек қана өзіне алдын ала белгіленген құқық
субъектілігінің көлеміне ие және де осындай субъектілігінің шектері бірінші
ретте құрылтайшы актімен белгіленеді. Ұйым өзінің Жарғысының және басқа да
құжаттарында (мәселен, ұйымының жоғарғы органның резолюциялар және
процедура ережелер) белгіленген шектерінен асатын басқа әрекеттерді жүзеге
асыра алмайды. Халықаралық ұйымдар құқық субъектілігінің ең маңызды
белгілері ретінде келесі негіздері тән.
Халықаралық құқығының басқа субъектілері тарабынан халықаралық тұлға
ретінде танылуы. Көрсетілген негіздің мазмұны бойынша мүше-мемлекеттері мен
сәйкес халықаралық ұйымдар аталған ұйымын таниды және де оның құқықтары мен
міндеттерін құрметтеуге міндеттенеді, оның құзыреттерін, компетенциясын
таниды, ұйымды және оның қызметшілерін белгілі бір артықшылықтар мен
иммунитеттермен қамтамасыз етуге және т.б. әрекеттерді жүзеге асыруға
міндеттенеді. Құрылтайшы актілерінің нормаларына сәйкес барлық үкіметаралық
ұйымдар заңды тұлғалар болып табылады. Мүше-мемлекеттер осы ұйымды өзінің
қызметін жүзеге асыру үшін қажетті құқықтар мен әрекет қабілеттіліктерімен
қамтамасыз етеді.
Қарастырылып отырған халықаралық ұйымдардың белгісі белгілі бір
деңгейде өкілеттілік институты арқылы түсінуге болады. Кейбір халықаралық
ұйымдарының түрлерінде, яғни үкіметаралық ұйымдардың құрылтайшы актілерінде
келесі жағдай ескертіледі, әр бір келісетін тарап ұйымда сәйкес делегаттар
санымен өкілеттілік етеді.
Егер халықаралық үкіметаралық ұйымдарын тану мәселесі салыстырмалы
қарағанда анықталған болып табылса, дәл осы мәселе халықаралық үкіметтік
емес ұйымдарға қатысты өте күрделі болып отыр. Алайда, егер халықаралық
ұйымдарының осы екеуінің жалпы санына мән беретін болсақ, халықаралық
үкіметтік емес ұйымдарының, мысалы – Қызыл крест және қызыл жарты ай
халықаралық комитеті, халықаралық саны әлдеқайда үлкен болып отыр. Мысалы,
БҰҰ пайда болған кезінде, дүниежүзінде 962 халықаралық ұйым орын алды,
олардың 100 данасы ғана халықаралық үкіметаралық ұйым болса, 862 данасы
халықаралық үкіметтік емес ұйым болған.18
Бөлінген құқықтар мен міндеттерге ие болуы. Үкіметаралық ұйымдардың
құқық субъектілігінің осы белгісі бойынша, ұйым мемлекеттердің құқықтары
мен міндеттеріне ұқсамайтын құқықтар мен міндеттерге ие және олар
халықаралық деңгейде жүзеге асырылу мүмкіндігі. Мысалы, ЮНЕСКО-ның
Жарғысында ұйымының келесі міндеттері көрсетілген: а) барлық ие болып
отырған ақпарат құралдары қолдану арқылы халықтардың өзара түсіністік және
жақындасуына қолайлы жағдай жасау; ә) ұлттық білім беру жүйесінің дамуын
қолдау және мәдениетті тарату; б) білім ілім көздерін сақталуына, дамуына
және таралуына көмек көрсету.
Ұйымның өз қызметін өз ерікпен жүзеге асыру құқығы. Кез келген
үкіметаралық ұйым өзінің құрылтайшы актісіне (конвенция, жарғы немесе
құзыреті әлдеқайда үлкен ұйымының резолюция нысанында), процедура
ережелеріне, қаржы ережелеріне немесе ұйымның ішкі құқығын құрайтын басқа
құжаттарына ие. Көбінесе, үкіметаралық ұйымдар өзінің қызметін жүзеге асыру
барысында ие болуы мүмкін компетенцияға негізделіп өз қызметін жүзеге
асырады. Өз қызметін жүзеге асыру барысында ұйымдар мүше емес
мемлекеттермен белгілі бір анықталған құқықтық қатынастарға түседі.
Мәселен, БҰҰ оның мүшесі болып табылмайтын мемлекеттердің Жарғысының 2-
бабында көрсетілген қағидаларына сәйкес әрекет етуін қамтамасыз етеді,
өйткені осындай жағдайының туындауы халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздігін сақталуына кедергі жасауы мүмкін. Сонымен қатар, үкіметаралық
ұйымдардың тәуелсіздігі ішкі құқығын құрайтын нормаларын жүзеге асыруы
арқылы байқалады. Ұйымдардың өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қажетті кез
келген көмекші органдарды құру мүмкіндігі. Халықаралық үкіметаралық ұйымдар
процедура ережелерін және басқа да әкімшілік ережелерін қабылдай алады.
Ұйым қаржылық енгізулер бойынша қарыздары бар кез келген өзінің мүше-
мемлекетін дауыс құқығын алуы мүмкін. Нәтижесінде, кез келген халықаралық
үкіметаралық ұйым өзінің қызметінің мәселелері бойынша мүше-мемлекет
рекомендацияларын орындамаған кезінде түсіндірмелерін талап ете алады.
Шарт жасасуға құқығы. Халықаралық ұйымның шарттық құқық
қабілеттілігін халықаралық құқық субъектілігінің ең басты маңызды
белгілеріне жатқызуға болады, өйткені халықаралық құқық субъектінің ең
маңызды белгісін оның халықаралық құқық нормаларын құрылу процесіне қатысу
қабілеттілігі құрайды.
Өзінің құзыреттерін жүзеге асыру тәртібінде халықаралық үкіметаралық
ұйымдар жария-құқықтық, жеке-құқықтық немесе аралас сипатына ие. 1986 жылғы
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар арасындағы немесе халықаралық ұйымдар
арасындағы шарттар құқығы туралы Вена конвенциясының нормаларына сәйкес,
жалпы, кез келген ұйым халықаралық шарт жасаса алады. Мәселен, Конвенцияның
преамбулада көрсетілгендей, халықаралық ұйым өзінің қызметін жүзеге асыру
үшін және алдына қойған мақсаттарына жету үшін қажетті шарттарды жасасу
құқық қабілеттілігіне ие. Сондай-ақ, Конвенцияның 6-бабына сәйкес
халықаралық ұйымның халықаралық шарттарды жасасу құқық қабілеттілігі осы
ұйымның ішкі ережелерімен реттеледі.
Кейбір халықаралық ұйымдардың құрылтайшы актілерінде (мысалы, НАТО,
ИМО) халықаралық шарттарды жасасу немесе оларға қатысу құзыреттері туралы
ережелер қарастырылмаған. Осындай жағдайда халықаралық ұйымының күнделікті
өз қызметін жүзеге асыру кезінде пайдалануы мүмкін компетенция ережесі
қолданылады. Ал кейбір басқа халықаралық ұйымдардың жарғыларында нақты
түрде, нысанында халықаралық шарттарды жасасуға құзыреттері бекітіледі.
Осылайша, ЮНИДО халықаралық ұйымының Жарғысының 19-бабына сәйкес бас
директор мекеме атынан БҰҰ жүйесіндегі басқа ұйымдарымен немесе халықаралық
үкіметаралық не үкіметтік ұйымдармен құқықтық қатынастарын орнататын
келісім шарттарын жасасуға құзыретті болып отыр. ИНМАРСАТ (яғни, спутник
арқылы теңіз байланыстың халықаралық ұйымы) туралы Конвенцияның 25-бабы осы
ұйымның мемлекеттер мен халықаралық ұйымдармен келісім шарттарды жасасуға
құқығын белгілейді.
1969 жылғы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена конвенциясының 3-
бабында нақты белгіленгендей, өзінің құқықтық табиғаты және заң күші
бойынша халықаралық ұйымдардың шарттары халықаралық құқықтың бастапқы
субъектілері арасында жасасқан келісімдерден ешбір айырмашылығы жоқ.
Артықшылықтар мен иммунитеттерді иелену құқығы. Кез келген
халықаралық ұйым өзінің күнделікті тәжірибе қызметін артықшылықтар мен
иммунитеттерін иеленбей жүзеге асыра алмайды. Егер бір жағдайларда
артықшылықтар мен иммунитеттер көлемі арнайы келісімдерімен анықталса,
екінші жағдайларда – ұлттық заң актілерімен белгіленеді. Бірақ қалайда,
жалпы қалыптасқан халықаралық тәжірибе бойынша ұйымдардың артықшылықтар мен
иммунитеттерге деген құқығы әр бір халықаралық ұйымының құрылтайшы актімен
бекітіледі. Осылайша, БҰҰ Жарғысының 105-бабына сәйкес, ұйым өз қызметінің
мақсаттарына жету үшін қажетті артықшылықтар мен иммунитеттерді кез келген
мүше-мемлекеттің аумағында қолданады. Оған қоса, БҰҰ-ның артықшылықтар мен
иммунитеттер көлемі басқа да Конвенцияларымен қарастырылған, мәселен, 1946
жылы 13 ақпан күні Нью-Йорк қаласында қабылданған Біріккен Ұлттардың
артықшылықтары мен иммунитеттері туралы конвенция, 1947 жылы 21 қараша күні
қабылданған мамандырылған мекемелердің артықшылықтары мен иммунитеттері
туралы БҰҰ конвенция, 1994 жылы 9 желтоқсан күні қабылданған Біріккен
Ұлттар Ұйымы персоналының қауіпсіздігі туралы конвенциясы және т.б. екі
жақты және көп жақты келісім шарттары.
Еуропа дамыту және қайта құру банкінің мекемесі туралы Келісімнің 47-
бабына сәйкес, банкінің мүлігі мен активтері, олардың орналасу жеріне және
ұстаушы тұлғаға қарамастан, қарау, тәркілеу, экспроприациядан немесе
атқарушы не заңдық әрекеттер арқылы алудан иммунитетке ие болып отыр.
Белгілі бір халықаралық ұйымының артықшылықтар мен иммунитеттер мәселесі
нақтылай ұйымның бас пәтері, кез келген мемлекетте не басқа халықаралық
ұйымда өкілдіктерді құру туралы келісімдермен анықталады.
Ескерте кететін бір жағдай, кез келген халықаралық ұйым келіп
отырған мемлекетте болғанда азаматтық құқық қатынастарға өз ерігі бойынша
түскен кезінде барлық уақытта өзінің артықшылықтар мен иммунитеттерге
сілтеме жасай алмайды.19
Халықаралық құқық нормаларын орындауын қамтамасыз етуге құқығы.
Халықаралық ұйымының халықаралық құқық нормаларын орындалуын қамтамасыз
ету бойынша құзыреттерге ие болуы өзінің мүше-мемлекеттеріне қатысты
ұйымының тәуелсіздік сипатын растайды және де құқық субъектілігінің ең
маңызды белгілерінің бірі болып табылады.
Бірақ қалай болса да, халықаралық құқық нормаларын орындалуын
қамтамасыз етудің негізгі құралдары болып халықаралық қадағалау мен
жауапкершілік институттары болып отыр, соның ішінде санкцияларының
қолданылуы. Қалыптасқан халықаралық-құқықтық тәжірибеде қадағалау қызметі
екі әдістері арқылы жүзеге асырылады: мүше-мемлекеттердің баяндама жасау
арқылы және қадағаланып отырған объектісін немесе жағдайын оқиға болған
жерде зерттеу мен тергеу әрекеттерін жүзеге асыру арқылы.
Санкциялар, яғни халықаралық ұйымдарымен қолданылуы мүмкін, екі
топқа бөліп қарастыруға болады: а) барлық немесе кез келген халықаралық
ұйымымен жүзеге асырылуы мүмкін санкциялар; ә) қатаң түрде анықталған
халықаралық ұйымдар тобы қолдануы мүмкін санкциялар.
Бірінші топтағы санкциялар қатарына жатады: ұйымдағы мүшелігін
тоқтата тұру; ұйым мүшелігінен шығару; мүшелікті беруден бас тарту; белгілі
бір саласында ынтымақтастық мәселелері бойынша халықаралық қатынастарға жол
бермеу немесе тыйым салу.
Екінші топқа жатқызылған санкцияларының қолданылуы қарастырылып
отырған ұйымының жүзеге асырып отырған қызметіне және алдына қойған
мақсаттарына байланысты болып отыр. Мәселен, БҰҰ Жарғысының 42-бабына
сәйкес, ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі халықаралық қауіпсіздікті және
бейбітшілікті сақтау немесе қайта құру мақсатында әуе, теңіз немесе жер
үсті күштері арқылы міндетті әрекеттерін жүзеге асыруы мүмкін. Осындай
әрекеттер қатарына демонстрация, блокада және БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің
әуе, теңіз немесе жер үсті күштерінің басқа да операциялар жатуы мүмкін.
Мемлекет пен халықаралық ұйым арасында пайда болған дауларды шешу
кезінде үкіметаралық ұйымдарға дауды шешу процесіне тікелей қатысу құқығы
беріледі. Дауларды шешу барысында олар көбінесе алғашқы халықаралық құқық
субъектілері – егеменді мемлекеттер, қолданатын бейбіт құралдарын қолдануы
мүмкін.
Ұйымдардың халықаралық-құқықтық жауапкершілік. Жеке құрылым ретінде
әрекет ететін құрылым бола отырып, халықаралық ұйымдар халықаралық-құқықтық
жауапкершіліктің субъектілері болып танылады. Мәселен, халықаралық ұйымдар
өзінің уәкілетті тұлғалардың заңсыз, құқық бұзушы әрекеттері үшін
жауапкершілікке тартылуы тиіс. Ұйымының жауапкершілігі аталған тұлғалардың
ие болған артықшылықтарды немесе иммунитеттерді қолданып заңсыз әрекет
жасауы кезінде орын алады. Халықаралық ұйым үшін орын алуы мүмкін саяси
жауапкершілік мынадай жағдайларда қолданылуы мүмкін: ұйым өзінің қызметін
бұзған; басқа ұйымдармен және мемлекеттермен жасасқан келісім шарттарды
орындамау; халықаралық құқық субъектілерінің ішкі істеріне араласу кезінде.
Ұйымының материалдық жауапкершілігі өзінің қызметкерлерінің, маман-
эксперттерінің заңды құқықтарын бұзған кезінде, қаржы сомаларын асыра
алғаны үшін және т.б. жағдайларда орын алуы мүмкін.
Халықаралық ұйым XX ғасырдың нәтижесінде толық құқылы халықаралық
жария құқығының арнайы немесе туынды субъектісіне айналды, яғни өзінің
ерекше құқықтары мен міндеттеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz