Кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау
Кіріспе
1.Халықаралық жеке құқықтағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтық жағдайы
1.1Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік емес құқықтары
1.2 Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік
құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуы
2.1 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының міндеттері мен қызметтері
2.2 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауы
2.3 Қазақстан Республикасындағы қорғаншылық және қамқоршылық заңнамасын жетілдіру
3 Шетелдердегі қорғаншылық және қамқоршылықты туғызушы заңдық әрекеттердің табиғаты
3.1 Еуропа елдеріндегі қорғаншылық және қамқоршылық
3.2 АҚШ . тағы қорғаншылық және қамқоршылық
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздерінің тізімі
1.Халықаралық жеке құқықтағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтық жағдайы
1.1Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік емес құқықтары
1.2 Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік
құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуы
2.1 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының міндеттері мен қызметтері
2.2 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауы
2.3 Қазақстан Республикасындағы қорғаншылық және қамқоршылық заңнамасын жетілдіру
3 Шетелдердегі қорғаншылық және қамқоршылықты туғызушы заңдық әрекеттердің табиғаты
3.1 Еуропа елдеріндегі қорғаншылық және қамқоршылық
3.2 АҚШ . тағы қорғаншылық және қамқоршылық
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздерінің тізімі
XX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық құрылысының күрт өзгеруі, бұрынғы идеологиядан бас тартуы, жағымсыз көші-қон және демографиялық процестер қоғамдағы жеке тұлғаның жағдайын айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Экономикалық тұрақсыздық, отбасының өмір сүру деңгейінің төмендігі, жұмыссыздық және ата-аналардың әлеуметтік емес мінез-құлқы – балалардың басым бөлігінің мүдделерінің бұзылуының алғышарттары осылар. Әсіресе, өз отбасының қорғауынсыз қалған кәмелетке толмағандар кіретін бөлігінің құқықтарының бұзылуының себептері осы болды. Сонымен қатар, ұлт денсаулығы және өсіп келе жатқан буынның толыққандылығының тікелей байланыстылығы мемлекеттің қолдауына мұқтаж балаларға көмек көрсетуге бағытталған қадамдар жасауға міндеттейді. Бірінші кезекте, әр түрлі себептермен ата-аналарының қорғауынсыз қалған балаларға көмек көрсетіледі.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. (2011.02.02. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
2. «Балаларды қорғау және қорғаншылық - болашақ қоғамның қозғаушы күші» парламентаралық конференцияның материалдары // Парламентаралық жаршы, 2002, №2, 18 б.
3. Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңы. (2011.24.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
4. БҰҰ бала құқықтары туралы Конвенциясы// БҰҰ-ның балалар, әйелдер және білім беру туралы құжаттары. Құжаттар жиынтығы.- М .,2005.
5. Сорокин С. Баланың отбасындағы мүліктік құқықтары// Ресей юстициясы, №2.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы бөлім. (2011.25.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
7. Волохова Н. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердегі балалардың орны // Жылжымайтын мүліктің құқықтық мәселелері, 2004, №2, 3
8. Антокольская М. В. Отбасылық құқық.- М., 2006.
9. «Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қарым-қатынастар туралы Конвенциясы»1993 жылдың 22 қаңтарындағы Минск конвенциясы.
2. «Балаларды қорғау және қорғаншылық - болашақ қоғамның қозғаушы күші» парламентаралық конференцияның материалдары // Парламентаралық жаршы, 2002, №2, 18 б.
3. Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңы. (2011.24.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
4. БҰҰ бала құқықтары туралы Конвенциясы// БҰҰ-ның балалар, әйелдер және білім беру туралы құжаттары. Құжаттар жиынтығы.- М .,2005.
5. Сорокин С. Баланың отбасындағы мүліктік құқықтары// Ресей юстициясы, №2.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы бөлім. (2011.25.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
7. Волохова Н. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелердегі балалардың орны // Жылжымайтын мүліктің құқықтық мәселелері, 2004, №2, 3
8. Антокольская М. В. Отбасылық құқық.- М., 2006.
9. «Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қарым-қатынастар туралы Конвенциясы»1993 жылдың 22 қаңтарындағы Минск конвенциясы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1.Халықаралық жеке құқықтағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтық жағдайы
1.1Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік емес құқықтары
2. Кәмелетке толмаған балалардың жеке
мүліктік
құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғауға қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуы
2.1 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының міндеттері мен қызметтері
2.2 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғауы
2.3 Қазақстан Республикасындағы қорғаншылық және қамқоршылық заңнамасын
жетілдіру
3 Шетелдердегі қорғаншылық және қамқоршылықты туғызушы заңдық әрекеттердің
табиғаты
3.1 Еуропа елдеріндегі қорғаншылық және қамқоршылық
3.2 АҚШ - тағы қорғаншылық және қамқоршылық
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздерінің тізімі
Кіріспе
XX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
құрылысының күрт өзгеруі, бұрынғы идеологиядан бас тартуы, жағымсыз көші-
қон және демографиялық процестер қоғамдағы жеке тұлғаның жағдайын
айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Экономикалық тұрақсыздық, отбасының өмір
сүру деңгейінің төмендігі, жұмыссыздық және ата-аналардың әлеуметтік емес
мінез-құлқы – балалардың басым бөлігінің мүдделерінің бұзылуының
алғышарттары осылар. Әсіресе, өз отбасының қорғауынсыз қалған кәмелетке
толмағандар кіретін бөлігінің құқықтарының бұзылуының себептері осы болды.
Сонымен қатар, ұлт денсаулығы және өсіп келе жатқан буынның
толыққандылығының тікелей байланыстылығы мемлекеттің қолдауына мұқтаж
балаларға көмек көрсетуге бағытталған қадамдар жасауға міндеттейді. Бірінші
кезекте, әр түрлі себептермен ата-аналарының қорғауынсыз қалған балаларға
көмек көрсетіледі. Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам және
азамат аталатын II бөлімінде адамның құқығы мен бостандықтары мойындалады
және оған кепілдік беріледі Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра
алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен
қолданылуы осыған қарай анықталады. Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына,
өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының
қорғалуына құқығы бар [1, 7 б.].
Соңғы жылдары шиеленіскен әлеуметтік жетімдік мәселесі, яғни ата-анасы
тірі бола тұра, балалардың әр түрлі себептермен ата-ана қорғауынан
айырылуы, Қазақстандағы ерекше алаңдататын мәселелер қатарына жатады:
жетімдерге арналған мемлекеттік мекемелердегі балалардың 80% жуығының ата-
аналары бар. Тура мағынасындағы жетімдікті, сонымен қатар әлеуметтік
жетімдікті тудыратын себептердің алуан түрлілігі, олардың жалпы мемлекеттік
көлемдегі мәселелермен тығыз байланысы, әр түрлі мазмұндағы балалар құқығын
сақтау шараларының болуын түсіндіреді. Мұндай шаралардың кейбіреулері
жетімдік сияқты құбылыстың кез-келген көрінісінің алдын алуға бағытталады.
Оларды қорғау шаралары дейді. Кейбірі баланың бұзылған құқығын қорғауға
арналған. Дене бітімі мен ақыл-ойының толық жетілмеуі себепті баланың өз
конституциялық құқықтарын өз бетінше қорғауға және жүзеге асыруға
мүмкіндігі жоқ, ол арнайы қорғау мен қамқорлыққа мұқтаж. Бұл жөнінде
мемлекет пен қоғам алаңдауы тиіс. Уагадугу қаласында өткен 106-
парламентаралық конференцияның тақырыбы Балаларды қорғау және қорғаншылық
- болашақ қоғамның қозғаушы күші деп алынуы кездейсоқтық емес. Конференция
резолюциясы мемлекеттерді арнайы өкілетті балалар қамқоршысы лауазымын
тағайындап, тиімді әрекет етуі үшін оған қажетті тәуелсіздік пен
өкілеттілік беруге шақырады [2, 24б.].
Қорғаншылық (қамқоршылық) кәмелетке толмағандарды жайластырудың кең
таралған құқықтық формасы болып табылады және солай қала бермек. Бұл
формада зор жаратымды мүмкіндік қамтылған, ол әлеуметтік қамқорлыққа мұқтаж
баланың тағдырын ең жақсы жолмен жайластырады, бір жағынан отбасылық өмірге
жуықталған ортада өмір сүруге, екінші жағынан, баланың құқықтары мен
мүдделерінің сақталуына мүмкіндік береді. Алайда, жүргізілген зерттеулер
қорғаншылық және қамқоршылықтың бұл потенциалы жеткіліксіз
пайдаланылатынын көрсетеді. Тәжірибе жүзінде қамқорлықтағы баланың туыстары
ғана қорғаншы немесе қамқоршы бола алады, қамқорлық пен қорғаншылық ұзақ
мерзімге бекітіледі және қамқорлықты бекіту процедурасы өте күрделі әрі
ұзақ деген сенім қалыптасып, бекіген. Бұл сияқты адасушылықтар тек ықтимал
қамқоршылар мен қорғаншыларға ғана емес, сонымен бірге қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының қызметкерлеріне де тән. Мұндай жағдай белгілі
себептер жиынтығына негізделеді, дегенмен, халықта қажетті ақпараттың
болмауы немесе бюджеттегі ақшалай қаражаттың жетіспеуі - негізгі себептер
болып саналмайды. Ең маңызды себебі – тұтастыққа мұқтаж қамқорлықтың
қазіргі заманғы құқықтық үлгісінің кемелсіздігі. Қорғаншылық және
қамқоршылықты құқықтық реттеуде диспозициялық бастаманы күшейту, құқықтық
қатынастар қатысушыларының әр түрлі мүдделеріне жауап беретін қорғаншылық
және қамқоршылық түрлерін (үлгілерін) құру қажеттігі анық байқалады.
Қорғаншылық және қамқоршылық туралы заңнама іс жүзінде ондаған жылдар бойы
өзгерген жоқ. Құқық институттарының көбін өзгерткен жаңа заңнаманың
қалыптастырылуы, дегенмен, әрекетке әрекетке қабілетсіз немесе жартылай
әрекетке әрекетке қабілетсіз тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
туралы нормалардың мазмұнын қозғаған жоқ. Қазіргі уақытта қорғаншылық және
қамқоршылық институтының мәселелері ұзақ уақыт бойы жете зерттелмегені
себепті, заң ғылымының назарынан тыс қалмауы керек. Заңгер-ғалымдардың
арасында бұл мәселеге деген болмашы көзқарас дәстүрге айналып отыр. Әйтсе
де, заңнамадағы және цивилистикалық ғылым – халықаралық жеке құқықтағы
өзгерістер қорғаншылық және қамқоршылық институтын реформалау қажеттігі
туралы ескертеді. Құқық жүйесіндегі отбасылық құқық туралы түсінік өзгерді,
қалыпты емес келісімдердің орын алуы жиіледі, құқықтық қатынастардағы
мемлекеттің қатысу шеңберін кеңейту тенденциясы көрініс тауып, қызмет
көрсету теориясы белсенді дайындала бастады. Бұл жағдайлар қорғаншылық және
қамқоршылықтың құқықтық механизмдерін талқылау үшін маңызды алғышарттар
болып табылады.
Аталған бағыттағы ең толық зерттемелерді Антокольская М.В., Белов
В.А., Беляева Л.И., Владимирский-Буданов М.Ф., Ерошенко А.А., Ершова Н.М.,
Жайлау Ж, Загоровский А.И., Иоффе О.С., Куликпаева М.Ж, Михеева Л.Ю.,
Нечаева А.М., Победоносцев К.П., Рясенцев В.А., Фирсов М.В., Шахматов В.П.,
Шерстнева Н.С., Шершеневич Г.Ф. және басқалар жүзеге асырды. Аталған
ғалымдардың жұмыстарының жиынтығы халықаралық жеке құқықтағы қорғаншылық
және қамқоршылық мәселелерін жетілдіруде қомақты теориялық-методологиялық
базаны құрайды. Өкінішке орай, аталған тақырыппен айналысатын қазақстандық
ғалымдардың еңбектері жоқ, бұл таңдалған диплом жұмысы тақырыбының
өзектілігін айқындай түседі.
Бұл диплом жұмысының мақсаты – халықаралық жеке құқықтағы қорғаншылық
және қамқоршылық институтын зерттеу. Зерттеу мақсатына сүйене отырып,
келесі міндеттер анықталды:
- кәмелетке толмаған балалардың құқықтық жағдайын қарастыру;
- қорғаншылық және қамқоршылық түсінігін, негіздемесі мен белгілену
тәртібін анықтау;
- балалардың құқықтары мен мүдделерінің қорғаншылық және қамқоршылық
органдарымен қорғалуын зерттеу;
- қорғаншылық және қамқоршылық туралы заңнаманы жетілдіру мәселесін
қарастыру;
- шет елдердегі қорғаншылық және қамқоршылықты тудырушы заңдық
әрекеттердің табиғатын анықтау.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған мәлімет
көздерінің тізімінен тұрады.
1 Халықаралық жеке құқықтағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтық
жағдайы
1. Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік емес құқықтары
Неке және отбасы туралы заңы бойынша кәмелетке толмаған балалардың
тек құқықтары ғана бар және бірде-бір заңдық міндеттері жоқ Ата-анаға деген
сүйіспеншілік, тіл алу, отбасылық дәстүр мен салттарды сақтау сияқты және
т.б. міндеттер құқықпен қарастырылмаған. Осы тұрпатты отбасылық қарым-
қатынастар адамгершілік, өнегелілік, этика, діни нормалармен реттелуі
мүмкін, тек заңдық емес.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы заңында кәмелетке
толмағандардың құқығы екі түрге бөлінеді: жеке мүліктік емес және мүліктік
құқықтар. Кәмелетке толмаған балалардың мүліктік емес құқықтарына:
- Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы жатады (52-бап)
[3, 121 б.].
1994 жылы Қазақстан БҰҰ-ның бала құқығы туралы Конвенциясын бекітті
және тек 10 жыл өткен соң, Бала құқықтары туралы(2004 ж.) Қазақстан
Республикасының заңы қабылданды. БҰҰ-ның бала құқығы туралы Конвенциясы да,
ҚР тиісті заңы да баланың отбасында тұру және тәрбиелену құқығын баланың
ажырамас құқығы деп таниды. БҰҰ Конвенциясының анықтамасы бойынша: әрбір
адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң
бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады
[4]. Әр бала мүмкіндігінше отбасында тұруға және тәрбиеленуге, өз ата-
анасын білуге, олардың қамқорлығына, өз мүддесіне қарама-қайшы келетін
жағдайларды қоспағанда, солармен бірге тұруға құқылы. Бала өз ата-анасының
тәрбиесінде болуға, мүдделерінің қамтамасыз етілуіне, жан-жақты дамуға,
өзінің адами қадір-қасиетінің құрметтелуіне құқылы. Ата-аналары болмаған
жағдайда, олардың ата-аналық құқықтарынан және ата-аналық қорғаншылықтан
айырылуының басқа жағдайларында баланың отбасында тұру құқығын қорғаншылық
және қамқоршылық органдары қамтамасыз етеді.
- баланың ата-анасымен және басқа да туыстарымен қарым-қатынас жасауға
құқығы (53-бап).
Бала ата-анасының екеуімен де, аталарымен, әжелерімен, аға-інілерімен,
апа-сіңлілерімен (қарындастарымен) және басқа да туыстарымен қарым-қатынас
жасауға құқығы бар. Ата-анасы некесінің бұзылуы, оның жарамсыз деп танылуы
немесе ата-анасының бөлек тұруы баланың құқығына әсет етпеуге тиіс. Ата-
анасы бөлек тұрған жағдайда, баланың олардың әрқайсысымен қарым-қатынас
жасауға құқығы бар. Ата-анасы әр түрлі мемлекеттерде тұрған жағдайда да,
бала өз ата-анасымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар. Қысыл-таяң жағдайға
(ұсталу, тұтқындалу, қамауға алыну, емдеу мекемесінде болу және т.с.с)
ұшыраған баланың заңда белгіленген тәртіппен өзінің ата-анасымен және басқа
да туыстарымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар.
- Баланың өз пікірін білдіру құқығы (54-бап)
Бала отбасында өз мүддесін қозғайтын кез келген мәселені шешу кезінде
өзінің пікірін білдіруге, сондай-ақ кез келген сот немесе әкімшілік іс
қарау барысында тыңдалуға құқылы. Он жасқа толған бала пікірі, егер бұл
пікір оның мүдделеріне қайшы келмейтін болса, ескерілуге міндетті. Осы
Заңда (56, 70, 84, 86, 88, 97, 98, 122-баптар) көзделген жағдайларда
қорғаншы және қамқоршы органдар немесе сот он жасқа толған баланың
келісімімен ғана шешім қабылдай алады.
- Баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін алуға құқығы (55-бап)
Қазақстан қатысушысы болып табылатын БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы
Конвенциясының 7-бабына сәйкес, Бала туылған бетте тіркеуге алынады және
туылған сәттен бастап оның есімі қойылып, азаматтық алуға құқығы бар,
сондай-ақ мүмкіндігінше өзінің ата-аналарын білуге және олардың
қамқорлығына ие болуға құқылы ... [3]. Конвенцияның бұл ережесі едәуір
жұмсақ тұжырымдалған, ол қатысушы-мемлекеттерге баланың өз биологиялық ата-
анасы туралы ақпарат алу құқығын сөзсіз орындауға мүмкіндік тудыруды
міндеттемейді. Дегенмен, Конвенция құқықты тұжырымдайды және мемлекеттерді
оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге шақырады.
Балаға ат ата-анасының (немесе олардың орнындағы адамдардың) келісімі
бойынша қойылады, аты-жөні әкесінің аты бойынша не ұлттық дәстүрлер
ескеріле отырып беріледі. Әкесі атын өзгерткен жағдайда оның кәмелетке
толмаған балаларының әкесінің аты-жөні өзгереді, ал кәмелетке толған
балалардың әкесінің аты- жөні бұл туралы өздері арыз берген жағдайда
өзгертіледі. Баланың тегі ата-анасының тегімен айқындалады. Ата-анасының
тегі әртүрлі болған жағдайда балаға ата-анасының келісімі бойынша әкесінің
немесе анасының тегі беріледі. Ата-анасының тілегі бойынша балалардың тегі
ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып, әкесінің немесе атасының атынан шығарылуы
мүмкін.
- Баланың қорғалу құқығы (59-бап)
Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға құқығы бар. Баланың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды ата-анасы (олардың орнындағы
адамдар), ал осы заңда көзделген жағдайларда қорғаншы және қамқоршы орган,
прокурор және сот жүзеге асырады. Кәмелетке толғанға дейін заңға сәйкес
әрекетке толық қабілетті деп танылған кәмелетке толмаған адамның өз
құқықтары мен міндеттерін, оның ішінде қорғалу құқығын өз бетінше жүзеге
асыруға құқығы бар. Баланың ата-анасының (олардың орнындағы адамдардың)
тарапынан жасалған қиянаттан қорғалуға құқығы бар. Баланың құқықтары мен
заңды мүдделері бұзылған кезде, оның ішінде ата- анасының (олардың
біреуінің немесе олардың орнындағы адамдардың) баланы асырап-бағу,
тәрбиелеу, оған білім беру жөніндегі міндеттерін орындамауы кезінде немесе
тиісті дәрежеде орындамауы кезінде не ата-ана (қорғаншы, қамқоршы) құқығын
теріс пайдалану кезінде бала қорғаншы және қамқоршы органға, ал он төрт
жасқа толғанда - сотқа өзінің құқықтарын қорғау үшін өз бетінше өтініш
жасауға құқылы. Баланың өміріне немесе денсаулығына қауіп төнгендігі
туралы, оның құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғандығы туралы белгілі
болған ұйымдардың лауазымды адамдары мен өзге де азаматтар ол жөнінде
баланың іс жүзінде тұратын жері бойынша қорғаншы және қамқоршы органға
хабарлауға міндетті. Мұндай мәліметтерді алған жағдайда қорғаншы және
қамқоршы орган баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөнінде
қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Баланың ең маңызды құқықтарының бірі - 52-бапта қарастырылған баланың
отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы. Ата-анасы бөлек тұрған
жағдайда, баланың тұратын орны ата-анасының келісімімен анықталады. Мұндай
келісім болмаған жағдайда, дау сот көмегімен шешіледі. Баланың отбасында
тұру және тәрбиелену құқығы тек ерекше жағдайларда, ата-анасымен бірге
тұруы баланың мүдделеріне қарама-қайшы келгенде ғана жүзеге асырылмауы
мүмкін. Баланың ата-анасынан бөлек тұруы туралы шешім тек сот арқылы,
белгіленген қажетті процедуралар мен шарттарды сақтай отырып, қабылданады.
Бұл халықаралық құқықтық нормаларға сәйкес келеді, баланың ең абзал
мүдделерін қорғай отырып, баланы ата-анасынан айыруға сот шешімі бойынша
рұқсат етіледі. Мысалы, ата-анасы балаға қатігездік көрсетсе немесе оған
қамқор болмаса, не ата-анасы бөлек тұрған жағдайда баланың тұратын орны
туралы шешім қабылдау керек болғанда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 9-
бап) [4]. Отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы түсінігі баланың басқа
да құқықтарын кірістіреді: өз ата-анасын білу, ата-анасының қамқорында
болу, мүдделерінің қамтамасыз етілуі мен жан-жақты дамуы, оның адамдық
қасиеттерінің құрметтелуі. Баланың мүмкіндігінше өз ата-анасын білу және
олардың қамқорлығында болу құқығы Бала құқықтары туралы Конвенциясының 7-
бабының талаптарынан туындайды және ата-ана мен балалар арасында туындайтын
өзара құқықтары мен міндеттері балалардың нақ осы ата-анадан туғандығына
негізделеді. Ата-анасы туралы мәлімет алу мүмкін болмаған жағдайда, іс
жүзінде баланың ата-анасын білу құқығы шектелуі мүмкін. Бірінші кезекте сөз
тастанды (тауып алынған) балалар туралы болады. Баланың қамқорлыққа құқығы
оның материалды-тұрмыстық сипаттағы өмірлік қажеттіліктерін (тамақтану,
киім-кешекпен, аяқ киіммен, оқу құралдарымен қамтамасыз ету және т.б.)
қанағаттандырумен шектелмейді, сонымен қатар балаға көңіл бөлу, оны
қызықтырған сұрақтардың, басқа балалармен болуы мүмкін дау-жанжалдардың
шешімін табу, т.б. (яғни, балалардың алуан түрлі мүдделерін қамтамасыз
ету). Ата-ана қамқоршылығын жоғалтқан жағдайда (ата-анасының болмауы, ата-
анасының өлімі, ата-аналық құқықтан айырылуы, әрекетке әрекетке қабілетсіз
деп танылуы, ата-анасының сырқат болуы және т.б. жағдайларда), баланың
отбасында тұру құқығы қорғаншылық және қамқоршылық органы арқылы
белгіленген заңды тәртіппен қамтамасыз етіледі. Бұл орайда ата-ана
қорғауынсыз қалған балаларды тәрбиелеудің отбасылық формаларына: асырап
алушы отбасына балалыққа беруге немесе қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) беруге
айрықша көңіл бөлінеді. Кәмелетке толмаған балалардың отбасында тұру және
тәрбиелену құқығы 53-бапта бекітілген балалардың ата-анасының екеуімен де,
аталарымен, әжелерімен, аға-інісімен, апа-сіңлісімен (қарындасымен) және
басқа туыстарымен қарым-қатынаста болу құқығымен үздіксіз байланысты. Бірге
тұрмайтын ата-аналар (некесін бұзғаны немесе бұзбағанына қарамастан)
өшпенділік, кектену, болып жатқан жайларға кінәлілік сезімінің жетегінде
болады, балаға жеке-дара ие болғысы келеді, оның махаббатын жоғалту
қорқынышына бой алдырады. Көбінесе бұл екі тарапта да санасыз түрде жүзеге
асып жатады, мұны ажырасудан кейінгі қарым-қатынастың әдеттегі белгілері
деп санауға болады. Баланың ата-анасымен қарым-қатынаста болу құқығы
төмендегі жағдайларда сақталатыны айрықша атап көрсетіледі:
- а) ата-анасы некесінің бұзылуы;
- б) ата-анасының некесі жарамсыз саналуы;
- в) ата-анасының бөлек тұруы, соның ішінде осы сұрақ бойынша
халықаралық-құқықтық нормалалармен расталса, басқа мемлекеттерде тұруы.
Төмендегі жағдайлар қарастырылады:
- ата-анасының бірінің басқа мемлекетте тұруы;
- ата-анасының екеуінің де басқа мемлекетте тұруы;
- ата-анасының екі бөлек мемлекеттерде тұруы.
Баланың ата-анасымен (екеуінің бірімен) қарым-қатынасының дәрежесі
тұлғаның даму сатысының қалыптасуына керекті өмірлік қажеттілік екенін
түсіну Бала құқықтары туралы Конвенциясының 9-бабында көрініс тапты,
онда: Қатысушы мемлекеттер сот шешіміне сәйкес құзыретті органдар
қолданыстағы заңға және рәсімдерге сәйкес баланың ең қажетті мүдделері үшін
оны ата-анасынан айыру қажет екендігін анықтаған жағдайларды қоспағанда,
баланың өзінің ата-анасымен өздерінің тілегіне қарсы айырылыспауын
қамтамасыз етеді [4]. Сөйтіп, ата-анасы екі бөлек елде тұратын бала,
ерекше жағдайларды қоспағанда, тұрақты негізде ата-анасының екеуімен жеке
қарым-қатынас және тікелей байланыс жасауға құқылы. Осы мақсатта, бала да,
сол сияқты ата-анасы да кез-келген елден, соның ішінде өз елінен кетіп,
кейіннен қайта оралуға құқылы (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 10-бап).
Бала ата-анасының екеуінің де туыстарымен қарым-қатынас жасауға құқылы.
Заңда баламен қарым-қатынас жасауға құқылы туыстарының барынша толық тізімі
қарастырылмаған. Баланың қысыл-таяңжағдайда (ұсталса, қамалса, қамауға
алынса, т.б.) өз ата-анасымен және басқа туыстарымен байланыс жасау құқығы,
оны жүзеге асырудың ерекшеліктері және бала үшін маңыздылығын есепке ала
отырып, 53-бапта ерекше атап көрсетілген. 55-баптың мазмұны жоғарыдағы
жағдайларда баланы тез арада өзіне тағылған айыптаулармен тікелей, ата-
анасы немесе заңды қамқоршысы және қорғаншысы арқылы хабардар ету құқығын,
өз қорғанысын дайындау және жүзеге асыру барысында олардың көмегімен
құқықтық және басқа да қажетті көмек алу құқығын қарастыратын халықаралық
құқық нормаларымен де сәйкес келеді (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 40-
бап). 55-бап мұндай жағдайлардың шамалық тізімін береді. Мысал ретінде заң
ұсталу, қамалу, қамауға алыну, сол сияқты емдеу мекемесінде болуды атап
көрсетеді. Бала болып қалуы мүмкін қысыл-таяңжағдайдың өзге мән-жайының
түрлерін анықтау үшін, қиындық келтіретін өмірлік ахуал түсінігі
қолданылуы мүмкін, оның астарында азамат өмірін объективті түрде бұзатын,
ол өз бетімен жеңе алмайтын (мүгедектік, науқасына байланысты өзіне қызмет
көрсете алмауы, жетімдік, бақылаусыздық, күнкөрісі төмендік, белгілі тұрғын
орнының болмауы, отбасындағы дау-жанжалдар мен қатыгездік, жалғыздық, т.б.)
қиындықтар жатыр. Неке және отбасы туралы заң балаға тиісті құқықтар
беріп қана қоймайды, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың сенімді
кепілдіктерін бекітеді. Сондай кепілдіктердің бірі - 59-бапта бекітілген
баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау құқығы болып табылады.
Халықаралық құқықта бала құқықтарының төмендегі қауіптер мен
озбырлықтардан (қол сұғушылықтан):
а) баланың жеке өміріне озбырлықпен не заңсыз араласқан кезде немесе
оның ар-намысы мен абыройына қол сұғылған жағдайда (Бала құқықтары туралы
Конвенциясы 16-бап);
б) баланың тәніне жасалатын немесе психологиялық түрдегі зорлық-
зомбылықтың, қорлау немесе теріс қылықтардың барлық нысандарынан,
қамқорлықтың жоқ болуынан немесе немқұрайды қараудан, дөрекі қараудан не
болмаса қанаудан (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 19-бап );
в) әр баланың экономикалық қанаудан, оның денсаулығына қауіп
төндіретін немесе білім алуына кедергі келтіретін немесе денсаулығына зиян,
дене бітімінің, ақыл-есінің жетілуіне, рухани және моральдық, әлеуметтік
жағынан дамуына нұқсан келтіретін кез келген жағдайдан (Бала құқықтары
туралы Конвенциясы 32-бап);
г) есірткі құралдары және психотроптық заттарды заңсыз қолданған
жағдайда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 33-бап);
д) баланы нәпсіқұмарлық қанаудың және нәпсіқұмарлық азғырудың барлық
түрі орын алғанда ( Бала құқықтары туралы Конвенциясы 34-бап);
е) баланың азапталуы немесе оның қадір-қасиетін қорлайтындай
адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірленбеуі немесе жазалануы орын
алғанда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 37-бап);
ж) бала әл-ауқаты аспектісіне залал келтіретін қанаудың басқа да
барлық нысандары орын алғанда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 36-бап)
қорғау қажеттігі қарастырылған;
Баланы жоғарыда келтірілген қауіптер мен озбырлықтардан қорғау
шаралары, бала мен оған қамқорлық көрсетуші тұлғаларға тиісті қолдау
көрсету мақсатында әлеуметтік бағдарламаларды құрастыруды, сол сияқты
ескертудің басқа формаларын жүзеге асыру үшін және балаға қатыгездік
көрсетілген жағдайларды анықтау үшін заңдық, әкімшілік, ағарту және басқа
шараларды қамтуы мүмкін. Неке және отбасы туралы заңның 59-бабында
баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды ата-анасы немесе оларды
ауыстырушы тұлғалар (яғни асырап алушылар, қамқоршылар, қорғаншылар, өкіл
ата-анасы) тікелей жүзеге асырады [4], ал тура қарастырылатын жағдайларда –
қорғаншылық және қамқоршылық органдарымен, прокурормен және сотпен жүзеге
асырылады деп бекітілген. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала тәрбиелеу
немесе әлеуметтік қорғау мекемесінде болса, онда оның құқықтары мен
мүдделерін қорғау аталған мекемелердің әкімшілігіне жүктеледі. Кәмелеттікке
толғанға дейін толық қабілетті деп танылған кәмелетке толмаған тұлғаға өз
құқығын өздігінен қорғауды жүзеге асыру құқығы берілген. Кәмелетке толмаған
тұлғаны толық қабілетті деп жариялау (эмансипация) қорғаншылық және
қамқоршылық органының шешімімен – ата-анасының екеуінің, асырап алушылардың
немесе қорғаншының келісімімен немесе ондай келісім болмаған жағдайда – сот
шешімімен шығарылады. Баланың қорғалуға құқығы оның заңды құқықтары мен
мүдделері бұзылған жағдайда (жасына қарамай) өздігінен бірқатар шаралар
қолдану мүмкіндігін қамтиды. Бұл ата-анасы тарапынан қиянат жасалғанда,
сонымен қатар ата-анасы баланы тәрбиелеу, білім беру бойынша міндеттерін
орындамаған не тиісінше орындамаған жағдайда орын алуы мүмкін. Мұндай
жағдайларда бала қорғаншылық және қамқоршылық органдарына, ал он төрт жасқа
толған соң сотқа арыздануға құқылы. Мұндай арызданудың салдарынан ата-ана
әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылады, баланың өмірі мен
денсаулығына тікелей қауіп төнген, ата-анасы ата-аналық құқықтарынан
айырылған жағдайда, қорғаншылық және қамқоршылық органдары баланы
белгіленген сот тәртібімен ата-анасынан дереу тартып алады.
Бала құқықтары туралы Конвенциясының 12-бабында қатысушы-
мемлекеттердің өз пікірін тұжырымдап айтуға қабілетті баланың өз басына
қатысты барлық сұрақтар бойынша көзқарастарын еркін жеткізу құқығын
қамтамасыз ететіні қарастырылған, баланың жасы мен жетілгендігіне сәйкес
оның пікіріне тиісті көңіл бөлінеді. Бала құқықтары туралы Конвенциясының
ережелеріне сәйкес, заң балаға отбасындағы оның мүдделерін қозғайтын кез-
келген сұрақты шешуде өз пікірін білдіру, сонымен қатар кез-келген сот
немесе әкімшілік істі талқылау барысында тыңдалу құқығын береді. Бала
құқықтары туралы Конвенциясында мұндай құқық өз көзқарасын тұжырымдап айта
білетін балаға беріледі. Осылайша, бала өз көзқарасын білдіруге мүмкіндік
беретін дамудың белгілі деңгейіне жеткен кезде, тікелей өз мүдделеріне
қатысты сұрақтар бойынша (білім беру мекемесін, оқыту формасын, бос
уақытының ұйымдастырылуын таңдау және т.б.) өз пікірін білдіруге құқылы.
Осы мезгілден бастап, кез-келген сот немесе әкімшілік істі талдау барысында
тыңдалуға құқылы. Мысалы, бала әкелік туралы жазбаны даулау, ата-анасы
бөлек тұрған жағдайда, баланың тұратын орны туралы ата-анасы арасындағы
таласты шешу, ата-анасының балаларын қайтарып беру туралы талабын
қарастыру, ата-анасының ата-аналық құқығын қайтадан қалпына келтіру, ата-
аналық құқықты шектеудің күшін жою және т.б. осы сияқты істерді қарастыру
барысында өз пікірін білдіруге құқылы. Егер балалар тәрбиесімен байланысты
істің барысында, сот баладан жауап алу қажет деп тапса, онда қорғаншылық
және қамқоршылық органынан алдын-ала сотқа қатысу балаға жағымсыз әсер
етпейтіндігін анықтап алу керек. Жауап алу баланың жасы мен дамуын есепке
ала отырып, педагогтың қатысуымен, қызығушылық танытқан тұлғалардың ықпал
етуін болдырмайтын жағдайда жүргізіледі. Жауап алу кезінде сот баланың
пікірі мүдделі тұлғаның ықпалының салдары еместігін, өз пікірін білдіруде
өз мүдделерін ұғынатындығын, қандай дәйектеме келтіретінін және сол сияқты
басқа жағдайларды анықтап білуі қажет.
Бала құқықтары туралы Конвенциясының 8-бабына сәйкес әрбір бала жеке
басының даралығын, азаматтығын, есімін және отбасылық байланыстарын сақтау
құқығына ие. Баланың есім алу құқығы 55-бапта бекітілген. Баланың өз есімі,
тегі, әкесінің атын кірістіретін есім алу құқығы бала туған сәттен бастап,
азаматтық алу құқығымен (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 7-бап) бірге
пайда болады. Баланың есімі ата-анасының келісімі бойынша беріледі.
Баланың әкесінің аты әкесінің есімі немесе баланың әкесі ретінде жазылған
тұлғаның есімімен беріледі. 55-бапта көрсетілгендей, балаға ата-анасының
тегі беріледі. Ата-анасының тектері әр түрлі болған жағдайда, балаға ата-
анасының келісімімен, әкесінің немесе анасының тегі беріледі. Ата-анасы
арасында келісім болмаған жағдайда, баланың есімі және (немесе) тегі туралы
туындаған Дауды қорғаншылық және қамқоршылық органы шешеді. Осы тәріздес
даулар баланың мүдделеріне сүйене отырып шешілу керектігі еш күмән
тудырмайды.
1.2. Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік құқықтары
Әр баланың дене бітімі, ақыл-есі, рухани, имандылық және әлеуметтік
тұрғыдан қажетті өмір деңгейіне құқығы бар, бұл тиісті материалдық
шығындарды қажет етеді [5,16б.]. Баланың дамуына қажетті өмір деңгейін
қалыптастыру, оны лайықты асырау үшін негізгі қаржылай жауапкершілік ата-
анасымен қамтамасыз етіледі. (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 27-бап).
Неке және отбасы туралы Заңның 58-бабы балаға төмендегі мүліктік
құқықтарды береді:
а) баланың белгіленген тәртіппен және мөлшерде ата-анасынан және басқа
отбасы мүшелерінен (яғни, кәмелетке толған, еңбекке қабілетті ағаларынан,
аталарынан, әжелерінен және т.б.) асырау қаражатын алуға құқығы бар;
б) баланың өзі сыйға немесе мұрагерлік тәртібімен алған кірістерді,
мүлікті, сондай-ақ баланың қаражатына сатып алынған басқа да кез келген
мүлікті меншіктенуге құқығы бар;
в) бірге тұратын балалар мен ата-аналар бір-бірінің мүлкін өзара
келісім бойынша иеленіп, пайдалана алады.
Өз еңбегінен кіріс алған бала, егер ол ата-анасымен бірге тұрса,
отбасын асырау жөніндегі шығыстарға қатысуға құқылы.
Баланың өзіне меншік құқығымен тиесілі мүлікке билік ету құқығы
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 22 және 23-
баптарымен белгіленеді. (Жалпы бөлім) [6,11б.]. Баланың ата-анасының
мүлкіне, ата-анасының баласының мүлкіне меншік құқықтары жоқ. Бірге тұратын
балалар мен ата-аналарға бір-бірінің мүлкін өзара келісім бойынша иемденуге
және пайдалануға болады. Ата-аналар мен балалардың ортақ меншік құқығы
пайда болған жағдайда олардың ортақ мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығы азаматтық заңдарда белгіленеді. Әрбір бала мемлекет
тарапынан жәрдемақы алуға құқылы. Баланың ай сайынғы жәрдемақысын ата-
анасының бірі (асырап алушы, қамқоршы, қорғаншы) әр туылған бала, асырап
алынған, қамқорлыққа (қорғаншылыққа) алынған және өздерімен бірге тұратын
бала он алты жасқа толғанша (жалпы білім беру мекемесінің оқушысына – ол
оқуды аяқтағанға дейін, бірақ он сегіз жасқа толғанға дейін) алу құқығына
ие. Бұл жәрдемақы балаға оның асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша
зейнетақы, әлеуметтік зейнетақы, алимент, басқа әлеуметтік төлемдер
алатынына қарамай, белгіленеді және төленеді. Балаға ай сайын төленетін
жәрдемақыны тағайындау туралы ата-анасының тұрғылықты жері бойынша халықты
әлеуметтік қорғау органына бала бірге тұратын ата-анасының атынан (асырап
алушы, қамқоршы, қорғаншымен) немесе ата-анасының бірі ішкі істер
органдарының қатардағы және басшы құрамының қызметінде болса, әскери
қызметінің орны бойынша (екінші ата-анасы халықты әлеуметтік қорғау
органдарынан балаға ай сайынғы жәрдемақы алмайтын жағдайда) өтініш
беріледі. Заңмен баланың мүліктік мүдделерінің сақталуына белгілі
кепілдіктер және қиянатшыл ата-аналар тарапынан болуы мүмкін қиянат
фактілерінің (балаға алынған қаржына өз мақсаттарына немесе кез-келген
басқа мақсатқа пайдалану) алдын алу қарастырылған. Бала меншіктік құқық
негізінде, заңға сәйкес азаматтарға тиесілі емес мүліктердің жекелеген
түрлерін қоспағанда, кез-келген мүлікке ие болуы мүмкін. Бұл тек сыйға
немесе мұрагерлік тәртібімен алынған мүліктер ғана емес, сонымен қатар оның
табысы (жалақысы), бала қаражатына сатып алынған мүліктер. Ата-анасымен
(оларды ауыстырушы тұлғалармен) алынған алимент, зейнетақы және
жәрдемақының сомасы да баланың меншігі болып табылады. Бала басқа негіздеме
бойынша да мүліктің меншік иесі болуы мүмкін. Мысалы, тұрғын жайларды
жекешелендіру (азаматтар меншігіне мемлекеттік тұрғын үй қорынан өздері
тұрып жатқан тұрғын жайларды жеке меншікке тегін беру) нәтижесінде. Осындай
жолмен кәмелетке толмаған балалардың меншігіне тек солар ғана тұрып жатқан
тұрғын жайлар беріледі. Бұл үшін ата-анасының (асырап алушылардың) немесе
қамқоршылардың өтініші, егер бала он төрт жасқа толмаса, қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсаты керек. Он төрт жас пен он сегіз
жас аралығындағы кәмелетке толмаған балалар тұратын тұрғын жайлар, олардың
жеке меншігіне ата-анасының (асырап алушылардың), қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының келісімімен, өздерінің өтініштерінің негізінде
беріледі [7,32 б.]. Ата-анасы қайтыс болса немесе басқа себептермен ата-
анасының қамқорын жоғалтқанда, тұрғын жайда тек кәмелетке толмаған балалар
тұрып жатса, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, жетім балаларға және
ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелердің
басшылары, қорғаншылар (қамқоршылар), өкіл ата-анасы немесе басқа заңды
өкілдер үш айдың ішінде тұрғын жайды баланың меншігіне аудару туралы
келісімді ресімдеуі керек. Он төрт жасқа жетпеген кәмелетке толмаған
баланың меншігіне тұрғын жайды аудару туралы келісім оның заңды өкілінің
(асырап алушының, қамқоршының) өтініші бойынша, қорғаншылық және
қамқоршылық органының алдын-ала рұқсатымен немесе қажет жағдайда сол
органның бастамасымен ресімделеді. Он төрт жасқа жеткен кәмелетке
толмағандар аталған келісімді заңды өкілдері мен қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының келісімімен, өздігінен ресімдейді. Меншіктік құқық
негізінде оған тиесілі мүлікке иелік жасау бойынша баланың құқығы азаматтық
заңмен белгіленеді және оның азаматтық қабілеттілігінің көлемімен
байланысты болады. Осылайша, алты жас пен он төрт жас аралығындағы жас
балалар өздігінен тек төмендегі мәмілелерді жасауға құқылы:
а) ұсақ тұрмыстық мәмілелер (заңда мәміленің мұндай түсінігі
берілмеген, сондықтан мәміленің ұсақ тұрмыстық мәміле деп танылуы әрбір
жекелеген жағдайда анықталады. Әдетте, бұл мәмілелер жас баланың немесе
оның отбасы мүшелерінің қалыпты, күнделікті қажеттігін қанағаттандыруға
бағытталған және сомасы бойынша болмашы болып келеді: азық-түлік, мектеп
құралдарын сатып алу, т.б.) ;
б) қайтарымсыз пайда алуға бағытталған, нотариалдық куәландыруды
немесе мемлекеттік тіркеуді талап етпейтін мәмілелер (сыйға ойын
приставкасын, компьютер, киім алу, т.б.);
в) баланың заңды өкілі немесе заңды өкілінің келісімімен үшінші бір
тұлғадан алған ақша қаражаттарын белгілі мақсатқа немесе еркін жұмсауы
бойынша мәмілелер (яғни, балалар ата-анасынан немесе басқа заңды өкілдерден
ақша алып, оны өз қажеттіліктеріне жұмсауы немесе мақсатты пайдалануы
мүмкін. Бөгде адамдар балаға ақшалай қаржыны тек заңды өкілдердің (ата-
анасы, асырап алушы, қамқоршысы) келісімімен ғана бере алады.
Жас балалардың басқа мәмілелері олардың атынан заңда бекітілген
шектеулерді сақтай отырып, ата-анасымен, асырап алушылармен немесе
қамқоршыларымен,жүзеге асырылады. Жас баланың барлық мәмілелері (өздігінен
жасаған мәмілелерін қоса) бойынша мүліктік жауапкершілікке, егер
міндеттемелер оның кінәсынан бұзылмағанын дәлелдей алмаса, оның ата-анасы
(асырап алушы, қамқоршысы) жауапты болады. Бұл тұлғалар заңға сәйкес, жас
балалар келтірген зардаптарға да жауап береді. Алты жасқа толмаған
кәмелетке толмаған балаларға келетін болсақ, олардың қабілеттілігі
Азаматтық кодексте қарастырылмаған, сондықтан оларға меншік құқығы бойынша
тиесілі мүліктерге иелік ету құқығын заңда көрсетілген шектеулерді сақтай
отырып, ата-анасы (асырап алушы, қамқоршысы) жүзеге асырады. Он төрт жастан
он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған балалар Азаматтық кодекске сәйкес
төмендегі жағдайларға құқылы:
а) жас балаларға рұқсат етілген ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
б) өз жалақысы, шәкіртақысы және басқа табыстарына иелік етуге құқылы.
Алайда, ата-анасының (асырап алушылардың) немесе қорғаншылардың, не
қорғаншылық және қамқоршылық органының өтінішімен, жеткілікті негіздеме
болған жағдайда, кәмелетке толмаған бала толық көлемдегі қабілеттілікке ие
болған жағдайды (некеге тұру немесе эмансипация) қоспағанда, сот кәмелетке
толмаған баланы өз табысына иелік ету құқығынан айыруы немесе шектеуі
мүмкін;
в) ғылыми, әдеби немесе өнер туындыларының, өнертабысының немесе
заңмен қорғалатын зияткерлік әрекеті нәтижесінің авторы құқығын жүзеге
асыру;
г) заңға сәйкес, несиелік мекемелерге салым салу жіне оларға иелік
етуге;
д) кооперативтердің мүшесі боуға (он алты жасқа толғаннан).
Он төрт жас пен он сегіз жас аралығындағы кәмелетке толмаған
балалардың қалған барлық мәмілелері оның заңды өкілдерінің – ата-анасының
(асырап алушыларың) немесе қорғаншылардың жазбаша келісімімен жүзеге
асырылады Аталған талап орындалмаса, толық қабілетті болған кәмелетке
толмағандар жасаған мәмілені қоспағанда, сот кәмелетке толмаған бала
жасаған мәмілені, ата-анасының (асырап алушылардың) немесе қорғаншылардың
өтініші бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Жас балалардан он төрт жас пен
он сегіз жас арлығындағы кәмелетке толмағандардың айырмашылығы, олар
Азаматтық кодекс талаптарына сай, өздігінен жасаған мәміле бойынша мүліктік
жауапкершілікке жауапты болады. Сонымен қатар, азаматтық заңда белгіленген
тәртіппен, келтірілген зиян үшін өздігінен мүліктік жауапкершілікке
тартылуы мүмкін. Баланың мүлкін басқару бойынша ата-анасының заңдылықтары
да азаматтық заңдармен белгіленеді. Жас баланың (он төрт жасқа толмаған жас
мөлшерінде балалардың) ата-анасы оның жағдайларына сәйкес, қорғаншылық
және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсатынсыз баланың мүлкін иеліктен
айыруға (айырбас, мүлікті сыйға тарту, жалға беру (жалдау), қайтарымсыз
пайдалану немесе кепілдікке қою сияқты әрекеттерді қосқанда), балаға
тиесілі құқықтан бас тартуға әкеп соқтыратын басқа да мәмілелер жасауға,
оның мүлкін бөлуге немесе одан үлес бөліп шығаруға, сол сияқты мүліктің
кішіреюіне әкеп соқтыратын кез-келген басқа мәмілелерді жасауға, ал он
төрт жас пен он сегіз жас аралығындағы кәмелетке толмаған балалардың ата-
аналарының аталған әрекеттер бойынша мәміле жасауға келісім беруге құқығы
жоқ. Мысалы, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсаты
меншік иелері кәмелетке толмаған балалар болып табылатын тұрғын жайларға
қатысты (сату-сатып алу, айырбас, сыйға тарту және т.б.) келісімдер жасау
кезінде қажет. Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсаты
меншік иесі, меншік иесінің бірі немесе меншік иесінің отбасы мүшелері,
соның ішінде аталған тұрғын жайды пайдалану құқығы бар бұрынғы мүшелері
болып табылатынына қарамастан, кәмелетке толмаған балалар тұратын,
жекешелендірілген тұрғын жайларға қатысты келісім жасау үшін де қажет.
Аталған ереже сонымен қатар, кәмелетке толмаған балалар қазіргі уақытта
тұрмайтын, бірақ жекешелендіру кезінде сол тұрғын жайға меншік иелерімен
тең құқықтары болған тұрғын жайларға да қатысты. Тек кәмелетке толмаған
балалар тұратын (тұрған) жекешелендірілген тұрғын жайлармен жасалған
келісімдерден түскен қаражат заңда бекітілгендей, ата-анасымен (асырап
алушылармен), қамқоршылармен (қорғаншылармен), балалар немесе басқа тәрбие
мекемелерінің әкімшілігімен кәмелетке толмаған баланың атына жергілікті
жинақтау банкінің бөлімшесінде ашылған салым бойынша шотқа аударылады.
Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының рұқсатынсыз, кәмелетке толмаған
баланың өздігінен иелік етуге құқығы бар табыстарын қоспағанда, баланың
табысы саналатын сома есебінен ата-анасы баланы асырауға қажетті (яғни азық-
түлік, киім сатып алу, мектеп құралдары, кітаптар, ойыншықтар, емделу,
демалу, т.б.) шығындарды жүзеге асыра алады.
Жоғарыда қарастырылған бірінші тарауды қорытындылай келе, мынадай
тұжырым жасаймыз: баланың жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарын
жүзеге асыру түсінігінің астарында баланың немесе оның заңды өкілдерінің
әрекеттері жатыр. Баланың мүдделері мен құқықтары ҚР Неке және отбасы
заңымен анықталған, ол басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін
бұзбайды. Кәмелетке толған тұлғалардан баланың айырмашылығы – оның құқығын
жүзеге асыру заңды өкілдерінің, кей кездері заң бойынша кәмелетке толмаған
балалардың құқықтарын қорғау міндеттері жүктелген мекемелердің тәртібімен
байланысты болады. Бұл тұлғалардың бала құқықтарын жүзеге асыруға
қатысуының дәрежесі мен шекарасы бала мүдделерімен анықталады. Олардың
баланың құқығын жүзеге асыру әрекеттері бала мүдделерін бұзбаса, аталған
тұлғалар бұл процеске қатыса береді.
2 Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтары
мен мүдделерін қорғауға қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуы
2.1. Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының міндеттері мен
қызметтері
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы Неке және
отбасы туралы Заңының 1-бабында отбасы түсінігі беріледі: отбасы -
некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың
өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға
жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы [3]. Азаматтардың көбінің түсінігі
бойынша отбасы, ең алдымен, ата-анамен және балалармен ассоциацияланады.
Баланың маңызды құқықтарының бірі - Неке және отбасы туралы Заңының 52-
бабының 2-тармағында қарастырылған отбасында өмір сүру және тәрбиеленуге
құқығы. Бұл құқық, ең алдымен, баланың отбасында өмір сүру және
тәрбиеленуге мүмкіндігін қамтамасыз етумен қорытындыланады. Отбасылық
тәрбие – адамзат білетін бала тәрбиелеудің ең абзал формасы. Тәрбиелеудің
қоғамдық формаларының бірі де отбасылық тәрбиемен салыстыруға келмейді, ал
отбасылық тәрбиені қоғамдық тәрбиемен алмастырудың бірталай әрекеттері
осыны растайды. Сондықтан отбасылық заңнаманың міндеті – баланың отбасында
тәрбиеленуге құқығын қорғау болып табылады. Әдетте, сөз баланың өз ата-
анасының отбасында тұруы туралы болады. Бұл жағдайда заңнама, әдетте,
отбасы өміріне араласпай, отбасын сыртқы заңсыз озбырлықтан қорғау қызметін
атқарады. Алайда шынайы өмірде балалардың ата-ана қамқорлығынсыз қалған
жағдайлар жиі ұшырасады. Қазақстан Республикасының Неке және отбасы
туралы Заңының 100-бабының 1-тармағында: Ата-анасының қайтыс болуы,
олардың ата-ана құқықтарынан айырылуы, олардың ата-ана құқықтарының
шектелуі, ата-анасының әрекетке қабілетсіз деп танылуы, ата-анасының
сырқаттылығы, ата-аналарының ұзақ уақыт болмауы, ата-аналардың балаларын
тәрбиелеуден немесе олардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруы,
соның ішінде ата-аналардың тәрбиелеу, емдеу және басқа да осыған ұқсас
мекемелерден өз балаларын алудан бас тартуы, сондай-ақ ата-аналардың
қамқорлығы болмаған өзге де жағдайларда, балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау қорғаншы және қамқоршы органдарға жүктеледі делінеді.
Қорғаншылық және қамқоршылық, сөздің кең мағынасында, қорғаншылар мен
қамқоршылар жүзеге асыратын кәмелетке толмағандарға жетіспейтін әрекетке
қабілеттілікті толықтырудың тәсілі, сонымен қатар кәмелетке толмаған
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау әдісі болып табылады. Сөздің
тар мағынасында, қорғаншылық пен қамқоршылық ата-ана қамқорлығынсыз қалған
кәмелетке толмаған балалардың әрекетке қабілеттілігін толтыру, құқықтары
мен мүдделерін қорғау және тәрбиелеу тәсілі ретінде қарастырылады [8,168
б.].
Көптеген елдердің құқықтық жүйелері қамқоршылық түсінігін: кәмелетке
толмауымен, ақылы ауысқандығымен, өзге де кемістіктерімен байланысты
қорғанысқа мұқтаж тұлғаларды қорғау деп белгілейді. Қамқорлық пен
қорғаншылықты тағайындауда процессуалдық нормалар қолданылатынын есепке ала
отырып, азаматтық заңдар жинағын әдетте сот заңдары жиынтығымен
қиюластырады. 1902 жылғы кәмелетке толмағандарға қамқорлық көрсету туралы
Гаага конвенциясы және 1905 жылғы кәмелетке толмағандарға қорғаншылық
көрсету туралы Гаага конвенциясы қорғаншылық және қамқоршылық қамқорлыққа
(қорғаншылыққа) алынған тұлғаның ұлттық заңы негізінде жүзеге асырылады деп
қарастырады. Бұдан басқа, бұл конвенцияларда шетелдік азаматқа қатысты
қорғаншылық (қамқоршылық), қамқорлыққа алынушы тұлға азаматы болып
табылатын мемлекет заңдары бойынша өз азаматтарына тек мемлекет қана
камқорлық (қорғаншыылық) көрсетуге құқылы деген ереже болмаған жағдайда
ғана бекітілуі мүмкін. 1902 жылғы кәмелетке толмағандарға қамқорлық
көрсету туралы Конвенция 1961 жылғы кәмелетке толмағандарды қорғауға
қатысты өкімет өкімет құзіреті мен қолданылатын құқықтар туралы
Конвенциясымен алмастырылды. Қазақстанда қорғаншылық және қамқоршылық
әрекеттері республиканың Неке және отбасы туралы заңымен реттеледі, онда
шетелде тұратын кәмелетке толмаған, мүмкіндіктері шектеулі, әрекетке
әрекетке қабілетсіз қазақстандық азаматтарға және Қазақстан Республикасының
аумағында тұратын шетелдіктерге қатысты қорғаншылық (қамқоршылық)
әрекеттері қазақстандық заңдармен реттеледі деп көрсетілген. Шетелдік
мемлекеттерде қорғаншылық (қамқоршылық) сұрақтарымен қазақстандық елшілер
айналысады. Қазақстан Республикасының азаматтарына қатысты қорғаншылық және
қамқоршылық әрекеттері, қамқорлыққа алынушы аумағында тұрып жатқан
мемлекеттің заңдарына сәйкес бекітілуі мүмкін, бірақ мұндай қорғаншылық
(қамқоршылық) Қазақстан Республикасының тиісті консулдық мекемесі тарапынан
қарсылықтар болмаған жағдайда ғана қазақстандық органдармен қабылдануы
мүмкін. Елшілер қорғаншылық (қамқоршылық) әрекеттерін бекіту бойынша өз
қызметтерін өз елінің заңнамасы және елшілік конвенциялар негізінде жүзеге
асырады. Елшілер тұрған елінің өкіметіне қамқорлыққа мұқтаж өз елінің
азаматтарына нақты тұлғаларды қамқоршы (қорғаншы) ретінде ұсынуға және
қамқоршылардың (қорғаншылардың) әрекеттерін бақылауға құқылы. Қазақстандық
елшілердің бұл өкілеттілігі, атап айтқанда, 1994 жылдың 28 наурызында
бекітілген Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы
Елшілік конвенцясының 31-бабына, 1994 жылдың 20 қаңтарында бекітілген
Қазақстан Республикасы мен Украина арасындағы Елшілік келісімнің 15-бабына
сәйкес туындайды. Соңғы уақытта ТМД елдерінде әр түрлі елдердің асырап
алушыларымен заңсыз немесе жасырын бала асырап алу оқиғалары орын алған,
бұл балаларды сату орын алды дегенді білдіреді. Қазақстанда, өкінішке орай
шетелдік балалыққа алумен байланысты балаларды қорғау туралы жеке Заң жоқ.
Алайда, 1993 жылдың 29 мамырында Гаагада балаларды қорғау және шетелдік
асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияға қол қойылған болатын.
Аталған халықаралық-құқықтық актіде шетелдіктердің бала асырап алуына
төмендегі талаптар қойылатыны жазылған. Конвенцияның 4-бабына сәйкес,
баланың шығу тегі болатын мемлекет төмендегі жағдайларда шетелдіктердің
бала асырап алу мәселелерін:
- егер баланы балалыққа беруге болады деп бекітсе;
- шетелдіктердің асырап алуы баланың ең абзал мүдделеріне жауап берсе;
-болашақ асырап алушылар балалыққа алудың барлық салдары бойынша кеңес
алғанына, баланы асырап алушылардың баланы асырап алу келісімі сыйлық
берусіз, ерікті түрде болғанына көзі жетсе;
- баланың жасы мен жетілу дәрежесін есепке ала отырып, баламен
кеңесіп, оның қалауы мен пікірі ескерілгендігіне, баланың асырап алуға
келісімін (ондай келісім талап етілгенде) бергеніне және бұл келісімі
сыйлық үшін емес, ерікті болғанына көз жеткізсе шеше алады. Қазақстан бұл
Конвенцияға мұқият ден қойып, оны қолдағаны дұрыс және соның негізінде
қазақстандық балаларды шетелдік азаматтардың асырап алуын жүзеге асыруда
сауданы болдырмау үшін, тиісті заң қабылдауы керек. Қазақстанның басқа
мемлекеттермен құқықтық көмек көрсету туралы өзара келісімдерінің
мазмұнына үңілсек, онда қайшылықты сұрақтар туындағанда, келісуші тараптар
асырап алынатын немесе қамқорлыққа алынатын тұлғаның азаматтығына орай, сол
елдің заңдарын қолдану қажеттігін көрсететінін байқаймыз. Өз кезегінде
қазақстандық отбасылық заң мынандай шарттар қояды: Егер Қазақстан
Республикасының халықаралық келісімдерінде Қазақстан Республикасының Неке
және отбасы туралы заңында көрсетілген ережелерден өзге ережелер
бекітілсе, онда халықаралық келісім ережелері қолданылады. Айта кету
керек, әлем елдерінің көпшілігінде қорғаншылық және қамқоршылық туралы
нормаларда қайшылықтардың орын алуы туралы сұрақ тіпті туындамайды да,
себебі ол елдерде отбасылық қарым-қатынастар құқық пен заңдардың дербес
саласы болып табылмайды. Одан басқа, бірқатар елдерде шетел азаматтарымен
болған азаматтық, отбасылық, еңбек қарым-қатынастарында туындайтын
қайшылықты сұрақтарды реттейтін Халықаралық жеке құқық сұрақтары бойынша
арнайы заң актілері қабылданған. Қамқорлық пен қорғаншылықтың қайшылықты,
сонымен қатар заң құзіретіндегі сұрақтары 1993 жылғы Минск Конвенциясының
(33-бап) нормаларымен және көптеген екі жақты құқықтық көмек көрсету туралы
халықаралық келісімдермен реттеледі [9]. 1993 жылғы Минск Конвенциясы және
қамқорлық пен қорғаншылық сұрақтарына қатысты барлық дерлік екі жақты
келісімдер қамқорлыққа алынған жеке тұлғаның азаматтығына байланысты, оның
жеке заңдарына емес, сол елдің заңдарына сүйене отырып жасалады. Қамқорлық
пен қорғаншылықты бекіту немесе болдырмау, қорғаншылық және қамқоршылыққа
алынатын тұлға азаматы болып табылатын Келісуші тараптың заңдары бойынша
жүзеге асырылады. Қамқоршы мен қорғаншы және қамқорлық пен қорғаншылыққа
алынған тұлға арасындағы құқықтық қарым-қатынастар қорғаншы немесе
қамқоршыны тағайындаған Келісуші тараптың заңдарымен реттеледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Халықаралық жеке құқықтағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтық жағдайы
1.1Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік емес құқықтары
2. Кәмелетке толмаған балалардың жеке
мүліктік
құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғауға қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуы
2.1 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының міндеттері мен қызметтері
2.2 Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғауы
2.3 Қазақстан Республикасындағы қорғаншылық және қамқоршылық заңнамасын
жетілдіру
3 Шетелдердегі қорғаншылық және қамқоршылықты туғызушы заңдық әрекеттердің
табиғаты
3.1 Еуропа елдеріндегі қорғаншылық және қамқоршылық
3.2 АҚШ - тағы қорғаншылық және қамқоршылық
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздерінің тізімі
Кіріспе
XX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
құрылысының күрт өзгеруі, бұрынғы идеологиядан бас тартуы, жағымсыз көші-
қон және демографиялық процестер қоғамдағы жеке тұлғаның жағдайын
айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Экономикалық тұрақсыздық, отбасының өмір
сүру деңгейінің төмендігі, жұмыссыздық және ата-аналардың әлеуметтік емес
мінез-құлқы – балалардың басым бөлігінің мүдделерінің бұзылуының
алғышарттары осылар. Әсіресе, өз отбасының қорғауынсыз қалған кәмелетке
толмағандар кіретін бөлігінің құқықтарының бұзылуының себептері осы болды.
Сонымен қатар, ұлт денсаулығы және өсіп келе жатқан буынның
толыққандылығының тікелей байланыстылығы мемлекеттің қолдауына мұқтаж
балаларға көмек көрсетуге бағытталған қадамдар жасауға міндеттейді. Бірінші
кезекте, әр түрлі себептермен ата-аналарының қорғауынсыз қалған балаларға
көмек көрсетіледі. Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам және
азамат аталатын II бөлімінде адамның құқығы мен бостандықтары мойындалады
және оған кепілдік беріледі Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра
алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен
қолданылуы осыған қарай анықталады. Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына,
өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының
қорғалуына құқығы бар [1, 7 б.].
Соңғы жылдары шиеленіскен әлеуметтік жетімдік мәселесі, яғни ата-анасы
тірі бола тұра, балалардың әр түрлі себептермен ата-ана қорғауынан
айырылуы, Қазақстандағы ерекше алаңдататын мәселелер қатарына жатады:
жетімдерге арналған мемлекеттік мекемелердегі балалардың 80% жуығының ата-
аналары бар. Тура мағынасындағы жетімдікті, сонымен қатар әлеуметтік
жетімдікті тудыратын себептердің алуан түрлілігі, олардың жалпы мемлекеттік
көлемдегі мәселелермен тығыз байланысы, әр түрлі мазмұндағы балалар құқығын
сақтау шараларының болуын түсіндіреді. Мұндай шаралардың кейбіреулері
жетімдік сияқты құбылыстың кез-келген көрінісінің алдын алуға бағытталады.
Оларды қорғау шаралары дейді. Кейбірі баланың бұзылған құқығын қорғауға
арналған. Дене бітімі мен ақыл-ойының толық жетілмеуі себепті баланың өз
конституциялық құқықтарын өз бетінше қорғауға және жүзеге асыруға
мүмкіндігі жоқ, ол арнайы қорғау мен қамқорлыққа мұқтаж. Бұл жөнінде
мемлекет пен қоғам алаңдауы тиіс. Уагадугу қаласында өткен 106-
парламентаралық конференцияның тақырыбы Балаларды қорғау және қорғаншылық
- болашақ қоғамның қозғаушы күші деп алынуы кездейсоқтық емес. Конференция
резолюциясы мемлекеттерді арнайы өкілетті балалар қамқоршысы лауазымын
тағайындап, тиімді әрекет етуі үшін оған қажетті тәуелсіздік пен
өкілеттілік беруге шақырады [2, 24б.].
Қорғаншылық (қамқоршылық) кәмелетке толмағандарды жайластырудың кең
таралған құқықтық формасы болып табылады және солай қала бермек. Бұл
формада зор жаратымды мүмкіндік қамтылған, ол әлеуметтік қамқорлыққа мұқтаж
баланың тағдырын ең жақсы жолмен жайластырады, бір жағынан отбасылық өмірге
жуықталған ортада өмір сүруге, екінші жағынан, баланың құқықтары мен
мүдделерінің сақталуына мүмкіндік береді. Алайда, жүргізілген зерттеулер
қорғаншылық және қамқоршылықтың бұл потенциалы жеткіліксіз
пайдаланылатынын көрсетеді. Тәжірибе жүзінде қамқорлықтағы баланың туыстары
ғана қорғаншы немесе қамқоршы бола алады, қамқорлық пен қорғаншылық ұзақ
мерзімге бекітіледі және қамқорлықты бекіту процедурасы өте күрделі әрі
ұзақ деген сенім қалыптасып, бекіген. Бұл сияқты адасушылықтар тек ықтимал
қамқоршылар мен қорғаншыларға ғана емес, сонымен бірге қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының қызметкерлеріне де тән. Мұндай жағдай белгілі
себептер жиынтығына негізделеді, дегенмен, халықта қажетті ақпараттың
болмауы немесе бюджеттегі ақшалай қаражаттың жетіспеуі - негізгі себептер
болып саналмайды. Ең маңызды себебі – тұтастыққа мұқтаж қамқорлықтың
қазіргі заманғы құқықтық үлгісінің кемелсіздігі. Қорғаншылық және
қамқоршылықты құқықтық реттеуде диспозициялық бастаманы күшейту, құқықтық
қатынастар қатысушыларының әр түрлі мүдделеріне жауап беретін қорғаншылық
және қамқоршылық түрлерін (үлгілерін) құру қажеттігі анық байқалады.
Қорғаншылық және қамқоршылық туралы заңнама іс жүзінде ондаған жылдар бойы
өзгерген жоқ. Құқық институттарының көбін өзгерткен жаңа заңнаманың
қалыптастырылуы, дегенмен, әрекетке әрекетке қабілетсіз немесе жартылай
әрекетке әрекетке қабілетсіз тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
туралы нормалардың мазмұнын қозғаған жоқ. Қазіргі уақытта қорғаншылық және
қамқоршылық институтының мәселелері ұзақ уақыт бойы жете зерттелмегені
себепті, заң ғылымының назарынан тыс қалмауы керек. Заңгер-ғалымдардың
арасында бұл мәселеге деген болмашы көзқарас дәстүрге айналып отыр. Әйтсе
де, заңнамадағы және цивилистикалық ғылым – халықаралық жеке құқықтағы
өзгерістер қорғаншылық және қамқоршылық институтын реформалау қажеттігі
туралы ескертеді. Құқық жүйесіндегі отбасылық құқық туралы түсінік өзгерді,
қалыпты емес келісімдердің орын алуы жиіледі, құқықтық қатынастардағы
мемлекеттің қатысу шеңберін кеңейту тенденциясы көрініс тауып, қызмет
көрсету теориясы белсенді дайындала бастады. Бұл жағдайлар қорғаншылық және
қамқоршылықтың құқықтық механизмдерін талқылау үшін маңызды алғышарттар
болып табылады.
Аталған бағыттағы ең толық зерттемелерді Антокольская М.В., Белов
В.А., Беляева Л.И., Владимирский-Буданов М.Ф., Ерошенко А.А., Ершова Н.М.,
Жайлау Ж, Загоровский А.И., Иоффе О.С., Куликпаева М.Ж, Михеева Л.Ю.,
Нечаева А.М., Победоносцев К.П., Рясенцев В.А., Фирсов М.В., Шахматов В.П.,
Шерстнева Н.С., Шершеневич Г.Ф. және басқалар жүзеге асырды. Аталған
ғалымдардың жұмыстарының жиынтығы халықаралық жеке құқықтағы қорғаншылық
және қамқоршылық мәселелерін жетілдіруде қомақты теориялық-методологиялық
базаны құрайды. Өкінішке орай, аталған тақырыппен айналысатын қазақстандық
ғалымдардың еңбектері жоқ, бұл таңдалған диплом жұмысы тақырыбының
өзектілігін айқындай түседі.
Бұл диплом жұмысының мақсаты – халықаралық жеке құқықтағы қорғаншылық
және қамқоршылық институтын зерттеу. Зерттеу мақсатына сүйене отырып,
келесі міндеттер анықталды:
- кәмелетке толмаған балалардың құқықтық жағдайын қарастыру;
- қорғаншылық және қамқоршылық түсінігін, негіздемесі мен белгілену
тәртібін анықтау;
- балалардың құқықтары мен мүдделерінің қорғаншылық және қамқоршылық
органдарымен қорғалуын зерттеу;
- қорғаншылық және қамқоршылық туралы заңнаманы жетілдіру мәселесін
қарастыру;
- шет елдердегі қорғаншылық және қамқоршылықты тудырушы заңдық
әрекеттердің табиғатын анықтау.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытынды, қолданылған мәлімет
көздерінің тізімінен тұрады.
1 Халықаралық жеке құқықтағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтық
жағдайы
1. Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік емес құқықтары
Неке және отбасы туралы заңы бойынша кәмелетке толмаған балалардың
тек құқықтары ғана бар және бірде-бір заңдық міндеттері жоқ Ата-анаға деген
сүйіспеншілік, тіл алу, отбасылық дәстүр мен салттарды сақтау сияқты және
т.б. міндеттер құқықпен қарастырылмаған. Осы тұрпатты отбасылық қарым-
қатынастар адамгершілік, өнегелілік, этика, діни нормалармен реттелуі
мүмкін, тек заңдық емес.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы заңында кәмелетке
толмағандардың құқығы екі түрге бөлінеді: жеке мүліктік емес және мүліктік
құқықтар. Кәмелетке толмаған балалардың мүліктік емес құқықтарына:
- Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы жатады (52-бап)
[3, 121 б.].
1994 жылы Қазақстан БҰҰ-ның бала құқығы туралы Конвенциясын бекітті
және тек 10 жыл өткен соң, Бала құқықтары туралы(2004 ж.) Қазақстан
Республикасының заңы қабылданды. БҰҰ-ның бала құқығы туралы Конвенциясы да,
ҚР тиісті заңы да баланың отбасында тұру және тәрбиелену құқығын баланың
ажырамас құқығы деп таниды. БҰҰ Конвенциясының анықтамасы бойынша: әрбір
адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң
бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады
[4]. Әр бала мүмкіндігінше отбасында тұруға және тәрбиеленуге, өз ата-
анасын білуге, олардың қамқорлығына, өз мүддесіне қарама-қайшы келетін
жағдайларды қоспағанда, солармен бірге тұруға құқылы. Бала өз ата-анасының
тәрбиесінде болуға, мүдделерінің қамтамасыз етілуіне, жан-жақты дамуға,
өзінің адами қадір-қасиетінің құрметтелуіне құқылы. Ата-аналары болмаған
жағдайда, олардың ата-аналық құқықтарынан және ата-аналық қорғаншылықтан
айырылуының басқа жағдайларында баланың отбасында тұру құқығын қорғаншылық
және қамқоршылық органдары қамтамасыз етеді.
- баланың ата-анасымен және басқа да туыстарымен қарым-қатынас жасауға
құқығы (53-бап).
Бала ата-анасының екеуімен де, аталарымен, әжелерімен, аға-інілерімен,
апа-сіңлілерімен (қарындастарымен) және басқа да туыстарымен қарым-қатынас
жасауға құқығы бар. Ата-анасы некесінің бұзылуы, оның жарамсыз деп танылуы
немесе ата-анасының бөлек тұруы баланың құқығына әсет етпеуге тиіс. Ата-
анасы бөлек тұрған жағдайда, баланың олардың әрқайсысымен қарым-қатынас
жасауға құқығы бар. Ата-анасы әр түрлі мемлекеттерде тұрған жағдайда да,
бала өз ата-анасымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар. Қысыл-таяң жағдайға
(ұсталу, тұтқындалу, қамауға алыну, емдеу мекемесінде болу және т.с.с)
ұшыраған баланың заңда белгіленген тәртіппен өзінің ата-анасымен және басқа
да туыстарымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар.
- Баланың өз пікірін білдіру құқығы (54-бап)
Бала отбасында өз мүддесін қозғайтын кез келген мәселені шешу кезінде
өзінің пікірін білдіруге, сондай-ақ кез келген сот немесе әкімшілік іс
қарау барысында тыңдалуға құқылы. Он жасқа толған бала пікірі, егер бұл
пікір оның мүдделеріне қайшы келмейтін болса, ескерілуге міндетті. Осы
Заңда (56, 70, 84, 86, 88, 97, 98, 122-баптар) көзделген жағдайларда
қорғаншы және қамқоршы органдар немесе сот он жасқа толған баланың
келісімімен ғана шешім қабылдай алады.
- Баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін алуға құқығы (55-бап)
Қазақстан қатысушысы болып табылатын БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы
Конвенциясының 7-бабына сәйкес, Бала туылған бетте тіркеуге алынады және
туылған сәттен бастап оның есімі қойылып, азаматтық алуға құқығы бар,
сондай-ақ мүмкіндігінше өзінің ата-аналарын білуге және олардың
қамқорлығына ие болуға құқылы ... [3]. Конвенцияның бұл ережесі едәуір
жұмсақ тұжырымдалған, ол қатысушы-мемлекеттерге баланың өз биологиялық ата-
анасы туралы ақпарат алу құқығын сөзсіз орындауға мүмкіндік тудыруды
міндеттемейді. Дегенмен, Конвенция құқықты тұжырымдайды және мемлекеттерді
оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге шақырады.
Балаға ат ата-анасының (немесе олардың орнындағы адамдардың) келісімі
бойынша қойылады, аты-жөні әкесінің аты бойынша не ұлттық дәстүрлер
ескеріле отырып беріледі. Әкесі атын өзгерткен жағдайда оның кәмелетке
толмаған балаларының әкесінің аты-жөні өзгереді, ал кәмелетке толған
балалардың әкесінің аты- жөні бұл туралы өздері арыз берген жағдайда
өзгертіледі. Баланың тегі ата-анасының тегімен айқындалады. Ата-анасының
тегі әртүрлі болған жағдайда балаға ата-анасының келісімі бойынша әкесінің
немесе анасының тегі беріледі. Ата-анасының тілегі бойынша балалардың тегі
ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып, әкесінің немесе атасының атынан шығарылуы
мүмкін.
- Баланың қорғалу құқығы (59-бап)
Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға құқығы бар. Баланың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды ата-анасы (олардың орнындағы
адамдар), ал осы заңда көзделген жағдайларда қорғаншы және қамқоршы орган,
прокурор және сот жүзеге асырады. Кәмелетке толғанға дейін заңға сәйкес
әрекетке толық қабілетті деп танылған кәмелетке толмаған адамның өз
құқықтары мен міндеттерін, оның ішінде қорғалу құқығын өз бетінше жүзеге
асыруға құқығы бар. Баланың ата-анасының (олардың орнындағы адамдардың)
тарапынан жасалған қиянаттан қорғалуға құқығы бар. Баланың құқықтары мен
заңды мүдделері бұзылған кезде, оның ішінде ата- анасының (олардың
біреуінің немесе олардың орнындағы адамдардың) баланы асырап-бағу,
тәрбиелеу, оған білім беру жөніндегі міндеттерін орындамауы кезінде немесе
тиісті дәрежеде орындамауы кезінде не ата-ана (қорғаншы, қамқоршы) құқығын
теріс пайдалану кезінде бала қорғаншы және қамқоршы органға, ал он төрт
жасқа толғанда - сотқа өзінің құқықтарын қорғау үшін өз бетінше өтініш
жасауға құқылы. Баланың өміріне немесе денсаулығына қауіп төнгендігі
туралы, оның құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғандығы туралы белгілі
болған ұйымдардың лауазымды адамдары мен өзге де азаматтар ол жөнінде
баланың іс жүзінде тұратын жері бойынша қорғаншы және қамқоршы органға
хабарлауға міндетті. Мұндай мәліметтерді алған жағдайда қорғаншы және
қамқоршы орган баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөнінде
қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Баланың ең маңызды құқықтарының бірі - 52-бапта қарастырылған баланың
отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы. Ата-анасы бөлек тұрған
жағдайда, баланың тұратын орны ата-анасының келісімімен анықталады. Мұндай
келісім болмаған жағдайда, дау сот көмегімен шешіледі. Баланың отбасында
тұру және тәрбиелену құқығы тек ерекше жағдайларда, ата-анасымен бірге
тұруы баланың мүдделеріне қарама-қайшы келгенде ғана жүзеге асырылмауы
мүмкін. Баланың ата-анасынан бөлек тұруы туралы шешім тек сот арқылы,
белгіленген қажетті процедуралар мен шарттарды сақтай отырып, қабылданады.
Бұл халықаралық құқықтық нормаларға сәйкес келеді, баланың ең абзал
мүдделерін қорғай отырып, баланы ата-анасынан айыруға сот шешімі бойынша
рұқсат етіледі. Мысалы, ата-анасы балаға қатігездік көрсетсе немесе оған
қамқор болмаса, не ата-анасы бөлек тұрған жағдайда баланың тұратын орны
туралы шешім қабылдау керек болғанда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 9-
бап) [4]. Отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы түсінігі баланың басқа
да құқықтарын кірістіреді: өз ата-анасын білу, ата-анасының қамқорында
болу, мүдделерінің қамтамасыз етілуі мен жан-жақты дамуы, оның адамдық
қасиеттерінің құрметтелуі. Баланың мүмкіндігінше өз ата-анасын білу және
олардың қамқорлығында болу құқығы Бала құқықтары туралы Конвенциясының 7-
бабының талаптарынан туындайды және ата-ана мен балалар арасында туындайтын
өзара құқықтары мен міндеттері балалардың нақ осы ата-анадан туғандығына
негізделеді. Ата-анасы туралы мәлімет алу мүмкін болмаған жағдайда, іс
жүзінде баланың ата-анасын білу құқығы шектелуі мүмкін. Бірінші кезекте сөз
тастанды (тауып алынған) балалар туралы болады. Баланың қамқорлыққа құқығы
оның материалды-тұрмыстық сипаттағы өмірлік қажеттіліктерін (тамақтану,
киім-кешекпен, аяқ киіммен, оқу құралдарымен қамтамасыз ету және т.б.)
қанағаттандырумен шектелмейді, сонымен қатар балаға көңіл бөлу, оны
қызықтырған сұрақтардың, басқа балалармен болуы мүмкін дау-жанжалдардың
шешімін табу, т.б. (яғни, балалардың алуан түрлі мүдделерін қамтамасыз
ету). Ата-ана қамқоршылығын жоғалтқан жағдайда (ата-анасының болмауы, ата-
анасының өлімі, ата-аналық құқықтан айырылуы, әрекетке әрекетке қабілетсіз
деп танылуы, ата-анасының сырқат болуы және т.б. жағдайларда), баланың
отбасында тұру құқығы қорғаншылық және қамқоршылық органы арқылы
белгіленген заңды тәртіппен қамтамасыз етіледі. Бұл орайда ата-ана
қорғауынсыз қалған балаларды тәрбиелеудің отбасылық формаларына: асырап
алушы отбасына балалыққа беруге немесе қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) беруге
айрықша көңіл бөлінеді. Кәмелетке толмаған балалардың отбасында тұру және
тәрбиелену құқығы 53-бапта бекітілген балалардың ата-анасының екеуімен де,
аталарымен, әжелерімен, аға-інісімен, апа-сіңлісімен (қарындасымен) және
басқа туыстарымен қарым-қатынаста болу құқығымен үздіксіз байланысты. Бірге
тұрмайтын ата-аналар (некесін бұзғаны немесе бұзбағанына қарамастан)
өшпенділік, кектену, болып жатқан жайларға кінәлілік сезімінің жетегінде
болады, балаға жеке-дара ие болғысы келеді, оның махаббатын жоғалту
қорқынышына бой алдырады. Көбінесе бұл екі тарапта да санасыз түрде жүзеге
асып жатады, мұны ажырасудан кейінгі қарым-қатынастың әдеттегі белгілері
деп санауға болады. Баланың ата-анасымен қарым-қатынаста болу құқығы
төмендегі жағдайларда сақталатыны айрықша атап көрсетіледі:
- а) ата-анасы некесінің бұзылуы;
- б) ата-анасының некесі жарамсыз саналуы;
- в) ата-анасының бөлек тұруы, соның ішінде осы сұрақ бойынша
халықаралық-құқықтық нормалалармен расталса, басқа мемлекеттерде тұруы.
Төмендегі жағдайлар қарастырылады:
- ата-анасының бірінің басқа мемлекетте тұруы;
- ата-анасының екеуінің де басқа мемлекетте тұруы;
- ата-анасының екі бөлек мемлекеттерде тұруы.
Баланың ата-анасымен (екеуінің бірімен) қарым-қатынасының дәрежесі
тұлғаның даму сатысының қалыптасуына керекті өмірлік қажеттілік екенін
түсіну Бала құқықтары туралы Конвенциясының 9-бабында көрініс тапты,
онда: Қатысушы мемлекеттер сот шешіміне сәйкес құзыретті органдар
қолданыстағы заңға және рәсімдерге сәйкес баланың ең қажетті мүдделері үшін
оны ата-анасынан айыру қажет екендігін анықтаған жағдайларды қоспағанда,
баланың өзінің ата-анасымен өздерінің тілегіне қарсы айырылыспауын
қамтамасыз етеді [4]. Сөйтіп, ата-анасы екі бөлек елде тұратын бала,
ерекше жағдайларды қоспағанда, тұрақты негізде ата-анасының екеуімен жеке
қарым-қатынас және тікелей байланыс жасауға құқылы. Осы мақсатта, бала да,
сол сияқты ата-анасы да кез-келген елден, соның ішінде өз елінен кетіп,
кейіннен қайта оралуға құқылы (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 10-бап).
Бала ата-анасының екеуінің де туыстарымен қарым-қатынас жасауға құқылы.
Заңда баламен қарым-қатынас жасауға құқылы туыстарының барынша толық тізімі
қарастырылмаған. Баланың қысыл-таяңжағдайда (ұсталса, қамалса, қамауға
алынса, т.б.) өз ата-анасымен және басқа туыстарымен байланыс жасау құқығы,
оны жүзеге асырудың ерекшеліктері және бала үшін маңыздылығын есепке ала
отырып, 53-бапта ерекше атап көрсетілген. 55-баптың мазмұны жоғарыдағы
жағдайларда баланы тез арада өзіне тағылған айыптаулармен тікелей, ата-
анасы немесе заңды қамқоршысы және қорғаншысы арқылы хабардар ету құқығын,
өз қорғанысын дайындау және жүзеге асыру барысында олардың көмегімен
құқықтық және басқа да қажетті көмек алу құқығын қарастыратын халықаралық
құқық нормаларымен де сәйкес келеді (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 40-
бап). 55-бап мұндай жағдайлардың шамалық тізімін береді. Мысал ретінде заң
ұсталу, қамалу, қамауға алыну, сол сияқты емдеу мекемесінде болуды атап
көрсетеді. Бала болып қалуы мүмкін қысыл-таяңжағдайдың өзге мән-жайының
түрлерін анықтау үшін, қиындық келтіретін өмірлік ахуал түсінігі
қолданылуы мүмкін, оның астарында азамат өмірін объективті түрде бұзатын,
ол өз бетімен жеңе алмайтын (мүгедектік, науқасына байланысты өзіне қызмет
көрсете алмауы, жетімдік, бақылаусыздық, күнкөрісі төмендік, белгілі тұрғын
орнының болмауы, отбасындағы дау-жанжалдар мен қатыгездік, жалғыздық, т.б.)
қиындықтар жатыр. Неке және отбасы туралы заң балаға тиісті құқықтар
беріп қана қоймайды, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың сенімді
кепілдіктерін бекітеді. Сондай кепілдіктердің бірі - 59-бапта бекітілген
баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау құқығы болып табылады.
Халықаралық құқықта бала құқықтарының төмендегі қауіптер мен
озбырлықтардан (қол сұғушылықтан):
а) баланың жеке өміріне озбырлықпен не заңсыз араласқан кезде немесе
оның ар-намысы мен абыройына қол сұғылған жағдайда (Бала құқықтары туралы
Конвенциясы 16-бап);
б) баланың тәніне жасалатын немесе психологиялық түрдегі зорлық-
зомбылықтың, қорлау немесе теріс қылықтардың барлық нысандарынан,
қамқорлықтың жоқ болуынан немесе немқұрайды қараудан, дөрекі қараудан не
болмаса қанаудан (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 19-бап );
в) әр баланың экономикалық қанаудан, оның денсаулығына қауіп
төндіретін немесе білім алуына кедергі келтіретін немесе денсаулығына зиян,
дене бітімінің, ақыл-есінің жетілуіне, рухани және моральдық, әлеуметтік
жағынан дамуына нұқсан келтіретін кез келген жағдайдан (Бала құқықтары
туралы Конвенциясы 32-бап);
г) есірткі құралдары және психотроптық заттарды заңсыз қолданған
жағдайда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 33-бап);
д) баланы нәпсіқұмарлық қанаудың және нәпсіқұмарлық азғырудың барлық
түрі орын алғанда ( Бала құқықтары туралы Конвенциясы 34-бап);
е) баланың азапталуы немесе оның қадір-қасиетін қорлайтындай
адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірленбеуі немесе жазалануы орын
алғанда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 37-бап);
ж) бала әл-ауқаты аспектісіне залал келтіретін қанаудың басқа да
барлық нысандары орын алғанда (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 36-бап)
қорғау қажеттігі қарастырылған;
Баланы жоғарыда келтірілген қауіптер мен озбырлықтардан қорғау
шаралары, бала мен оған қамқорлық көрсетуші тұлғаларға тиісті қолдау
көрсету мақсатында әлеуметтік бағдарламаларды құрастыруды, сол сияқты
ескертудің басқа формаларын жүзеге асыру үшін және балаға қатыгездік
көрсетілген жағдайларды анықтау үшін заңдық, әкімшілік, ағарту және басқа
шараларды қамтуы мүмкін. Неке және отбасы туралы заңның 59-бабында
баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды ата-анасы немесе оларды
ауыстырушы тұлғалар (яғни асырап алушылар, қамқоршылар, қорғаншылар, өкіл
ата-анасы) тікелей жүзеге асырады [4], ал тура қарастырылатын жағдайларда –
қорғаншылық және қамқоршылық органдарымен, прокурормен және сотпен жүзеге
асырылады деп бекітілген. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала тәрбиелеу
немесе әлеуметтік қорғау мекемесінде болса, онда оның құқықтары мен
мүдделерін қорғау аталған мекемелердің әкімшілігіне жүктеледі. Кәмелеттікке
толғанға дейін толық қабілетті деп танылған кәмелетке толмаған тұлғаға өз
құқығын өздігінен қорғауды жүзеге асыру құқығы берілген. Кәмелетке толмаған
тұлғаны толық қабілетті деп жариялау (эмансипация) қорғаншылық және
қамқоршылық органының шешімімен – ата-анасының екеуінің, асырап алушылардың
немесе қорғаншының келісімімен немесе ондай келісім болмаған жағдайда – сот
шешімімен шығарылады. Баланың қорғалуға құқығы оның заңды құқықтары мен
мүдделері бұзылған жағдайда (жасына қарамай) өздігінен бірқатар шаралар
қолдану мүмкіндігін қамтиды. Бұл ата-анасы тарапынан қиянат жасалғанда,
сонымен қатар ата-анасы баланы тәрбиелеу, білім беру бойынша міндеттерін
орындамаған не тиісінше орындамаған жағдайда орын алуы мүмкін. Мұндай
жағдайларда бала қорғаншылық және қамқоршылық органдарына, ал он төрт жасқа
толған соң сотқа арыздануға құқылы. Мұндай арызданудың салдарынан ата-ана
әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылады, баланың өмірі мен
денсаулығына тікелей қауіп төнген, ата-анасы ата-аналық құқықтарынан
айырылған жағдайда, қорғаншылық және қамқоршылық органдары баланы
белгіленген сот тәртібімен ата-анасынан дереу тартып алады.
Бала құқықтары туралы Конвенциясының 12-бабында қатысушы-
мемлекеттердің өз пікірін тұжырымдап айтуға қабілетті баланың өз басына
қатысты барлық сұрақтар бойынша көзқарастарын еркін жеткізу құқығын
қамтамасыз ететіні қарастырылған, баланың жасы мен жетілгендігіне сәйкес
оның пікіріне тиісті көңіл бөлінеді. Бала құқықтары туралы Конвенциясының
ережелеріне сәйкес, заң балаға отбасындағы оның мүдделерін қозғайтын кез-
келген сұрақты шешуде өз пікірін білдіру, сонымен қатар кез-келген сот
немесе әкімшілік істі талқылау барысында тыңдалу құқығын береді. Бала
құқықтары туралы Конвенциясында мұндай құқық өз көзқарасын тұжырымдап айта
білетін балаға беріледі. Осылайша, бала өз көзқарасын білдіруге мүмкіндік
беретін дамудың белгілі деңгейіне жеткен кезде, тікелей өз мүдделеріне
қатысты сұрақтар бойынша (білім беру мекемесін, оқыту формасын, бос
уақытының ұйымдастырылуын таңдау және т.б.) өз пікірін білдіруге құқылы.
Осы мезгілден бастап, кез-келген сот немесе әкімшілік істі талдау барысында
тыңдалуға құқылы. Мысалы, бала әкелік туралы жазбаны даулау, ата-анасы
бөлек тұрған жағдайда, баланың тұратын орны туралы ата-анасы арасындағы
таласты шешу, ата-анасының балаларын қайтарып беру туралы талабын
қарастыру, ата-анасының ата-аналық құқығын қайтадан қалпына келтіру, ата-
аналық құқықты шектеудің күшін жою және т.б. осы сияқты істерді қарастыру
барысында өз пікірін білдіруге құқылы. Егер балалар тәрбиесімен байланысты
істің барысында, сот баладан жауап алу қажет деп тапса, онда қорғаншылық
және қамқоршылық органынан алдын-ала сотқа қатысу балаға жағымсыз әсер
етпейтіндігін анықтап алу керек. Жауап алу баланың жасы мен дамуын есепке
ала отырып, педагогтың қатысуымен, қызығушылық танытқан тұлғалардың ықпал
етуін болдырмайтын жағдайда жүргізіледі. Жауап алу кезінде сот баланың
пікірі мүдделі тұлғаның ықпалының салдары еместігін, өз пікірін білдіруде
өз мүдделерін ұғынатындығын, қандай дәйектеме келтіретінін және сол сияқты
басқа жағдайларды анықтап білуі қажет.
Бала құқықтары туралы Конвенциясының 8-бабына сәйкес әрбір бала жеке
басының даралығын, азаматтығын, есімін және отбасылық байланыстарын сақтау
құқығына ие. Баланың есім алу құқығы 55-бапта бекітілген. Баланың өз есімі,
тегі, әкесінің атын кірістіретін есім алу құқығы бала туған сәттен бастап,
азаматтық алу құқығымен (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 7-бап) бірге
пайда болады. Баланың есімі ата-анасының келісімі бойынша беріледі.
Баланың әкесінің аты әкесінің есімі немесе баланың әкесі ретінде жазылған
тұлғаның есімімен беріледі. 55-бапта көрсетілгендей, балаға ата-анасының
тегі беріледі. Ата-анасының тектері әр түрлі болған жағдайда, балаға ата-
анасының келісімімен, әкесінің немесе анасының тегі беріледі. Ата-анасы
арасында келісім болмаған жағдайда, баланың есімі және (немесе) тегі туралы
туындаған Дауды қорғаншылық және қамқоршылық органы шешеді. Осы тәріздес
даулар баланың мүдделеріне сүйене отырып шешілу керектігі еш күмән
тудырмайды.
1.2. Кәмелетке толмаған балалардың жеке мүліктік құқықтары
Әр баланың дене бітімі, ақыл-есі, рухани, имандылық және әлеуметтік
тұрғыдан қажетті өмір деңгейіне құқығы бар, бұл тиісті материалдық
шығындарды қажет етеді [5,16б.]. Баланың дамуына қажетті өмір деңгейін
қалыптастыру, оны лайықты асырау үшін негізгі қаржылай жауапкершілік ата-
анасымен қамтамасыз етіледі. (Бала құқықтары туралы Конвенциясы 27-бап).
Неке және отбасы туралы Заңның 58-бабы балаға төмендегі мүліктік
құқықтарды береді:
а) баланың белгіленген тәртіппен және мөлшерде ата-анасынан және басқа
отбасы мүшелерінен (яғни, кәмелетке толған, еңбекке қабілетті ағаларынан,
аталарынан, әжелерінен және т.б.) асырау қаражатын алуға құқығы бар;
б) баланың өзі сыйға немесе мұрагерлік тәртібімен алған кірістерді,
мүлікті, сондай-ақ баланың қаражатына сатып алынған басқа да кез келген
мүлікті меншіктенуге құқығы бар;
в) бірге тұратын балалар мен ата-аналар бір-бірінің мүлкін өзара
келісім бойынша иеленіп, пайдалана алады.
Өз еңбегінен кіріс алған бала, егер ол ата-анасымен бірге тұрса,
отбасын асырау жөніндегі шығыстарға қатысуға құқылы.
Баланың өзіне меншік құқығымен тиесілі мүлікке билік ету құқығы
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 22 және 23-
баптарымен белгіленеді. (Жалпы бөлім) [6,11б.]. Баланың ата-анасының
мүлкіне, ата-анасының баласының мүлкіне меншік құқықтары жоқ. Бірге тұратын
балалар мен ата-аналарға бір-бірінің мүлкін өзара келісім бойынша иемденуге
және пайдалануға болады. Ата-аналар мен балалардың ортақ меншік құқығы
пайда болған жағдайда олардың ортақ мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығы азаматтық заңдарда белгіленеді. Әрбір бала мемлекет
тарапынан жәрдемақы алуға құқылы. Баланың ай сайынғы жәрдемақысын ата-
анасының бірі (асырап алушы, қамқоршы, қорғаншы) әр туылған бала, асырап
алынған, қамқорлыққа (қорғаншылыққа) алынған және өздерімен бірге тұратын
бала он алты жасқа толғанша (жалпы білім беру мекемесінің оқушысына – ол
оқуды аяқтағанға дейін, бірақ он сегіз жасқа толғанға дейін) алу құқығына
ие. Бұл жәрдемақы балаға оның асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша
зейнетақы, әлеуметтік зейнетақы, алимент, басқа әлеуметтік төлемдер
алатынына қарамай, белгіленеді және төленеді. Балаға ай сайын төленетін
жәрдемақыны тағайындау туралы ата-анасының тұрғылықты жері бойынша халықты
әлеуметтік қорғау органына бала бірге тұратын ата-анасының атынан (асырап
алушы, қамқоршы, қорғаншымен) немесе ата-анасының бірі ішкі істер
органдарының қатардағы және басшы құрамының қызметінде болса, әскери
қызметінің орны бойынша (екінші ата-анасы халықты әлеуметтік қорғау
органдарынан балаға ай сайынғы жәрдемақы алмайтын жағдайда) өтініш
беріледі. Заңмен баланың мүліктік мүдделерінің сақталуына белгілі
кепілдіктер және қиянатшыл ата-аналар тарапынан болуы мүмкін қиянат
фактілерінің (балаға алынған қаржына өз мақсаттарына немесе кез-келген
басқа мақсатқа пайдалану) алдын алу қарастырылған. Бала меншіктік құқық
негізінде, заңға сәйкес азаматтарға тиесілі емес мүліктердің жекелеген
түрлерін қоспағанда, кез-келген мүлікке ие болуы мүмкін. Бұл тек сыйға
немесе мұрагерлік тәртібімен алынған мүліктер ғана емес, сонымен қатар оның
табысы (жалақысы), бала қаражатына сатып алынған мүліктер. Ата-анасымен
(оларды ауыстырушы тұлғалармен) алынған алимент, зейнетақы және
жәрдемақының сомасы да баланың меншігі болып табылады. Бала басқа негіздеме
бойынша да мүліктің меншік иесі болуы мүмкін. Мысалы, тұрғын жайларды
жекешелендіру (азаматтар меншігіне мемлекеттік тұрғын үй қорынан өздері
тұрып жатқан тұрғын жайларды жеке меншікке тегін беру) нәтижесінде. Осындай
жолмен кәмелетке толмаған балалардың меншігіне тек солар ғана тұрып жатқан
тұрғын жайлар беріледі. Бұл үшін ата-анасының (асырап алушылардың) немесе
қамқоршылардың өтініші, егер бала он төрт жасқа толмаса, қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсаты керек. Он төрт жас пен он сегіз
жас аралығындағы кәмелетке толмаған балалар тұратын тұрғын жайлар, олардың
жеке меншігіне ата-анасының (асырап алушылардың), қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының келісімімен, өздерінің өтініштерінің негізінде
беріледі [7,32 б.]. Ата-анасы қайтыс болса немесе басқа себептермен ата-
анасының қамқорын жоғалтқанда, тұрғын жайда тек кәмелетке толмаған балалар
тұрып жатса, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, жетім балаларға және
ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелердің
басшылары, қорғаншылар (қамқоршылар), өкіл ата-анасы немесе басқа заңды
өкілдер үш айдың ішінде тұрғын жайды баланың меншігіне аудару туралы
келісімді ресімдеуі керек. Он төрт жасқа жетпеген кәмелетке толмаған
баланың меншігіне тұрғын жайды аудару туралы келісім оның заңды өкілінің
(асырап алушының, қамқоршының) өтініші бойынша, қорғаншылық және
қамқоршылық органының алдын-ала рұқсатымен немесе қажет жағдайда сол
органның бастамасымен ресімделеді. Он төрт жасқа жеткен кәмелетке
толмағандар аталған келісімді заңды өкілдері мен қорғаншылық және
қамқоршылық органдарының келісімімен, өздігінен ресімдейді. Меншіктік құқық
негізінде оған тиесілі мүлікке иелік жасау бойынша баланың құқығы азаматтық
заңмен белгіленеді және оның азаматтық қабілеттілігінің көлемімен
байланысты болады. Осылайша, алты жас пен он төрт жас аралығындағы жас
балалар өздігінен тек төмендегі мәмілелерді жасауға құқылы:
а) ұсақ тұрмыстық мәмілелер (заңда мәміленің мұндай түсінігі
берілмеген, сондықтан мәміленің ұсақ тұрмыстық мәміле деп танылуы әрбір
жекелеген жағдайда анықталады. Әдетте, бұл мәмілелер жас баланың немесе
оның отбасы мүшелерінің қалыпты, күнделікті қажеттігін қанағаттандыруға
бағытталған және сомасы бойынша болмашы болып келеді: азық-түлік, мектеп
құралдарын сатып алу, т.б.) ;
б) қайтарымсыз пайда алуға бағытталған, нотариалдық куәландыруды
немесе мемлекеттік тіркеуді талап етпейтін мәмілелер (сыйға ойын
приставкасын, компьютер, киім алу, т.б.);
в) баланың заңды өкілі немесе заңды өкілінің келісімімен үшінші бір
тұлғадан алған ақша қаражаттарын белгілі мақсатқа немесе еркін жұмсауы
бойынша мәмілелер (яғни, балалар ата-анасынан немесе басқа заңды өкілдерден
ақша алып, оны өз қажеттіліктеріне жұмсауы немесе мақсатты пайдалануы
мүмкін. Бөгде адамдар балаға ақшалай қаржыны тек заңды өкілдердің (ата-
анасы, асырап алушы, қамқоршысы) келісімімен ғана бере алады.
Жас балалардың басқа мәмілелері олардың атынан заңда бекітілген
шектеулерді сақтай отырып, ата-анасымен, асырап алушылармен немесе
қамқоршыларымен,жүзеге асырылады. Жас баланың барлық мәмілелері (өздігінен
жасаған мәмілелерін қоса) бойынша мүліктік жауапкершілікке, егер
міндеттемелер оның кінәсынан бұзылмағанын дәлелдей алмаса, оның ата-анасы
(асырап алушы, қамқоршысы) жауапты болады. Бұл тұлғалар заңға сәйкес, жас
балалар келтірген зардаптарға да жауап береді. Алты жасқа толмаған
кәмелетке толмаған балаларға келетін болсақ, олардың қабілеттілігі
Азаматтық кодексте қарастырылмаған, сондықтан оларға меншік құқығы бойынша
тиесілі мүліктерге иелік ету құқығын заңда көрсетілген шектеулерді сақтай
отырып, ата-анасы (асырап алушы, қамқоршысы) жүзеге асырады. Он төрт жастан
он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған балалар Азаматтық кодекске сәйкес
төмендегі жағдайларға құқылы:
а) жас балаларға рұқсат етілген ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
б) өз жалақысы, шәкіртақысы және басқа табыстарына иелік етуге құқылы.
Алайда, ата-анасының (асырап алушылардың) немесе қорғаншылардың, не
қорғаншылық және қамқоршылық органының өтінішімен, жеткілікті негіздеме
болған жағдайда, кәмелетке толмаған бала толық көлемдегі қабілеттілікке ие
болған жағдайды (некеге тұру немесе эмансипация) қоспағанда, сот кәмелетке
толмаған баланы өз табысына иелік ету құқығынан айыруы немесе шектеуі
мүмкін;
в) ғылыми, әдеби немесе өнер туындыларының, өнертабысының немесе
заңмен қорғалатын зияткерлік әрекеті нәтижесінің авторы құқығын жүзеге
асыру;
г) заңға сәйкес, несиелік мекемелерге салым салу жіне оларға иелік
етуге;
д) кооперативтердің мүшесі боуға (он алты жасқа толғаннан).
Он төрт жас пен он сегіз жас аралығындағы кәмелетке толмаған
балалардың қалған барлық мәмілелері оның заңды өкілдерінің – ата-анасының
(асырап алушыларың) немесе қорғаншылардың жазбаша келісімімен жүзеге
асырылады Аталған талап орындалмаса, толық қабілетті болған кәмелетке
толмағандар жасаған мәмілені қоспағанда, сот кәмелетке толмаған бала
жасаған мәмілені, ата-анасының (асырап алушылардың) немесе қорғаншылардың
өтініші бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Жас балалардан он төрт жас пен
он сегіз жас арлығындағы кәмелетке толмағандардың айырмашылығы, олар
Азаматтық кодекс талаптарына сай, өздігінен жасаған мәміле бойынша мүліктік
жауапкершілікке жауапты болады. Сонымен қатар, азаматтық заңда белгіленген
тәртіппен, келтірілген зиян үшін өздігінен мүліктік жауапкершілікке
тартылуы мүмкін. Баланың мүлкін басқару бойынша ата-анасының заңдылықтары
да азаматтық заңдармен белгіленеді. Жас баланың (он төрт жасқа толмаған жас
мөлшерінде балалардың) ата-анасы оның жағдайларына сәйкес, қорғаншылық
және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсатынсыз баланың мүлкін иеліктен
айыруға (айырбас, мүлікті сыйға тарту, жалға беру (жалдау), қайтарымсыз
пайдалану немесе кепілдікке қою сияқты әрекеттерді қосқанда), балаға
тиесілі құқықтан бас тартуға әкеп соқтыратын басқа да мәмілелер жасауға,
оның мүлкін бөлуге немесе одан үлес бөліп шығаруға, сол сияқты мүліктің
кішіреюіне әкеп соқтыратын кез-келген басқа мәмілелерді жасауға, ал он
төрт жас пен он сегіз жас аралығындағы кәмелетке толмаған балалардың ата-
аналарының аталған әрекеттер бойынша мәміле жасауға келісім беруге құқығы
жоқ. Мысалы, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсаты
меншік иелері кәмелетке толмаған балалар болып табылатын тұрғын жайларға
қатысты (сату-сатып алу, айырбас, сыйға тарту және т.б.) келісімдер жасау
кезінде қажет. Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының алдын-ала рұқсаты
меншік иесі, меншік иесінің бірі немесе меншік иесінің отбасы мүшелері,
соның ішінде аталған тұрғын жайды пайдалану құқығы бар бұрынғы мүшелері
болып табылатынына қарамастан, кәмелетке толмаған балалар тұратын,
жекешелендірілген тұрғын жайларға қатысты келісім жасау үшін де қажет.
Аталған ереже сонымен қатар, кәмелетке толмаған балалар қазіргі уақытта
тұрмайтын, бірақ жекешелендіру кезінде сол тұрғын жайға меншік иелерімен
тең құқықтары болған тұрғын жайларға да қатысты. Тек кәмелетке толмаған
балалар тұратын (тұрған) жекешелендірілген тұрғын жайлармен жасалған
келісімдерден түскен қаражат заңда бекітілгендей, ата-анасымен (асырап
алушылармен), қамқоршылармен (қорғаншылармен), балалар немесе басқа тәрбие
мекемелерінің әкімшілігімен кәмелетке толмаған баланың атына жергілікті
жинақтау банкінің бөлімшесінде ашылған салым бойынша шотқа аударылады.
Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының рұқсатынсыз, кәмелетке толмаған
баланың өздігінен иелік етуге құқығы бар табыстарын қоспағанда, баланың
табысы саналатын сома есебінен ата-анасы баланы асырауға қажетті (яғни азық-
түлік, киім сатып алу, мектеп құралдары, кітаптар, ойыншықтар, емделу,
демалу, т.б.) шығындарды жүзеге асыра алады.
Жоғарыда қарастырылған бірінші тарауды қорытындылай келе, мынадай
тұжырым жасаймыз: баланың жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарын
жүзеге асыру түсінігінің астарында баланың немесе оның заңды өкілдерінің
әрекеттері жатыр. Баланың мүдделері мен құқықтары ҚР Неке және отбасы
заңымен анықталған, ол басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін
бұзбайды. Кәмелетке толған тұлғалардан баланың айырмашылығы – оның құқығын
жүзеге асыру заңды өкілдерінің, кей кездері заң бойынша кәмелетке толмаған
балалардың құқықтарын қорғау міндеттері жүктелген мекемелердің тәртібімен
байланысты болады. Бұл тұлғалардың бала құқықтарын жүзеге асыруға
қатысуының дәрежесі мен шекарасы бала мүдделерімен анықталады. Олардың
баланың құқығын жүзеге асыру әрекеттері бала мүдделерін бұзбаса, аталған
тұлғалар бұл процеске қатыса береді.
2 Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған балалардың құқықтары
мен мүдделерін қорғауға қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қатысуы
2.1. Қорғаншылық және қамқоршылық органдарының міндеттері мен
қызметтері
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы Неке және
отбасы туралы Заңының 1-бабында отбасы түсінігі беріледі: отбасы -
некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың
өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар
мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға
жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы [3]. Азаматтардың көбінің түсінігі
бойынша отбасы, ең алдымен, ата-анамен және балалармен ассоциацияланады.
Баланың маңызды құқықтарының бірі - Неке және отбасы туралы Заңының 52-
бабының 2-тармағында қарастырылған отбасында өмір сүру және тәрбиеленуге
құқығы. Бұл құқық, ең алдымен, баланың отбасында өмір сүру және
тәрбиеленуге мүмкіндігін қамтамасыз етумен қорытындыланады. Отбасылық
тәрбие – адамзат білетін бала тәрбиелеудің ең абзал формасы. Тәрбиелеудің
қоғамдық формаларының бірі де отбасылық тәрбиемен салыстыруға келмейді, ал
отбасылық тәрбиені қоғамдық тәрбиемен алмастырудың бірталай әрекеттері
осыны растайды. Сондықтан отбасылық заңнаманың міндеті – баланың отбасында
тәрбиеленуге құқығын қорғау болып табылады. Әдетте, сөз баланың өз ата-
анасының отбасында тұруы туралы болады. Бұл жағдайда заңнама, әдетте,
отбасы өміріне араласпай, отбасын сыртқы заңсыз озбырлықтан қорғау қызметін
атқарады. Алайда шынайы өмірде балалардың ата-ана қамқорлығынсыз қалған
жағдайлар жиі ұшырасады. Қазақстан Республикасының Неке және отбасы
туралы Заңының 100-бабының 1-тармағында: Ата-анасының қайтыс болуы,
олардың ата-ана құқықтарынан айырылуы, олардың ата-ана құқықтарының
шектелуі, ата-анасының әрекетке қабілетсіз деп танылуы, ата-анасының
сырқаттылығы, ата-аналарының ұзақ уақыт болмауы, ата-аналардың балаларын
тәрбиелеуден немесе олардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруы,
соның ішінде ата-аналардың тәрбиелеу, емдеу және басқа да осыған ұқсас
мекемелерден өз балаларын алудан бас тартуы, сондай-ақ ата-аналардың
қамқорлығы болмаған өзге де жағдайларда, балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау қорғаншы және қамқоршы органдарға жүктеледі делінеді.
Қорғаншылық және қамқоршылық, сөздің кең мағынасында, қорғаншылар мен
қамқоршылар жүзеге асыратын кәмелетке толмағандарға жетіспейтін әрекетке
қабілеттілікті толықтырудың тәсілі, сонымен қатар кәмелетке толмаған
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау әдісі болып табылады. Сөздің
тар мағынасында, қорғаншылық пен қамқоршылық ата-ана қамқорлығынсыз қалған
кәмелетке толмаған балалардың әрекетке қабілеттілігін толтыру, құқықтары
мен мүдделерін қорғау және тәрбиелеу тәсілі ретінде қарастырылады [8,168
б.].
Көптеген елдердің құқықтық жүйелері қамқоршылық түсінігін: кәмелетке
толмауымен, ақылы ауысқандығымен, өзге де кемістіктерімен байланысты
қорғанысқа мұқтаж тұлғаларды қорғау деп белгілейді. Қамқорлық пен
қорғаншылықты тағайындауда процессуалдық нормалар қолданылатынын есепке ала
отырып, азаматтық заңдар жинағын әдетте сот заңдары жиынтығымен
қиюластырады. 1902 жылғы кәмелетке толмағандарға қамқорлық көрсету туралы
Гаага конвенциясы және 1905 жылғы кәмелетке толмағандарға қорғаншылық
көрсету туралы Гаага конвенциясы қорғаншылық және қамқоршылық қамқорлыққа
(қорғаншылыққа) алынған тұлғаның ұлттық заңы негізінде жүзеге асырылады деп
қарастырады. Бұдан басқа, бұл конвенцияларда шетелдік азаматқа қатысты
қорғаншылық (қамқоршылық), қамқорлыққа алынушы тұлға азаматы болып
табылатын мемлекет заңдары бойынша өз азаматтарына тек мемлекет қана
камқорлық (қорғаншыылық) көрсетуге құқылы деген ереже болмаған жағдайда
ғана бекітілуі мүмкін. 1902 жылғы кәмелетке толмағандарға қамқорлық
көрсету туралы Конвенция 1961 жылғы кәмелетке толмағандарды қорғауға
қатысты өкімет өкімет құзіреті мен қолданылатын құқықтар туралы
Конвенциясымен алмастырылды. Қазақстанда қорғаншылық және қамқоршылық
әрекеттері республиканың Неке және отбасы туралы заңымен реттеледі, онда
шетелде тұратын кәмелетке толмаған, мүмкіндіктері шектеулі, әрекетке
әрекетке қабілетсіз қазақстандық азаматтарға және Қазақстан Республикасының
аумағында тұратын шетелдіктерге қатысты қорғаншылық (қамқоршылық)
әрекеттері қазақстандық заңдармен реттеледі деп көрсетілген. Шетелдік
мемлекеттерде қорғаншылық (қамқоршылық) сұрақтарымен қазақстандық елшілер
айналысады. Қазақстан Республикасының азаматтарына қатысты қорғаншылық және
қамқоршылық әрекеттері, қамқорлыққа алынушы аумағында тұрып жатқан
мемлекеттің заңдарына сәйкес бекітілуі мүмкін, бірақ мұндай қорғаншылық
(қамқоршылық) Қазақстан Республикасының тиісті консулдық мекемесі тарапынан
қарсылықтар болмаған жағдайда ғана қазақстандық органдармен қабылдануы
мүмкін. Елшілер қорғаншылық (қамқоршылық) әрекеттерін бекіту бойынша өз
қызметтерін өз елінің заңнамасы және елшілік конвенциялар негізінде жүзеге
асырады. Елшілер тұрған елінің өкіметіне қамқорлыққа мұқтаж өз елінің
азаматтарына нақты тұлғаларды қамқоршы (қорғаншы) ретінде ұсынуға және
қамқоршылардың (қорғаншылардың) әрекеттерін бақылауға құқылы. Қазақстандық
елшілердің бұл өкілеттілігі, атап айтқанда, 1994 жылдың 28 наурызында
бекітілген Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы
Елшілік конвенцясының 31-бабына, 1994 жылдың 20 қаңтарында бекітілген
Қазақстан Республикасы мен Украина арасындағы Елшілік келісімнің 15-бабына
сәйкес туындайды. Соңғы уақытта ТМД елдерінде әр түрлі елдердің асырап
алушыларымен заңсыз немесе жасырын бала асырап алу оқиғалары орын алған,
бұл балаларды сату орын алды дегенді білдіреді. Қазақстанда, өкінішке орай
шетелдік балалыққа алумен байланысты балаларды қорғау туралы жеке Заң жоқ.
Алайда, 1993 жылдың 29 мамырында Гаагада балаларды қорғау және шетелдік
асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияға қол қойылған болатын.
Аталған халықаралық-құқықтық актіде шетелдіктердің бала асырап алуына
төмендегі талаптар қойылатыны жазылған. Конвенцияның 4-бабына сәйкес,
баланың шығу тегі болатын мемлекет төмендегі жағдайларда шетелдіктердің
бала асырап алу мәселелерін:
- егер баланы балалыққа беруге болады деп бекітсе;
- шетелдіктердің асырап алуы баланың ең абзал мүдделеріне жауап берсе;
-болашақ асырап алушылар балалыққа алудың барлық салдары бойынша кеңес
алғанына, баланы асырап алушылардың баланы асырап алу келісімі сыйлық
берусіз, ерікті түрде болғанына көзі жетсе;
- баланың жасы мен жетілу дәрежесін есепке ала отырып, баламен
кеңесіп, оның қалауы мен пікірі ескерілгендігіне, баланың асырап алуға
келісімін (ондай келісім талап етілгенде) бергеніне және бұл келісімі
сыйлық үшін емес, ерікті болғанына көз жеткізсе шеше алады. Қазақстан бұл
Конвенцияға мұқият ден қойып, оны қолдағаны дұрыс және соның негізінде
қазақстандық балаларды шетелдік азаматтардың асырап алуын жүзеге асыруда
сауданы болдырмау үшін, тиісті заң қабылдауы керек. Қазақстанның басқа
мемлекеттермен құқықтық көмек көрсету туралы өзара келісімдерінің
мазмұнына үңілсек, онда қайшылықты сұрақтар туындағанда, келісуші тараптар
асырап алынатын немесе қамқорлыққа алынатын тұлғаның азаматтығына орай, сол
елдің заңдарын қолдану қажеттігін көрсететінін байқаймыз. Өз кезегінде
қазақстандық отбасылық заң мынандай шарттар қояды: Егер Қазақстан
Республикасының халықаралық келісімдерінде Қазақстан Республикасының Неке
және отбасы туралы заңында көрсетілген ережелерден өзге ережелер
бекітілсе, онда халықаралық келісім ережелері қолданылады. Айта кету
керек, әлем елдерінің көпшілігінде қорғаншылық және қамқоршылық туралы
нормаларда қайшылықтардың орын алуы туралы сұрақ тіпті туындамайды да,
себебі ол елдерде отбасылық қарым-қатынастар құқық пен заңдардың дербес
саласы болып табылмайды. Одан басқа, бірқатар елдерде шетел азаматтарымен
болған азаматтық, отбасылық, еңбек қарым-қатынастарында туындайтын
қайшылықты сұрақтарды реттейтін Халықаралық жеке құқық сұрақтары бойынша
арнайы заң актілері қабылданған. Қамқорлық пен қорғаншылықтың қайшылықты,
сонымен қатар заң құзіретіндегі сұрақтары 1993 жылғы Минск Конвенциясының
(33-бап) нормаларымен және көптеген екі жақты құқықтық көмек көрсету туралы
халықаралық келісімдермен реттеледі [9]. 1993 жылғы Минск Конвенциясы және
қамқорлық пен қорғаншылық сұрақтарына қатысты барлық дерлік екі жақты
келісімдер қамқорлыққа алынған жеке тұлғаның азаматтығына байланысты, оның
жеке заңдарына емес, сол елдің заңдарына сүйене отырып жасалады. Қамқорлық
пен қорғаншылықты бекіту немесе болдырмау, қорғаншылық және қамқоршылыққа
алынатын тұлға азаматы болып табылатын Келісуші тараптың заңдары бойынша
жүзеге асырылады. Қамқоршы мен қорғаншы және қамқорлық пен қорғаншылыққа
алынған тұлға арасындағы құқықтық қарым-қатынастар қорғаншы немесе
қамқоршыны тағайындаған Келісуші тараптың заңдарымен реттеледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz