Инвестициялық жоба
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ ... ... ... ... ... .5
1.1 Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық
.экономикалық есептердің сатылары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдері ... ... ... ... ..11
2.2 «Дастархан» кафесінің инвестициялық жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ РЕТІНДЕ ҰТЫМДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ ... ... ... ... ... .5
1.1 Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық
.экономикалық есептердің сатылары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдері ... ... ... ... ..11
2.2 «Дастархан» кафесінің инвестициялық жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ РЕТІНДЕ ҰТЫМДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Еліміздің экономикадағы өзекті мәселелерінің бірі – инвестициялық жобаларды құру болып табылады. Президенттің үстіміздегі жылдың ақпан айындағы Қазақстан халқына жолдауында «Бүгінгі әлемдік конъюнктура нашарлаған жағдайда біз рөлі өсе түсіп отырған мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ішкі инвестициялық ресурстарын белсенді етуге тиіспіз.
Пайда болған қиындықтарға қарамастан, менің тапсырмам бойынша Үкімет экономиканы орнықты өсіру бойынша шаралар қабылдады» - деп айтылған.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Пайда болған қиындықтарға қарамастан, менің тапсырмам бойынша Үкімет экономиканы орнықты өсіру бойынша шаралар қабылдады» - деп айтылған.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
1. Бланк И.А. Основы инвестиционного менеджмента. Стереотип-М: ОМЕГО-Л Т-1-2010 -660с.
2. В.В. Мыльник. Инвестиционный менеджмент. Учебное пособие для ВУЗов – 2003 – 272с.
3. Риммер М.М. Экономическая оценка инвестиций. Учебник 2-е изд – Санкт-Петербург: Питер 2007 – 480с.
4. Қабылбеков М.Ғ.// Вестник ҚазНУ. Серия экономическая – 2007 -№3.
5. Тулеубаева М.К. ҚР инвестициялық қызметінің талдауы//ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы – 2004. -№5-5
6. Аканаева Т.А., Букенов А.Ж. Копоративтік қаржы. Қарағанды 2004. 390б.
7. Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов и их отбору. - М., 1994.
8. Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты: Учебник – СПб. : Изд-во Михайлова В.А.,2000.
9. Крущвиц Л. Финансирование и инвестиции. Неоклассические основы теории финансов / Пер. с нем. Под общей редакцией В.В. Ковалева и З.А. Сабова – СПб.: Издательство “Питер”,2000.
10. М. Г. Лапуста, Ю. Л. Старостин “Малое предпринимательство”, М. Инфра-М, 1997 г.
11. Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промышленном производстве: Монография. – Алматы: Экономика,2001.-230 с.
12. Шапиро В. Д. и др. Управление проектами. СП б.:1996.
13. В.П.Савчук, С.И. Прилипко, Е.Г. Величко. Анализ и разработка инвестиционных проектов. – Учебное пособие. – Киев: Абсолют – В, Эльга, 1999.
2. В.В. Мыльник. Инвестиционный менеджмент. Учебное пособие для ВУЗов – 2003 – 272с.
3. Риммер М.М. Экономическая оценка инвестиций. Учебник 2-е изд – Санкт-Петербург: Питер 2007 – 480с.
4. Қабылбеков М.Ғ.// Вестник ҚазНУ. Серия экономическая – 2007 -№3.
5. Тулеубаева М.К. ҚР инвестициялық қызметінің талдауы//ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы – 2004. -№5-5
6. Аканаева Т.А., Букенов А.Ж. Копоративтік қаржы. Қарағанды 2004. 390б.
7. Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов и их отбору. - М., 1994.
8. Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты: Учебник – СПб. : Изд-во Михайлова В.А.,2000.
9. Крущвиц Л. Финансирование и инвестиции. Неоклассические основы теории финансов / Пер. с нем. Под общей редакцией В.В. Ковалева и З.А. Сабова – СПб.: Издательство “Питер”,2000.
10. М. Г. Лапуста, Ю. Л. Старостин “Малое предпринимательство”, М. Инфра-М, 1997 г.
11. Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промышленном производстве: Монография. – Алматы: Экономика,2001.-230 с.
12. Шапиро В. Д. и др. Управление проектами. СП б.:1996.
13. В.П.Савчук, С.И. Прилипко, Е.Г. Величко. Анализ и разработка инвестиционных проектов. – Учебное пособие. – Киев: Абсолют – В, Эльга, 1999.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ ... ... ... ... ... .5
1. Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның
түрлері ... ... ... ... ... ... 5
2. Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық
-экономикалық есептердің сатылары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау
тәсілдері ... ... ... ... ..11
2.2 Дастархан кафесінің инвестициялық
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...19
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
РЕТІНДЕ ҰТЫМДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІ
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
КІРІСПЕ
Еліміздің экономикадағы өзекті мәселелерінің бірі – инвестициялық
жобаларды құру болып табылады. Президенттің үстіміздегі жылдың ақпан
айындағы Қазақстан халқына жолдауында Бүгінгі әлемдік конъюнктура
нашарлаған жағдайда біз рөлі өсе түсіп отырған мемлекеттік холдингтердің,
даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ішкі
инвестициялық ресурстарын белсенді етуге тиіспіз.
Пайда болған қиындықтарға қарамастан, менің тапсырмам бойынша Үкімет
экономиканы орнықты өсіру бойынша шаралар қабылдады - деп айтылған.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық жобаларды талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңы экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай
жасауы тиіс.
Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау үшін
міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап
және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу.
Курстық жұмыстың мақсаты – қазіргі кездегі инвестициялық жобаның
теориялық және практикалық мәліметтері негізінде зерттеу жұмысын жүргізу.
Қойылған мақсатқа жету үшін алдымызға келесідей міндеттерді қоямыз:
- Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлерін қарастыру;
- Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық-экономикалық
есептердің сатылары мен түрлерін талқылау;
- Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдерін талдау;
- Дастархан кафесінің инвестициялық жобасын талқылау;
- Инвестициялық жобаларды талдаудағы мәселелері мен шешу жолдарын зерттеу.
Жұмысты жазу барысында әдістемелік негізі ретінде отандық және шетел
ғалымдарының инвестициялық жоба саласындағы еңбектері, статистикалық
мәліметтер, монография, газет-журналдар мәліметтері пайдаланылды.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ
1. Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлері
Кез-келген ұйымның дамуы мен өмірлік қызметінің тұрақтылығының шарты
болып нақты бір инвестициялық жобаға инвестицияны салу тиімділігі табылады.
Инвестициялар туралы шешімді қабылдау мәселесі жоспардың мазмұны және оның
жүзеге асуының тізбегі, күтілетін шешімге қаншалықты сәйкес келетінін
қарастыратын көз-қарастан болжамды дамудың жоспарын бағалауда құрылады.
Инвестициялық жоба (investment project) - алға қойған мақсаттарға жету
үшін инвестицияны салу бағдарламасы немесе жоспар. Кейде инвестициялық жоба
деп жобаны жүзеге асыру бойынша негіздеу және сәйкес жұмыстарды жүргізу
үшін қажетті ұйымшылды-құқықтық, аналитикалық, инженерлі-техникалық,
экономикалық және есепті-қаржылық құжаттар жүйесін түсінеді.
Тәжірибеде жүзеге асырылатын көптеген әртүрлі инвестициялық жобалар
әртүрлі белгілерден тәуелді топтастырылуы мүмкін. Инвестициялық жобалардың
топтастырылуына жалпы үйлесу көз-қарасынан келесі белгілерді көрсетуге
болады:
- жоба типі - жобаның іске асырылуы жүзеге асатын қызмет аясынан
тәуелді (ұйымдық, технологиялық, экономикалық, әлеуметтік, аралас);
- жоба масштабы – моножоба, мультижоба, мегажоба (моножоба – әр түрлі
және типті жоба, мультижоба – моножобалардан тұратын жобалар жиыны,
мегажоба - өзінің құрамына моно және мультижобаларды қосатын
салалардың, аудандардың даму бағдарламасы);
- жоба түрі – жобаның пәндік аумағының мінезі бойынша (инновациялық, оқу-
білімдік, аралас және т.б.);
- жобаның ұзақтығы – жоба циклінің жүзеге асу уақытының ұзақтығы бойынша
(қысқа мерзімді – 1 жылға дейін, орта мерзімді – 1-3 жыл, ұзақ
мерзімді – 3 жылдан жоғары).
Жобаның ең қиын және көлемді түрінің бірі мегажоба болып табылады.
Мегажобалар жоғары құнымен (500млн доллар және одан жоғары), басқа елдердің
инвестициялық ресурстарын қарату қажеттілігімен, нақты бір аумаққа және
елдің өзінің әлеуметті –экономикалық ортасына үлкен әсерімен ерекшеленеді.
Мегажобаларды қалыптастыру мен жүзеге асыру тек мемлекет деңгейінде және
оның бақылауы астында іске асырылуы мүмкін.
Өнеркәсіптік ұйымдарда жүзеге асырылатын инвестициялық жобалардың
топтастырылуы жалпы үйлесуден құрылып жатқан жобаға өзінің белгісі бойынша
ерекшеленеді.Өнеркәсіптік өндірісте жобалардың топтастырылуы келесі
түрлерде болуы мүмкін (сурет 1).
Сурет 1. Өнеркәсіптік өндірісте инвестициялық жобалардың топтастырылуы.
Өнеркәсіптік ұйымдарда инвестициялық жобалардың топтастырылуын құру сұрағы
тәжірибеде қалыптасқан шарттар тізімінен тәуелді. Бұндай шарттар ретінде –
нақты бір уақыттағы өнеркәсіптік ұйымның алдында тұрған мақсаттар,
ресурстардың қаржылық және басқа да түрлері бойынша шектеулер және т.б.
бола алады. Сол уақыттада жалпы жағдайда инвестициялар жобалардың нақты
бір түрімен еріп жүруі мүмкін. Инвестициялар көлемі мен оларды салу уақыты
нақты инвестициялық жобадан тәуелді. Өнеркәсіптік ұйымда нақты бір уақытта
жобаның маңызы максималды нәтижелерді алу үшін шешілуі қажет мақсаттары мен
есептерімен анықталады [1.,324б].
Инвестициялар инновациялық, конверсиондық, реабилитациялық, бизнес-
процестердің реинжинирингі, сапаны жалпылама басқару және басқа жобалар
түрлерін өзіне қоса алады.
Инновациялық жобалар – бұл қойылған мақсаттарға жетуге бағытталған, өзіне
ғылыми-зерттемелік және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарды жүргізуді,
өндірістік, ұйымдық, экономикалық және қаржылық есептемелерді қосатын
инновациялық шаралар жүйесі. Бұл жобалар өнеркәсіптік жобалар үшін ғылыми-
техникалық бағдарламалар құрамында қалыптасуы немесе жеке ұйымдардың
құрылыстық және жаңа қуаттылық ісіне енуімен ғылым мен техниканың дамудың
мағыналы бағыттарына нақты мәселелерді шешуі мүмкін.
Конверсионды жобалар – басқа өнімді шығаруға техникалық және
технологиялық бөлімдерді қосатын басқарудың барлық жүйесін қайта құру үшін
арналған шаралар жиыны. Мысалы, әскери бағыттағы өнімнің орнына азаматтық
өнімді шығаруы бойынша өнеркәсіптік ұйымды қайта құру.
Реабилитациондық жобалар - өз қызметінің тиімділігін жоғарылату
мақсатында және өзіндік шаруашылық субъектілер ретінде сақтауда шығынды
ұйымның сауығуына бағытталған істердің жиынтығы.
Бизнес-процестердің реинжинирингі – ұйым қызметінің көрсеткішінің тез
жақсаруына жету үшін технологиялық және ұйымды-іскерлік бизнес процестерді
радикалды қайта жобалау мен іргелі қайта мағыналауға бағытталған
бағдарламалар.ISO 15531-1 стандартына сәйкес процесс (латын тілінен
processus – ілгерілеу) деп ұйымның әртүрлі мағынасын қамтитын және бір
мақсатқа жетуге бағытталған функцияның құрылымдық жиының түсіндіреді.
Бизнес-процесс ұйымның ұйымдық құрылымдық элементтерінің анықталған өзара
іс-әрекеттер ережесі шегінде мақсатты түрде орындалатын технологиялық және
ұйымдық-іскерлік процестер жиының білдіреді. Бизнес-процестер реинжинирингі
(БПР) ұйым қызметінің тиімділігін арттыратын жаңа технологияларды
білдіреді.
Сапаны жалпылама басқару (TQM – Total Quality Management) – минималды
мүмкін құнмен клиенттерді толығымен қанағаттандыру арқылы ұйымның қаржылық-
шаруашылық қызметін енгізу әдісі. Ұйымның әрбір қызметкері бұл жағдайда
нақты өкілеттермен бөлінеді, өзінің жұмысы сапасына толығымен жауап береді
және оның еңбек сапасын жоғарылату жолын өзбетінше іздестіру құқығын оған
толығымен ұсынады.
Басқа жобалар - өзіндік жұмысты жүргізумен, жеке технологиялық
процестердің жетілдірілуімен, құралдарды жаңартумен және т.с.с. байланысты
жобалар.
Типтеріне байланысты жобаны келесідей топтастыруға болады:
- әлеуметті-техникалық, қызметшілердің өндірістік еңбегін жоғарылатуға
және жұмыс орындарында шарттарды жақсартуға бағытталған;
- ұйымдық-басқарушылық, өндірістің ұйымдастыруын жақсартуына қатысатын
және басқарушылық қызметінің еңбекті өндіруін жақсарту;
- ақпараттық, ақпараттық ағындарын жақсартуымен және олардың
автоматтандыруымен байланысты;
- интегрирленген, жоғарыда келтірілген жобалар типтерінің жеке
элементтерінен тұрады;
- басқалары, жоғарыда келтірілген тізімге кірмейтін жобаларды
бейнелейді.
Жүзеге асыру масшатабы бойынша жобалар ұйымның барлық деңгейінде сияқты
жеке цехтар, салалар және жеке жұмыс орындары деңгейінде де енуі мүмкін.
Циклдың ұзақтығы бойынша жобалар жалпы жағдайлар сияқты қысқа мерзімді
(1жылға дейін), орта мерзімді (3жылға дейін), ұзақ мерзімді (3 жылдан
жоғары) болуы мүмкін.
Барлық көптеген әртүрлі инвестициялық жобалар жоғарыда
қарастырылғандардан ерекшелігі басқа белгілерден тәуелді топтастырылуы
мүмкін. Сондықтан, келтірілген топтастыру аяқталуына үміттенбейді. Сонымен
қатар, тәжірибеде инвестициялық жобалар бойынша есептерді шешу барысында ол
пайдалы болуы мүмкін [2., 38б].
2. Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық-экономикалық
есептердің сатылары мен түрлері
Инвестициялық жоба – күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа
лайықтылынған, оның іске асыру көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ
инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалын (әрекетін) жазу (суреттеу).
Бір сөзбен айтқанда инвестиция – табыс немесе пайда табу үшін ақшалай
қаражаттарды жұмсау.
Оңтайлылық (оңтайландыру) – оңтайын, яғни белгілі бір техникалық-
экономикалық міндеттер шешімінің межелі критерийлер мен айқындалған
шектеулерден ең жақсы нұсқасын табу процесі.
Инвестициялық жобалар келесі топтастыру белгілер негізінде ажыратылады:
1. жобалау объектінің деңгейі бойынша;
2. бағалау кезеңінің ұзақтығы;
3. жобаның нақтылығы (жуық немесе толық, жете);
4. серпінділік (динамикалық);
5. оңтайландыру критерийлері (пайымдау негізі).
Жобалау объектінің деңгейі жөнінде төрт деңгейде ажыратуға болады:
1-ші деңгей. Шаруашылық-технологиялық кешен (тау-кен байыту комбинаты,
тау-кен металлургия комбинаты). Ол негізгі өндірістік өндіру, байыту,
балқыту процестерін кірістіреді.
2-ші деңгей. Шаруашылық-технологиялық кешеннің құрылымдық элементі
(шахта, карьер, байыту фабрика, қайта өңдеу цехы);
3-ші деңгей. Тау-кен кәсіпорынның құрылымдық элементі (аршу, шахтадағы
ішкі көлігі, карьерлік көлік);
4-ші деңгей. Кен қызу жөніндегі технологиялық процестер мен операциялар
(бұрғылау, арттыру, тиеу, тасымалдау, қоймалау).
Бағалау кезеңінің ұзақтығы мынадай:
а) болашақ - 15-20 жыл;
б) ұзақ уақытты (мерзімді) - 5-15 жыл;
в) орта мерзімді - 2-5 жыл;
г) ағымдағы - жыл, ай;
д) жедел - тәулік, ауысым.
Экономикалық есептер инвестициялық жобалардың техникалық-экономикалық
негіздеу сатысында болашақ кәсіпорын қызметінің 3 түрі бойынша бағалау
кезеңінің әр жылындағы табыстар мен шығындарды анықтауды қарастырады:
- инвестициялық;
- операциялық (өндірістік) және қаржылық.
Сонан соң осы есептер негізінде әр нұсқаның коммерциялық тиімділігі де
жете зерттелінеді, яғни ақша ағындары (Cash flow).
Жобаның қандай түрі болмасын және олардың техникалық, технологиялық,
қаржылық, салалық және аумақтық ерекшеліктеріне қарамастан инвестициялық
жобалар тиімділігін бағалау негізінде мына келесі принциптер жатыр:
- жобаның барлық өміршендік кезеңі бойы қарап талқылау;
- барлық ақша ағындарын үлгілеу;
- әр түрлі жобалар нұсқаларын салыстыру талаптарының салыстырымдылығы;
- оң нәтижелікпен барынша жоғары тиімділік принципі;
- уақыт факторын есепке алу;
- алдағы шығындар мен кірістерді ғана есепке алу;
- инвестиция жобаларының барлық аса маңызды салдарын есепке алу;
- жобаға әр түрлі қатысушылардың түгелін есепке алу;
- инвестициялық жобалардың тиімділігіне айналмалы капиталдың
қажеттілігінің әсерін есепке алу;
- инфляцияның әсерін есепке алу;
- сандық нысанда белгісіздік пен тәуекелділіктің әсерін есепке алу.
Инвестициялық жобаның тиімділігі есептік кезең бойында бағаланады, ол
жоба басынан оның аяқталуына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Жобаның басы
жобалау – іздестіру жұмыстарына қаражат жұмсаған күнінен бастап анықталады.
Есептік кезең қадамдарға, уақыттың бөліктеріне бөлінеді, сол уақыт ішінде
қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.
Есеп қадамдары олардың нөмірлерімен (0,1,2...) айқындалады.
Инвестициялық жоба, басқа да қаржы операция сияқты табыс алумен және
шығындар жасаумен байланысты болғандықпен ақша ағындарын (нақты ақша
ағындарын) туғызады.
Ақша ағыны (CF) – ақша қаражаттарының түсуі мен жұмсалуы.
Әр қадамда ақша ағынының мәні сипатталынады:
- түсімен – осы қадамдағы ақша түсімнің шамасымен;
- жұмсалумен (жылыстауымен) – осы қадамдағы төлемдерге тең;
- сальдо (актив балансы, нәтиже) – түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
Ақша ағыны (CF) әдетте кәсіпорынның әртүрлі қызметтер ақша қаражатының
қозғалысынан тұрады:
1. инвестициялық қызметтен ақша ағыны Fu (t);
2. операциялық қызметтен ақша ағыны F0 (t);
3. қаржы қызметтен ақша ағыны Fk (t).
Операциялық қызмет – кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі
қызметі мен инвестициялық және қаржы қызметіне қатысты жоқ өзгеде қызмет.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын
сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – меншікті капител мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын кәсіпорын қызметі.
Әр заңда тұлға ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруге тиіс. Онда
мынадай ақпарат берілуі тиіс:
1. ағымдағы есеп беру кезеңіндегі түсетін және талап етіп алынатын ақша
қаражаттар туралы;
2. есеп беру кезеңі бойынша кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтер туралы.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен сату,
өтелген несиелерді беру мен алу болып табылады.
Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары
қозғалысының мысалы:
1. ақша қаражаттардың түсуі:
- негізгі құралдар, басқа да ұзақ мерзімді активтерді және материалдық
емес активтерді сатудан түскен түсімдер;
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
- басқа түсімдер.
2. ақша қаражаттарын алу (отто):
- күрделі жұмсалымдар;
- негізгі құралдарды, ұзақ мерзімді активтерді және материалдық емес
активтерді сатып алу;
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;
- басқа заңды тұлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болыптабылады.
Инвестициялық қызметтер бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтерді
қосатын бөлімінде бейнеленеді. Оған тағы да бухгалтерлік баланстың
ағымындағы активтер деген бөлімінде бейнеленетін қаржылық инвестицияларға
әсер ететін операциялар жатады. Инвестициялық қызметтер акцияларды және
негізгі құралдар мен басқаларды сатудан түскен табыстар мен шығындар қаржы-
шаруашылық қызметтердің нәтижелері туралы есепке бейнеленіп табылады.
2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ТАЛДАУ
2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдері
Инвестициялық шешімдерді қабылдау кезінде кілтті этап болып - нақты
инвестициялардың қолайлығын бағалау нақтылығынан салынған құралдар
қайтарымдылығы мен кәсіпорынның даму перспективалары көрінеді.
Жүріп тұрған кәсіпорында айналымнан тыс актив құралдарының аванс
қолайлылығын ақырғы бухгалтерлік баланс мәліметтерінен инвестициялық түсім
көрсеткіштерінің көмегімен бағалауға болады. Бағалау үшін келесі формула
қолднылады:
Рu=ЧП(ВПБ-КО)×100
Рu – инвестиция рентабельділігі, %
ЧП - Салық және т.б. төлеуден қалған таза табыс;
ВПБ – баланс пассив валютасы;
КО – қысқа мерзімді міндеттемелер;
Алынған результат өткен кезең көрсеткіштерімен салыстырылады және
айналымнан тыс активтерге құралдарды салу қолайлылығының қорытындысы
шығарылады.
Рентабельділікке қайту көрсеткіші инвестицияны сатып алу кезеңін
көрсетеді (По) (жыл)
По=(ВПБ – КО)ЧП
Нақты жобаларға, ұзақ мерзімге сатып алуда (5 жылдан жоғары) нақты
инвестициялардың қолайлылығы өте қиын. Инвестициялық көрсеткіштер есебі
ақшаның уақыт аралығындағы бағасына негізделеді. Бұл концепция ақшаның
ертеңгісіне қарағанда бүгінгісіне көңіл бөледі. Көптеген шетелдік
инвесторлар осындай ойлауға барады, өйткені:
1. тәуекел бары, салынған ақшалай қаражаттың болашақта қайтарылмау
мүмкіндігі;
2. егер ақша бүгін қолда бар болса, онда олар үлкен түсім әкелетін
инвестицияға салына алады, болашақта көп түсім түсіреді.
Халықаралық практикада инвестициялық проектілерді тартудың көптеген
тәсілдері бар. Мұндай пайданы салыстыру капиталдық шығындармен жүзеге
асырылыды. Критерилер көмегімен болашақ кезең проектілерін таңдап алуға
болады.
Жоба зерттеулері жобамен және жобасыз жағдайларды салыстыру бағыттары
негізінде жүргізіледі, яғни түсімдер өзгеруін, нақты жоба негізінде талдау.
Мұнда жоба тартымдылығы түсім өзгерісіне тең болады. Жобаны жүзеге асыру
нәтижесі минус шығындарды өзгерту.
Нарықтық экономикада жоба тартымдылығының критериі болып (түсім) салынған
капиталдан түскен түсім саналады. Жоба табысынан тек қана капитал өсімі
ғана емес, оның өсімі, ол ақшаның сатып алу қабілетін белгілі бір мезгіл
ішінде, түсімнің қажетті өсімін және инвестор тәуекелінің өтімділігімен
байланысты табады. Осыдан инвестициялық жоба тартымдылығы инциатор үшін
оның түсімін белгілеу болып табылады. Жобалық талдау практикасында екі
нақты проблеманы шешу проект тартымдылығы үшін қолданылады: статистикалық
(жай) модельдер және динамикалық модельдер.
Статистикалық модельдер бағасы факторын ескермейді және бухгалтерлік есеп
мәліметтері қолданылады. Олардың негізінде түсімнің жай нормасы және нақты
жобаны сатып алу кезеңі анықталады.
Жай түсім нормасы – бұл түсімнің компанияның қаржылық есебіне байланысты
қолдануы.
ПНПЧПИ×100; ПНП=(ЧП+АО)И×100
Мұнда:
П – жай түсім нормасы (бухгалтерлік),%;
ЧП – таза табыс;
И – жоба инвестициясының шығымы (исходные инвестиции);
АО-амортизациялық аударымдар.
Жай түсім нормасы көрсеткіштері болып инвестицияны сатып алу кезеңі
табылады (По). Ол келесі формулалар бойынша есептелінеді:
По=ИЧП×100; По=И(ЧП+АО) ×100
Жай табыс нормасы ретінде инвестицияны сатып алу минималды кезеңі
таңдалады (жылдарда). Көрсетілген көрсеткіштер есебі (бойынша) келесі
формалар мен жүзеге асырылады (кесте 1):
1-кесте
№пп Көрсеткіштер Көлемі
І. Жай түсім нормасы есебі
1. Жобадан түсіммың тг. 10800
2. Инвестициялық шығындар: 8100
2.1. Ақшалай шығындар 5400
2.2. Ақшалай емес шығындар 2700
3. Жобадан түсім. 2700
4. Түсімге салық ставкасы 24% 648
5. Жобадан түскен таза түсім (2700=648) 2052
6. Жобадан рентабельділігі (2052:8100*100)% 25,3
ІІ. Қозғалыс негізіндегі жай түсім нормасы есебі
1. Жобадан түсім мың.тг. 10800
2. Инвестициялық шығындар 6048
2.1. Ақшалай шығын 5400
2.2. Түсімге салық 648
3. Жобадан таза ақшалай ағын (10800=6048) 4752
4. Жоба рентабельділігі, таза көрсетілген 78,5
Жай түсім нормасы көмегімен инвестициялық жоба рентабельділігін есептеу.
Бұл түсім негізі болып оның жоба үшін қолайлығы мен жайлылығы табылады.
Мұны қолдану кезінде:
- кейбір шығындардың ақшалай емес мінез-құлқы (аммортизациялық
аударымдар);
- өткен өтімдіктен түсімдер, жаңалармен өзгертулер;
- алынатын табысты қайта инвестициялану мүмкіндігі және ақшаның уақытылы
бағасы;
- бір жобаны анықтау мүмкінсіздігі; жай түсім нормасы бірдей, бірақ
инвестиция көлемі әртүрлі;
дүниежүзілік тәжірибеге келесі динамикалық модельдер тараған:
- ағымдағы таза баға немесе таза дисконтты табыс (Net Present Value,
NPV);
- түсім индексі (РГ);
- капитал салудың дисконтты кезеңі (РРР);
- жобаның ішкі түсім нормасы капиталдың маржалық қолайлығы (Interal Rate
of Return. IRR);
- капиталдың маржалық қолайлығын мидифицированный тәсілі (MIRR) [5.,
68б].
Инвестициялық жобалардың тәсілдерін нақты қарастырайық. Ағымдағы таза
баға тәсілі (NPV) инвестор үшін табыс формасына таза түсімнің алынуы,
инвестордың нақты бағыты үшін негізделген. Бұл тәсіл жоба өтімділігінде
үлкен мінездеме беру үшін қолайлы. Ағымдағы таза баға – бұл проектіден таза
табыс (Present Value, NPV):
PV=FV1+rt
Мұнда:
FV – болашақ ақшалай түсімдер бағасы (future, value);
R – дисконттау ставкасы;
T – есептеу кезеңі, жыл (айлар).
Әр түрлі қолайлық көрсеткіштері негізінде дисконтты ставкалар таңдала
алады (r):
1. орташа депозиттік немесе несиелік ставка (валюталық немесе рубльдік
несиелер ставка (валюталық немесе рубльдік несиелер бойынша);
2. түсім нормасының нақтылығы инвестор үшін инфляция типінің есебімен
қажет, сонымен бірге тәуекел көлемі мен инвестиция үшін де;
3. ағымдағы түсім нормасы;
4. түсімнің альтернативті нормасы.
Дисконт нормасы процент немесе бірлік бөлігінде көрсетіледі. Жоба
инвестормен мақұлдануы мүмкін, егер NPV0, яғни капитал бағасының ортасынан
көбін бақылайды. Инвестор акционерлік кәсіпорынның акциялық курсының өсуі
анықталса, қанағаттанады.
Нақты таза ағымдағы баға (NPV) ақшалай түсімдердің нақты сомасын
эксплуатация кезеңіндегі және оның реализациясына инвестицияланған ақша
сомасының арасындағы өзгерісті, ерекшелікті көрсетеді:
NPV=PV-I
Мұнда,
I – инвестиция сомасы алынған проект реализациясы үшін бағытталған;
PV – ақшалай түсімдердің нақты бағасы.
Дисконтты ставка қолданылады, мұнда PV анықталады тәуекел есебімен
дифференциалданады.
Мысалға, коммерциялық банкке несиелеу пәніне екі проект бизнес-жоспары
(келді) әкелінді, келесі параметрлермен (кесте 2):
Инвестициялық жобадан шыққан мәліметтер
2-кесте
Көрсеткіштер Жобалар
№1 №2
инвестицияланатын құралдар көлемі, млн.т. 33,12 31,68
эксплуатация кезеңі, жыл 3 4
күтілетін ақшалай түсімдер – барлығы 52,8 57,6
Оның ішінде:
1-ші жыл 28,8 14,4
2-ші жыл 16,8 14,4
3-ші жыл 7,2 14,4
4-ші жыл - 14,4
4. Дисконтты ставка, % 10 12
5. Орта жылдық инфляция типін анықтау 9 9
Жоба өтімділігі негіздемесі: капиталдық шығындар жиыны бір уақытылы
жүргізіліп отырады; жоба эксплуатациялау мерзімі әртүрлі, сондықтан
дисконтты ставкалар бірдей емес.
Ақшалай түсімдердің нақты есебі 3 кестеде көрсетілген.
ДМ=1(1+r)*; ДМ=10,1=0,909
Инвестициялық жобалар бойынша нақты ақшалай түсімнің есебі (PV) 3-кесте
Жыл №1 жоба Дисконтты Нақты №2 жоба Диск. Нақты
болашақ көбейткіш ақшалай болашақ 10% ақш.т.б.
ақшалай түсімставка түсім ақш.т.б.
бағасы (FV) негізінде бағасы
млн.тг. 10%
1. 28,8 0,909 26,178 14,4 0,893 12,858
2. 16,8 0,826 13,876 14,4 0,797 11476
3. 7,2 0,752 5,414 14,4 0,712 10,252
4. - - - 14,4 0,636 9,158
Барлығы 52,8 - 45,468 57,6 - 43,744
ДМ2=1(1+0,1)2=0,826; ДМ3=1(1+0,1)3=0,752;
Аналогиялық есептеулер №2 жоба бойынша жүргізіледі. Осыдан барып оның
көрсеткіштерінің көмегімен анықтаймыз:
NPV1=45.468 – 33.12 = 12.348 млн.тг.
NPV2=43.744 – 31.68 = 12.064 млн.тг.
Жобалар бойынша NPV салыстыру, оның біріншісі екіншісіне қарағанда үлкен
роль атқаратындығы анықталады. NPV01 үшін 0,284млн.тг. (12,348-12,064)
немесе 2,3%жоғары, екіншісіне қарағанда.
Алайда №1 жоба бойынша капитал салымының көлемі 1,44млн. Тг немесе 4,5%
көп, ол болашақ кезең ақшалай түсім берілімі 4,8млн тг аз, №2 жобамен
салыстырғанда.
Жоба өтімділігі кезіңде №1 инициатор қосымша қаржыландыру көзін табуы
қажет, яғни 1,44 млн. тг. көлемінде. Соңдықтан ол үшін ең қолайлы нұсқаны
таңдауы қажет.
Болатын жоба өтімділігінен байланысты капиталдық салым көптеген этаптарда
жасалатын болса, онда NPV көрсеткіштерінің есебі келесі формула бойынша
анықталады:
NPV1 =
Мұндағы:
NPV1 – инвестициялық шығындарды жүзеге асырудағы жобаның ағымдағы таза
бағасы;
FVt – жобаның жиынтық кезең реализациясы интервалы бойынша проектінің
болашақ кезең қаржысының ағыны;
Іt – инвестиция сомасы t жобаның жиынтық кезең өтімділігі бойынша;
R – жалпы жиын интервалдар саны.
Сонымен бірге, атап өту керек NPV көрсеткіші жобаның белгілі бір уақыт
аралығындағы қолайлылығын көрсету ғана емес, болашақ кезең өтімділігі да
көрсету, табу болып табылады.
Инвестор үшін жобаның ағымдағы таза құны түсім немесе нөлге тең болуы
қажет емес, ол салынған капиталға қосымша табыс әкелмейді. NPV негізгі –
құндылығы болып, бұл көрсеткішті әртүрлі жобалар үшін қосымшалау. Жобаның
ақшалай ағымының есептік бағасының дұрыстығының кілттік аспектілерінің ірі
болып, сыртқы және ішкі анализ базасындағы сатылым көлемінің ауа райы
табылады. Ішкі мәліметті меңгеруде кәсіпорынның болашақ езең жұмыстары
ескеріледі, ол сыртқы талдау кезінде әр тауар үшін қолайлы баға болып
табылады, сонымен бірге сатып алушылардың өнімге деген көзқарасы
бағаланады. өндірістік бағдарламаларға талқылау кезінде материалдық
ресурстар, жұмыс күші, инвестициялық шығындар немесе олардың қаржылану
көздерінің қажеттілігін бағалау жүргізу қажет. Осының барлығын
талқылағаннан кейін инвестициялық жобалардың нақты ақшалай ағымын (CASH-
FIOW: CF) анықтауға болады. Ақшалай ағымының анализі үшін келесі формуланы
қолдануымызға болады:
ЖА=ТТ+АА-ИШ±ҰҚ
Мұндағы:
ЖА - жобадан түскен таза ақшалай ағым;
ТТ – салық салудан қалған таза табыс;
АА – амортизациялық аударымдар;
ИШ – инвестициялық шығындар (капиталдық салымдар, айналым капиталының
өсімімен қоса);
ҰҚ – ұзақ мерзімді қарыз өзгерісі (+өсім; - түсім).
Түсім индексінің көрсеткіші келесі формуламен шешіледі;
PV=PVI
Мұндағы,
PV – нақты ақшалай түсімдердің бағасы;
І – инвестиция соммасы, жоба өтімділігіне жөңелтілген.
Екі жоба бойынша көрсеткіштер қолданылады, олар бойынша түсім индексін
анықтайық: PV1=1.373(45.468÷33.12);
PV2=1.380(43.744÷31.68).
Осыдан, жоба қолайлылығы берілген параметр бойынша бірдей. Жобаның
болашақ өтімділігімен байланысты болса, онда инвестициялар екі этапта
жүргізіледі, кәсіпорынның түсім индексінің есебі келесі формуламен
жүргізіледі:
PI1=
Мұндағы, PV1 – инвестициялық шығындар жүргізудегі түсім индексі;
It – λ – жоба өтімділігі кезеңінде жалпы инвестиция соммасы;
PVt – t интервал бойынша жоба өтімділігі кезеңінің нақты ақшалай
түсімдерінің бағасы;
n – жалпы есеп кезеңі кезіндегі интервалдар саны;
r- дисконттау ставкасы.
Егер PI≤0 болса, жоба алынбайды, өйткені инвестор үшін қосымша пайда
әкелмейді. Реализация PI≤1.0 жобалары алынады.
Салынған құралдар сатып алыну кезеңінің жисконтталғандығы – жобаның
бағалық қолайлық көрсеткіштерінің тараған түрінің бірі. Ол мына формула
бойынша анықталады:
APB=IPVt
Мұндағы, АРВ – жобаның сатып алынуының дисконтталған кезеңі, жыл;
І – инвестиция сомасы, жоба өтімділігіне апарылған;
PVt – t кезеңіндегі орташа қаржылық түсімдер көлемі.
Екі инвестициялық жобалар бойынша капиталдық шығындардың сатып алынуының
кезеңін анықтайық. Осы мақсатта орта жылдық қаржылық түсімдердің соммасын
қояйық.
№1 жоба бойынша 15,156 млн.тг (45,468:3) тең.
№2 жоба бойынша 10,936 млн.тг (43,744:4) тең.
Орта жылдық қаржылық түсімдер көлемінің тіркемесі бойынша дисконтталған
кезеңі құрайды:
№1 жоба бойынша – 2,2 жылдық (33,12:15,156)
№2 жоба бойынша – 2,9 жылдық (31,68:10,936)
Бұл мәліметтер №1 жобаның инвестор үшін көп рөл атқаратындығы мәлімдейді.
Жобаны ағымдағы таза баға немесе түсім индексі критерилерімен
салыстырғанда, №1жоба көрніктілігі байқалып тұр. Сатып алушылық
көрсеткішін бейнелей отырып, оның тек қана капиталдық салымдар қолайлылығын
бағалауды ғана емес, сонымен қатар инвестициялық тәуекел деңгейін айтып өту
қажет.
Ішкі пайда нормасы немесе капиталдық қолайлылығы (IRR) нақты жоба бағасы
қолайлылығының өте қиын көрсеткіші болып табылады.
Бұл көрсеткіш жобаның түсім деңгейін сипаттайды. Капиталды ішкі табыс
нормасына салудың бір уақытылығын мына формула бойынша анықтауға болады:
IRR=NPVI×100
Мұндағы, NPV – қаржылық түсімдердің ағындағы нақты бағасы;
І – берілген жоба бойынша инвестициялар.
IRR-дің экономикалық мазмұны болып, жоба бойынша табыстар мен капиталдық
шығындар, жобаның ішкі базасында табылады.
Ішкі табыс нормасы түсім ставкасы ретінде анықталады, онда жобаның нақты
қаржылық түсімдерінің бағасы (CASH-FIOW: CF) тең, нақты капиталдық
шығындардың бағасына, яғни NPV тең болады нөлге.
Бұл жағдайда: IRR=s, мұнда NPV=F(r)=0
Әр түрлі уақыттағы капиталдық салымдар осы жоба үшін IRR жоба келесі
теңдікте тұрады:
Мұндағы, CF1 – жоба өтімділігі бойынша жеке интервалдың ақшалай түсім
соммасы;
IRR – жоба бойынша ішкі түсім нормасы;
n-жалпы есеп кезеңіндегі интервалдар саны;
t – капиталдың орташа өсу бағасына қарағанда (WACC);
0 – капиталдық шығындар жүргізудегі нөлдік кезең.
IRR-ден жобалар іріктенеді, түсімнің минималды көлемі алынады:
IRRWACC
IRRWACC кезінде жоба қолайсыз болып саналады. Алынған жобалар ішінде
көңіл көп пайда әкелетініне беріледі.
№1 жоба кезінде жоғарыда көрсетілген мысалда дисконттық ставканы анықтау
қажет, ол бойынша нақты қаржылық түсім бағасы үш жылдық (45,468 млн.тг)
құралдар сомасына әкелінеді.
(33,12 млн.тг). Бұл ставка көлемі 12,43%құрайды [(12.34833.12×100)÷3].
Ол №1 жоба бойынша ішкі түсім нормасын көрсетеді. Кейде бұл ставка жай
көрсеткіш алу болып табылады. №1 жоба бойынша IRR орта жылдық инфляция
типінен жоғары (12,43%9,0%).
№2 жоба бойынша IRR табылады. Ол 9,5% [(12.06431.68×100)÷4] тең.
№2 жоба IRRорта жылдық инфляция типінен жоғары (9,5%9,0%), бірақ №1
жобамен салыстырғанда аз көлемде болады. Бұл мәліметтер инвестор үшін №1
жобаның қажеттілігін көрсетеді.
Кездейсоқ жағдайлар кезінде жобаның салыстырмалылығы, ішкі түсім нормасы
көрсеткішінің ең қолайлы қолданатын түрі екендігін айтып өту қажет.
Мысалға, оны салыстыруға болады:
1. кәсіпорынның эксплуатационды қызмет процесі кезіндегі активтер
рентабельділігі деңгейімен;
2. кәсіпорынның инвестициялық орта табыс нормасымен;
3. инвестициялаудың түсім нормасының альтернативті түрлерімен (банкке
депозиттік салымдар кезіндегі, облигациялық мемлекеттік қарыздар
т.б.).
Түсімнің ішкі нормасының (модификацированный) тәсілі (MIRR).
IRR-дің дамытылған моделі болып табылады. Ол дисконтталу ставкасын дұрыс
баға береді және проектіні түсім нормасының әртүрлі этаптарында көптеген
проблемаларды шешуге көмектеседі. Модель мазмұны келесілерден тұрады:
1. жобадан барлық ақшалай ағымдар, капиталдың орташа баға ставкасына
келеді және соммаланады.
2. алынған сомма нақты бағаға бірін ставкада келеді.
3. табыстың нақты бағасынан инвестициялық шығындардың нақты бағасы
алынады.
Жобаның ағымдағы таза құны анықталады (NPV).
4. жобаның таза құны инвестициялық шығындардың нақты бағасына бөлінеді
және (MIRR=NPVI×100) жобаның ішкі нормасының нақты көлемі
анықталады (MIRR).
Әрбір бағалау тәсілі кәсіпорын мамандарына жобаны талдауға және дұрыс
шешім қабылдауға көмектеседі. Сондықтан аналитиктер әрбір жобаның
инвестициялық анализінің (әрбір) нақты тәсілдерін қолданылады, ол
компьютерлік технология бұл есептің жұмысын жеңілдетеді.
Сонымен инвестициялық шешімдер қабылдаудың негізгі критерилері мынадай:
1. Қолайлы нұсқалардың нақтылығы;
2. Инфляциядан болған шығын тәуекелі;
3. Капиталдық салымдардың қысқа мерзімді анықталуы;
4. Жоба дешевизналары;
5. Ұзақ мерзімді жобаның тұрақты қаржылық түсімдерін сақтау;
6. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі бойынша инвестицияның жоғары
рентабельділігі;
7. Дисконттаудан кейінгі инвестицияның жоғары пайдалығы т.б.
Инвестициялық қызметтің ішкі және сыртқы қаржыландыру көздерінің түсім
массасы қаржылық тұтқа процесі есебінде анықталады (кесте 4).
Қолайлылық есебі, екі инвестициялық жоба бойынша 4-кесте
Көрсеткіштер Жобалар №1 №2
Инвестициялар көлемі 20,0 20,0
Оның ішінде:
Өзіндік арыз құралдары - 10,0
Түсім нормасы 25 25
Несие үшін пайыздық ставкасы - 15
Түсімге салық ставкасы 24 24
Жалпы табыс сомасы 5,0 5,0
Түсімге салық 1,2 1,2
Несие пайыздық соммасы - 1,5
Таза табыс 3,8(5,0=1,2) 2,3(5,0=2,7)
Таза табыс нормасы 19,0(3,8:20,0×100) 23,0(1,3:10,0×100)
Қаржылық тұтқа қолайлылығы - 7.6[(1-0,24)×(25-15)]
Көрсетілген мысалы бойынша банктен несие алу арқылы таза табыс нормасы №1
жобаға қарағанда, №2 жобада жоғары. Қаржылық тұтқа қолайлығы
7,6%(10,0×0,76) инвестицияланған капиталға табыс нормасы ссудалық пайыз
ставкасын жоғарлатты.
2.2 Дастархан кафесінің инвестициялық жобасы
Курстық жұмыстың тақырыбы инвестициялық жобаларды талдау әдістері
болғанына байланысты мен жеке фирма банктен несие алғаны бойынша дайын
инвестициялық жобаны (тәжірибеде жүзеге асырылған) алдым және оның барлық
бөлімдерін талдадым, өйткені өз бетінше жобаны құрмай немесе дайын жобаны
талдамай қандайда бір ұсынысты беру мүмкін емес.
Инвестициялық жобаның мазмұны – Дастархан кафесі.
Резюме:
- Жобаның мақсаты
- Кәсіпорынды сипаттау
- Жоба тиімділігінің көрсеткіштері
Өтім жоспары:
- Нарықты сипаттау
- Өнімді сипаттау
Өндірістің инвестициялық жоспары:
- Тура шығындар
- Жалпы шығындар
- Қызметкерлер жоспары
Қаржылық жоспар:
... жалғасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ ... ... ... ... ... .5
1. Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның
түрлері ... ... ... ... ... ... 5
2. Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық
-экономикалық есептердің сатылары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау
тәсілдері ... ... ... ... ..11
2.2 Дастархан кафесінің инвестициялық
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...19
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
РЕТІНДЕ ҰТЫМДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІ
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
КІРІСПЕ
Еліміздің экономикадағы өзекті мәселелерінің бірі – инвестициялық
жобаларды құру болып табылады. Президенттің үстіміздегі жылдың ақпан
айындағы Қазақстан халқына жолдауында Бүгінгі әлемдік конъюнктура
нашарлаған жағдайда біз рөлі өсе түсіп отырған мемлекеттік холдингтердің,
даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың ішкі
инвестициялық ресурстарын белсенді етуге тиіспіз.
Пайда болған қиындықтарға қарамастан, менің тапсырмам бойынша Үкімет
экономиканы орнықты өсіру бойынша шаралар қабылдады - деп айтылған.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық жобаларды талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Инвестициялар туралы Қазақстан Республикасының Заңы экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай
жасауы тиіс.
Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау үшін
міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап
және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу.
Курстық жұмыстың мақсаты – қазіргі кездегі инвестициялық жобаның
теориялық және практикалық мәліметтері негізінде зерттеу жұмысын жүргізу.
Қойылған мақсатқа жету үшін алдымызға келесідей міндеттерді қоямыз:
- Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлерін қарастыру;
- Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық-экономикалық
есептердің сатылары мен түрлерін талқылау;
- Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдерін талдау;
- Дастархан кафесінің инвестициялық жобасын талқылау;
- Инвестициялық жобаларды талдаудағы мәселелері мен шешу жолдарын зерттеу.
Жұмысты жазу барысында әдістемелік негізі ретінде отандық және шетел
ғалымдарының инвестициялық жоба саласындағы еңбектері, статистикалық
мәліметтер, монография, газет-журналдар мәліметтері пайдаланылды.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ
1. Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлері
Кез-келген ұйымның дамуы мен өмірлік қызметінің тұрақтылығының шарты
болып нақты бір инвестициялық жобаға инвестицияны салу тиімділігі табылады.
Инвестициялар туралы шешімді қабылдау мәселесі жоспардың мазмұны және оның
жүзеге асуының тізбегі, күтілетін шешімге қаншалықты сәйкес келетінін
қарастыратын көз-қарастан болжамды дамудың жоспарын бағалауда құрылады.
Инвестициялық жоба (investment project) - алға қойған мақсаттарға жету
үшін инвестицияны салу бағдарламасы немесе жоспар. Кейде инвестициялық жоба
деп жобаны жүзеге асыру бойынша негіздеу және сәйкес жұмыстарды жүргізу
үшін қажетті ұйымшылды-құқықтық, аналитикалық, инженерлі-техникалық,
экономикалық және есепті-қаржылық құжаттар жүйесін түсінеді.
Тәжірибеде жүзеге асырылатын көптеген әртүрлі инвестициялық жобалар
әртүрлі белгілерден тәуелді топтастырылуы мүмкін. Инвестициялық жобалардың
топтастырылуына жалпы үйлесу көз-қарасынан келесі белгілерді көрсетуге
болады:
- жоба типі - жобаның іске асырылуы жүзеге асатын қызмет аясынан
тәуелді (ұйымдық, технологиялық, экономикалық, әлеуметтік, аралас);
- жоба масштабы – моножоба, мультижоба, мегажоба (моножоба – әр түрлі
және типті жоба, мультижоба – моножобалардан тұратын жобалар жиыны,
мегажоба - өзінің құрамына моно және мультижобаларды қосатын
салалардың, аудандардың даму бағдарламасы);
- жоба түрі – жобаның пәндік аумағының мінезі бойынша (инновациялық, оқу-
білімдік, аралас және т.б.);
- жобаның ұзақтығы – жоба циклінің жүзеге асу уақытының ұзақтығы бойынша
(қысқа мерзімді – 1 жылға дейін, орта мерзімді – 1-3 жыл, ұзақ
мерзімді – 3 жылдан жоғары).
Жобаның ең қиын және көлемді түрінің бірі мегажоба болып табылады.
Мегажобалар жоғары құнымен (500млн доллар және одан жоғары), басқа елдердің
инвестициялық ресурстарын қарату қажеттілігімен, нақты бір аумаққа және
елдің өзінің әлеуметті –экономикалық ортасына үлкен әсерімен ерекшеленеді.
Мегажобаларды қалыптастыру мен жүзеге асыру тек мемлекет деңгейінде және
оның бақылауы астында іске асырылуы мүмкін.
Өнеркәсіптік ұйымдарда жүзеге асырылатын инвестициялық жобалардың
топтастырылуы жалпы үйлесуден құрылып жатқан жобаға өзінің белгісі бойынша
ерекшеленеді.Өнеркәсіптік өндірісте жобалардың топтастырылуы келесі
түрлерде болуы мүмкін (сурет 1).
Сурет 1. Өнеркәсіптік өндірісте инвестициялық жобалардың топтастырылуы.
Өнеркәсіптік ұйымдарда инвестициялық жобалардың топтастырылуын құру сұрағы
тәжірибеде қалыптасқан шарттар тізімінен тәуелді. Бұндай шарттар ретінде –
нақты бір уақыттағы өнеркәсіптік ұйымның алдында тұрған мақсаттар,
ресурстардың қаржылық және басқа да түрлері бойынша шектеулер және т.б.
бола алады. Сол уақыттада жалпы жағдайда инвестициялар жобалардың нақты
бір түрімен еріп жүруі мүмкін. Инвестициялар көлемі мен оларды салу уақыты
нақты инвестициялық жобадан тәуелді. Өнеркәсіптік ұйымда нақты бір уақытта
жобаның маңызы максималды нәтижелерді алу үшін шешілуі қажет мақсаттары мен
есептерімен анықталады [1.,324б].
Инвестициялар инновациялық, конверсиондық, реабилитациялық, бизнес-
процестердің реинжинирингі, сапаны жалпылама басқару және басқа жобалар
түрлерін өзіне қоса алады.
Инновациялық жобалар – бұл қойылған мақсаттарға жетуге бағытталған, өзіне
ғылыми-зерттемелік және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарды жүргізуді,
өндірістік, ұйымдық, экономикалық және қаржылық есептемелерді қосатын
инновациялық шаралар жүйесі. Бұл жобалар өнеркәсіптік жобалар үшін ғылыми-
техникалық бағдарламалар құрамында қалыптасуы немесе жеке ұйымдардың
құрылыстық және жаңа қуаттылық ісіне енуімен ғылым мен техниканың дамудың
мағыналы бағыттарына нақты мәселелерді шешуі мүмкін.
Конверсионды жобалар – басқа өнімді шығаруға техникалық және
технологиялық бөлімдерді қосатын басқарудың барлық жүйесін қайта құру үшін
арналған шаралар жиыны. Мысалы, әскери бағыттағы өнімнің орнына азаматтық
өнімді шығаруы бойынша өнеркәсіптік ұйымды қайта құру.
Реабилитациондық жобалар - өз қызметінің тиімділігін жоғарылату
мақсатында және өзіндік шаруашылық субъектілер ретінде сақтауда шығынды
ұйымның сауығуына бағытталған істердің жиынтығы.
Бизнес-процестердің реинжинирингі – ұйым қызметінің көрсеткішінің тез
жақсаруына жету үшін технологиялық және ұйымды-іскерлік бизнес процестерді
радикалды қайта жобалау мен іргелі қайта мағыналауға бағытталған
бағдарламалар.ISO 15531-1 стандартына сәйкес процесс (латын тілінен
processus – ілгерілеу) деп ұйымның әртүрлі мағынасын қамтитын және бір
мақсатқа жетуге бағытталған функцияның құрылымдық жиының түсіндіреді.
Бизнес-процесс ұйымның ұйымдық құрылымдық элементтерінің анықталған өзара
іс-әрекеттер ережесі шегінде мақсатты түрде орындалатын технологиялық және
ұйымдық-іскерлік процестер жиының білдіреді. Бизнес-процестер реинжинирингі
(БПР) ұйым қызметінің тиімділігін арттыратын жаңа технологияларды
білдіреді.
Сапаны жалпылама басқару (TQM – Total Quality Management) – минималды
мүмкін құнмен клиенттерді толығымен қанағаттандыру арқылы ұйымның қаржылық-
шаруашылық қызметін енгізу әдісі. Ұйымның әрбір қызметкері бұл жағдайда
нақты өкілеттермен бөлінеді, өзінің жұмысы сапасына толығымен жауап береді
және оның еңбек сапасын жоғарылату жолын өзбетінше іздестіру құқығын оған
толығымен ұсынады.
Басқа жобалар - өзіндік жұмысты жүргізумен, жеке технологиялық
процестердің жетілдірілуімен, құралдарды жаңартумен және т.с.с. байланысты
жобалар.
Типтеріне байланысты жобаны келесідей топтастыруға болады:
- әлеуметті-техникалық, қызметшілердің өндірістік еңбегін жоғарылатуға
және жұмыс орындарында шарттарды жақсартуға бағытталған;
- ұйымдық-басқарушылық, өндірістің ұйымдастыруын жақсартуына қатысатын
және басқарушылық қызметінің еңбекті өндіруін жақсарту;
- ақпараттық, ақпараттық ағындарын жақсартуымен және олардың
автоматтандыруымен байланысты;
- интегрирленген, жоғарыда келтірілген жобалар типтерінің жеке
элементтерінен тұрады;
- басқалары, жоғарыда келтірілген тізімге кірмейтін жобаларды
бейнелейді.
Жүзеге асыру масшатабы бойынша жобалар ұйымның барлық деңгейінде сияқты
жеке цехтар, салалар және жеке жұмыс орындары деңгейінде де енуі мүмкін.
Циклдың ұзақтығы бойынша жобалар жалпы жағдайлар сияқты қысқа мерзімді
(1жылға дейін), орта мерзімді (3жылға дейін), ұзақ мерзімді (3 жылдан
жоғары) болуы мүмкін.
Барлық көптеген әртүрлі инвестициялық жобалар жоғарыда
қарастырылғандардан ерекшелігі басқа белгілерден тәуелді топтастырылуы
мүмкін. Сондықтан, келтірілген топтастыру аяқталуына үміттенбейді. Сонымен
қатар, тәжірибеде инвестициялық жобалар бойынша есептерді шешу барысында ол
пайдалы болуы мүмкін [2., 38б].
2. Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық-экономикалық
есептердің сатылары мен түрлері
Инвестициялық жоба – күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа
лайықтылынған, оның іске асыру көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ
инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалын (әрекетін) жазу (суреттеу).
Бір сөзбен айтқанда инвестиция – табыс немесе пайда табу үшін ақшалай
қаражаттарды жұмсау.
Оңтайлылық (оңтайландыру) – оңтайын, яғни белгілі бір техникалық-
экономикалық міндеттер шешімінің межелі критерийлер мен айқындалған
шектеулерден ең жақсы нұсқасын табу процесі.
Инвестициялық жобалар келесі топтастыру белгілер негізінде ажыратылады:
1. жобалау объектінің деңгейі бойынша;
2. бағалау кезеңінің ұзақтығы;
3. жобаның нақтылығы (жуық немесе толық, жете);
4. серпінділік (динамикалық);
5. оңтайландыру критерийлері (пайымдау негізі).
Жобалау объектінің деңгейі жөнінде төрт деңгейде ажыратуға болады:
1-ші деңгей. Шаруашылық-технологиялық кешен (тау-кен байыту комбинаты,
тау-кен металлургия комбинаты). Ол негізгі өндірістік өндіру, байыту,
балқыту процестерін кірістіреді.
2-ші деңгей. Шаруашылық-технологиялық кешеннің құрылымдық элементі
(шахта, карьер, байыту фабрика, қайта өңдеу цехы);
3-ші деңгей. Тау-кен кәсіпорынның құрылымдық элементі (аршу, шахтадағы
ішкі көлігі, карьерлік көлік);
4-ші деңгей. Кен қызу жөніндегі технологиялық процестер мен операциялар
(бұрғылау, арттыру, тиеу, тасымалдау, қоймалау).
Бағалау кезеңінің ұзақтығы мынадай:
а) болашақ - 15-20 жыл;
б) ұзақ уақытты (мерзімді) - 5-15 жыл;
в) орта мерзімді - 2-5 жыл;
г) ағымдағы - жыл, ай;
д) жедел - тәулік, ауысым.
Экономикалық есептер инвестициялық жобалардың техникалық-экономикалық
негіздеу сатысында болашақ кәсіпорын қызметінің 3 түрі бойынша бағалау
кезеңінің әр жылындағы табыстар мен шығындарды анықтауды қарастырады:
- инвестициялық;
- операциялық (өндірістік) және қаржылық.
Сонан соң осы есептер негізінде әр нұсқаның коммерциялық тиімділігі де
жете зерттелінеді, яғни ақша ағындары (Cash flow).
Жобаның қандай түрі болмасын және олардың техникалық, технологиялық,
қаржылық, салалық және аумақтық ерекшеліктеріне қарамастан инвестициялық
жобалар тиімділігін бағалау негізінде мына келесі принциптер жатыр:
- жобаның барлық өміршендік кезеңі бойы қарап талқылау;
- барлық ақша ағындарын үлгілеу;
- әр түрлі жобалар нұсқаларын салыстыру талаптарының салыстырымдылығы;
- оң нәтижелікпен барынша жоғары тиімділік принципі;
- уақыт факторын есепке алу;
- алдағы шығындар мен кірістерді ғана есепке алу;
- инвестиция жобаларының барлық аса маңызды салдарын есепке алу;
- жобаға әр түрлі қатысушылардың түгелін есепке алу;
- инвестициялық жобалардың тиімділігіне айналмалы капиталдың
қажеттілігінің әсерін есепке алу;
- инфляцияның әсерін есепке алу;
- сандық нысанда белгісіздік пен тәуекелділіктің әсерін есепке алу.
Инвестициялық жобаның тиімділігі есептік кезең бойында бағаланады, ол
жоба басынан оның аяқталуына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Жобаның басы
жобалау – іздестіру жұмыстарына қаражат жұмсаған күнінен бастап анықталады.
Есептік кезең қадамдарға, уақыттың бөліктеріне бөлінеді, сол уақыт ішінде
қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.
Есеп қадамдары олардың нөмірлерімен (0,1,2...) айқындалады.
Инвестициялық жоба, басқа да қаржы операция сияқты табыс алумен және
шығындар жасаумен байланысты болғандықпен ақша ағындарын (нақты ақша
ағындарын) туғызады.
Ақша ағыны (CF) – ақша қаражаттарының түсуі мен жұмсалуы.
Әр қадамда ақша ағынының мәні сипатталынады:
- түсімен – осы қадамдағы ақша түсімнің шамасымен;
- жұмсалумен (жылыстауымен) – осы қадамдағы төлемдерге тең;
- сальдо (актив балансы, нәтиже) – түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
Ақша ағыны (CF) әдетте кәсіпорынның әртүрлі қызметтер ақша қаражатының
қозғалысынан тұрады:
1. инвестициялық қызметтен ақша ағыны Fu (t);
2. операциялық қызметтен ақша ағыны F0 (t);
3. қаржы қызметтен ақша ағыны Fk (t).
Операциялық қызмет – кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі
қызметі мен инвестициялық және қаржы қызметіне қатысты жоқ өзгеде қызмет.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын
сатып алу және сату.
Қаржы қызметі – меншікті капител мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын кәсіпорын қызметі.
Әр заңда тұлға ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруге тиіс. Онда
мынадай ақпарат берілуі тиіс:
1. ағымдағы есеп беру кезеңіндегі түсетін және талап етіп алынатын ақша
қаражаттар туралы;
2. есеп беру кезеңі бойынша кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтер туралы.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен сату,
өтелген несиелерді беру мен алу болып табылады.
Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары
қозғалысының мысалы:
1. ақша қаражаттардың түсуі:
- негізгі құралдар, басқа да ұзақ мерзімді активтерді және материалдық
емес активтерді сатудан түскен түсімдер;
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
- басқа түсімдер.
2. ақша қаражаттарын алу (отто):
- күрделі жұмсалымдар;
- негізгі құралдарды, ұзақ мерзімді активтерді және материалдық емес
активтерді сатып алу;
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;
- басқа заңды тұлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болыптабылады.
Инвестициялық қызметтер бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтерді
қосатын бөлімінде бейнеленеді. Оған тағы да бухгалтерлік баланстың
ағымындағы активтер деген бөлімінде бейнеленетін қаржылық инвестицияларға
әсер ететін операциялар жатады. Инвестициялық қызметтер акцияларды және
негізгі құралдар мен басқаларды сатудан түскен табыстар мен шығындар қаржы-
шаруашылық қызметтердің нәтижелері туралы есепке бейнеленіп табылады.
2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ТАЛДАУ
2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдері
Инвестициялық шешімдерді қабылдау кезінде кілтті этап болып - нақты
инвестициялардың қолайлығын бағалау нақтылығынан салынған құралдар
қайтарымдылығы мен кәсіпорынның даму перспективалары көрінеді.
Жүріп тұрған кәсіпорында айналымнан тыс актив құралдарының аванс
қолайлылығын ақырғы бухгалтерлік баланс мәліметтерінен инвестициялық түсім
көрсеткіштерінің көмегімен бағалауға болады. Бағалау үшін келесі формула
қолднылады:
Рu=ЧП(ВПБ-КО)×100
Рu – инвестиция рентабельділігі, %
ЧП - Салық және т.б. төлеуден қалған таза табыс;
ВПБ – баланс пассив валютасы;
КО – қысқа мерзімді міндеттемелер;
Алынған результат өткен кезең көрсеткіштерімен салыстырылады және
айналымнан тыс активтерге құралдарды салу қолайлылығының қорытындысы
шығарылады.
Рентабельділікке қайту көрсеткіші инвестицияны сатып алу кезеңін
көрсетеді (По) (жыл)
По=(ВПБ – КО)ЧП
Нақты жобаларға, ұзақ мерзімге сатып алуда (5 жылдан жоғары) нақты
инвестициялардың қолайлылығы өте қиын. Инвестициялық көрсеткіштер есебі
ақшаның уақыт аралығындағы бағасына негізделеді. Бұл концепция ақшаның
ертеңгісіне қарағанда бүгінгісіне көңіл бөледі. Көптеген шетелдік
инвесторлар осындай ойлауға барады, өйткені:
1. тәуекел бары, салынған ақшалай қаражаттың болашақта қайтарылмау
мүмкіндігі;
2. егер ақша бүгін қолда бар болса, онда олар үлкен түсім әкелетін
инвестицияға салына алады, болашақта көп түсім түсіреді.
Халықаралық практикада инвестициялық проектілерді тартудың көптеген
тәсілдері бар. Мұндай пайданы салыстыру капиталдық шығындармен жүзеге
асырылыды. Критерилер көмегімен болашақ кезең проектілерін таңдап алуға
болады.
Жоба зерттеулері жобамен және жобасыз жағдайларды салыстыру бағыттары
негізінде жүргізіледі, яғни түсімдер өзгеруін, нақты жоба негізінде талдау.
Мұнда жоба тартымдылығы түсім өзгерісіне тең болады. Жобаны жүзеге асыру
нәтижесі минус шығындарды өзгерту.
Нарықтық экономикада жоба тартымдылығының критериі болып (түсім) салынған
капиталдан түскен түсім саналады. Жоба табысынан тек қана капитал өсімі
ғана емес, оның өсімі, ол ақшаның сатып алу қабілетін белгілі бір мезгіл
ішінде, түсімнің қажетті өсімін және инвестор тәуекелінің өтімділігімен
байланысты табады. Осыдан инвестициялық жоба тартымдылығы инциатор үшін
оның түсімін белгілеу болып табылады. Жобалық талдау практикасында екі
нақты проблеманы шешу проект тартымдылығы үшін қолданылады: статистикалық
(жай) модельдер және динамикалық модельдер.
Статистикалық модельдер бағасы факторын ескермейді және бухгалтерлік есеп
мәліметтері қолданылады. Олардың негізінде түсімнің жай нормасы және нақты
жобаны сатып алу кезеңі анықталады.
Жай түсім нормасы – бұл түсімнің компанияның қаржылық есебіне байланысты
қолдануы.
ПНПЧПИ×100; ПНП=(ЧП+АО)И×100
Мұнда:
П – жай түсім нормасы (бухгалтерлік),%;
ЧП – таза табыс;
И – жоба инвестициясының шығымы (исходные инвестиции);
АО-амортизациялық аударымдар.
Жай түсім нормасы көрсеткіштері болып инвестицияны сатып алу кезеңі
табылады (По). Ол келесі формулалар бойынша есептелінеді:
По=ИЧП×100; По=И(ЧП+АО) ×100
Жай табыс нормасы ретінде инвестицияны сатып алу минималды кезеңі
таңдалады (жылдарда). Көрсетілген көрсеткіштер есебі (бойынша) келесі
формалар мен жүзеге асырылады (кесте 1):
1-кесте
№пп Көрсеткіштер Көлемі
І. Жай түсім нормасы есебі
1. Жобадан түсіммың тг. 10800
2. Инвестициялық шығындар: 8100
2.1. Ақшалай шығындар 5400
2.2. Ақшалай емес шығындар 2700
3. Жобадан түсім. 2700
4. Түсімге салық ставкасы 24% 648
5. Жобадан түскен таза түсім (2700=648) 2052
6. Жобадан рентабельділігі (2052:8100*100)% 25,3
ІІ. Қозғалыс негізіндегі жай түсім нормасы есебі
1. Жобадан түсім мың.тг. 10800
2. Инвестициялық шығындар 6048
2.1. Ақшалай шығын 5400
2.2. Түсімге салық 648
3. Жобадан таза ақшалай ағын (10800=6048) 4752
4. Жоба рентабельділігі, таза көрсетілген 78,5
Жай түсім нормасы көмегімен инвестициялық жоба рентабельділігін есептеу.
Бұл түсім негізі болып оның жоба үшін қолайлығы мен жайлылығы табылады.
Мұны қолдану кезінде:
- кейбір шығындардың ақшалай емес мінез-құлқы (аммортизациялық
аударымдар);
- өткен өтімдіктен түсімдер, жаңалармен өзгертулер;
- алынатын табысты қайта инвестициялану мүмкіндігі және ақшаның уақытылы
бағасы;
- бір жобаны анықтау мүмкінсіздігі; жай түсім нормасы бірдей, бірақ
инвестиция көлемі әртүрлі;
дүниежүзілік тәжірибеге келесі динамикалық модельдер тараған:
- ағымдағы таза баға немесе таза дисконтты табыс (Net Present Value,
NPV);
- түсім индексі (РГ);
- капитал салудың дисконтты кезеңі (РРР);
- жобаның ішкі түсім нормасы капиталдың маржалық қолайлығы (Interal Rate
of Return. IRR);
- капиталдың маржалық қолайлығын мидифицированный тәсілі (MIRR) [5.,
68б].
Инвестициялық жобалардың тәсілдерін нақты қарастырайық. Ағымдағы таза
баға тәсілі (NPV) инвестор үшін табыс формасына таза түсімнің алынуы,
инвестордың нақты бағыты үшін негізделген. Бұл тәсіл жоба өтімділігінде
үлкен мінездеме беру үшін қолайлы. Ағымдағы таза баға – бұл проектіден таза
табыс (Present Value, NPV):
PV=FV1+rt
Мұнда:
FV – болашақ ақшалай түсімдер бағасы (future, value);
R – дисконттау ставкасы;
T – есептеу кезеңі, жыл (айлар).
Әр түрлі қолайлық көрсеткіштері негізінде дисконтты ставкалар таңдала
алады (r):
1. орташа депозиттік немесе несиелік ставка (валюталық немесе рубльдік
несиелер ставка (валюталық немесе рубльдік несиелер бойынша);
2. түсім нормасының нақтылығы инвестор үшін инфляция типінің есебімен
қажет, сонымен бірге тәуекел көлемі мен инвестиция үшін де;
3. ағымдағы түсім нормасы;
4. түсімнің альтернативті нормасы.
Дисконт нормасы процент немесе бірлік бөлігінде көрсетіледі. Жоба
инвестормен мақұлдануы мүмкін, егер NPV0, яғни капитал бағасының ортасынан
көбін бақылайды. Инвестор акционерлік кәсіпорынның акциялық курсының өсуі
анықталса, қанағаттанады.
Нақты таза ағымдағы баға (NPV) ақшалай түсімдердің нақты сомасын
эксплуатация кезеңіндегі және оның реализациясына инвестицияланған ақша
сомасының арасындағы өзгерісті, ерекшелікті көрсетеді:
NPV=PV-I
Мұнда,
I – инвестиция сомасы алынған проект реализациясы үшін бағытталған;
PV – ақшалай түсімдердің нақты бағасы.
Дисконтты ставка қолданылады, мұнда PV анықталады тәуекел есебімен
дифференциалданады.
Мысалға, коммерциялық банкке несиелеу пәніне екі проект бизнес-жоспары
(келді) әкелінді, келесі параметрлермен (кесте 2):
Инвестициялық жобадан шыққан мәліметтер
2-кесте
Көрсеткіштер Жобалар
№1 №2
инвестицияланатын құралдар көлемі, млн.т. 33,12 31,68
эксплуатация кезеңі, жыл 3 4
күтілетін ақшалай түсімдер – барлығы 52,8 57,6
Оның ішінде:
1-ші жыл 28,8 14,4
2-ші жыл 16,8 14,4
3-ші жыл 7,2 14,4
4-ші жыл - 14,4
4. Дисконтты ставка, % 10 12
5. Орта жылдық инфляция типін анықтау 9 9
Жоба өтімділігі негіздемесі: капиталдық шығындар жиыны бір уақытылы
жүргізіліп отырады; жоба эксплуатациялау мерзімі әртүрлі, сондықтан
дисконтты ставкалар бірдей емес.
Ақшалай түсімдердің нақты есебі 3 кестеде көрсетілген.
ДМ=1(1+r)*; ДМ=10,1=0,909
Инвестициялық жобалар бойынша нақты ақшалай түсімнің есебі (PV) 3-кесте
Жыл №1 жоба Дисконтты Нақты №2 жоба Диск. Нақты
болашақ көбейткіш ақшалай болашақ 10% ақш.т.б.
ақшалай түсімставка түсім ақш.т.б.
бағасы (FV) негізінде бағасы
млн.тг. 10%
1. 28,8 0,909 26,178 14,4 0,893 12,858
2. 16,8 0,826 13,876 14,4 0,797 11476
3. 7,2 0,752 5,414 14,4 0,712 10,252
4. - - - 14,4 0,636 9,158
Барлығы 52,8 - 45,468 57,6 - 43,744
ДМ2=1(1+0,1)2=0,826; ДМ3=1(1+0,1)3=0,752;
Аналогиялық есептеулер №2 жоба бойынша жүргізіледі. Осыдан барып оның
көрсеткіштерінің көмегімен анықтаймыз:
NPV1=45.468 – 33.12 = 12.348 млн.тг.
NPV2=43.744 – 31.68 = 12.064 млн.тг.
Жобалар бойынша NPV салыстыру, оның біріншісі екіншісіне қарағанда үлкен
роль атқаратындығы анықталады. NPV01 үшін 0,284млн.тг. (12,348-12,064)
немесе 2,3%жоғары, екіншісіне қарағанда.
Алайда №1 жоба бойынша капитал салымының көлемі 1,44млн. Тг немесе 4,5%
көп, ол болашақ кезең ақшалай түсім берілімі 4,8млн тг аз, №2 жобамен
салыстырғанда.
Жоба өтімділігі кезіңде №1 инициатор қосымша қаржыландыру көзін табуы
қажет, яғни 1,44 млн. тг. көлемінде. Соңдықтан ол үшін ең қолайлы нұсқаны
таңдауы қажет.
Болатын жоба өтімділігінен байланысты капиталдық салым көптеген этаптарда
жасалатын болса, онда NPV көрсеткіштерінің есебі келесі формула бойынша
анықталады:
NPV1 =
Мұндағы:
NPV1 – инвестициялық шығындарды жүзеге асырудағы жобаның ағымдағы таза
бағасы;
FVt – жобаның жиынтық кезең реализациясы интервалы бойынша проектінің
болашақ кезең қаржысының ағыны;
Іt – инвестиция сомасы t жобаның жиынтық кезең өтімділігі бойынша;
R – жалпы жиын интервалдар саны.
Сонымен бірге, атап өту керек NPV көрсеткіші жобаның белгілі бір уақыт
аралығындағы қолайлылығын көрсету ғана емес, болашақ кезең өтімділігі да
көрсету, табу болып табылады.
Инвестор үшін жобаның ағымдағы таза құны түсім немесе нөлге тең болуы
қажет емес, ол салынған капиталға қосымша табыс әкелмейді. NPV негізгі –
құндылығы болып, бұл көрсеткішті әртүрлі жобалар үшін қосымшалау. Жобаның
ақшалай ағымының есептік бағасының дұрыстығының кілттік аспектілерінің ірі
болып, сыртқы және ішкі анализ базасындағы сатылым көлемінің ауа райы
табылады. Ішкі мәліметті меңгеруде кәсіпорынның болашақ езең жұмыстары
ескеріледі, ол сыртқы талдау кезінде әр тауар үшін қолайлы баға болып
табылады, сонымен бірге сатып алушылардың өнімге деген көзқарасы
бағаланады. өндірістік бағдарламаларға талқылау кезінде материалдық
ресурстар, жұмыс күші, инвестициялық шығындар немесе олардың қаржылану
көздерінің қажеттілігін бағалау жүргізу қажет. Осының барлығын
талқылағаннан кейін инвестициялық жобалардың нақты ақшалай ағымын (CASH-
FIOW: CF) анықтауға болады. Ақшалай ағымының анализі үшін келесі формуланы
қолдануымызға болады:
ЖА=ТТ+АА-ИШ±ҰҚ
Мұндағы:
ЖА - жобадан түскен таза ақшалай ағым;
ТТ – салық салудан қалған таза табыс;
АА – амортизациялық аударымдар;
ИШ – инвестициялық шығындар (капиталдық салымдар, айналым капиталының
өсімімен қоса);
ҰҚ – ұзақ мерзімді қарыз өзгерісі (+өсім; - түсім).
Түсім индексінің көрсеткіші келесі формуламен шешіледі;
PV=PVI
Мұндағы,
PV – нақты ақшалай түсімдердің бағасы;
І – инвестиция соммасы, жоба өтімділігіне жөңелтілген.
Екі жоба бойынша көрсеткіштер қолданылады, олар бойынша түсім индексін
анықтайық: PV1=1.373(45.468÷33.12);
PV2=1.380(43.744÷31.68).
Осыдан, жоба қолайлылығы берілген параметр бойынша бірдей. Жобаның
болашақ өтімділігімен байланысты болса, онда инвестициялар екі этапта
жүргізіледі, кәсіпорынның түсім индексінің есебі келесі формуламен
жүргізіледі:
PI1=
Мұндағы, PV1 – инвестициялық шығындар жүргізудегі түсім индексі;
It – λ – жоба өтімділігі кезеңінде жалпы инвестиция соммасы;
PVt – t интервал бойынша жоба өтімділігі кезеңінің нақты ақшалай
түсімдерінің бағасы;
n – жалпы есеп кезеңі кезіндегі интервалдар саны;
r- дисконттау ставкасы.
Егер PI≤0 болса, жоба алынбайды, өйткені инвестор үшін қосымша пайда
әкелмейді. Реализация PI≤1.0 жобалары алынады.
Салынған құралдар сатып алыну кезеңінің жисконтталғандығы – жобаның
бағалық қолайлық көрсеткіштерінің тараған түрінің бірі. Ол мына формула
бойынша анықталады:
APB=IPVt
Мұндағы, АРВ – жобаның сатып алынуының дисконтталған кезеңі, жыл;
І – инвестиция сомасы, жоба өтімділігіне апарылған;
PVt – t кезеңіндегі орташа қаржылық түсімдер көлемі.
Екі инвестициялық жобалар бойынша капиталдық шығындардың сатып алынуының
кезеңін анықтайық. Осы мақсатта орта жылдық қаржылық түсімдердің соммасын
қояйық.
№1 жоба бойынша 15,156 млн.тг (45,468:3) тең.
№2 жоба бойынша 10,936 млн.тг (43,744:4) тең.
Орта жылдық қаржылық түсімдер көлемінің тіркемесі бойынша дисконтталған
кезеңі құрайды:
№1 жоба бойынша – 2,2 жылдық (33,12:15,156)
№2 жоба бойынша – 2,9 жылдық (31,68:10,936)
Бұл мәліметтер №1 жобаның инвестор үшін көп рөл атқаратындығы мәлімдейді.
Жобаны ағымдағы таза баға немесе түсім индексі критерилерімен
салыстырғанда, №1жоба көрніктілігі байқалып тұр. Сатып алушылық
көрсеткішін бейнелей отырып, оның тек қана капиталдық салымдар қолайлылығын
бағалауды ғана емес, сонымен қатар инвестициялық тәуекел деңгейін айтып өту
қажет.
Ішкі пайда нормасы немесе капиталдық қолайлылығы (IRR) нақты жоба бағасы
қолайлылығының өте қиын көрсеткіші болып табылады.
Бұл көрсеткіш жобаның түсім деңгейін сипаттайды. Капиталды ішкі табыс
нормасына салудың бір уақытылығын мына формула бойынша анықтауға болады:
IRR=NPVI×100
Мұндағы, NPV – қаржылық түсімдердің ағындағы нақты бағасы;
І – берілген жоба бойынша инвестициялар.
IRR-дің экономикалық мазмұны болып, жоба бойынша табыстар мен капиталдық
шығындар, жобаның ішкі базасында табылады.
Ішкі табыс нормасы түсім ставкасы ретінде анықталады, онда жобаның нақты
қаржылық түсімдерінің бағасы (CASH-FIOW: CF) тең, нақты капиталдық
шығындардың бағасына, яғни NPV тең болады нөлге.
Бұл жағдайда: IRR=s, мұнда NPV=F(r)=0
Әр түрлі уақыттағы капиталдық салымдар осы жоба үшін IRR жоба келесі
теңдікте тұрады:
Мұндағы, CF1 – жоба өтімділігі бойынша жеке интервалдың ақшалай түсім
соммасы;
IRR – жоба бойынша ішкі түсім нормасы;
n-жалпы есеп кезеңіндегі интервалдар саны;
t – капиталдың орташа өсу бағасына қарағанда (WACC);
0 – капиталдық шығындар жүргізудегі нөлдік кезең.
IRR-ден жобалар іріктенеді, түсімнің минималды көлемі алынады:
IRRWACC
IRRWACC кезінде жоба қолайсыз болып саналады. Алынған жобалар ішінде
көңіл көп пайда әкелетініне беріледі.
№1 жоба кезінде жоғарыда көрсетілген мысалда дисконттық ставканы анықтау
қажет, ол бойынша нақты қаржылық түсім бағасы үш жылдық (45,468 млн.тг)
құралдар сомасына әкелінеді.
(33,12 млн.тг). Бұл ставка көлемі 12,43%құрайды [(12.34833.12×100)÷3].
Ол №1 жоба бойынша ішкі түсім нормасын көрсетеді. Кейде бұл ставка жай
көрсеткіш алу болып табылады. №1 жоба бойынша IRR орта жылдық инфляция
типінен жоғары (12,43%9,0%).
№2 жоба бойынша IRR табылады. Ол 9,5% [(12.06431.68×100)÷4] тең.
№2 жоба IRRорта жылдық инфляция типінен жоғары (9,5%9,0%), бірақ №1
жобамен салыстырғанда аз көлемде болады. Бұл мәліметтер инвестор үшін №1
жобаның қажеттілігін көрсетеді.
Кездейсоқ жағдайлар кезінде жобаның салыстырмалылығы, ішкі түсім нормасы
көрсеткішінің ең қолайлы қолданатын түрі екендігін айтып өту қажет.
Мысалға, оны салыстыруға болады:
1. кәсіпорынның эксплуатационды қызмет процесі кезіндегі активтер
рентабельділігі деңгейімен;
2. кәсіпорынның инвестициялық орта табыс нормасымен;
3. инвестициялаудың түсім нормасының альтернативті түрлерімен (банкке
депозиттік салымдар кезіндегі, облигациялық мемлекеттік қарыздар
т.б.).
Түсімнің ішкі нормасының (модификацированный) тәсілі (MIRR).
IRR-дің дамытылған моделі болып табылады. Ол дисконтталу ставкасын дұрыс
баға береді және проектіні түсім нормасының әртүрлі этаптарында көптеген
проблемаларды шешуге көмектеседі. Модель мазмұны келесілерден тұрады:
1. жобадан барлық ақшалай ағымдар, капиталдың орташа баға ставкасына
келеді және соммаланады.
2. алынған сомма нақты бағаға бірін ставкада келеді.
3. табыстың нақты бағасынан инвестициялық шығындардың нақты бағасы
алынады.
Жобаның ағымдағы таза құны анықталады (NPV).
4. жобаның таза құны инвестициялық шығындардың нақты бағасына бөлінеді
және (MIRR=NPVI×100) жобаның ішкі нормасының нақты көлемі
анықталады (MIRR).
Әрбір бағалау тәсілі кәсіпорын мамандарына жобаны талдауға және дұрыс
шешім қабылдауға көмектеседі. Сондықтан аналитиктер әрбір жобаның
инвестициялық анализінің (әрбір) нақты тәсілдерін қолданылады, ол
компьютерлік технология бұл есептің жұмысын жеңілдетеді.
Сонымен инвестициялық шешімдер қабылдаудың негізгі критерилері мынадай:
1. Қолайлы нұсқалардың нақтылығы;
2. Инфляциядан болған шығын тәуекелі;
3. Капиталдық салымдардың қысқа мерзімді анықталуы;
4. Жоба дешевизналары;
5. Ұзақ мерзімді жобаның тұрақты қаржылық түсімдерін сақтау;
6. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі бойынша инвестицияның жоғары
рентабельділігі;
7. Дисконттаудан кейінгі инвестицияның жоғары пайдалығы т.б.
Инвестициялық қызметтің ішкі және сыртқы қаржыландыру көздерінің түсім
массасы қаржылық тұтқа процесі есебінде анықталады (кесте 4).
Қолайлылық есебі, екі инвестициялық жоба бойынша 4-кесте
Көрсеткіштер Жобалар №1 №2
Инвестициялар көлемі 20,0 20,0
Оның ішінде:
Өзіндік арыз құралдары - 10,0
Түсім нормасы 25 25
Несие үшін пайыздық ставкасы - 15
Түсімге салық ставкасы 24 24
Жалпы табыс сомасы 5,0 5,0
Түсімге салық 1,2 1,2
Несие пайыздық соммасы - 1,5
Таза табыс 3,8(5,0=1,2) 2,3(5,0=2,7)
Таза табыс нормасы 19,0(3,8:20,0×100) 23,0(1,3:10,0×100)
Қаржылық тұтқа қолайлылығы - 7.6[(1-0,24)×(25-15)]
Көрсетілген мысалы бойынша банктен несие алу арқылы таза табыс нормасы №1
жобаға қарағанда, №2 жобада жоғары. Қаржылық тұтқа қолайлығы
7,6%(10,0×0,76) инвестицияланған капиталға табыс нормасы ссудалық пайыз
ставкасын жоғарлатты.
2.2 Дастархан кафесінің инвестициялық жобасы
Курстық жұмыстың тақырыбы инвестициялық жобаларды талдау әдістері
болғанына байланысты мен жеке фирма банктен несие алғаны бойынша дайын
инвестициялық жобаны (тәжірибеде жүзеге асырылған) алдым және оның барлық
бөлімдерін талдадым, өйткені өз бетінше жобаны құрмай немесе дайын жобаны
талдамай қандайда бір ұсынысты беру мүмкін емес.
Инвестициялық жобаның мазмұны – Дастархан кафесі.
Резюме:
- Жобаның мақсаты
- Кәсіпорынды сипаттау
- Жоба тиімділігінің көрсеткіштері
Өтім жоспары:
- Нарықты сипаттау
- Өнімді сипаттау
Өндірістің инвестициялық жоспары:
- Тура шығындар
- Жалпы шығындар
- Қызметкерлер жоспары
Қаржылық жоспар:
... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz