Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқықтық жауапкершілігі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1 БӨЛІМ. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтық жауапкершіліктің субъектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ...13

2 БӨЛІМ. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық жауапкершілігінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Халықаралық ұйымдардың жауапкершіліктің пайда болу негіздері ... ... ... .21
2.2 Халықаралық ұйымдардың іс.әрекетерін саралау мәселелелері ... ... ... ... ... 32

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67

Әлемдегі халықаралық қатынастар мен интеграциялық процесстердің жылдам дамуы жаңа институттар мен көкейтесті мәселелер пайда болатын халықаралық құқықта анық көрінеді. Олардың бірі болып халықаралық құқықтың институты болып табылады. Сонымен бірге дәл осы институт бүкіл халықаралық құқықтың кепілі және оның сенімділігі мен әлемдегі абыройының индикаторы болып табылады. Біріншіден, халықаралық құқықтағы жауапкершілік ретінде оның негізгі субъектілері мемлекеттердің жауапкершілігі болып табылады.
Қарама-қайшы болып бұл мәселенің көптеген жылдар ішінде қалай батыс, солай отандық халықаралық құқық ғылымында ашық қалатыны болып табылады.

1 Әлемдік классика [Мәтін]: 10 томдық. Т. 9. Мемлекеттік сектор, халықаралық бәсеке және менеджмент теориясы [Мәтін] / ред.: Кенжеғозин М.Б., Қошанов А.Қ. [т.б.].- Алматы: "Таймас" баспа үйі, 2006.- 471 б.
2 Оппенгейм А. Халықаралық құқық. М., 2005.- 569 б.
3 Бобров Р.Л. Основные проблемы теории международного права. М., 1968.- 486 б.
4 Казанский П.Е. Право и нравственность как явления всемирной культуры.- М., 1976.- 693 б.
5 Голубев Н.Н. Международные организации.- М., 1974.- 159 б.
6 Бирюков П.Н. Международное право. М., 1998.- 456 б.
7 Василенко В.А. Ответственность государства за международные
правонарушения. Киев, 1976.- 724 б.
8 История государства и права зарубежных стран: Источники права / Отв. ред. В.П. Галанза. М., 1993.- 612 б.
9 Международное право в документах: Учеб. пособие. / Сост. Н.Т. Блатова, Г.М. Мелков. М., 2004.- 742 б.
10 Лукашук И.И. Международное право. Общая часть. М., 2001.- 542 б.
11 Колосов Ю.М. Ответственность в международном праве. М., 1975.- 493 б.
12 Лукашук И.И. Право международной ответственности. М., 2004.- 732 б.
13 Международное право. Учебник / Под ред. Ю.М. Колосова, Э.С. Кривчиковой. М., 2000.- 712 б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

Халықаралық Ұйымдардың халықаралық құқықтық жауапкершілігі
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1 БӨЛІМ. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтық жауапкершіліктің субъектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..10
1.2 Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік
концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ...13

2 БӨЛІМ. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық жауапкершілігінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Халықаралық ұйымдардың жауапкершіліктің пайда болу
негіздері ... ... ... .21
2.2 Халықаралық ұйымдардың іс-әрекетерін саралау
мәселелелері ... ... ... ... ... 32

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..67

Кіріспе

Әлемдегі халықаралық қатынастар мен интеграциялық процесстердің жылдам
дамуы жаңа институттар мен көкейтесті мәселелер пайда болатын халықаралық
құқықта анық көрінеді. Олардың бірі болып халықаралық құқықтың институты
болып табылады. Сонымен бірге дәл осы институт бүкіл халықаралық құқықтың
кепілі және оның сенімділігі мен әлемдегі абыройының индикаторы болып
табылады. Біріншіден, халықаралық құқықтағы жауапкершілік ретінде оның
негізгі субъектілері мемлекеттердің жауапкершілігі болып табылады.
Қарама-қайшы болып бұл мәселенің көптеген жылдар ішінде қалай батыс,
солай отандық халықаралық құқық ғылымында ашық қалатыны болып табылады.
Дәл осы жағдай авторға халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі тақырыбын
кешенді зерттеуге бастауға себеп болды. Дәл осы жұмыс осы тақырыпты ары
қарай зерттеуге алғашқы қадамы болып табылады. Осы тақырыптың өзектілігі
келесі жағдайға байланысты түсіндіріледі:
1. Мемлекеттерде болып жатқан ұлттық процесстерге белсенлді әсер ететін
әлемдегі халықаралық жәнен интеграциялық ұйымдардың рөлі мен санының
көтерілуі, мемлекеттермен және өздері арасында халықаралық
келісімдерде тікелей қатысудағы олардың құзыреттерінің кеңеюі. Өз
кезегінде, ол қабылданған міндеттерді адал ниетпен орындау жөнінде өз
міндетін арттырады және халықаралық құқыққа қайшы әрекеттер жасағаны
үшін жауапкершілікке тартылады.
2. Халықаралық құқықтың қайсысы да субъектілерінің, жеке тұлғалардың және
коммерциялық ұйымдардың, біріншіден, халықаралық ұйымдармен құқық
қатынастарын орнататын ҚР азаматтары мен компаниларының
қызығушылықтарын қорғау қажеттілігі. Осы субъектілерге халықаралық
ұйымдардың жасалған халықаралық құқыққа қайшы әрекеттердің зардаптары
үшін барабар өтеуді өз уақытымен алуға өз құқығын жүзеге асыру кепілін
беру.
3. Халықаралық ұйымдардың құқықтарын қорғаумен және олардың дәлелсіз
жауапкершілікке тартылуын және қызығушылық блідірген субъектілердің
осы құқықты теріс пайдалануын келтірмеу мақсатымен қатал шектеулер
орнатылады.
4. Халықаралық құқықтың дамуы және оның әрбір қатысушысы
жауапкершілігінің нақты, жай және ыңғайлы схемасын құру, және сондай-
ақ осы құқық жүйесінің тиімділігінің жоғарылуы;
5. Халықаралық ұйымдар шеңберінде оларды жауапкершілікке тарту және
оларға сондай күш көрсетудің жағымсыз салдарын жүктеу жолымен
мемлекеттердің ұжымдық қарулы күштерін дәлелсіз және заңсыз қолдануды
шектеу;
6. Халықаралық құқық Комиссиясының осы тақырыппен ары қарай жұмыс істеуі
үшін қосымша мәлімет ретінде халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі
туралы тармақтарының баламалы схемасын құру және бүгіннің өзінде
халықаралық ұйымдардың жауапкершілігінің имплементациясы үшін
әрекеттегі құқықтық негізді құру;
7. Ғылыми көзқарастарды, батыс және отандық ғалымдардың, халықаралық
ұйымдар өкілдерінің концепцияларын және халықаралық тәжірибені кең
түрде жалпылау және осы тақырыпты халықаралық құқықтың ресейлік
ғылымында ары қарай зерттеу үшін негіз құру.
8. Мемлекеттердің халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі саласында
халықаралық дауларды шешудің саяси құралдарын қолданудан бас тарту
мақсатымен халықаралық ұйымдардың жауапкершілігінің әрекеттегі
құқықтық механизмінің қолда барын көрсету жолымен мемлекеттердің
сыртқы саяси көзқарасына әсер ету мүмкіндігі.
Зерттеу өзектілігі. Берілген тақырыптың өзектілігі халықаралық ұйымдар
жуық арада, бірақ шапшаң халықаралық қатынастарға қатысуда. Ең басты мәселе
- халықаралық ұйымдардың жауапкершілігін субъекті ретінде реттейтін жалпы
нормаларының болмауы.
Осыған байланысты, ең бірінші міндеттері халықаралық ұйымдардағы
халықаралық құқық субъектілерінің нормативтік бекітілуін мойындау болып
саналады. Осы кезге дейін халықаралық құқықта халықаралық ұйымдардың
халықаралық құқық субъектілерін ресми мойындайтын нормалары жоқтың қасы.
Басқа жағынан, халықаралық ұйымдарда халықаралық құқықтардың және
міндеттердің субъект болу қабілеттіліктерін теріске шығаратын нормалар жоқ.
Бірақ, мұндай ұйымдар үшін бұл қабілеттілікті бекітетін нормалардың
болуы барлық қайшылықтар мен қайшылықты жағдайлардан арылтар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында халықаралық ұйымдардың
халықаралық құқықтық жауапкершіліктері туралы мәліметтер жинақтай отырып
осы аталған мәселеге байланысты білімді жинақтау, алға қойған міндеттерге
байланысты кемшіліктерді айқындау қарастырылады.
Мәселені зерттеу мен өңдеу деңгейі. Халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігінің әртүрлі теориялық және әдістемелік аспектілері
В.А.Василенко, Ю.М.Колосов, Э.С.Кривчикова, П.М.Курис, Д.Б. Левин, И.И.
Лукашук, В.А. Мазов, Л.А.Маджорян, Г.И.Тункин, Н.А.Ушаков, Е.А.Шибаев және
басқа отандық ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген. Шет ел ңылыми
әдебиетінде халықаралық ұйымдардың жауапкершілік мәселелері К.Ф.
Амерасингхе, Е. Буткевитц, Б. Грэфрат, С. Дориго, К.Иглтон, П.Клинт, М.
Перес-Гонсалес, Дж.П.Риттер, И. Сейдл және т.б. ғалымдардың еңбектірінде
көрсетілген.
Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі саласындағы барлық ғылыми
жұмыстар қазіргі кезде мерзімдік басылымдардағы түсіндірмелер, оқу
құралдары мен монографиялардың тараулары ретінде ұсынылған. Халықаралық
құқықтың отандық ғылымында халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі тақырыбы
бойынша біріккен жүйелі зерттеу жоқ, және де кандидаттық және докторлық
диссертациялар шеңберінде ұқсас дербес зерттеулер өткізілмеген. Бір
авторлар халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі құқықтық аспектілерін
мемлекеттердің жауапкершілігі контестінде қараумен ғана шектелген (В.А.
Мпазов, Ю.М.Колосов, И.И.Лукашук және т.б.), басқалары осы тақырыпқа тек
қана оқу құралдарының қысқа бөлімдерін арнаған (К.А. Бекяшев, Г.И. Тункин
ыжәне т.б.).
Отандық ғалымдардың негізгі қорытындылары халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігі қолда бары фактісін мойындауға жауапкершіліктің формалары
мен түрлеріне байланысты оған тартылудың негіздерін қысқа анықтауға
ептеледі.
Халықаралық құқықтың шет ел ғылымында халықаралық ұйымдардың
жауапкершілік мәселелері басым көпушіліктің өзінде ақ кешенді немесе дербес
зерттеумен ие болмайды, және негізінде ғылымдардың тармақтары жөнінде
комментарияларымен көрсетілген.
Осының барлығы, автордың ертелі белгілегендей, халықаралық ұйымдардың
жауапкешілік тақырыбына арналған тәрізді зерттеу өткізудің нақты
қажеттілігі туралы айтады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты болып
халықаралық ұйымдардың жауапкершілігінің жүйелік концепциясын құру және
тармақтардың альтернативті жобасын өңдеу болып табылады. Қойылған мақсатты
жүзеге асыру ұщін диссертациялық жұмыста келесі міндеттер шешіледі:
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігінің біріккен негіздерін құру;
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі эколюциясына тарихи-құқықтың
талдау жасау;
- Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқыққа қайшы әрекеттердің қолда
барының жалпы принциптерін анықтау;
- Халықаралық міндеттемені бұзу негіздерін құру және халықаралық ұйымның
басқа субъектісінің әрекетімен байланысында жауапкершілік деңгейін
анықтау;
- Халықаралық ұйым әрекетінің құқыққа қайшылығын келтірмейтін
жағдайлардың тізімін тұжырымдау;
- Жауапкершілік мазмұнының жалпы принциптерін халықаралық құқыққа қайшы
әрекет жасағаннан кейін ұйымның құқықтары мен міндеттерін анықтау;
- Халықаралық ұйымдарға қолайлы келтірген зиянды өтеу формасын өңдеу;
- Халықаралық ұйымдардың эжауапкершілігі имплементациясының жан-жақты
механизмін құру;
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі ретінде халықаралық
құқықтағы жауапкершілік институты болып, ал зерттеу пәні ретінде
халықаралық ұйымдардың жауапкершілігін құқықтық реттеу болып табылады.
Қорғaуғa ұcынылaтын негiзгi тұжырымдaр. Жүргiзiлген зерттеудiң
жaңaлығын cипaттaйтын тезиcтердi негiздеу және қорғaуғa ұcынылaтын
келеciдей принципиалды тұжырымдaрды жинaқтaу мен қaлыптacтыруғa мүмкiндiк
бердi:
- Мемлекеттердің жауапкершіліктеріне сәйкес келетін халықаралық
ұйымдардың жауапкершілігінң жалпы жағдайлары анықталған.
- Халықаралық ұйымдарды жауапкершілікке тартудың ережелері жете
зерттелген;
Зерттеудің теориялық және әдістемелік базасы. Өткізілген зерттеу
жүйелі тәсілдемеде негізделеді. Зерттеу мақсаты мен қойылған міндеттерді
шешуге жету үшін формальды құқықтық және салыстырмалы құқықтық әдістер
қолданылған. Зерттеудің әдістемелік және теорилық негізі болып халықаралық
құқық классиктерінің еңбектері, отандық және шет ел аворталырының
зерттеулері, халықаралық үкіметтік және қоғамдық ұйымдардың кодификациялық
актілері, халықаралық-құқықтық ұлттық актілері, халықаралық сот тәжірибесі
және жауапкершілік саласында халықаралық ұйымдардың тәжірибесі болып
табылады.
Ақпараттық база ретінде БҰҰ халықаралық құқық Комиссиясының ресми
мәліметтері, Арнайы баяндамашының халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі
тақырыбы бойынша баяндамалары, БҰҰ ресми құжаттары, халықаралық ұйымдардың
ішкі құжаттары, халықаралық ұйымдардың құқықтық департаменттерінің
түсіндірмелері және аналитикалық жазбалары, халықаралық қоғамдық ұйымдардың
баяндамалары, халықаралық ұйымдардың интернет-сайттары, ғылыми-практикалық
конференциялар мен семинарлардың мәліметтері.
Диссертауиялық зерттеудің ғылыми-жаңалығы қорғауға шығарылатын келесі
нәтижелерден тұрады:
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі тақырыбы халықаралық
жауапкершілік құқығының дербес институты ретінде қаралады;
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі эволюциясына және бұл тақырыптың
кодификациясы нәтижелеріне талдау;
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігінің жұмыс істеу табиғаты мен
механизмі зерттелген;
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы барабар жобасы ұсынылған;

- Мемлекеттердің жауапкершіліктеріне сәйкес келетін халықаралық
ұйымдардың жауапкершілігінң жалпы жағдайлары анықталған;
- Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігіне тартылатын нақты негіздері
жете зерттелген;
- Халықаралық ұйымдарды жауапкершілікке тартудың ережелері жете
зерттелген;
- Халықаралық ұйымдар халықаралық құқыққа қайшы әрекет жасағаннан кейін
олардың жәбірленуші субъектілері алдындағы құқықтары мен міндеттері
тұжырымдалған.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы автормен халықаралық
ұйымдардың жауапкершілігі туралы тармақтардың барабар жобасы ұсынылғанында
тұрады. Осы жоба халықаралық құқық нормаларын бұзғаны үшін халықаралық
ұйымдардың жауапкершілігі имплементациясының негіздері, ережелері мен
механизмін анықтайды.
Осы уақытқа дейін жалғыз болып, ол әрбір жәбірленуші субъектіге дәл
бүгін халықаралық ұйымды жауапкершілікке тартуға және өз бұзылған құқығын
қайтадан құруға мүмкіндік береді.
Осы жұмыстың негізінде жатқан әдістемелік және теориялық зерттемелер
осы саладағы болашақ зерттеулер үшін ғылыми база ретінде қызмет ете алады.
Басылымдар. Диссертация мәліметтері бойынша 2 баспа жұмыстары
жарияланған.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Зерттеудің жалпы ниеттері,
мақсаттары мен міндеттері мәліметті жұмыс құрылымында мазмұндау логикасын
анықтаған. Диссертация кіріспеден, негізгі мәтіннің екі бөлімінен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БӨЛІМ. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік теориясы

1.1. Халықаралық ұйымдар халықаралық жауаптылықтың субъектісі ретінде

Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі, ережедегідей, олардың жасалатын
құқыққа қарсы қылығы салдарынан пайда болады. Ағылшын заңгері Ц.Броунлидің
пікірінше: халықаралық қатынастарда, басқа әлеуметтік қатынастар сияқты,
құқықтың бір субъектісінің қызығушылықтарын бұзу сәйкес құқықтық жүйемен
анықталатын әртүрлі формалардағы жауапкершіліктің пайда болуына
әкеледі[???]. Халықаралық-құықтық жауапкершілік принципі қазіргі кезде
толығымен халықаралық құқықтың жалпыға танылған принципі болып табылады.
1928 ж. Хожуев қаласындағы фабрика туралы ісі бойынша халықаралық әділ
соттың күнделікті палатасы: Халықаралық – құқықтық жауапкершілік принципі
– ол халықаралық құқықтың және, одан басқа, келісім-шарттың қандай да
бұзылуы тигізілген залалды өтеу міндеттемесіне ұшырайтын жағдайда құқықтың
жалпы ұғымының принципі болып табылады деп дәлелдеген[???]. Халықаралық
әділ сотының Күнделікті палатасының төрешісі М.Хьюбер: Жауапкершілік –
құқықтың қолда барының ажыратылмас салдары деп белгілеген[???].
Халықаралық сипаты бар барлық құқықтарда жауапкершілік қаралады. Оған
отандық авторлар да көңіл аударған. Солай, П.М.Курис: Халықаралық
жауапкершілік институты құқықты қамтамасыз етудің қажетті құралы болып
табылады деп болжаған[???], ал Н.А.Ушаков Халықаралық жауапкершілік
халықаралық құқықтың принципі болып табылады деп сендірген[???]. Ғылыми
доктрина мен тәжірибе өзгермейтін болып табылады. Халықаралық құқыққа қайшы
әрекеттің құрылымын нақты жетілдірген. Халықаралық ұйымдар жөнінде
халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің негізгі элементтері болып табылады:
А) субъективтік эелемент – халықаралық құқықпен реттелетін және мүшелер
ретінде, мемлекеттермен қатар, басқа құрылымдарды да қосатын халықаралық
құқық субъектілігімен ие болатын халықаралық келісім немесе басқа
құжаттардыі негізінде бекітілген ұйымның халықаралық құқыққа сәйкес келетін
қылығы;
Б) объективтік элемент - халықаралық ұйымның халықаралық құықы бойынша
иеленетін және осы ұйымның халықаралық-құқықтың міндеттемесін бұзушылығы
немесе зиян тигізудің себебі болып табылатын әрекеттен немесе
әрекетсіздіктен тұратын қылық[???].
Осы элементтердің тек қана объективті дәлелденген қолда барында
халықаралық құқық бойынша халықаралық ұйымның жауапкершілігі пацда болуының
фактісі туралы дәлелдеуге болатынын белгілеу қажет. Бұл формула халықаралық
ұйымдардың жауапкершілігіне өз ішкі құқығы бойынша және тигізілген зиян
үшін жауапкершілікке қолданылуы мүмкін екеніне көңіл аударыңыз. Халықаралық
ұйымның ішкі мемлекеттік құқығы бойынша жауапкершілігі жағдайында формула
қолданылуы мүмкін, бірақ анық мемлекеттің азаматтық құқығы бойынша
объективті саралануымен байланысты өзгерістермен бірге, бірақ
мемлекеттердің басым көпшілігінің құқықтың жүйесімен қолданылатын
халықаралық ұйымдардың иммунитеті концепциясымен байланысты практикалық
қолданылуы мүмкін емес. Халықаралық ұйымның міндеттемесі өздері үшін
міндетті келісім-шартынан немесе ұйымға қалдыналатын халықаралық құықтың
қандай болса да қайнар көзінен пайда болуы мүмкін. Халықаралық құқық
Комиссиясының пікірінше, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар үшін
халықаралық құқыққа қайшы әрекеттерден шығатын құқық қатынастары екі жақты
сипатымен ие болғаны аса маңызды емес. Мысалы, ол халықаралық ұйымның ішкі
құқығы болуы мүмкін. Солай, Халықаралық Сот 1996 ж. Мемлекеттердің қарулы
жанжал кезінде ядролық қаруды қолданудың заңдылығы туралы Консультативтік
қорытындысында: Халықаралық ұйымдардың құрылтай актілері нақты түрдегі
келісім-шарттар болып табылады деп болжаған[???]. Халықаралық ұйым
халықаралық құқыққа қайшы әрекет жасағаны үшін жауапкершілікке тартылатын
жағдай халықаралық құқықтың басқа субъектілерінің параллельді
жауапкершілігінің дәл осы жағдайларда қолда барын шығармайды, сондықтан осы
жағдайды болашақта екі қайтара оқуды келтірмеу үшін қазіргі тармаққа қосуды
түсінікті деп санаймыз. Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің жалпы құрамы
келесі элементтерді қосады:
А) құқыққа қарсы әрекеттің объектісі;
Б) халықаралық ұйымның органдары, мүшелері, ресми тұлғалары және
көмекшілерінің әрекеттерінде көрсетілген оның құқыққа қайшы қылығы егер
ниеттес жауапкершілік мұнда орынды болған жағдайларда;
С) халықаралық ұйымның құқыққа қайшы әрекетінің салдары болып табылатын
зиян;
D) ұйымның құқыққа қарсы қылығы мен басталған зиынның салдары
арасындағы субептік байланыс.
Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің элементтерінің бірінің болмауы
немесе оныі дәлелсіздігі халықаралық ұйымның жауапкершілігі қолда бары
туралы мәліметтей алмайды және сондай жауапкершіліктің салдарына әкелмейді.
Халықаралық құқықа қайшы әрекеттің жалпы объектісі болып құқық бойынша
реттелетін халықаралық қатынастар болып табылады, өйткені қандай да бір
құқық бұзушылық халықаралық қатынастардың құқықтық реттелуіне, халықаралық
құқық тәртібіне анық зиянын тигізеді. Құқық нормалары мен құқықтық
қатынастардың объектісі болып мемлекеттердің жетуге тырысатын және құқықтық
қарым-қатынастарға қатысатын субъектілердің өмірлік қызығушылықтарына жауап
беретін анық материалдық игіліктер болып табылатынына сеніп, құқыққа қайгы
әрекеттің объектісі болып дәл сол материалдық және материалдық емес
игіліктер болып табылатыны туралы қорытынды жасауға болады[???].
Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің нағыз объектісі болып құқықтың
бұзылған нормасы, немесе, нақытарық айтқанда, осы норма бойынша құрылған,
халықаралық ұйымның міндеттемесі. Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің
объектісі халықаралық құқықтың бастапқы нормаларына сәйкес сипатталады.
Ұйымның халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің негізгі салдары болып
құқыққа қайшы әрекетті, егер ол әлі жалғасып жатса оны шапшаң тоқтату,
немесе сондай әрекетпен келтірілген залалды өтеу болып табылады. Егер
халықаралық құқыққа қайшы әрекет жалпы халықаралық құқықтың императивтік
нормасынан шығатын міндеттемесіне халықаралық ұйымымен маңызды бұзақылық
жасауы болып табылса, онда сол бұзақылық айыпты ұйым мен оның әріптестері
үшін (мемлекеттер, басқа халықаралық ұйымдар) қосымша жағымсыз салдарға
әкеліңп соғуы мүмкін. Егер халықаралық ұйым халықаралық-құқықтық
міндеттемені оның пайда болу негіздеріне қарамастан бұзса, онда маңызды
мәселе қозғалған құқықтық қарым-қатынастарды қалпына келтіруде және олардың
ары қарай дамуында тұрады. Халықаралық жауапкершілік құқығында халықаралық
құқыққа қайшы әрекеттің құқықтық салдары бұзылған міндеттемені орындау
бойынша субъектінің сақталатын міндеттемелерін қозғамауға сәйкес
ажыратылмас принципі құрылған. Сондықтан сондай әрекеттің тоқтатылуы және
келтірілген залалды толығымен өтеу түгел, халықаралық ұйымнан бұзылған
міндеттемені орындау бойынша міндеті шешілмейді[???].
Халықаралық құқықтың әртүрлі доктриналарында халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігіне жеткілікті көңіл аударылған жоқ, сондықтан бұл тармақ осы
саладағы ғылыми кемістікті жоюға юағытталған.
Халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігін мойындау олардың ішкі
құқығымен қаралған өкілеттіктердің байланысынан тыс халықаралық құқықтың
басқа субъектілеріне тең құқықтар мен міндеттемелерге бөлуді білдіреді,
немесе, керісінше, ұйымның іс-әрекетінің құқыққа қарсылығын анықтау тек
қана олардың құрылтайшы актілеріне сәйкес орындалар еді және жалпы
халықаралық құқық бойынша жауапкершілікті жалпы ескермес еді.
Халықаралық ұйымдарға берілген жалпы халықаралық жауапкершілікпен
бірге соңғылары халықаралық құқықтың басқа субъектілері ретінде зиян
келтіргені үшін жауапкершілікке тартылады (объективтік жауапкешілік).
Жауапкершіліктің осы түрі, мысалы, 1967 ж. Ғарыш туралы шартында, ғарыш
объектілерінің залал келтіргені үшін халықаралық жауапкершіліктің 1972 ж.
Конвенциясы, ядролық залал келтіргені үшін азаматтық жауапкершілік туралы
1963 ж. Вена Конвенциясы, теңіз құқығы бойынша 1982 ж. БҰҰ Конвенциясы және
т.б. Халықаралық ұйымның үшінші тұлғалар жайында өз міндеттемелерін
орындамауына байланысты мемлекет-мүшелердің құқықтық зардаптары туралы
халықаралық құқық Институтының шешімінде келесідей айтылады: Халықаралық
құқық өз міндеттеріне сәйкес үшінші тұлғалар алдында залал келтіргені үшін
жауапкершілікке тартылады, және осы міндеттер нақты мемлекеттің
халықаралық құқығы (ұйымның өз ішкі актілерін қосқанда) немесе ішкі құқығы
негізінде пайда бола алады. [9, 22 б.]
Сондай-ақ, халықаралық ұйымдар қазіргі халықаралық құқықта қалай
халықаралық жауапкершілікке, солай зиян келтіргені үшін жауапкершілікке
және мемлекеттердің ішкі құқығы бойынша азаматтық жауапкершілікке
тартылады.
1963 ж. БҰҰ халықаралық құқық Комиссиясы халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігі кодификациясы мәселелерін қозғаған, бірақ ол кейінге
қалдырылған, ал мемлекеттердің жауапкешілігі мәселелерінің кодификациясына
Комиссия ерекше көңіл аударған және тек 2000 ж. олар Комиссия жұмысының
ұзақ мерзімді бағдарламасына қосылған[???].
Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі кодификациясының шығар принципі
болып мемлекеттердің жауапкершілігі саласында жалпы әрекеттегі нормаларға
қосымша, халықаралық ұйымдарға қолданылатын халықаралық жауапкершіліктің
құқығы осы тақырыптың ерекшеліктерімен қабылданған lex specialis нормаларын
қосу қажет[???]. Халықаралық құқық Комиссиясы мемлекеттердің
жауапкершілігі туралы тармақтарды қарау кезінде: осы тармақтар халықаралық
құқық бойынша халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі жайында пайда бола
алатын мәселелерді қозғамайды, - деп айтқан[???], ол мемлекеттердің
жауапкершілігін реттейтін нормалар халықаралық ұйымдарға да кейбір
өзгерістермен қолданыла алады.
БҰҰ жайында БҰҰ Бас Хатшысы: ... ол халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігіне кең қолданылатын мемлекеттердің жауапкершілік принципінің
бейнесі, - халықаралық міндеттемені бұзуға сәйкес келтірілген залал
ретіндегі және мемлекетке (немесе ұйымға) берілуі мүмкін принцип
мемлекеттің (немесе ұйымның) халықаралық жауапкершілігіне тартылады. [9,
24 б.]

1.2 Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік концепциясы

Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы тармақтарды
кодификациялау бойынша жұмыс тобы: оның жұмысы қазіргі уақытта
мемлекеттердің жауапкершілігі туралы тармақтардан тәуелсіз болады[??] ...
Комиссия мүшелері 1960 ж. мемлекеттер арасындағы халықаралық ұйымдармен
жасалған шарттардан бөлудің қажеті жоқ деген пікірге келген (халықаралық
шарттардың құқығы туралы 1969 ж. Вена Конвенциясы және мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдар немесе халықаралық ұйымдар арасындағы халықаралық
шарттардың құқығы туралы 1986 ж. Вена Конвенциясы).
Халықаралық ұйымдардың мемлекеттер жөнінде толық емес мәртебесі бар,
сондықтан осы екі субъектілерге бірдей шарттары бар нормаларды құру мүмкін
емес, сондықтан осы екі субъектілерге бірдей шарттары бар нормаларды құру
мүмкін емес[???], - деп сол кезінде болжаған Тункиннің басқаруындағы
кеңестік заңгерлердің қарама қарсы ойларына көбінесе байланысты болған.
Жұмыс тобы дайандаған жауапкершілік мәселелерін кодификациялау бойынша
негізгі схемасы мемлекеттердің жауапкершілігінің логикалық схемасын кейбір
өзгерістермен көшіреді4 және Комиссияның жұмыс тәжірибесі көрсеткендей,
жалпы ол өз негізгі схемасы бойынша қолданылады. Сондай-ақ, жоғарыда
келтірілген ториялық бақылаулар практикалық негізінде орындала бастады.
2003 ж. болып өткен өзінің 55 сессиясында Арнайы баяндамашының алғашқы
есебін қарап, халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы тармақтар
жобасынан үш тармақты алдын-ала қабылдаған.
Сондай-ақ, Комиссия тармақтарды қолдану саласынан мемлекеттердің ішкі
құқығы бойынша пайда болатын халықаралық ұйымның жауапкершілік мәселелері,
және де халықаралық құқықпен рұқсат етілмеген іс-әрекеттерден пайда болатын
құқыққа қарсы салдар үшін халықаралық ұйымның объективті жауапкершілігінің
мәселелері жойылған.
Халықаралық ұйым халықаралық құқыққа қарсы әрекет жасаған кезінде ол
халықаралық жауапкершілікке тартылады. Бұл принцип Difference Relating to
Immunity from Legal Process of a Special Rapporteur of the Commission on
Human Rights ісі бойынша Халықаралық Соттың сабағаттық қорытындысында
негізделген, мұнда сот келесіні белгілегісі келген: Сот процессінен
иммунитет мәселесі БҰҰ әрекеттері немесе оның қызметкерлері нәтижесінде
пайда болған қандай да залал үшін өтемақы мәселесінен бөлек. БҰҰ сондай
әрекеттерден пайда болған залал үшін жауапкершілікке тартылады[???].
Қалай мемлекеттер, солай халықаралық ұйымдар үшін халықаралық құқыққа
қарсы әрекеттің құрамы екі жақтылық сипатымен ие болады. Міндеттемені бұзу
халықаралық құқықтың бір ғана субъектісіне емес, жалпы халықаралық
Қоғамдастыққа да зиян келтіруі мүмкін. Халықаралық ұйым халықаралық құқыққа
қарсы әрекет жасағаны үшін жауапкершілікке тартылады, осы жағдайлардағы
халықаралық құқықтың басқа субъектілерінің жарыспалы жауапкершілігінің
қолда барын жоймайды, сондықтан осы ережені болашақта екі қайтара оқуын
келтірмеу үшін оны тармаққа қосу дәлелді болады. Сондай-ақ, 3 тармақтың 1
пункті осылай қалыптасу қажет:
Халықаралық құқықтың әрбір халықаралық құқыққа қарсы әрекеті осы
халықаралық ұйымның халықаралық жауапкершілігін тартады және сол жағдайдағы
халықаралық құқықтың басқа субъектілерінің жарыспалы жауапкершілігінің
қолда барын жойымайды. [9, 27 б.]
Тек қана халықаралық құқық бойынша орындалатын халықаралық ұйымның
халықаралық құқыққа қарсы әрекетін саралау, сондай әрекетті саралау ұйымның
ішкі құқығы бойынша заңды болуы мүмкін, халықаралық ұйымдарға қолданылмауы
мүмкін, өйткені, жоғарыда айтылғандай, халықаралық құқықтың ішкі құқығы
жалпы халықаралық құқықтың ажыратылмас бөлігі ретінде қаралуы қажет, ал
демек ондай бап бұл жобаға қосылмауы қажет.
Бұ жағдайда Комиссия шешімімен келісуге болады, немесе осыған ұқсас
бапты тұжырымдау халықаралық құқықтың нормативті концепциясына және
халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы баптардың жобасына қарсы болар
еді.
Осы мемлекеттер қазіргі кезде халықаралық ұйымдардың жауапкершілігінің
негізгі аспектілері бойынша кодификацияланып, анық түрде жеткілікті
қаралған.
Хfлықарfлық ұйымдfр- хfлықfралық құқықтың субъектiлерiнiң жeке бiр
тобы жәнe бұл тeк хaлықарaлық үкiмет арaлық ұйымдaр, яғни хaлықаралық
құқықтың алғашқы субъектілерімен құрылған ұйымдар болып табылады.
Үкімет аралық емес халықаралық ұйымдар, мысалы, Дүниежүзілік
кәсіподақтар федерациясы, ереже бойынша, заңды және жеке тұлғалар құратын,
шет елдік элементтері бар қоғамдық бірлестіктер болып табы-лады. Осындай
ұйымдардың Жарғыла-рының үкімет аралық ұйымдардың жарғылары-нан
айырмашылығы халықаралық шарт болып табылады. Бірақ-та, осындай ұйымдар
үкімет аралық ұйымдарда кеңес беруші халықаралық-құқықтық мәртбеге ие
болулары мүмкін, мысалы, БҰҰ және оның арнайы мекемелерінде, атап
айтқанда, Парламентарлық Одақ БҰҰ экономикалық және әлеуметтік Кеңесінде
бірінші категориялы мәртебеге ие. Үкiмет арaлық емeс хaлықарaлық ұйымдaр
хaлықарaлық құқық нормаларын қабыл-дай алмайды және де үкімет аралық
ұйымдардан айырмашылығы халықаралық құқық субъектіліктің барлық элементтері
бола бермейді.
Халықaрaлық үкiмет aралық ұйымдардa егемендiк болмaйды, өз
территориясы, тұрғыны, мемлекеттің өзге де атрибуттары болмaйды. Олaрды
хaлықарaлық құқыққа сәйкес келісім негізінде егеменді субъектілер құрады
және құрылтай құжаттарында (Жарғыларында) бекітілген нақты құзырлықтары
болады.
Ұйымдардың Жарғыларында олардың құрылу мақсаты белгіленеді, нақты
ұйымдық құрылымын (әрекет етуші органдарын) құру қарастырылады, олардың
құзырлығы бекітіледі.
Тұрақты органдарының болуы оның ерік-жігерлерінің дербестігін
қамтамасыз етеді; халықаралық ұйым халықаралық қатынастарға өз атынан
қатысады. Сөйтіп, халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігі функционалды
сипатта болады, яғни ол жарғылық мақсат-міндеттерімен шектеулі. Барлық
халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын орындаулары
қажет, ал аймақтық халықаралық ұйымдар БҰҰ мақсаты мен қағидаларына сай
қызмет етулері тиіс[???].
Халықаралық ұйымдарға мынадай құқықтар берілген:
-    халықаралық нормаларды қабылдауға қатысуға құқығы;
-    нақты биліктік өкілеттіліктерді ұйым органдарының пайдалану
құқығы; соның ішінде орындалуы міндетті шешім қабылдауға құқық;
-    ұйымға және оның қызметкерлеріне берілген артықшылықтар мен
қорғаншылықтарды пайдалануға құқық;
-    мүшелерінің арасындағы дауларды қарастыру құқығы.
Халықаралық ұйымдардың жауапкершілік мәселесі, жалпы айтқанда, қазіргі
халықаралық құқықтың ең қиын және дискуссиялық салаларының бірі болып
табылатын халықаралық-құқықтық жауапкершіліктің саласымен тікелей
байланысты. Әңгіме халықаралық-құқықтық әдістеме туралы болғандықтан,
мақаладағы әңгіме халықаралық көпшілік құқығының субъектілері болып
табылатын халықаралық ұйымдар туралы, ал дәл айтқанда, бүгінгі күнде әлемде
екі жүз жетпіске жуық болып саналатын халықаралық үкіметаралық ұйымдар
туралы болып жатқанын айтып ескерту қажет. Халықаралық құқық
субъектілерінің сондай санының қызмет істеуі осы субъектілер халықаралық
құқық нормаларына бұзушылық жасағанына халықаралық қоғамдастықтар қандай
әсерін тигізетіні туралы шарасыз сұрақ қояды.
Халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігі күдіктер тудырмайды, ал,
өйткені, нақты жауапкершілігін көтеру қабілеттілігі халықаралық құқық
субъектісінің негізгі нышандарын\ығ бірі болып келеді. Ұйымдардың
жауапкершілігі туралы мәселе әбден қисынды болып табылады. Сондай-ақ,
ұйымның жауапкершілігі бар жағдай мемлекеттердің құқық субъектілігіне
қарағанда анағұрлым қиынырақ, көбінесе жеткіліксіх доктриналық жете
зерттелгенінен, неге байланысты ғылыми қоғамдастықты осы мәселеге көңілін
аудартуға маңызды болып табылады. Отандық доктринадағы мәселе халықаралық
құқық саласындағы В.А.Василенко, Р.А.Каламкарян, Ю.М.Колосов, И.И.Лукашук,
Г.И.Тункин, И.А.Ушаков сияқты корнекті теоретиктермен жете зерттелген
кезінде осы мәселеге 1970-1980 жж. Аса қызығушылық туылғаны байқалады.
Шет ел авторларының ішінде халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі
тақырыбын жете зерттеуге Д.Анципотти, Я.Броунли, Л.Оппенгейм, Г.ССель
мағызды үлестерін қосқан.
Халықаралық құқықтық доктринадағы дискуссиялардың негізгі мәселесі
болып ұзақ уақыттың ішіндегі халыұаралық ұйымдардың өз жауапкершілігін
көтеру қабілеттілігі туралы мәселе болып табылған, ұйымдардың өздері
халықаралық құқықтың екінші қайтара субъектілері болып аталатын
мемлекеттердің еркіндіктері келісілуінің нәтижесі болып табылады.
Халықаралық құқықтың отандық ағымының классиктері Ю.М. Колосов,
Л.А.Моджорян ұйымның дербес жауапкершілігін өтей алмайтыны туралы растаған,
өйткені оның бюджеті мүше-мемлекеттердің жарна төлеуінен тұрады. [11, 114
б.] Халықаралық жауапкершіліктің құқық саласының бірі болып табылған
И.И.Лукашук профессоры, керісінше, халықаралық құқық субъектілері болып
халықаралық ұйымдар бірдей жауапкершілік құқық субъектілері бола алмайтынын
бекіткен. [12, 197 б.] 2006 ж. халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы
мақалалар жобасы осы институтка байланысты көптеген сұрақтарға жауап бере
алған. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі халықаралық келісімдер мен
конвенциялардың қатарында ескертіледі, мысалы, Ай және басқп аспан
денелерін есептегенде ғарыш кеңістігін зерттеу мен қолдану жөніндегі
мемлекеттер әрекеттерінің принциптері туралы 1967 ж. Келісім, ғарыш
объектілері келтірген зиянүшін халықаралық жауапкершілік туралы 1972 ж.
Конвенциялар, Теңіз құқығы бойынша 1982 ж. Конвенциялар. Ядролық залал
келтіргені үшін 1963 ж. жауапкершілік конвенциясында халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігі туралы айтылады.
Халықаралық құқық тарихында халықаралық ұйымдар халықаралық
наразылықтардың субъектілері болған жағдайлар да белгілі. БҰҰ қызметі
бойынша келтіріген залалды өтеу мәселесі бойынша 1949 ж. 11 сәуірінен
бастап БҰҰ Халықаралық Сотының Консультациялық қорытындысында халықаралық
ұйым келтірген залалы үшін жауапкершілік туралы наразылығымен шыға алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы өзінің көпжылдық тарихының ішінде әлденеше рет залал
келтірген, неге байланысты ұйым залалды өтеу туралы даулаған. Бұл жағдайда
ол залалдың қайсы территорисында келтірілген мемлекетпен, немесе ол залалды
келтірген мемлекетпен дауласады.
1949 ж. БҰҰ израильдік терроршылардың БҰҰ елшісін Ф.Бернадотт графын
және БҰҰ әскери бақылаушысы А.Серо полковнигін өлтіргеніне бацланысты
Израильмен дауласқан[???].
Бұл көрсетілген жағдайда бұл ұйымның лауазымдық тұлғалары мен ұйымдары
ретінде шыға алатын ұйымы мен агенті арасында атқарымдық байланысты байқап
отырмыз. Мұндай жағдайда жауапкер бүкіл ұйым алдында жауапкершілікке
тартылады.
Халықаралық ұйымның агентінің түсінігі БҰҰ Халықаралық Сотымен
Конвецияның артықшылықтар мен иммунитеттер туралы 22 тарауын, УІ тармағын
қолдану туралы консультативтік қорытындысында әбден айқындалған[???].
Халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігі таласқа түспесе де, бірақ
оның мемлекеттердің құқық субъектілігінен айырмашылықтары бар, өйткені
ұйымдар, дегенмен, құқықтық туында субъектілері болып табылады: Құқық
субъектілері әрбір құқық жүйесінде өз сипаттамасы және өз құқықтарының
көлемі бойынша міндетті түрде барабар емес, сондай-ақ олардың сипаттамасы
қоғамдастықтың қажеттіліктеріне байланысты[???].
Жоғары айтылғандай, халықаралық құқықтың доктринасында ұйым өз
жауапкершілігін көтере алады ма екеніне қатысты ұзақ уақыт даулар
жүргізілген. Теоретиктердің бөлігі қаншалықты ұйымның бюджеті мүше-
мемлекеттердің жарна төлеуінен тұратындықтан, ол дербес материалдық
жауапкершілікке тартыла алмайды. Осындай көзқарастарды Ю.М.Колосов,
Л.А.Маджорян ұстанады[???]. Бірақ БҰҰ халықаралық сотының ұстанымы көптеген
жылдар ішінде бір мағыналы – мемлекеттік ұйымдар халықаралық
жауапкершіліктің субъектілері бола алады және болу қажет. Әр жылдарда
Соттың есептемелерінде халықаралық ұйымдар құқықтың осы саласының құнды
субъектілері ретінде ескертілген: Халықаралық ұйымдар халқаралық құқықтың
субъектілері болып табылады және халықаралық құқықтың жалпы нормаоарына
сәйкес оларға арттырылатын қайсы да міндеттемелерімен, олардың құрылтай
құжаттарымен немесе өздері қатысушы болып табылатын халықаралық
келісімдерімен байланысты. [11, 1146б.]
1963 ж. халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы мәселе БҰҰ
халықаралық құқық Комиссиясының сессиясында көтерілгеніне байланысты, осы
саланың нағыз кодификациясы тек 2000 ж. басталды.
Қазіргі кезде халықаралық ұйымның жауапкершілігі туралы ережелердің
кодификациясының жалғыз мүмкіндігі болып 2000 ж. халықаралық ұйымдардың
жауапкершілігі туралы тармақтар Жобасы болып табылады. ол мемлекеттердің
халықаралық құқыққа қайшы әрекеттер жасағаны үшін жауапкершілік туралы
тармақтар жобасына сәйкес ол әлі күрге дейін жоба сатында жатыр. Осы құжат
халықаралық ұйымды халықаралық құқықпен реттелетін халықаралық келісім
немесе басқа құжаттың негізінде құрылған, және өз халықаралық құқық
субъектілігіне ие болатын ұйым ретінде анықталады.
Халықаралық ұйымның жауапкершілікке тартылуы мемлекеттермен болған
жағдай сияқты, екі құрамдас бөліктермен байланысты: әрекеттен немесе
әрекетсіздіктен тұратын қылық түсіндірілетін анықталған қылық: халықаралық
ұйымға халықаралық құқық бойынша иеленеді[???]
Және осы халықаралық ұйымның халықаралық-құқықтық міндеттемесін
бұзушылық болып табылады. Халықаралық ұйымның жауапкершілікке тартылғаны
үшін әрекеттерге байланысты, онда еш күмәнсіз, әрбір ұйым соғысты
насихаттау, нәсілшілдік, басқыншылық актілері және т.б. сияқты әрекеттер
үшін, яғни халықаралық қылмыстар ретінде анықталатын әрекеттер жасағаны
үшін жауапкершілікке тартылуы қажет. Кез келген жағдайда халықаралық
ұйымның жауапкершілігі туынды болып келмейді, ерекше түрде, халықаралық
құқыққа қайшы әрекеттің заңды тергеуі ретінде келеді. Одан басқа,
халықаралық құқық институтының құжаттарының бірінде халықаралық ұйым
міндеттемелеріне сәйкес үшінші тұлғалар арасында залалды өтеу үшін
жауапкершілікке тартылады деген жағдай белгіленеді. Сондай-ақ бұл
міндеттемелер нақты мемлекеттің халықаралық құқық немесе ішкі құқығы
негізінде пайда бола алады.
Сонымен бірге, халықаралық ұйымдардың негізгі қиындығы олардың
табиғатымен және осы ұйымды құрған мемлекеттердің еркіндіктерін келістіру
өнімі болып табылатындығымен тікелей байланысты. Бірақ, М. Хирштің ойы
бойынша, дәл осы өзара байланыстың арқасында мемлекеттердің жауапкершілігі
туралы кейбір ережелер халықаралық ұйымдардың да жауапкершілігіне де
таралуы мүмкін. [13, 97 б.] Егер халықаралық құқық бұзушылық ұйыммен
жасалса, онда жауапкершілікті орындау мәселесін анықтау қажет. Д.Анцилотта
ойы бойынша, мемлекетаралық қарым-қатынастарда ішкі мемлекеттік құқықта
құрылған қылмыстық және азаматтық жауапкершіліктіғ принциптері қолданыла
алмайды. Халықаралық ұйымдардың иммунитеті концепциясына сәйкес,
халықаралық ұйымдарды соттық иммунитетпен бөлу олардың өз функцияларын
бөгетсіз орындауы үшін қажет. Сондықтан халықаралық ұйымдардың иммунитеті
егеменді болып емес, атқарымдық болып табылады. Ұйымның меншігінің
иммунитеті жөнінде ерекше жағдай салынады: халықаралық ұйымдардың мүлігі
түнтуге, реквизицияға, тәркілеуге, экспроприацияға жатпайтынына қарамастан,
олардың банктік шоттарын тұтқынлдау, кеден қызметтерімен қабылданған
шектеулер орын алады. [13, 19 б.]
Негізінде, халықаралық ұйымдардың иммунитеті концепцияларының көптеген
өзгермелі түсіндіруілеріне қарамастан, бүгін көптеген зерттеушілер ұйымдар
тартылған даулар үкіметаралық деңгейде, соттың рәсімді қолданусыз шешіледі,
ал жауапкершіліктен бас тарту дегенді емес, оның үкіметаралық деңгейде
ерекше формада жүзеге асырылуын білдіреді, халықаралық ұйымдардың табиғатын
есептегенде ол өте мәнді.
Бүгінгі күнде халықаралық ұйымдардың өз жауапкершіліктерін жүщеге
асырудың негізгі формалары болып реституция, компенсация және сатисфакция
болып табылады.
Маңызды аспектісі ретінде халықаралық ұйым жасаған әрекеттң анықтау
кезінде, бұл ұйымның ішкі құқығы мен жалпы халықаралық құқыққа бөлінбейді,
өйткені халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі туралы ережелер құру кезінде
БҰҰ хaлықарaлық құқық Комис-сиясы осылай бөлуді жөнді емес деп шешкен,
өйткені ұйым-ның ішкі құқығы жaлпы хaлықарaлық құқыққа бiрлесіп жүйелену
қaжет[???]. Сондай-aқ ұйымның ережелерiнен шығaтын міндеттеменi анықтау
үшін халықаралық-құқықтық ретінде нақты критерийлер құру маңызды болып
қaралады.
Бұл жaғдайда, хaлықарaлық құқықтың нормaларын бұзу бoлып халықaралық
құқықтың субъектілері үшін құқықтар мен міндеттерді құрайтын ұйымның ішкі
құқығынан шығатын нормаларды бұзу болып саналады. Сондай-ақ, жалпы
халықаралық құқық бойыншa халық-аралық ұйымның жауапкершілігінің пайдa
болуы үшін ол хaлықарaлық құқықтың субъектісіне қaрсы міндеттемелерді бұзу
қажет[???]
Диссертациялық жұмысымның 1-тарау көлемінде, хaлықаралық ұйымының
пайда болу және даму, сондай-ақ бүгінгі таңдағы ие болып отырған құқықтық
мәртебені қарастырдым. Нәтижесінде, мынадай қорытындыға келіп отырмын, яғни
жеке құрылым ретінде әрекет ететін құрылым бола отырып, халықаралық ұйымдaр
халықаралық -құқықтық жaуапкершіліктің субъектілері болып танылaды.
Мәселен, халықаралық ұйымдар өзінің уәкілетті тұлғалардың заңсыз, құқық
бұзушы әрекеттері үшін жауапкершілікке тартылуы тиіс. Ұйымының
жауапкершілігі атaлған тұлғалардың ие болған артықшылықтарды немесе
иммунитеттерді қолданып зaңсыз әрекет жасауы кезінде орын алады.
Халықаралық ұйым үшін орын алуы мүмкiн саяси жауaпкершілік мынaдай
жағдайлaрдa қолданылуы мүмкін: ұйым өзінің қызметін бұзған; басқа
ұйымдармен және мемлекеттермен жасасқан келісім шарттарды орындамау;
халықаралық құқық субъектілерінің ішкі істеріне араласу кезінде.

2 БӨЛІМ. Халықаралық ұйымдардың халықаралық құқық жауапкершілігінің
мазмұны.

2.1 Халықаралық ұйымдардың жауапкершіліктің пайда болу негіздері

Халықаралық құқықтық Комиссиясының пікірінше: халықаралық міндеттемені
орындау бойынша сақталатын міндеттеме, бұзақылықтарға қарамастан,
жалғасудағы құқыққа қайшы қылықтың негізінде жатады. Дегенмен кейбір
жағдайлар міндеттемені бұзудың соңғы салдары болып міндеттеменің өзінің
тіршілік етуін тоқтату болып табылауы мүмкін. Мысалы, ұйымның келісімді
материалдық бұзу салдарында залалды өтеген мемлекет келісімнің әрекетін
тоқтатуды шешуі мүмкін[??]. Алайды, 1968 ж. Халықаралық ұйымдардың
қатысуымен халықаралық келісімдердің құқығы туралы Вена Конвенциясының
ережелеріне сәйкес, бір ғана бұзақылық фактісі және тіпті келісімді бұзу
келісімнің әрекетін тоқтатпайды. Тәжірибе көрсеткендей, халықаралық
құқықтың келтірілген залалының өтемақы мөлшері, оны төлеу қатары және
бұзылған міндеттемені ары қарай орындау тараптар арасындағы қосымша
келісім жасау жолымен шешіледі[???]. Жоғарыда белгіленгендей, бұзылған
мәндеттемені орындау міндетінен басқа жауапкершілікке тартылатын
халықаралық ұйым, біріншіден, құқыққа қайшы әрекетті тоқтату, ал қажет
кезінде болашақта осыған лайықты әрекеттерді қайталамауға растама немесе
кепіл беру қажет. ОСы мәселелердің екеуі де бұзақылық жөнінде қозғалған
құқықтық қарым-қатынастарды жаңадан құру және түзеу аспектілері болып
табылады. Мемлекеттердің жауапкершілігі туралы тармақтарды түсіндірулерінде
халықаралық құқық Комиссиясы келесідей түсіндіру жасады: Тоқтату, тап
мұндай, болашақ сақтаудың жағымсыз аспектісі ретінде болып келеді, өйткені,
сонымен бірге, құқыққа қайшы әрекетті тоқтатуды қамтамасыз етудің мақсаты
көзделеді[???].
Тоқтату халықаралық ұйымның қылығы болып әрекет немесе әрекетсіздік
болғанына қарамастан барлық ұзаққа созылған құқыққа қайшы әрекеттерге
байланысты болып келеді.
Жалпы халықаралық құқық бойынша құқыққа қайшы әрекеттерді тоқтату үшін
келесідей болуы қажет:
А) құқыққа қайшы әрекет ұзақтылық сипатымен ие болады;
Б) Бұзылған халықаралық міндеттеме құқыққа қайш әрекет жасау кезінде
ұйым үшін әлі күшінде болуы қажет. Халықаралық-құқықтық міндеттемені
бұзатын ұйымның қылығын тоқтату оның құқыққа қайшы әрекетінің салдарын жою
үшін алғашқы талабы болып табылады. Тоқтату функциясы халықаралық құқықты
бұзуды тоқтатуда және негіз болатын бастапқы норманың әрекеттілігін және
тиімділігін сақтауды қамтамасыз етуде тұрады. Құқыққа қайшы жағдайды
болашақта қайталамауға растама немесе кепіл беру бойынша, онда олар қалай
айыпты халықаралыө ұйымдардың өздерімен, солай жәбірленуші субъектілерімен
анықталуы, және қалай сатисфакция формасында, солай алдын алу шараладырынң
байыптылығы туралы мәліметтейтін басқа түрлер мен әрекеттерде орындалуы
мүмкін. Толық өтеуді беруге байланысты міндеттеме жауапты халықаралық
ұйымның халықаралық құқыққа қайшы әрекет жасағаннан кейін екінші
міндетемесі болып табылады.[???] Соның ішінде халықаралық ұйымдарға да
қолданылатын халықаралық құқыққа қайшы әрекетті жасау салдарынан сжалпы
принциптері Хожуев қаласындағы фабрикасы туралы ісінде баяндалған.
Халықаралық әділ соттың тұрақты палатасы: Халықаралық құқықтың принципі
болып өтеуді барабар түрде қамтамасыз ету міндеттемесіне әкелім соғады деп
белгілеген[???]. Осыған байланысты, өтеу конвенцияны қолданбауға қажетті
қосымшасы болып табылады. Және конвенцияның өзінде оны көрсетудің қажеті
жоқ: Құқыққа қайшы әрекеттің ұғымының өзінде тұратын негізгі принцип –
халықаралық тәжірибесі, атап айтқанда, төрелік соттың шешімдері бойынша
құрылған принцип өтеуді, мүмкіндігінше, құқыққа қайшы әрекеттің барлық
салдарын жою және онда әрекет жасалмағандай жағдайды қайта құру
қажет[???]. Реституцияның болмысымен, егер ол мүмкін емес болса, оған
сәйкес соманы төлеу: реституцияның өзімен немесе оның орнына төлеммен
өтелмейтін келтірілген залал үшін өтемақыны тағайындау – халықаралық
құқыққа қарсы әрекет жасағаны үшін өтемақы мөлшерін анықтау үшін қолданылуы
қажет принциптер осындай. Жауапты халықаралық ұйым жәбірленуші субъектіге
келтірілген залалын толық өтеу қажет. Толық өтеу деп халықаралық ұйым
өзінің халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің барлық салдарын жоюға және бір
немесе бірнеше өтеу формаларын қолдану арқылы сондай әрекетті жасауға
дейінгі болған жағдайды қайтадан құруға тырысу қажет екендігін түсіндіреді.
Егер мемлекетпен болса, халықаралық ұйымның өтеуді беру бойынша
міндеттемесі халықаралық құқыққа қайшы әрекетпен келтірілген залалға
байланысты. Залалды халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің ажыратылмас
элементі ретінде қажеттілігі туралы мәселе халықаралық құқық Комиссиясымен
мемлекеттердің жаапкершілігі туралы тармақтардың шектерінде бір ғана рет
емес талқыланған. Комиссия: ережедегідей, ондай талап жоқ, алайда, сол
мәселе сәйкес бастапқы норма бойынша анықталады деп мәлімдеген[???]. Өтеу
соншалықты абстрактілі болып табылады, анықталған формаларымен ие болады.
Халықаралық ұйымдардың шешiмдерi, резолюциялары. Халықаралық құқықтың
аталмыш қайнар көзiнiң маңызы халықаралық құқық субъктiсi ретiндегi
халықаралық ұйымдардың рөлімен бiрге арта түседi. Аталған қайнар көз, өз
бетiнше халықаралық құқық нормаларын жасай алмайды. Халықаралық ұйымдардың
қаулылары, ең бiрiншi Бас Ассамблея мен Қауiпсiздiк Кеңесiнiң
резолюциялары норма жасау процесiне қатысады. Мәселен, БҰҰ Жарғысының 11
бабында Бас Ассамблеяның тек “БҰҰ немесе Қауiпсiздiк Кеңесiне мүше-
мемлекеттерге ұсыныстар беру” құқығы ғана бар екендiгi көрсетiлген[???].
БҰҰ-ның барлық органдарының iшiнде тек Қауiпсiздiк Кеңесiне ғана
бейбiтшiлiктi қолдану мәселелерi бойынша, барлық мүше – мемлекеттерге
мiндеттi шешiмдер қабылдау мүмкіндiгi берiлген және ол БҰҰ Жарғысының 25
бабында бекiтiлген[???].
Халықаралық Соттың және төрелік соттың сот шешiмдерi.
Халықаралық Сот және төрелік сот әрекеттегi құқықтарды қолданады,
талдайды, алайда құқық нормаларын шығармайды. Халықаралық Сот Статутының
38 бабы, d тармағында олардың шешiмдерiн “құқықтық нормаларды анықтау үшін
көмекшi құралдар” ретiнде бейнелейдi[???]. Сот шешiмдерiнiң маңызды рөлi
мемлекеттердiң соттағы тәжiрибелерiн көрсетуiнен шығып төр. Оның
халықаралық құқықтың кодификациясына көмегiн тигiзерi сөзсiз.
Халықаралық құқық нормаларының қалыптасуына ұлттық заңнама үлкен әсерiн
тигiзедi. Дегенмен, ұлттық заңнама халықаралық-құқықтық норма санатында
танылған кезде ғана халықаралық құқықтың қайнар көзi болып есептеле алады
(халықаралық шарт арқылы немесе халықаралық дәстүр арқылы).
Халықаралық Сот Статутының 38 бабында Соттың iстердi шешу барысында
“құқықтық нормаларды анықтау үшін қосымша құралдар ретiнде түрлi ұлттардың
жария құқықтары бойынша ең бiлiктi мамандарының доктриналарын” қолдану
мүмкіндiгi қарастырылған[???].
Мұндай доктриналардың маңызы қолданыстағы халықаралық құқықтың қандай
да бiр нақты қағидалары, нормалары мен институттарының мазмұнын айқындау
үшін мамандардың ғылыми пiкiрлерiнiң қосымша материалдар ретiнде қызмет
етуiнен көрiнедi. Доктриналар халықаралық қатынастың жаңа ережелерiн
дайындай алады және қалыптастыра алады[???]. Бiрақ, олардың заңдық тұрғыда
мiндеттi болуы үшін халықаралық тұрғыда танылуы керек, яғни бұл ғылыми
көзқарастар халықаралық қатынас қатысушыларының ерiк бiлдiрулерiн келiсiмге
келтiруге негiз болулары қажет.
Халықаралық ұйымдардың залалды толық түрде өтеу міндетіне
жауапкершілігінің құқықтық қарым-қатынастарында жәбірленуші субъектінің
сондай өтеуге құқығы бар. Халықаралық құқық бойынша қаралған залалды өтеу
формалары қазіргі кезде қалай мемлекеттер, солай халықаралық ұйымдар үшін
бірдей болып табылады. Ол Халықаралық құқық Комиссиясымен халықаралық
ұйымдардың жаапкершілігі туралы тармақтардың бас схемасында бекітілген. Сол
схемада халықаралық құқықтың сол залалдарды өтеудің үш негізгі формалары
қаралады, олар restitution integrum (реституция), компенсация және
сатисфакция. Алайда осы уақытқа дейін доктрина мен тәжірибеде халықаралық
жауапкершіліктің формалары мәселелері бойынша әртүрлі көзқарастар
болған[???]. Яғни, ағылшын ғалымы Я.Броунли: Осы мәселеге байланысты
терминология ретсіз жағдайда, ол, бір жағынан, осы мәселе бойынша
көзқарастардағы айырмашылықтарды көрсетеді[???]. Халықаралық ұйыммен
келтірілген залалға қатысты, толығымен доктрина оның қалай метариалдық,
солай материалдық емесболып сипатталуына жағымды қарайды. Сонымен бірге,
ағлақтық зиян термині ағлақтық, бірақ құқықтық сипаты бар зиян деп ойға
алынатын жалға әсерін құру мүмкін деп дәлелдейтін П.М.Куристің пікірімен
келісу қажет[???]. Халықаралық құқық Комиссиясы отеу объектісі болып жалпы
жоспарымен құқыққа қайшы әрекет жасау нәтижесінде пайда болған және оған
жататын залал болып табылады деп белгілеген[???].
Жауапты халықаралық ұйым халықаралық құқыққа қайшы әрекет жасау кезінде
өз міндеттемелерін орындамауды растау үшін өзінің ішкі құқығының және
біріншіден, құрылтай құжаттарының ережелеріне сүйенбеу қажет. Осындай
принципті мемлекеттердің жауапкершілігі туралы тармақтар жобасы
орнықтырудың негізі болып 1969 ж. Халықаралық келісімдердің құқығы туралы
Вена Конвенциясының 27 тармағы табылған[???]. Халықаралық ұйымдар жөнінде
1986 ж. Халықаралық ұйымдардың қатысуымен Вена Конвенциясы: Халықаралық
құқық – кедісімнің қатысушысы осы келісімді орындамау үшін ақтайтын дәлел
ретінде ұйымның ережелеріне сүйене алмайды деп қарайды[???]. Осы
принциптің әрекеті сәйкес бастапқы норма бойынша шектелуі мүмкін. Еуропалық
Одақ құқықтық департаментінің пікірінше, ұйымның ережелері халықаралық
ұйымның органдарының немесе институттарының және оның лауазымдық
тұлғаларының немесе оның атынан әрекет етуші тұлғаларының өкілдіктерін
анықтайды. Осы байланыста халықаралық ұйым халықаралық құқық субъектісі
ретінде жауапкершілікке тартылуын қамтамасыз ету үшін олар үлкен маңызбен
ие болады. Халықаралық ұйымның халықаралық құқыққа қайшы әрекет жасаудың
салдары мемлекеттер, сонымен бірге мүше-мемлекеттер, жеке және заңды
тұлғалары басқа халықаралық ұйым жөнінде, және де бірнеше мемлекеттер
немесе халықаралық ұйымдар жөнінде және, сөзсіз, толығымен халықаралық
қауымдастықтың жөнінде міндеттемелер бола алады[???]. Әрбір нақты жағдайда
ол халықаралық міндеттеменің сипаты және мазмұнымен және оны бұзу
жағдайларымен анықталады. Мемлекеттердің халықаралық жауапкершілік
тәжірибесі ұқсас жағдайлармен тек заңды және жеке тұлғалар, мүше
мемлекеттер және үшінші мемлекеттер жайында кездескен.
Халықаралық құқықтық жауапкешілік – қандай да бір мемлекетпен
халықаралық құқықтың басқа субъектісімен жасалынған құқықтық бұзушылыққа
немесе заңды іс-әрекет нітижесінде бір мемлекетпен басқа мемлекетке
келтірілген залалға байланысты қазіргі халықаралық құқықта пайда болатын
құқықтық қарым-қатынастардың жиынтығы. Кейбір жағдайларда сол құқықтық
қарым-қатынастары тікелей тек құқық бұзушы мемлекетке немесе жәбіршенуші
мемлекетке байланысты болуы мүмкін, басқа жағдайларда – барлық халықаралық
қауымдастықтың құқықтары мен назарларын қозғалуы мүмкін.
Халықаралық құқық ғылымынды халықаралық - құқықтық жауапкершілік
ретінде халықаралық құқықтың субъектісі үшін оның халықаралық міндеттемесін
бұзі нәтижесінде келетін жағымсыз құқықтық салдары деп түсінеді[???].
БҰҰ-ның халықаралық Комиссиясы халықаралық жауапкершіліктің мазмұнын
қандай да бір халықаралық құқыққа қайшы әрекет хзалықаралық құқық
нормаларына сәйкес әртүрлі жағдайда ие болуы мүмкін салдары ретінде
анықтаған[???]. Жауапкершілік туғызатын халықаралық құқыққа қайшы әрекеттің
элементтері болып келесілер табылады:
- Субъективтік элемент – субъектінің айыбының бар болуы (қандай да бір
субъектілердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.