Жалға алынған негізгі құралдардың есебі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Жалға алынған негізгі құралдар туралы Қазақстан Республикасындағы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 «АСТАНА ТАЗАЛЫҚ» ЖШС.НІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 «Астана Тазалық» ЖШС. нің жалпы сипаттамасы және есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 «Астана Тазалық» ЖШС. нің экономикалық көрсеткіштерін және жалға алынған негізгі құралдардың келісім шарттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы және қаржылық есебі мен жалдық төлем ақыны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 ЖАЛҒА АЛЫНҒЫН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ... ... .52
3.1 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы есебінің аудиті ... ... ... ...52
3.2 Жалға алынған негізгі құралдардың қаржылық есебінің аудиті ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
1 ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Жалға алынған негізгі құралдар туралы Қазақстан Республикасындағы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 «АСТАНА ТАЗАЛЫҚ» ЖШС.НІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 «Астана Тазалық» ЖШС. нің жалпы сипаттамасы және есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 «Астана Тазалық» ЖШС. нің экономикалық көрсеткіштерін және жалға алынған негізгі құралдардың келісім шарттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы және қаржылық есебі мен жалдық төлем ақыны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 ЖАЛҒА АЛЫНҒЫН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ... ... .52
3.1 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы есебінің аудиті ... ... ... ...52
3.2 Жалға алынған негізгі құралдардың қаржылық есебінің аудиті ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.А.Назарбаев әр уақытта халқымыздың әл-ауқатының күшейуіне, тұрмыс жағдайының жақсаруына, ел экономикасының қарқынды дамуына бас назар аударып келеді. Осы тұрғыдан алғанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасының дамуына, халықты жоғары сапалы, құнды әрі сіңімді балық өнімдерімен қамтамасыз етуге қосатын үлесі жоғары [4,б.12].
Бүгін Қазақстан дамыған елдердің қолданған халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға біртіндеп қолайлы жағдай туып келеді.
Бүгін Қазақстан дамыған елдердің қолданған халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға біртіндеп қолайлы жағдай туып келеді.
1. Призидент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы (2012ж.27.01.)
2. Хропанюк В.Н. Теория государства и права
3. Стандарт бухгалтерского учета №23 «учет и отчетность субъектов малого предпринимательства
4. Стандарт бухгалтерского учета №17 «учет аренда»
5. Сихимбаева Д.Р. Экономика и организация производства
6. Кусаинова Л.К. Финансовое право
7. Копбулов Р.А. Кәсіпкерлік құқық
8. Абзалбек Г.А. Қаржы - бюджет ұйымдарының есебі және есеп беруі
9. Китебаева К.А. принципы бухгалтерского учета
10. Гусманова Ж.А. Бухгалтерский учет и отчетность в банках
11. Мухамбетова З.С. Қазақстан республикасында кәсіпкерлік қызметті дамыту
12. Аудит: Оқу - тәжірибе туралы құралы/В.И. Осадчая; Қаранғады экономикалық университеті. Қарағанды: ҚЭУ, 2004.-152б.
13. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу - тәжірибе туралы құралы/О.М.Жакупова; Қарағанды экономикалық университеті. 2003.-199б.
14. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы – 2009
15. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы
16. Кеулімжаев К.К «Бухгалтерлік есеп принциптері» // Алматы – 2009
17. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп //Алматы – 2009
18. Абленов Д.О. Аудит негіздері// Алматы – 2009
19. Ілиясов Қ. «Қаржы», Алматы – 2009
2. Хропанюк В.Н. Теория государства и права
3. Стандарт бухгалтерского учета №23 «учет и отчетность субъектов малого предпринимательства
4. Стандарт бухгалтерского учета №17 «учет аренда»
5. Сихимбаева Д.Р. Экономика и организация производства
6. Кусаинова Л.К. Финансовое право
7. Копбулов Р.А. Кәсіпкерлік құқық
8. Абзалбек Г.А. Қаржы - бюджет ұйымдарының есебі және есеп беруі
9. Китебаева К.А. принципы бухгалтерского учета
10. Гусманова Ж.А. Бухгалтерский учет и отчетность в банках
11. Мухамбетова З.С. Қазақстан республикасында кәсіпкерлік қызметті дамыту
12. Аудит: Оқу - тәжірибе туралы құралы/В.И. Осадчая; Қаранғады экономикалық университеті. Қарағанды: ҚЭУ, 2004.-152б.
13. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу - тәжірибе туралы құралы/О.М.Жакупова; Қарағанды экономикалық университеті. 2003.-199б.
14. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы – 2009
15. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы
16. Кеулімжаев К.К «Бухгалтерлік есеп принциптері» // Алматы – 2009
17. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп //Алматы – 2009
18. Абленов Д.О. Аудит негіздері// Алматы – 2009
19. Ілиясов Қ. «Қаржы», Алматы – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 7
1.1Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .7
1.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 15
1.3 Жалға алынған негізгі құралдар туралы Қазақстан Республикасындағы
жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .26
2 АСТАНА ТАЗАЛЫҚ ЖШС-НІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ- ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛҒА
АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Астана Тазалық ЖШС– нің жалпы сипаттамасы және есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Астана Тазалық ЖШС– нің экономикалық көрсеткіштерін және жалға
алынған негізгі құралдардың келісім шарттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы және қаржылық есебі мен
жалдық төлем ақыны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 ЖАЛҒА АЛЫНҒЫН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ... ... .52
3.1 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы есебінің аудиті ... ... ... ...52
3.2 Жалға алынған негізгі құралдардың қаржылық есебінің аудиті ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.А.Назарбаев әр уақытта
халқымыздың әл-ауқатының күшейуіне, тұрмыс жағдайының жақсаруына, ел
экономикасының қарқынды дамуына бас назар аударып келеді. Осы тұрғыдан
алғанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасының дамуына, халықты жоғары
сапалы, құнды әрі сіңімді балық өнімдерімен қамтамасыз етуге қосатын үлесі
жоғары [4,б.12].
Бүгін Қазақстан дамыған елдердің қолданған халықаралық бухгалтерлік
есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға
талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін
дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін
таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға
біртіндеп қолайлы жағдай туып келеді.
Сонымен қатар, аталған құбылыстар қардылық есепке де, талдау жүйесіне
де жаңаша талаптар қойып отыр. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде
бухгалтерлік есеп өз алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Өйткені
бухгалтерлік есеп қоғамдық өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын
экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады.
Сондықтан да қаржылық есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының
барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу
жұмысының жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын
дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды
пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе
бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасының 2007-жылыдың 28-ақпанындағы “Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік” -деп аталатын №234-III заңының 3-тарау 13-
бабында қаржылық есептіліктің элементтері белгіленіп көрсетілген. Сол
элементтердідің бірі болып табылатын активтерге елімізге танымал белгілі
ғалым, професор Қ.К.Кеулімжаев өзінің Бухгалтерлік есеп принциптері –атты
еңбегінде - Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері
мен құндылықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады деп атықтама береді.
Басқаша айтатын болсақ актив дегеніміз кәсіпорынның өткен уақыттардағы
шаруашылық операцияларының негізінде пайда болған және алдағы уақыттарда
табыс табу үшін пайдаланылатын ресурстар болып табылады. Активтер
пайдаланылу уақытына, мерзіміне қарай қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ
мерзімді (айналыстан тыс) болып екі топқа бөлініп қарастырылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі
қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын,
сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі заңы анықтайды. Кез-келген ұйымда
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі
болмақ. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-
өткізуге, айырбастауға және түскен қаражатты үнемді бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорынның шаруашылық үрдістерінің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады.
Бүгін Қазақстан дамыған елдердің қолданған халықаралық бухгалтерлік
есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға
талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін
дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін
таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға
біртіндеп қолайлы жағдай туып келеді.
Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік
есептің тарихынан белгілі.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер
қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Қазіргі кезде
мемлекет, субъект және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық
қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық
шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және
қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өз өтеу, өзін-өзі қаржыландыру
принциптеріне негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан
реформалар мен істеліп жатқан жұмыстадың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет
тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз екендігі
дәлелдеуді қажет етпейді.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да он сегіз жылға
таяу уақыт болып жатыр. Осы жылдардың аралығында бухгалтерлік есеп
саласында, жалпы экономиканы басқаруда көптеген өзгерістер болды.
Экономикамызды дамыту мақсатында тартылған шет елдік қаржылардың есебін
жүргізу барысында бухгалтерлік есеп жұмысына өзгерістер енгізу керектігі
анық байқалды.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар
экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Экономикалық ресурстар, яғни
ұйымның активтері шаруашылық үрдістеріне қатысуына қарай ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Жалпы экононмикалық ресурстардың
ішінде ұйымның шарауашылық қызметі үшін негізгі қорлардың маңызы зор, олар
ұйымның материалдық-техникалық жарақтандырылу дәрержесін, оның өндірістік
қуатын сипаттайды.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы
түрі мен көлемін сақтай отырып, өзінің құнын сол арқылы өндіріліп
шығарылатын жаңа өнімнің өзіндік құнына амортизациялық аударым шегінде
біртіндеп қосатаын еңбек құралдары болып табылады. Өндіріс үрдісін негізгі
құралдармен толық қамтамасыз ету үшін оларға жұмсалатын бастапқы шығындар
мөлшері де өте жоғары болмақ.
Сондықтан ұйымдар көп жағдайларда қаржыландыру мәселесін уақыттылы
шеше алмайтын болғандықтан бұл объектілерді жалдауға тура келеді. Жалдық
төлемнің дұрыс есептелуі жалға алушы мен жалға берушілер арасындағы
құқықтар мен міндеттемелердің айқындылығын талап етеді. Сол себепті жалға
алынған және жалға берілген негізгі құралдар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы
бухгалтерлік есептің маңызды бөлімі болып табылады.
Қазіргі экономикалық қатынастар жағдайында жалдық қатынастар тіптен
көбеюде, себебі жалға алу арқылы ұйымдар көп қаражатты бірден төлемей-ақ
өндірістің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ете алады. Бүгінгі таңда жалдау
қатынастарын шешуге банктер және банктік операцияларды іске асыратын
несиелік серіктестіктер, тіпті жекелеген лизингтік ұйымдар саны да арта
түсуде. Міне, жоғарыда аталған мәселелер зерттеу тақырыбының бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі ретінде анықтайды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында негізгі құрал объектілерінің жалға
алынуы мен жалға берілуінің бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды зерттеу
менің негізгі мақсатым болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу жолында менің
міндеттерімді келесідей сұрақтар анықтайды:
- негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуымен, олардың тозуы мен
амортизациялық аударымды есептеу жолдарымен танысу;
- жал түрлерімен танысу;
- қаржылық және операциялық жал шарттарымен, жалға алушы мен
жалға берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін қарастыру;
- жал операцияларының бухгалтерлік есепке алынуы мен аудиторлық
тексерілуін қарастыру;
- қаржылық есептілікте жалдық операцияларға қатысты ақпараттың
ашылуын қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазу мақсатында Астана Тазалық жауапкершілігі
шектелген серіктестіктің нақты деректері мен бухгалтерлік есеп пен
аудиторлық қызметке қатысты заңдық нормативтік актілер, халықаралық
есептілік стандарттары, отандық және шетелдік экономист авторлардың
оқулықтары қолданылды.
1 ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің
ерекшеліктері
Қазіргі кезде кез-келген ұйымдарды алып қарасақ та олардың
бухгалтерлік есеп барысында негізгі құралдардың алатын орны, күн сайын
өсуде. Сондықтан да негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі
ретіндегі алатын орны зор. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды
бағалауда кездесетін көптеген мәселелер туындайды. Өйткені олар тікелей
өндіріске немесе басқа да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны
үлкен.
Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұрыс есептеу мен
есептік әдістерін таңдау барысында олардың әр түрі өзіндік құнның мөлшерін
өзгеріске ұшыратады.
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтамыз.
Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық
көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да басқаларын жатқызамыз. Көлемінің
үлкен-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына)
қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі
құралдардың қатарына жатпайды.
Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы
дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей
тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік
құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық
тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер , сонымен бірге жас малдар, яғни
мал төлдері де жатпайды.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есептегі мәнін ашып қарау үшін
олардың бағалануын, пайдалану және шығындарын зерттеу керек. Барлық негізгі
құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік
емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет
ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын негізгі құралдарды
айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына шаруашылықтың
өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық сақтау,
әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Барлық негізгі құрладар өздерінің өндіріске қатысуна қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негігі
құралдар мен өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдры, әр түрлі станоктар, двигательдер, құралдар-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау,әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдиниет
саларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар
жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне
қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының саларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысумен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған
жұмыстармен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге
алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне
тікелей байланысты негізгі құралдардың барлағы халық шаруашылығының
өнеркәсіп саласына жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін
халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары
халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет
көрсету саласына жатады,
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма және тағы басқалары);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар және тағы басқалары) ; б) өткізгіш тетіктер (жұмыс
машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар және тағы басқалары);
в) машианалар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машиналар, көтергіш крандар,
жүк көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар, монметрлер, таразылар, кассалық
аппараттар мен тағы да басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер(прицеп), тракторлар және тағы басқалары);
ғ)құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар,бактар,контейнерлер және тағы
да басқа негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал-жабдықтары (жиһаздар,креслолар, кілемдер, сейфтер
және тағы да басқалары );
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын ;
к) басқа да негізгі құралдар(кітапхана қорлары және тағы басқалары);
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге
бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негігі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немнсе басқа да жағдайларға байланысты істен шыгатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар;
б) қаржылық инвестициялар.
Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып
табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі
құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік
құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз
қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында
алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде
есептелінеді.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен
бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байлынысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады).
Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен
және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің бастапқы құнына
кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі
құралдардың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынадай шығындар
кіргізіледі:
а) жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агентікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім шартты
ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар
Негізгі қор құрамы мен сыныптамасы
Бірінші топ ғимараттар, өндірістік архитектуралар,
құрылыс объектілері
Екінші топ құрылыстар және инженерлік құры лыс
объектілері
Үшінші топ жіберу құралдары: тасымалдау желілері
мен жүйелері
Төртінші топ машиналар мен құралдар: күш
машиналары, өлшеу, реттеу приборлары
Бесінші топ тасымалдау құралдары, тасымалдаушы
көліктер
Алтыншы топ құрал саймандар, өндіріс процесін
жүзеге асырушы элементтер
Жетінші топ Өндірістік түгендеме: еңбек заттарын
сақтауға қажетті құралдар
Сегізінші топ Шаруашылық түгендеме: түсіру, тиеу
аппараттары
Сызба 1.Негізгі қор құрамы мен сыныптамасы
Жерді тиісті мақстақа пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді
бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып
тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау,
тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал-жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-
түсіруге кеткен шығындар, оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында
кеткен шығындар және тағы да басқалар енгізіледі (кіргізіледі).
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бұліну
нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарғы жатқызылады.Егер
негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да
ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдардың бастапқы құнына
қосылмайды.
Ескерту: салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге
есептелген пайыз (процент) сомасы бұған жатпайды. Сатып алыған үйлер мен
ғимараттардың бастапқы құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін
төленетін салықтар мен алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын
реттеу барысында заңгерге төленген төлемдер кіргізіледі.
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке
жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы
(проценттері), заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты
салу үшін рұқсат алу барысында жұмсалған сомалар мен басқа да кеткен
шығындар енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы
объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша
бөліп көрсету керек.
Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі және олар
тозады, ал жердің пайдалану мерзімінде щек жоқ, яғни ол
амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда
жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын
болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша
жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып
есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен
үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің (жердің және ол
жердегі объектілерді қоса) шығынының қосындысынан, бұзғаннан алынған
материалдың бағасын шегеру арқылы анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдың бастапқы құны былайша
анықталады:
- үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі құралды жарғылық қорға өзінің
үлесі ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен арадағы
келісім бойынша;
- ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе
сатып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
- негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке адамдардан
тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері бойынша
эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі құралдардың баланстық құны - бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады.
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны – негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын және тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі қорларды бағалау
Негізгі құралдардың бастапқы құны
Негізгі құралдардың ағымдағы құны
Негізгі құралдардың баланстық құны
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны
Негізгі құралдардың келісілген құны
Негізгі құралдардың қайта өндіру құны
Негізгі құралдардың амортизацияланған құн
Сызба 2.Негізгі қорларды бағалаудың түрлері
Негізгі құралдардың келісілген құны – бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құны болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсалғанда (кеңейикенде, жаңартқанда және тағы да басқа) немесе
ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдері бойынша негізгі
құралдарды қайта бағалағанда.
Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойынша бүтін сомада
жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына елтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен
сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалатые материалдың бағасы және
ол үшін қолданылытын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбекақысы жалпы
негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептер мен өзгеріп
отырады. Негізгі құралдардың құны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге,
салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Осыған
байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап
(индексациялап) тұрады.
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау (индексациялау) кезінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан
(индексациялағаннан) бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен
есептейді.
Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептеленген
тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі.
Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай
субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне
сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарады.Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана
ауыстырылады.
Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде
бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы
есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір
беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік –
сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін 0001-ден 0299 дейінгі
нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300-ден 0399-ға дейін және т.б. нөмірлер
бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісінде
келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал
істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы (бес жылға дейін)
берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір
данада жүргізілетін Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу
карточкаларының тізімдемелерінде тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар
бойынша категорияларды Архив картотекасы бөліміне қояды.
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты
болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар
мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген
ҚҚС, сатып алу келісімшартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы
және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген
кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін
жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін
бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал – жабдықтар кіріске
алынады.
Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы,
жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу –
сату шартын ресімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда
туындайтын салықтар мен салымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға
кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған материалдарды өткізуден түскен
кірістерді шығарып, шегеріп, ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және
т.б.) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы құнына алу бағасы, тасу
шығындары, соның ішінде тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж, пайдалануға
берілетін жабдықтың жорамдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді,
үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар:
материалдар, еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі,
архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу, құрылыс кезінде
сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілетін кредиттер бойынша
проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар.
Қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды
жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған
жөндеу және т.б.) бастапқы құнға кірмейді, ал ағымдық шоттағы шығындар
ретінде ескеріледі.
1.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс жүргізу үшін және
оларды тиісті түрде спақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне,
сатылуына т.б. жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның нөмірі
ұйымның жаңадан кріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме
нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе негізгі құралдың өзіне
бояумен жазылады. Түгендеме объектілері (заттарды) реттік сериялық
жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына
жататындығын көрсететіндей етіп тағайыдаған дұрыс. Негізгі құралдарға
бастапқы берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме карпточкасында және бір
жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылған алғашқы қүжаттарда
көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындарды бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объек-
тісіне типтік ведомстволық түгендеу карточкасы ашылады. Егер жеке бірінсіз-
бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар, т.б қосылып
бір түгендеме объектіні қүрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол
объектінің құрамына кіретін барылқ бұйымдардың тізімі жазылады. Егер
ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқада
негізгі құралдың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей
болатын) бірнешеуі келіп кіріске алынса, онда олар түгендеу карточкасында
тобы бойынша есептеледі. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан, ол
негізгі құралдардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі
құралдардың барлық түрлерін, сондай-ақ ұйымға үкнтізбелік бір ай ішнде
пайдалануға берілетін біртектес шаруашылқ –өндірістік қызметінің бір түрін
орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі
құралдарды есептеуге үлгілі түрі НҚ-6 ведомствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалары ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі түрі
НҚ-11 сады түгендеу санды кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі
құралдардың есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі
құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептеледі.негізгі
құралдарды түгендеу кітапшада есептелген жағдайда түгендеу тізімі
жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар
қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқада
негізгі құралдарды сатып алу , сату, салу, бір жерден екінші жерге
ауыстыру, есептен шығару актілірі, т.б. осылар сияқты негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жеке немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктерген тьоптары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалары негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимаратттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер, т.б.) орналастырылады. Кәсіпорындар
шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымның ішінде бір жерден екінші жерге
орын ауыстырған негізгі құралдарың түгендеу карточкалары есепті айдың
соңына дейін карточкада бөлек сақталады. Сондай-ақ келешекте пайдалану
сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы артық тоқтатылып қойған негізгі
құралдардың да түгендеу карточкалары бөлек сақталуы керек.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар аналитикалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланыста көрсетілген бастапқы құны, амортизатциялықаударым мөлшері,
зауттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарлыуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (күні, айы, жылы), т.б. шартты
белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған түгендеу
карточкалар үлгілі түрі НҚ-10 санды ведмствоаралық негізгі құралдарды
есептейтін түгендеу карточка тізмдемесіне тіркеліп жазылып отырылады. Бұл
тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу карточкалардың
түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі құралдарды
жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша үлгі
түрі НҚ-13 санды тугендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға қарағанда
бұл тізімдеме келіп түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек қана
қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны, инвентарлық
нөмірі, басқада мәліметтер жазылады. Ай сайын алғашқы қүжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізіміне кіріске алынған, шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып,бухгалтерлік есептің ақпаттарымен
салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне көрсетілген
объектілер мен олардың құны бухгалтірлік есептің мәліметтеріне сәйкес келуі
керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде артық шоттар бойынша негізгі
құралдардың қозгалысын,яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі түрі НҚ-
12 санды карточка қолданылды. Ол карточка ұйымдарда негізгі құралдардың
тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің негізінде
толтырылады. Бұл карточкада негізгі құралдың жіктелу топтары мен түрлері
есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың кірісі мен
шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгі түрінің мәліметтері
негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланылады. Ұйым бойынша негізгі
құралдардың кірісі мен шығыс етуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12 санды
карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріп отырады. Кәсіпорындарда түгендеу
карточкалары және түгендеу кітапшаларымен қатар ірі машиналар
миханизімдерге, жабдықтар мен көіктерге арнайы техникалық төлжұжат
толтырылады. Бүндай төлжұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы істейтін жұмыстарының түрлері, т.б. деректер жазылуы тиіс.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілірі әрдайым негізгі құралдарын жаңартып,
олардың сапасы мен өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырған дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-қа
жоғарғы үкімет органдарының беруі, т.б. жағдайлар арқылы келіп түседі.
Келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі
НҚ-1санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта
пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандардың немесе жабдықтардың
бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда
аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасы ғана толтыруға болады.
Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап
салуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін
толтырады.қабылдау актісі бухгалтірлік алғашқы қүжат болып саналады. Бұл
актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
объектінің аты;
объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
құрылыстың салынып біткен уақыты;
амортизатциялық аударым мөлшері;
бастапқы құны;
басқа да шарты белгілері;
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас
миханикалық бөлім төлжұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлжұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдатырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Негізгі құралдарға толтырылатын төлжұжаттарда олардың пайдалануға берілген
уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) тағыда басқа
мәліметтері жазылады. Осы төлжұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым
өздерінің негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске
жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарға толтырылатын қабылдау тексеру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің
техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізгінде
тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін
карточкалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл қүжаттар кәсіпоарыггың
тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымнның басшысы бекітеді.
Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға
жалғатырылып салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі
бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі
құралдарлы кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Д-т: Негізгі құралдар шоты,
К-т:Ақшалар шоты,
Еншілес (тәуелді) серіктестерге қарыз шоты,
Қоюшы мердігерлер мен есеп айырысу шоты,
Төленбеген капитал шоты,
Үкімет орындарының субсидиялары шоттрының тиістілкрі
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланып және олраға тозу сомасы есептелінген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасын мынадай бухгалтірлік жазулар жазылады.
Д-т: Негізгі құрал шоты,
К-т:Негізгі құралдардың тозуы шоты,
Бухгалтерлік есеп пен есеп беру тәртібі (ережесі) бойынша барлық
кәсіпорындар бухгалтерлік есеп мәліметтерінің дұрыстығын қамтамасыз ету
үшін, сондай-ақ ұйымдағы негізгі құралдардың нақтылы бар-жоқтығын анықтап
және де олардың іске жарамдылығын бақылау мақсатында жылына бір рет өзінің
мүліктеріне түгендеу жұмысын жүргізіп тұрулары қажет. Ұйымдарда негізгі
құралдарды түгендеу жылдық қорытынды есеп беретін уақыт алдында қараша
айының бірінен кейін жүргізілуі керек. Үйлерді, ғимараттарды, т. б.
жылжымайтын мүліктерді екі жылда бір рет, ал кітапхана қорларын бес жылда
бір рет түгендеуге болады.
Негізгі құралдарды жоғарыда көрсетіліп жазылған мерзімдерден бұрын,
яғни жиі түгендеу мынадай жағдайларда жүргізіледі:
негізгі құралдарға жауапты адам қызметінен ауысқанда;
негізгі құралдар үрланған, жоғалған жағдайда;
өрт немесе басқа да кенеттен болған табиғи апат жағдайларына байланысты;
ұйым бір бағынышты органнан екінші орган қарамағына
ауыстырылғанда және т. б. жағдайларда.
Түгендеу жұмысы басталмас бұрын әрбір объектіге жауап беретін тұлғадан
жауапкершілігіндегі негізгі құралдың нақты қолда бары мен жағдайы туралы
қолхат алынады
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысын жүргізу үшін
тағайындалған комиссия жұмыс жүргізуден бұрын мыналарды толық тексеріп
алулары қажет:
түгендеу (инвентарлық) карточкалардың, түгендеу кітапшалардың, түгендеу
тізімінің түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
негізгі құралдардың төлжұжаттарының немесе техникалық құжаттарының
түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
жалға алынған немесе жалға берілген, уақытша пайдалануға және сақтауға
берілген, сондай-ақ уақытша сақтауға алынған негізгі құралдардың тиісті
құжаттарының түгелдігін немесе жоқтығын.
Егер ондай тиісті құжаттар болмаған жағдайда негізгі құралдарға
жауапты адамдардан ондай қүжаттарды табуын талап ету қажет. Егер
бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде немесе техникалық қүжаттарда
қателіктер жіберілген болса, онда ол қателіктерді анықтап, құжаттарға
тиісті өзгерістер енгізу қажет. Негізгі құралдарға түгендеу жүргізу кезінде
комиссия міндетті түрде объектілерді мүқият қарап шығып түгендеу тізіміне
олардың толық атын, қандай жұмысқа арналғандығын, инвентарлық нөмірі мен
негізгі техникалық көрсеткішін, бастапқы құны мен тозу құнын, тағы да басқа
керекті мәліметтерді енгізіп жазулары керек.
Түгендеу барысында кәсіпорынның балансына бұрын есепке алынбаған,
сондай-ақ есеп тіркелімдерінде сипаттайтын мәліметтері дұрыс көрсетілмеген
немесе тіпті көрсетілмеген негізгі құралдар табылған жағдайда түгендеу
тізіміне олар жайлы жетіспейтін мәліметтер дұрыс және толықтырылып жазылуы
керек. Бұрын есепке алынбаған объектілер ағымдағы (түгендеу жүргізілген
уақыттағы) баға бойынша, ал олардың тозу құны ол негізгі құралдардың сол
күнгі техникалық жағдайына қарап анықталып, субъектінің балансына кіріске
алынады. Бұл объектіге қойылған нарықтық бағасы мен тозу құны тиісті
түгендеу актісінде көрсетілуі қажет. Егер құрылыстың, үйдің, ғимараттың
жарым жартылай бұзылуы немесе оларға қосымша істелген күрделі жұмыстар
(жанама салынған үй, қосымша салынған қабаттар, т. б.) түгендеуге дейін
есепке алынбаған жағдайда комиссия тиісті қүжаттар бойынша объектінің
бастапқы құнының өсуінің немесе кемуінің нақты сомасын анықтап, оларды
түгендеу тізіміне енгізуі керек. Сонымен қатар комиссия бұл қосымша
жүмсалған қаржының немесе қосымша шығынның есеп тіркелімдеріне жазылмай
қалуына кінәлі адамдарды анықтауы керек.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысы жүргізілген уақытта
басқа жақта болатын (тасымалдау құралдары, басқа жаққа күрделі жөндеуге
жіберілген негізгі құралдар, т. б.) объектілерге басқа жаққа жібермей
түрып, алдын ала тексеріп, түгендеу тізіміне енгізу керек. Машиналар мен
жабдықтар және күш беру қондырғылары түгендеу тізіміне түгендеу нөмірі,
зауыттық нөмірі, т. б. көрсеткіштері көрсетіліп тіркеледі.
Біртектес, құндары бірдей, бір уақытта кәсіпорынға келіп кіріске
алынған шаруашылық құралдарының аттарымен қатар сандары да жазылады.
Пайдалануға жарамайтын, жөндеуге, бұрынғы қалпына келтіруге келмейтін
негізгі құралдар түгендеу тізіміне енгізілмейді. Ондай негізгі құралдарға
пайдаланылған уақыты мен тозуының себептері жазылып, бөлек акт жасалады.
Ұйымның меншігіндегі негізгі құралдармен қатар жалға алынған негізгі
құралдарына да түгендеу жүргізіледі.
Бұл объектілерге түгендеу жүргізу жалға алғандағы тізімі бойынша
жүргізіліп, тізімге негізгі құралдарды жалға берген субъектінің аты, жалдық
мерзімі көрсетіліп жазылады. Түгендеу тізімінің бір данасы негізгі
құралдарды жалға берген заңды тұлғаға, яғни негізгі құралдардың иесіне
жіберіледі. Кәсіпорынның бухгалтериясы негізгі құралдарға түгендеу
жүргізудің нәтижесін анықтау үшін салыстыру тізімдемесін (ведомствосын)
жасайды. Бүндай тізімдеме түгендеу барысында анықталған кәсіпорынның
бухгалтерлік есеп мәліметтері мен ақпараттарына сәйкес келмейтін бұрын
есепке алынбаған, яғни артық шыққан немесе кем шыққан негізгі құралдарға
жасалады. Түгендеу жүргізу комиссиясы өз жұмысының соңында қорытынды жасап,
өз шешімін шығарады. Бұл шешімді кәсіпорынның басшысы бекітуі керек.
Түгендеу нәтижесі бухгалтерлік есепте былайша жазылады: Артық шыққан, яғни
бұрын есепке алынбаған негізгі құралдардың кіріске алынуына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
түріндегібухгалтерлік жазуы жазылса, Оларға анықталған тозу құнының
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі құралдардың тозуы шоттарының тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
Түгендеу барысында жоғалған, бұлінген негізгі құралдарға жауапты
(кінәлі) адам табылып және ол адам төлейтін болған жағдайда төленетін сома:
Д-т: Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың борышы шоттарының
тиістісі,
К-т: Негізгі құралдар деп аталатын шоттың тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуда көрсетіледі.
Негізгі құралдар – бұл материалды активтер, яғни:
- өндірісте қолдану үшін немесе тауарды жеткізу және қызмет , басқа
тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсат үшін
тағайындалады;
- сонымен қатар бір кезеңнен көп уақыт қолданыста болады.
Сақталым қоры бөлімі және қызмет көрсететін жабдықтар әдетте сақталым
қоры сияқты есептеледі және олардың қолданылуына байланысты пайдада да,
шығында да мойындалады. Бірақ босалқы қор бөлімдері мен резервтегі
жабдықтар негізгі құралдар сияқты сыныпталады, егер субъект оларды бірден
көп кезеңде қолданатындай болса. Ұқсастық сипатта, егер босалқы қор бөлімі
және қолданыстағы жабықтар тек негізгі құралдармен байланыста ғана
қолданылатын болса, онда олар негізгі құралдар деп саналады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлімдері тең аралықтағы уақытта ауыстыруды
талап етеді. Егер субъект күткен жағдайда, негізгі құралдар объектісінің
тетіктерін ауыстыруда болашақ экономикалық пайданы өсіреді, мұндай
ауыстырудың құны тетікті ауыстыруға кеткен шығынды мойындау кезінде
объектінің баланс құнына қосылуы тиіс. Бұл жағдайда ауыстырылған тетіктің
баланс құны ұлтық стандартның 291-294 бөлімдері бойынша мойындауын
тоқтатады.
Негізгі құралдар объектісі пайдаланылуының жалғасуы шартымен ақауы бар
заттарды реттелген капиталды техникалық тексеру жүргізілуі мүмкін. Әрбір
капиталды техникалық текеру жүргізілген кезде, оның құны ауыстыру сияқты
негізгі құралдардың сәйкес объектісінің баланстық құнымен мойындалады, егер
мойындаудың критерилері сақталатын болса. Бұрынғы техникалық тексеруге
шығынның баланстық құнының қалған бөлімі (физикалық бөлімнен айырмашлықта)
мойындауды тоқтатады. Бұл объектінің құрылысы немесе сатып алу бойынша
операцияның нәтижесінің ұқсастығына бұрынғы техникалық тексеруге шығындар
болғанына байланысты жүргізіледі. Болашақ ұқсас техникалық тексерудің
жүргізілуіне шығынның есептік бағалануы қажеттілігінде объектіні сатып алу
және құрылысы кезіндегі техникалық тексеруге шығын компонентерінің құнының
индекаторы сияқты болуы мүмкін.
Жер мен ғимарат бөлек актив болып табылады және бөлек есептеледі,
тіпті олар бірге сатып алынса да.
Негізгі құралдар объектісінің бірінші мойындауы кезінде субъект
объектінің деректерін оның нақты өзіндік құны бойынша өлшеуі керек.
Өзіндік құнның элементі және өлшеуі
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны мыналардан тұрады:
1) оның сатып алу құны, оған қоса импорттау бажы және сатып алуға орны
толтырылмаған салықтар.
2) кез келген шығын, активтің орналасқан жеріне жеткізілуі және оның
ағымдығы күйге келуіне тікелей қатысты. Мұндай шығындар объектінің орнату
орнын дайындауға шығын, оның жеткізілуіне және тиеутүсіру, орнату және
жинау мен іске қосу жұмысының шығындары болуы мүмкін.
3) шығынның бастапқы есепті құны бөлшектеу және объектінің әкетілуі
мен телімнің қалпына келтірілуіне, яғни оның орналасқан жері, субъектіден
немесе объектіні сатып алу кезінде шығатын міндет, немесе мақсат үшін
анықталған уақыт кезеңіндегі берілген объектінің қолданылуы нәтижесінде,
көрсетілген кезеңдегі босалқы қор жүргізілуінен.
Төмендегі шығындар шығындар болып табылмайды, негізгі құралдар
объектісінің өзіндік құнын қосқандағы және олардың пайда болу кезінде шығын
ретінде субъектімен мойындалуы керек:
1) шығындар, жаңа өндіріс күшінің ашылуымен байланысты;
2) нарыққа жаңа тауар мен қызмет (жылжу мен жарнамаға байланысты
қызметке шығынды қоса) шығару шығыны;
3) жаңа орында бизнестің жұмыс жасауы немесе жаңа клиенттермен
(персоналды оқыту шығынын қоса) жұмыс жасау шығыны;
4) әкімшілік және басқа да жалпы жөнелтпе құжат шығындары.
Пайда және олармен кездейсоқ операция бойынша шығындар, яғни негізгі
құралдар объектісінің жасалу немесе қайта жасау жолында болған, пайда
немесе шығынның құрамына кіруі тиіс, егер осындай операциялар негізгі
құралдарды белгіленген жеріне жеткізу үшін және объектіні жұмыс күйіне
әкелу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 7
1.1Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .7
1.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 15
1.3 Жалға алынған негізгі құралдар туралы Қазақстан Республикасындағы
жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .26
2 АСТАНА ТАЗАЛЫҚ ЖШС-НІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ- ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖАЛҒА
АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Астана Тазалық ЖШС– нің жалпы сипаттамасы және есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Астана Тазалық ЖШС– нің экономикалық көрсеткіштерін және жалға
алынған негізгі құралдардың келісім шарттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы және қаржылық есебі мен
жалдық төлем ақыны есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3 ЖАЛҒА АЛЫНҒЫН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ... ... .52
3.1 Жалға алынған негізгі құралдардың ағымдағы есебінің аудиті ... ... ... ...52
3.2 Жалға алынған негізгі құралдардың қаржылық есебінің аудиті ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.А.Назарбаев әр уақытта
халқымыздың әл-ауқатының күшейуіне, тұрмыс жағдайының жақсаруына, ел
экономикасының қарқынды дамуына бас назар аударып келеді. Осы тұрғыдан
алғанда, ауыл шаруашылығының ел экономикасының дамуына, халықты жоғары
сапалы, құнды әрі сіңімді балық өнімдерімен қамтамасыз етуге қосатын үлесі
жоғары [4,б.12].
Бүгін Қазақстан дамыған елдердің қолданған халықаралық бухгалтерлік
есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға
талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін
дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін
таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға
біртіндеп қолайлы жағдай туып келеді.
Сонымен қатар, аталған құбылыстар қардылық есепке де, талдау жүйесіне
де жаңаша талаптар қойып отыр. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде
бухгалтерлік есеп өз алдына дараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Өйткені
бухгалтерлік есеп қоғамдық өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын
экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады.
Сондықтан да қаржылық есептің негізгі міндеті – халық шаруашылығының
барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу
жұмысының жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын
дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды
пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе
бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Қазақстан Республикасының 2007-жылыдың 28-ақпанындағы “Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік” -деп аталатын №234-III заңының 3-тарау 13-
бабында қаржылық есептіліктің элементтері белгіленіп көрсетілген. Сол
элементтердідің бірі болып табылатын активтерге елімізге танымал белгілі
ғалым, професор Қ.К.Кеулімжаев өзінің Бухгалтерлік есеп принциптері –атты
еңбегінде - Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері
мен құндылықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады деп атықтама береді.
Басқаша айтатын болсақ актив дегеніміз кәсіпорынның өткен уақыттардағы
шаруашылық операцияларының негізінде пайда болған және алдағы уақыттарда
табыс табу үшін пайдаланылатын ресурстар болып табылады. Активтер
пайдаланылу уақытына, мерзіміне қарай қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ
мерзімді (айналыстан тыс) болып екі топқа бөлініп қарастырылады.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру мен ұсыну талаптарын, есепке алудың негізгі
қағидалары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит талаптарын,
сонымен қатар ұймдардың құқықтары мен міндеттерін Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі заңы анықтайды. Кез-келген ұйымда
бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің басты шешімі
болмақ. Бухгалтерлік есеп арқылы өндірілген өнімді есепке алуға, сатып-
өткізуге, айырбастауға және түскен қаражатты үнемді бөліп жұмсауға, яғни
кәсіпорынның шаруашылық үрдістерінің барлығын басынан соңына дейін
есептеуге болады.
Бүгін Қазақстан дамыған елдердің қолданған халықаралық бухгалтерлік
есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға
талпыныс жасауда. Демек, нарықтық қатынастарға, барлық меншік түрін
дамытуға және шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерін
таңдауға шаруашылықты басқарудың тиімді механизмін (тетігін) жасауға
біртіндеп қолайлы жағдай туып келеді.
Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік
есептің тарихынан белгілі.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер
қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Қазіргі кезде
мемлекет, субъект және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық
қарым-қатынастар саясаты жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық
шаруашылығының қай саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және
қаржылық іс-әрекеті өз шығындарын өз өтеу, өзін-өзі қаржыландыру
принциптеріне негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан
реформалар мен істеліп жатқан жұмыстадың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет
тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролінің үшан-теңіз екендігі
дәлелдеуді қажет етпейді.
Еліміздің егемендік алып, өз алдына ел болғанына да он сегіз жылға
таяу уақыт болып жатыр. Осы жылдардың аралығында бухгалтерлік есеп
саласында, жалпы экономиканы басқаруда көптеген өзгерістер болды.
Экономикамызды дамыту мақсатында тартылған шет елдік қаржылардың есебін
жүргізу барысында бухгалтерлік есеп жұмысына өзгерістер енгізу керектігі
анық байқалды.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар
экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Экономикалық ресурстар, яғни
ұйымның активтері шаруашылық үрдістеріне қатысуына қарай ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Жалпы экононмикалық ресурстардың
ішінде ұйымның шарауашылық қызметі үшін негізгі қорлардың маңызы зор, олар
ұйымның материалдық-техникалық жарақтандырылу дәрержесін, оның өндірістік
қуатын сипаттайды.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы
түрі мен көлемін сақтай отырып, өзінің құнын сол арқылы өндіріліп
шығарылатын жаңа өнімнің өзіндік құнына амортизациялық аударым шегінде
біртіндеп қосатаын еңбек құралдары болып табылады. Өндіріс үрдісін негізгі
құралдармен толық қамтамасыз ету үшін оларға жұмсалатын бастапқы шығындар
мөлшері де өте жоғары болмақ.
Сондықтан ұйымдар көп жағдайларда қаржыландыру мәселесін уақыттылы
шеше алмайтын болғандықтан бұл объектілерді жалдауға тура келеді. Жалдық
төлемнің дұрыс есептелуі жалға алушы мен жалға берушілер арасындағы
құқықтар мен міндеттемелердің айқындылығын талап етеді. Сол себепті жалға
алынған және жалға берілген негізгі құралдар есебінің дұрыс ұйымдастырылуы
бухгалтерлік есептің маңызды бөлімі болып табылады.
Қазіргі экономикалық қатынастар жағдайында жалдық қатынастар тіптен
көбеюде, себебі жалға алу арқылы ұйымдар көп қаражатты бірден төлемей-ақ
өндірістің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ете алады. Бүгінгі таңда жалдау
қатынастарын шешуге банктер және банктік операцияларды іске асыратын
несиелік серіктестіктер, тіпті жекелеген лизингтік ұйымдар саны да арта
түсуде. Міне, жоғарыда аталған мәселелер зерттеу тақырыбының бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің бірі ретінде анықтайды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында негізгі құрал объектілерінің жалға
алынуы мен жалға берілуінің бухгалтерлік есебін ұйымдастыруды зерттеу
менің негізгі мақсатым болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу жолында менің
міндеттерімді келесідей сұрақтар анықтайды:
- негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуымен, олардың тозуы мен
амортизациялық аударымды есептеу жолдарымен танысу;
- жал түрлерімен танысу;
- қаржылық және операциялық жал шарттарымен, жалға алушы мен
жалға берушілердің құқықтары мен міндеттемелерін қарастыру;
- жал операцияларының бухгалтерлік есепке алынуы мен аудиторлық
тексерілуін қарастыру;
- қаржылық есептілікте жалдық операцияларға қатысты ақпараттың
ашылуын қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазу мақсатында Астана Тазалық жауапкершілігі
шектелген серіктестіктің нақты деректері мен бухгалтерлік есеп пен
аудиторлық қызметке қатысты заңдық нормативтік актілер, халықаралық
есептілік стандарттары, отандық және шетелдік экономист авторлардың
оқулықтары қолданылды.
1 ЖАЛҒА АЛЫНҒАН НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Негізгі құралдар түсінігі, мәні және бухгалтерлік есебінің
ерекшеліктері
Қазіргі кезде кез-келген ұйымдарды алып қарасақ та олардың
бухгалтерлік есеп барысында негізгі құралдардың алатын орны, күн сайын
өсуде. Сондықтан да негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі
ретіндегі алатын орны зор. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды
бағалауда кездесетін көптеген мәселелер туындайды. Өйткені олар тікелей
өндіріске немесе басқа да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны
үлкен.
Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұрыс есептеу мен
есептік әдістерін таңдау барысында олардың әр түрі өзіндік құнның мөлшерін
өзгеріске ұшыратады.
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтамыз.
Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық
көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да басқаларын жатқызамыз. Көлемінің
үлкен-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына)
қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі
құралдардың қатарына жатпайды.
Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы
дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей
тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік
құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық
тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер , сонымен бірге жас малдар, яғни
мал төлдері де жатпайды.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есептегі мәнін ашып қарау үшін
олардың бағалануын, пайдалану және шығындарын зерттеу керек. Барлық негізгі
құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік
емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет
ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланылатын негізгі құралдарды
айтады. Ал өндірістік емес негізгі құралдар қатарына шаруашылықтың
өндірістен тыс салаларында, яғни тұрмыстық үй-жай, денсаулық сақтау,
әлеументтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі құралдар жатады.
Барлық негізгі құрладар өздерінің өндіріске қатысуна қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негігі
құралдар мен өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдры, әр түрлі станоктар, двигательдер, құралдар-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау,әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдиниет
саларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар
жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне
қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының саларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысумен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған
жұмыстармен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге
алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне
тікелей байланысты негізгі құралдардың барлағы халық шаруашылығының
өнеркәсіп саласына жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін
халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары
халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет
көрсету саласына жатады,
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма және тағы басқалары);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар және тағы басқалары) ; б) өткізгіш тетіктер (жұмыс
машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар және тағы басқалары);
в) машианалар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машиналар, көтергіш крандар,
жүк көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар, монметрлер, таразылар, кассалық
аппараттар мен тағы да басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер(прицеп), тракторлар және тағы басқалары);
ғ)құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар,бактар,контейнерлер және тағы
да басқа негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал-жабдықтары (жиһаздар,креслолар, кілемдер, сейфтер
және тағы да басқалары );
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын ;
к) басқа да негізгі құралдар(кітапхана қорлары және тағы басқалары);
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге
бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негігі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немнсе басқа да жағдайларға байланысты істен шыгатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар;
б) қаржылық инвестициялар.
Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып
табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі
құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік
құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз
қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында
алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде
есептелінеді.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен
бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байлынысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады).
Негізгі құралдарды тасымалдау кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен
және басқа да қажет болып саналатын шығындар активтің бастапқы құнына
кіргізілмей, ол ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі
құралдардың әр түрі бойынша оның бастапқы құнына мынадай шығындар
кіргізіледі:
а) жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агентікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісім шартты
ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар
Негізгі қор құрамы мен сыныптамасы
Бірінші топ ғимараттар, өндірістік архитектуралар,
құрылыс объектілері
Екінші топ құрылыстар және инженерлік құры лыс
объектілері
Үшінші топ жіберу құралдары: тасымалдау желілері
мен жүйелері
Төртінші топ машиналар мен құралдар: күш
машиналары, өлшеу, реттеу приборлары
Бесінші топ тасымалдау құралдары, тасымалдаушы
көліктер
Алтыншы топ құрал саймандар, өндіріс процесін
жүзеге асырушы элементтер
Жетінші топ Өндірістік түгендеме: еңбек заттарын
сақтауға қажетті құралдар
Сегізінші топ Шаруашылық түгендеме: түсіру, тиеу
аппараттары
Сызба 1.Негізгі қор құрамы мен сыныптамасы
Жерді тиісті мақстақа пайдалануға әзірлеуге кеткен шығындар (үйді
бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді (табысты) алып
тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар, жерді тазалау,
тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал-жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-
түсіруге кеткен шығындар, оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында
кеткен шығындар және тағы да басқалар енгізіледі (кіргізіледі).
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бұліну
нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарғы жатқызылады.Егер
негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да
ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдардың бастапқы құнына
қосылмайды.
Ескерту: салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге
есептелген пайыз (процент) сомасы бұған жатпайды. Сатып алыған үйлер мен
ғимараттардың бастапқы құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін
төленетін салықтар мен алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын
реттеу барысында заңгерге төленген төлемдер кіргізіледі.
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке
жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы
(проценттері), заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты
салу үшін рұқсат алу барысында жұмсалған сомалар мен басқа да кеткен
шығындар енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды біртұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы
объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша
бөліп көрсету керек.
Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі және олар
тозады, ал жердің пайдалану мерзімінде щек жоқ, яғни ол
амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда
жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын
болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша
жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып
есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен
үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің (жердің және ол
жердегі объектілерді қоса) шығынының қосындысынан, бұзғаннан алынған
материалдың бағасын шегеру арқылы анықталады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдың бастапқы құны былайша
анықталады:
- үлес қосушылар мен құрылтайшылар негізгі құралды жарғылық қорға өзінің
үлесі ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен арадағы
келісім бойынша;
- ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе
сатып алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
- негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке адамдардан
тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері бойынша
эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі құралдардың баланстық құны - бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады.
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны – негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын және тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі қорларды бағалау
Негізгі құралдардың бастапқы құны
Негізгі құралдардың ағымдағы құны
Негізгі құралдардың баланстық құны
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны
Негізгі құралдардың келісілген құны
Негізгі құралдардың қайта өндіру құны
Негізгі құралдардың амортизацияланған құн
Сызба 2.Негізгі қорларды бағалаудың түрлері
Негізгі құралдардың келісілген құны – бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құны болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсалғанда (кеңейикенде, жаңартқанда және тағы да басқа) немесе
ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдері бойынша негізгі
құралдарды қайта бағалағанда.
Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойынша бүтін сомада
жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына елтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен
сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалатые материалдың бағасы және
ол үшін қолданылытын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбекақысы жалпы
негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептер мен өзгеріп
отырады. Негізгі құралдардың құны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге,
салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетті еңбекпен анықталады. Осыған
байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап
(индексациялап) тұрады.
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау (индексациялау) кезінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан
(индексациялағаннан) бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен
есептейді.
Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептеленген
тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі.
Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай
субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне
сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарады.Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана
ауыстырылады.
Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде
бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы
есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір
беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік –
сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін 0001-ден 0299 дейінгі
нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300-ден 0399-ға дейін және т.б. нөмірлер
бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісінде
келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал
істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы (бес жылға дейін)
берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір
данада жүргізілетін Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу
карточкаларының тізімдемелерінде тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар
бойынша категорияларды Архив картотекасы бөліміне қояды.
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты
болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар
мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген
ҚҚС, сатып алу келісімшартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы
және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген
кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін
жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін
бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал – жабдықтар кіріске
алынады.
Жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы,
жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу –
сату шартын ресімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда
туындайтын салықтар мен салымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға
кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған материалдарды өткізуден түскен
кірістерді шығарып, шегеріп, ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және
т.б.) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы құнына алу бағасы, тасу
шығындары, соның ішінде тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж, пайдалануға
берілетін жабдықтың жорамдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді,
үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар:
материалдар, еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі,
архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу, құрылыс кезінде
сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілетін кредиттер бойынша
проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар.
Қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды
жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған
жөндеу және т.б.) бастапқы құнға кірмейді, ал ағымдық шоттағы шығындар
ретінде ескеріледі.
1.2 Негізгі құралдарының қозғалысының құжаттарын жүргізу және түгендеу
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс жүргізу үшін және
оларды тиісті түрде спақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға берілуіне,
сатылуына т.б. жағдайларға байланысты есептен шығарылғанда оның нөмірі
ұйымның жаңадан кріске алған негізгі құралдарына берілмейді. Түгендеме
нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе негізгі құралдың өзіне
бояумен жазылады. Түгендеме объектілері (заттарды) реттік сериялық
жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына
жататындығын көрсететіндей етіп тағайыдаған дұрыс. Негізгі құралдарға
бастапқы берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме карпточкасында және бір
жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылған алғашқы қүжаттарда
көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындарды бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объек-
тісіне типтік ведомстволық түгендеу карточкасы ашылады. Егер жеке бірінсіз-
бірі қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар, т.б қосылып
бір түгендеме объектіні қүрайтын болса, онда оның түгендеу карточкасына сол
объектінің құрамына кіретін барылқ бұйымдардың тізімі жазылады. Егер
ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың), аспаптың немесе басқада
негізгі құралдың бір түрінің (аты, техникалық сипаттамасы, бағасы бірдей
болатын) бірнешеуі келіп кіріске алынса, онда олар түгендеу карточкасында
тобы бойынша есептеледі. Бірақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан, ол
негізгі құралдардың әрқайсысына бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі
құралдардың барлық түрлерін, сондай-ақ ұйымға үкнтізбелік бір ай ішнде
пайдалануға берілетін біртектес шаруашылқ –өндірістік қызметінің бір түрін
орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі
құралдарды есептеуге үлгілі түрі НҚ-6 ведомствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалары ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі түрі
НҚ-11 сады түгендеу санды кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі
құралдардың есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі
құралдар жоғарыда айтылған топтары бойынша бөлек есептеледі.негізгі
құралдарды түгендеу кітапшада есептелген жағдайда түгендеу тізімі
жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар
қабылдау-тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқада
негізгі құралдарды сатып алу , сату, салу, бір жерден екінші жерге
ауыстыру, есептен шығару актілірі, т.б. осылар сияқты негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жеке немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктерген тьоптары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалары негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимаратттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер, т.б.) орналастырылады. Кәсіпорындар
шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымның ішінде бір жерден екінші жерге
орын ауыстырған негізгі құралдарың түгендеу карточкалары есепті айдың
соңына дейін карточкада бөлек сақталады. Сондай-ақ келешекте пайдалану
сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы артық тоқтатылып қойған негізгі
құралдардың да түгендеу карточкалары бөлек сақталуы керек.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар аналитикалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланыста көрсетілген бастапқы құны, амортизатциялықаударым мөлшері,
зауттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарлыуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (күні, айы, жылы), т.б. шартты
белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған түгендеу
карточкалар үлгілі түрі НҚ-10 санды ведмствоаралық негізгі құралдарды
есептейтін түгендеу карточка тізмдемесіне тіркеліп жазылып отырылады. Бұл
тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу карточкалардың
түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі құралдарды
жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша үлгі
түрі НҚ-13 санды тугендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға қарағанда
бұл тізімдеме келіп түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек қана
қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны, инвентарлық
нөмірі, басқада мәліметтер жазылады. Ай сайын алғашқы қүжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізіміне кіріске алынған, шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып,бухгалтерлік есептің ақпаттарымен
салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне көрсетілген
объектілер мен олардың құны бухгалтірлік есептің мәліметтеріне сәйкес келуі
керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде артық шоттар бойынша негізгі
құралдардың қозгалысын,яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі түрі НҚ-
12 санды карточка қолданылды. Ол карточка ұйымдарда негізгі құралдардың
тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің негізінде
толтырылады. Бұл карточкада негізгі құралдың жіктелу топтары мен түрлері
есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың кірісі мен
шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгі түрінің мәліметтері
негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланылады. Ұйым бойынша негізгі
құралдардың кірісі мен шығыс етуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12 санды
карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріп отырады. Кәсіпорындарда түгендеу
карточкалары және түгендеу кітапшаларымен қатар ірі машиналар
миханизімдерге, жабдықтар мен көіктерге арнайы техникалық төлжұжат
толтырылады. Бүндай төлжұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы істейтін жұмыстарының түрлері, т.б. деректер жазылуы тиіс.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілірі әрдайым негізгі құралдарын жаңартып,
олардың сапасы мен өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отырған дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-қа
жоғарғы үкімет органдарының беруі, т.б. жағдайлар арқылы келіп түседі.
Келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын үлгілі түрі
НҚ-1санды қабылдау-тапсыру актісін толтырады. Егер шаруашылықта
пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандардың немесе жабдықтардың
бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда
аталған қабылдау-тапсыру актісінің бір данасы ғана толтыруға болады.
Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді қабылдап
салуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін
толтырады.қабылдау актісі бухгалтірлік алғашқы қүжат болып саналады. Бұл
актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
объектінің аты;
объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
құрылыстың салынып біткен уақыты;
амортизатциялық аударым мөлшері;
бастапқы құны;
басқа да шарты белгілері;
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас
миханикалық бөлім төлжұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлжұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдатырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады.
Негізгі құралдарға толтырылатын төлжұжаттарда олардың пайдалануға берілген
уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) тағыда басқа
мәліметтері жазылады. Осы төлжұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым
өздерінің негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске
жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарға толтырылатын қабылдау тексеру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің
техникалық төлқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізгінде
тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін
карточкалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл қүжаттар кәсіпоарыггың
тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымнның басшысы бекітеді.
Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға
жалғатырылып салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі
бойынша негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі
құралдарлы кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Д-т: Негізгі құралдар шоты,
К-т:Ақшалар шоты,
Еншілес (тәуелді) серіктестерге қарыз шоты,
Қоюшы мердігерлер мен есеп айырысу шоты,
Төленбеген капитал шоты,
Үкімет орындарының субсидиялары шоттрының тиістілкрі
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланып және олраға тозу сомасы есептелінген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасын мынадай бухгалтірлік жазулар жазылады.
Д-т: Негізгі құрал шоты,
К-т:Негізгі құралдардың тозуы шоты,
Бухгалтерлік есеп пен есеп беру тәртібі (ережесі) бойынша барлық
кәсіпорындар бухгалтерлік есеп мәліметтерінің дұрыстығын қамтамасыз ету
үшін, сондай-ақ ұйымдағы негізгі құралдардың нақтылы бар-жоқтығын анықтап
және де олардың іске жарамдылығын бақылау мақсатында жылына бір рет өзінің
мүліктеріне түгендеу жұмысын жүргізіп тұрулары қажет. Ұйымдарда негізгі
құралдарды түгендеу жылдық қорытынды есеп беретін уақыт алдында қараша
айының бірінен кейін жүргізілуі керек. Үйлерді, ғимараттарды, т. б.
жылжымайтын мүліктерді екі жылда бір рет, ал кітапхана қорларын бес жылда
бір рет түгендеуге болады.
Негізгі құралдарды жоғарыда көрсетіліп жазылған мерзімдерден бұрын,
яғни жиі түгендеу мынадай жағдайларда жүргізіледі:
негізгі құралдарға жауапты адам қызметінен ауысқанда;
негізгі құралдар үрланған, жоғалған жағдайда;
өрт немесе басқа да кенеттен болған табиғи апат жағдайларына байланысты;
ұйым бір бағынышты органнан екінші орган қарамағына
ауыстырылғанда және т. б. жағдайларда.
Түгендеу жұмысы басталмас бұрын әрбір объектіге жауап беретін тұлғадан
жауапкершілігіндегі негізгі құралдың нақты қолда бары мен жағдайы туралы
қолхат алынады
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысын жүргізу үшін
тағайындалған комиссия жұмыс жүргізуден бұрын мыналарды толық тексеріп
алулары қажет:
түгендеу (инвентарлық) карточкалардың, түгендеу кітапшалардың, түгендеу
тізімінің түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
негізгі құралдардың төлжұжаттарының немесе техникалық құжаттарының
түгелдігін және олардың жағдайын немесе жоқтығын;
жалға алынған немесе жалға берілген, уақытша пайдалануға және сақтауға
берілген, сондай-ақ уақытша сақтауға алынған негізгі құралдардың тиісті
құжаттарының түгелдігін немесе жоқтығын.
Егер ондай тиісті құжаттар болмаған жағдайда негізгі құралдарға
жауапты адамдардан ондай қүжаттарды табуын талап ету қажет. Егер
бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде немесе техникалық қүжаттарда
қателіктер жіберілген болса, онда ол қателіктерді анықтап, құжаттарға
тиісті өзгерістер енгізу қажет. Негізгі құралдарға түгендеу жүргізу кезінде
комиссия міндетті түрде объектілерді мүқият қарап шығып түгендеу тізіміне
олардың толық атын, қандай жұмысқа арналғандығын, инвентарлық нөмірі мен
негізгі техникалық көрсеткішін, бастапқы құны мен тозу құнын, тағы да басқа
керекті мәліметтерді енгізіп жазулары керек.
Түгендеу барысында кәсіпорынның балансына бұрын есепке алынбаған,
сондай-ақ есеп тіркелімдерінде сипаттайтын мәліметтері дұрыс көрсетілмеген
немесе тіпті көрсетілмеген негізгі құралдар табылған жағдайда түгендеу
тізіміне олар жайлы жетіспейтін мәліметтер дұрыс және толықтырылып жазылуы
керек. Бұрын есепке алынбаған объектілер ағымдағы (түгендеу жүргізілген
уақыттағы) баға бойынша, ал олардың тозу құны ол негізгі құралдардың сол
күнгі техникалық жағдайына қарап анықталып, субъектінің балансына кіріске
алынады. Бұл объектіге қойылған нарықтық бағасы мен тозу құны тиісті
түгендеу актісінде көрсетілуі қажет. Егер құрылыстың, үйдің, ғимараттың
жарым жартылай бұзылуы немесе оларға қосымша істелген күрделі жұмыстар
(жанама салынған үй, қосымша салынған қабаттар, т. б.) түгендеуге дейін
есепке алынбаған жағдайда комиссия тиісті қүжаттар бойынша объектінің
бастапқы құнының өсуінің немесе кемуінің нақты сомасын анықтап, оларды
түгендеу тізіміне енгізуі керек. Сонымен қатар комиссия бұл қосымша
жүмсалған қаржының немесе қосымша шығынның есеп тіркелімдеріне жазылмай
қалуына кінәлі адамдарды анықтауы керек.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарға түгендеу жұмысы жүргізілген уақытта
басқа жақта болатын (тасымалдау құралдары, басқа жаққа күрделі жөндеуге
жіберілген негізгі құралдар, т. б.) объектілерге басқа жаққа жібермей
түрып, алдын ала тексеріп, түгендеу тізіміне енгізу керек. Машиналар мен
жабдықтар және күш беру қондырғылары түгендеу тізіміне түгендеу нөмірі,
зауыттық нөмірі, т. б. көрсеткіштері көрсетіліп тіркеледі.
Біртектес, құндары бірдей, бір уақытта кәсіпорынға келіп кіріске
алынған шаруашылық құралдарының аттарымен қатар сандары да жазылады.
Пайдалануға жарамайтын, жөндеуге, бұрынғы қалпына келтіруге келмейтін
негізгі құралдар түгендеу тізіміне енгізілмейді. Ондай негізгі құралдарға
пайдаланылған уақыты мен тозуының себептері жазылып, бөлек акт жасалады.
Ұйымның меншігіндегі негізгі құралдармен қатар жалға алынған негізгі
құралдарына да түгендеу жүргізіледі.
Бұл объектілерге түгендеу жүргізу жалға алғандағы тізімі бойынша
жүргізіліп, тізімге негізгі құралдарды жалға берген субъектінің аты, жалдық
мерзімі көрсетіліп жазылады. Түгендеу тізімінің бір данасы негізгі
құралдарды жалға берген заңды тұлғаға, яғни негізгі құралдардың иесіне
жіберіледі. Кәсіпорынның бухгалтериясы негізгі құралдарға түгендеу
жүргізудің нәтижесін анықтау үшін салыстыру тізімдемесін (ведомствосын)
жасайды. Бүндай тізімдеме түгендеу барысында анықталған кәсіпорынның
бухгалтерлік есеп мәліметтері мен ақпараттарына сәйкес келмейтін бұрын
есепке алынбаған, яғни артық шыққан немесе кем шыққан негізгі құралдарға
жасалады. Түгендеу жүргізу комиссиясы өз жұмысының соңында қорытынды жасап,
өз шешімін шығарады. Бұл шешімді кәсіпорынның басшысы бекітуі керек.
Түгендеу нәтижесі бухгалтерлік есепте былайша жазылады: Артық шыққан, яғни
бұрын есепке алынбаған негізгі құралдардың кіріске алынуына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
түріндегібухгалтерлік жазуы жазылса, Оларға анықталған тозу құнының
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдар шоттарының тиістісі,
К-т: Негізгі құралдардың тозуы шоттарының тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
Түгендеу барысында жоғалған, бұлінген негізгі құралдарға жауапты
(кінәлі) адам табылып және ол адам төлейтін болған жағдайда төленетін сома:
Д-т: Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың борышы шоттарының
тиістісі,
К-т: Негізгі құралдар деп аталатын шоттың тиістісі түріндегі
бухгалтерлік жазуда көрсетіледі.
Негізгі құралдар – бұл материалды активтер, яғни:
- өндірісте қолдану үшін немесе тауарды жеткізу және қызмет , басқа
тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсат үшін
тағайындалады;
- сонымен қатар бір кезеңнен көп уақыт қолданыста болады.
Сақталым қоры бөлімі және қызмет көрсететін жабдықтар әдетте сақталым
қоры сияқты есептеледі және олардың қолданылуына байланысты пайдада да,
шығында да мойындалады. Бірақ босалқы қор бөлімдері мен резервтегі
жабдықтар негізгі құралдар сияқты сыныпталады, егер субъект оларды бірден
көп кезеңде қолданатындай болса. Ұқсастық сипатта, егер босалқы қор бөлімі
және қолданыстағы жабықтар тек негізгі құралдармен байланыста ғана
қолданылатын болса, онда олар негізгі құралдар деп саналады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлімдері тең аралықтағы уақытта ауыстыруды
талап етеді. Егер субъект күткен жағдайда, негізгі құралдар объектісінің
тетіктерін ауыстыруда болашақ экономикалық пайданы өсіреді, мұндай
ауыстырудың құны тетікті ауыстыруға кеткен шығынды мойындау кезінде
объектінің баланс құнына қосылуы тиіс. Бұл жағдайда ауыстырылған тетіктің
баланс құны ұлтық стандартның 291-294 бөлімдері бойынша мойындауын
тоқтатады.
Негізгі құралдар объектісі пайдаланылуының жалғасуы шартымен ақауы бар
заттарды реттелген капиталды техникалық тексеру жүргізілуі мүмкін. Әрбір
капиталды техникалық текеру жүргізілген кезде, оның құны ауыстыру сияқты
негізгі құралдардың сәйкес объектісінің баланстық құнымен мойындалады, егер
мойындаудың критерилері сақталатын болса. Бұрынғы техникалық тексеруге
шығынның баланстық құнының қалған бөлімі (физикалық бөлімнен айырмашлықта)
мойындауды тоқтатады. Бұл объектінің құрылысы немесе сатып алу бойынша
операцияның нәтижесінің ұқсастығына бұрынғы техникалық тексеруге шығындар
болғанына байланысты жүргізіледі. Болашақ ұқсас техникалық тексерудің
жүргізілуіне шығынның есептік бағалануы қажеттілігінде объектіні сатып алу
және құрылысы кезіндегі техникалық тексеруге шығын компонентерінің құнының
индекаторы сияқты болуы мүмкін.
Жер мен ғимарат бөлек актив болып табылады және бөлек есептеледі,
тіпті олар бірге сатып алынса да.
Негізгі құралдар объектісінің бірінші мойындауы кезінде субъект
объектінің деректерін оның нақты өзіндік құны бойынша өлшеуі керек.
Өзіндік құнның элементі және өлшеуі
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны мыналардан тұрады:
1) оның сатып алу құны, оған қоса импорттау бажы және сатып алуға орны
толтырылмаған салықтар.
2) кез келген шығын, активтің орналасқан жеріне жеткізілуі және оның
ағымдығы күйге келуіне тікелей қатысты. Мұндай шығындар объектінің орнату
орнын дайындауға шығын, оның жеткізілуіне және тиеутүсіру, орнату және
жинау мен іске қосу жұмысының шығындары болуы мүмкін.
3) шығынның бастапқы есепті құны бөлшектеу және объектінің әкетілуі
мен телімнің қалпына келтірілуіне, яғни оның орналасқан жері, субъектіден
немесе объектіні сатып алу кезінде шығатын міндет, немесе мақсат үшін
анықталған уақыт кезеңіндегі берілген объектінің қолданылуы нәтижесінде,
көрсетілген кезеңдегі босалқы қор жүргізілуінен.
Төмендегі шығындар шығындар болып табылмайды, негізгі құралдар
объектісінің өзіндік құнын қосқандағы және олардың пайда болу кезінде шығын
ретінде субъектімен мойындалуы керек:
1) шығындар, жаңа өндіріс күшінің ашылуымен байланысты;
2) нарыққа жаңа тауар мен қызмет (жылжу мен жарнамаға байланысты
қызметке шығынды қоса) шығару шығыны;
3) жаңа орында бизнестің жұмыс жасауы немесе жаңа клиенттермен
(персоналды оқыту шығынын қоса) жұмыс жасау шығыны;
4) әкімшілік және басқа да жалпы жөнелтпе құжат шығындары.
Пайда және олармен кездейсоқ операция бойынша шығындар, яғни негізгі
құралдар объектісінің жасалу немесе қайта жасау жолында болған, пайда
немесе шығынның құрамына кіруі тиіс, егер осындай операциялар негізгі
құралдарды белгіленген жеріне жеткізу үшін және объектіні жұмыс күйіне
әкелу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz