8-сынып оқушыларына сәндік-қолданбалы өнерді оқытуда дәстүрлі мәдениетке баулу
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І 8.СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК.ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТКЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік . қолданбалы өнерінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Жас жеткіншектерді қолөнерге баули отырып дәстүрлі мәдениетке және еңбекке тәрбиелеудің негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 8.сынып оқушыларын дәстүрлі мәдениетке баулуда көркем өнер мен табиғаттың байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 8.СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК.ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Технология пәнінде оқушыларды сәндік.қолданбалы өнерге оқыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 8.сынып оқушыларына қолөнер бұйымдарын дайындау жолдарын оқытудың әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3 Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4 Қолөнер шеберханасының жабдықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3 БҰЙЫМ ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Мата таңдау, сәннің сырт көрінісін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2 Киімнің атқаратын қызметі. Киімді топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3 Киімнің пішімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.4 Адам тұлғасының құрылымы, өлшемді алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.5 Көйлекті тігу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.6 Қазіргі стилдегі бойжеткен киімінің композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.7 Бұйымның өзіндік құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І 8.СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК.ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТКЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік . қолданбалы өнерінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Жас жеткіншектерді қолөнерге баули отырып дәстүрлі мәдениетке және еңбекке тәрбиелеудің негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 8.сынып оқушыларын дәстүрлі мәдениетке баулуда көркем өнер мен табиғаттың байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 8.СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК.ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Технология пәнінде оқушыларды сәндік.қолданбалы өнерге оқыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 8.сынып оқушыларына қолөнер бұйымдарын дайындау жолдарын оқытудың әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.3 Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4 Қолөнер шеберханасының жабдықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3 БҰЙЫМ ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Мата таңдау, сәннің сырт көрінісін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2 Киімнің атқаратын қызметі. Киімді топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3 Киімнің пішімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.4 Адам тұлғасының құрылымы, өлшемді алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.5 Көйлекті тігу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.6 Қазіргі стилдегі бойжеткен киімінің композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.7 Бұйымның өзіндік құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік – экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпімді қадамдар жасалып, жүргізіліп жатыр. Бұл өзгерістер рухани өміріміздің жанды саласы мектеп, оның оқу-тәрбие жұмысын қамтиды.
Елбасы Н.Назарбаев «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру саласына, әсіресе, кәсіптік мамандар даярлау саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық [1].
Елбасы Н.Назарбаев «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру саласына, әсіресе, кәсіптік мамандар даярлау саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық [1].
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б.
2. Сыздықов О., Өстеміров К., Адамқұлов Н. т.б. Технология. Жалпы білім беретін мектептің 8 – сыныбына арналған оқулық. Алматы «Мектеп» баспасы, 2004. -272 бет: суретті
3. Өстеміров К, Шәметов Н, Васильев И. Кәсіптік педагогика: колледж, университет студенттеріне арналған оқулық / Алматы, ТОО «Наз-9» ЖШС, 2006. -280 бет
4. Пошаев Д.Қ. Мамандық таңдау негіздері. Кестелі оқу құралы. –Шымкент, ОҚМУ, 2007. -84б.
5. Жолдасбекова С. «Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге үйрету» бағдарламасы бойынша мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар. Шымкент.Типография КазХТИ, 1993. -30б.
6. Ортаев Б. Технология пәнін оқыту әдістемесінің жалпы мәселелері. Оқу құралы. Шымкент, 2010. -120 б.
7. Маргулан А. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. –Алма – Ата: «Өнер», 1986. -256 с.
8. Акишев К.А. Искусство саков Казахстана. –М., 1978. -131 с.
9. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1995.-240
б.
10. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. - Алматы: Жазушы, 1992. - 192 б.
11. Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана.-Алма – ата,1951.-269 с.
12. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. -Алматы, «Қазақстан», 1977. -96 б.
13. Жүннен жасалатын бұйымдар. /Құраст. М.С.Мұқанов –Алматы: «Қайнар», 1990. -144 б.
14. Әмірғазин Қ. Қазақ қолөнері.– Алматы: «Дайк¬–пресс», 2004.-162б.
15. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті. Ғылыми мақалалар жиынағы. –Алматы: «Зият пресс» баспасы, 2004 -160б.
16. Маркс К. Капитал: Саяси экономия сыны. 1 том, 1 кітап: капитал өндіру процесі. Қазақ мемлекет баспасы. –Алматы. -1963.
17. Батышев С. Я. О всеобщем профессиональном образовании // Сов. педагогика. - 1991. - № 6. - С. 66- 70.
18. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. -Алматы, 2002, 191 бет
19. Философиялық сөздік [мәтін] / Р.Н. Нұрғалиев..- Алматы, 1996.- 526 б.
20. Орысша-қазақша педагогикалық сөздiк / Амантурлин Ш. - Алматы : Республикалық баспа кабинетi, 1996.
21. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. Алматы: Мектеп, 2003. 304 б
2. Сыздықов О., Өстеміров К., Адамқұлов Н. т.б. Технология. Жалпы білім беретін мектептің 8 – сыныбына арналған оқулық. Алматы «Мектеп» баспасы, 2004. -272 бет: суретті
3. Өстеміров К, Шәметов Н, Васильев И. Кәсіптік педагогика: колледж, университет студенттеріне арналған оқулық / Алматы, ТОО «Наз-9» ЖШС, 2006. -280 бет
4. Пошаев Д.Қ. Мамандық таңдау негіздері. Кестелі оқу құралы. –Шымкент, ОҚМУ, 2007. -84б.
5. Жолдасбекова С. «Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге үйрету» бағдарламасы бойынша мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар. Шымкент.Типография КазХТИ, 1993. -30б.
6. Ортаев Б. Технология пәнін оқыту әдістемесінің жалпы мәселелері. Оқу құралы. Шымкент, 2010. -120 б.
7. Маргулан А. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. –Алма – Ата: «Өнер», 1986. -256 с.
8. Акишев К.А. Искусство саков Казахстана. –М., 1978. -131 с.
9. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1995.-240
б.
10. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. - Алматы: Жазушы, 1992. - 192 б.
11. Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана.-Алма – ата,1951.-269 с.
12. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. -Алматы, «Қазақстан», 1977. -96 б.
13. Жүннен жасалатын бұйымдар. /Құраст. М.С.Мұқанов –Алматы: «Қайнар», 1990. -144 б.
14. Әмірғазин Қ. Қазақ қолөнері.– Алматы: «Дайк¬–пресс», 2004.-162б.
15. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті. Ғылыми мақалалар жиынағы. –Алматы: «Зият пресс» баспасы, 2004 -160б.
16. Маркс К. Капитал: Саяси экономия сыны. 1 том, 1 кітап: капитал өндіру процесі. Қазақ мемлекет баспасы. –Алматы. -1963.
17. Батышев С. Я. О всеобщем профессиональном образовании // Сов. педагогика. - 1991. - № 6. - С. 66- 70.
18. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. -Алматы, 2002, 191 бет
19. Философиялық сөздік [мәтін] / Р.Н. Нұрғалиев..- Алматы, 1996.- 526 б.
20. Орысша-қазақша педагогикалық сөздiк / Амантурлин Ш. - Алматы : Республикалық баспа кабинетi, 1996.
21. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. Алматы: Мектеп, 2003. 304 б
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
І 8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТКЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.1. Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік - қолданбалы өнерінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Жас жеткіншектерді қолөнерге баули отырып дәстүрлі мәдениетке және еңбекке тәрбиелеудің негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3 8-сынып оқушыларын дәстүрлі мәдениетке баулуда көркем өнер мен табиғаттың байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2 8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Технология пәнінде оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге оқыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 8-сынып оқушыларына қолөнер бұйымдарын дайындау жолдарын оқытудың әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.4 Қолөнер шеберханасының жабдықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3 БҰЙЫМ ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
0.1 Мата таңдау, сәннің сырт көрінісін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
0.2 Киімнің атқаратын қызметі. Киімді топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 54
3.3 Киімнің пішімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
3.4 Адам тұлғасының құрылымы, өлшемді алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.5 Көйлекті тігу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
3.6 Қазіргі стилдегі бойжеткен киімінің композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
3.7 Бұйымның өзіндік құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б.
2. Технология, Қазіргі заман талабының тұрмыс мәдениеті пәндерінен бағдарламалар жинағы (5-11 сыныптар) - Алматы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті. 2000. -71 б.
3. Бағдарламалар. Технология (5-9 сыныптар), Қазіргі заман талабының тұрмыс мәдениеті 10-11 сыныптар
4. Қолөнер бағдарламасы Жалпы орта білім беретін мектептің 8-9 сыныптарына арналған бағдарламалар. Алматы, 2004 А.С.Ұзақова, Р.А.Наурызбаева, Н.А.Салыбекова. -Шымкент, 2002 ж.
5. Н.Назарбаевтың "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №22 20.03.2006. 2б.
АНЫҚТАМАЛАР
Еңбек - алға қойылған мақсатқа жеткізетін саналы іс - әрекет. Еңбек процесі - бұл қоғамға пайдалы іс - әрекет саласындағы материалдық құндылықтарды тудыру үшін адамдардың белгілі функцияларды орындауды жүзеге асырудағы әрекеттер жиынтығы. Философиялық сөздіктерде мәдениет (лат. cultura - возделывание, обрабатывание) - қоғамның және адамның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық түрінің жиынтығы, сондай-ақ осы іс-әрекеттің нәтижесі" ретінде анықталады. Эстетика - грек сөзі, әдемілік, сұлулық, әсемдік деген мағынаны береді, яғни, эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты - адамдарға өзінің айналасындағы сұлулықты көре, сезіне білу, қабылдай білу қабілетін арттырып, өмірді өзгертіп отыру. Технология - қоршаған ортаны өзгерту мен қайта құру барысында адамның іс-әрекет тәсілдері туралы ғылым; бұл ғылым негіздерін өнеркәсіп, энергетика, байланыс, ауыл-шаруашылығы, көлік және басқа бағыттағы адам қызметінің салаларында пайдалануды бірлестіретін интеграциялық оқу пәні. Сұлба - жазықтықта немесе кеңістікте сызықпен көрсетілетін тұлғаның кескіні. Стиль - сәннің негізін құрайды, туындының мәнерін, мазмұнын, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін білдіреді. Пропорция - костюм бөліктерінің өзара және адам тұлғасымен салыстырғандағы ара-қатынасы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО-жоғары оқу орны
ХҚТУ-Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ-Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
ТОҚ- техникалық оқыту құралы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік - экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпімді қадамдар жасалып, жүргізіліп жатыр. Бұл өзгерістер рухани өміріміздің жанды саласы мектеп, оның оқу-тәрбие жұмысын қамтиды.
Елбасы Н.Назарбаев Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру саласына, әсіресе, кәсіптік мамандар даярлау саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық [1].
Тарихи, археологиялық зертгеулер арқылы тастан, қоладан, темірден, ағаштан, сүйектен т.б. жасалған еңбек құралдарын, сайман-жабдықтарын, ежелгі адамдардың еңбек қызметін, өз кезеңіне сай материалдық байлығының, рухани өмірінің мәдени сипатын танытады. Ғалымдар сапасы әр түрлі материалдан еңбек құралдарын жасау адам үшін азығын тауып жеудің жолы гана емес, белгілі бір кәсіпке, шаруаға бейімделудің, әлеуметтік қорғанудын, мәдени дамудың бастамасы екенін нақты дәлелдеген.
Ағылшын ғалымы Э.Б.Тайлор мәдениетті адамның ақыл-ойымен, еңбегімен жасалған материалдық және рухани құндылық ретінде бағаласа, австралиялық психолог З.Фрейдтің айтуынша, мәдениет адамзаттың ғасырлар бойы жинактаған білімі мен тәжірибесі, сол негізде игерген кәсібі, ақыл-ойымен жасаған еңбек құралдары мен берген өнімі жатыр.
Адамзаттың көркемдік мәдениетін қалыптастырудың негізі эстетикалық тәрбие беруден бастау алады. Эстетикалық тәрбие - адамгершілік тәрбиесі мен еңбек тәрбиесі арқылы ұштастырылған нәтиже. Адамгершілік тәрбиесі адам бойына қажетті ізгі қасиеттерді сіңірумен айналысса, еңбек тәрбиесі сол адамға қажетті іс-әрекеттерге дағдыландырады. Сол себепті біз оқушылардың көркемдік мәдениетін қалыптастыруды зерттеуіміздің аймағы ретінде алып отырмыз.
Қазақ халқының іскерлік қолөнері негізінен үй кәсібі түрінде дамып отырған. Үнемі қолөнер шеберлері шығармашылықпен жұмыс істей отырып, халыққа қажетті қолөнерінің алуан түрлерін өмірге келтірді. Қазақ халқы қолөнерінің ішінде киіз үйдің кереге, уық, шаңырақ бұйымдарын жасау, тоқымашылық, термешілік, сырмақ сыру, текемет басу өнерімен кеңірек айналысқан. Сәндік - қолданбалы өнері классикалық өнердің үлкен саласы ретінде тұрмысқа қажетті көркем дүние өндіруіне қарай сән және қосалқы өнер, немесе сәндік - қолданбалы өнер болып бөлінеді. Сәндік - қолданбалы өнер жасалыну тәсіліне қарай кесте, кілем, сырмақ,құйма, қалыптама болып қолданылатын материалына қарай сүйек, металл өңдеу, ағаш ұқсату және ою - өрнек өнері болып жіктеледі.
Қазіргі кезде жас ұрпақты ұлттық өнерге баулу жөніндегі күрделі міндеттерді орындау мектеп оқушыларының өздеріне үлкен талаптар қоюда.
Қолданбалы өнер - түрлі ұлттың халықтарына тегіс тараған өнер түрі болып саналады. Сәндік - қолданбалы өнерге оқыту арқылы жастарды тәрбиелеуде өз ұлтымыздың ұлттық мәдениетін, ұлттық дүниетанымын кеңейтуге жастарды тәрбиелеуде өз ұлтымыздың ұлттық мәдениетін, ұлттық дүниетанымын кеңейтуге жастарды ой еңбегімен эстетикалық талғамдарының дамуына көмегін тигізеді.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері-өзінің бай тарихи, терең мазмұны, сан қилы ерекшеліктерімен, халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп біте қайнасқан өміршең өнер. Сондықтан, оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге оқыту, олардың қазіргі өндірістің ғылыми - техникалық негізін түсінуге, ауқымды көзқарастарының қалыптасуына кең тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Келешек жастарды кәсіпке баулудың халықтық негізін, еңбекке тәрбиелеудің құралдарын атап көрсеткен Қазақстандық қоғам қайраткерлері мен ұлы ағартушы педагогтары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б. шығармалары мен халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие мәселесінде алатын орнын зерттеуде А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б. еңбектерін ерекше атауға болады.
Кәсіптік білім берудің ғылыми педагогикалық мәселелерін әртүрлі аспектілерде зерттеген Қазақстандық ғалымдар қатарында О.Сыздықов [2], К.Өстеміров [3], Д.Қ.Пошаев [4], С.А.Жолдасбекова [5], Б.Т.Ортаев [6], кәсіпке баулуды ұлттық қолөнер негізінде ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері Ә.Марғұлан [7], К.Ақышев [8], Х.Арғынбаев [9], Ө.Жәнібеков [10], Т.К.Басенов [11], С.Қасиманов [12], М.С.Мұқанов [13], К.Әмірғазин [14] т.б. бар.
Осы және т.б. ғылыми зерттеулерді және арнайы әдебиеттерді зерделей отырып біз тақырыбымызды 8 сынып оқушыларына сәндік - қолданбалы өнерді оқытуда дәстүрлі мәдениетке баулу жолдары - деп атауды жөн көрдік.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Оқушыларды дәстүрлі мәдениетке баулу негіздерін анықтау, Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік - қолданбалы өнерінің мәнін аша отырып оқушыларды дәстүрлі мәдениетке баулуда сәндік - қолданбалы өнер сабақтарын оқыту әдістемесін ұйымдастырудың мүмкіндіктерін сипаттау.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сыныптарында оқытылатын технология пәні
Зерттеу пәні: Технология пәнінде 8 сынып оқушыларына сәндік-қолданбалы өнерді оқыту жұмыстарының барысы
Зерттеу міндеттері:
oo мектепте технология пәнін оқытудың мазмұны мен құрылымын талдау;
oo оқушыларды дәстүрлі мәдениетке баулуда сәндік - қолданбалы өнер сабақтарын оқыту мәселелері бойынша арнайы, психологиялық - педагогикалық әдебиеттерге шолу;
oo оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге баулудың мүмкіндіктерін айқындау;
oo оқушыларды қолөнер бұйымдарын өңдеуге баулудың тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау;
oo бұйымдарын өңдеудің мазмұнын, технологиясын мазмұндау.
Зерттеу әдістері:
ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді оқу және оларға талдау жасау;
мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін бақылау;
мектепте іс-тәжірибе барысында әдіскерлермен, ұстаздармен және мектеп оқушыларымен әңгімелесу;
озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және талдау, салыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І 8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТКЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік - қолданбалы өнерінің маңызы
Адамзат дамуының барлық кезеңдерінде де әрбір ұлттың төл мәдениеті ұрпақтар сабақтастығының қайнар бұлағынан нәр ала отырып, өзінің өркениеттік мәдени тәжірибелерін дәстүр жалғастығы заңдылықтарына сай дамыта білген. Бұл табиғи өмірдің басты зандылығы больш табылады, өйткені ұлттық мәдениеттің өресі дәстүрлілік сарын мен жаңашылдық (инновациялық) өзара үндестік тапқанда ғана биік болады. Өз кезегінде тарихи - мәдени даму барысында әрбір ұлттың өзіне ғана тән бет - бейнесі, рухани бітімі қалыптасады.
Демек, тәуелсіздік таңы атқан бүгінгі таңдағы халқымыздың дәстүрлі мәдениетінің, дәстүрлі дүниетанымының ұлттық рухани ізденістер рухында қалыптасьш, қазақ халқының мәдени болмысының айнасына айналуы - тарихи - мәдени қажеттілік болып табылатындығы даусыз.
Өткен мәдени - тарихи өміріміздің барша асылын ұлттық мәдениетіміздің асыл мұрасына айналдыруға деген талпыныстың өзі бүгінгі таңдағы дәстүр жалғастығының басты дәнекері болып табылады. Олай болса, "Өзіндік қасиеттен айырылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін оның төлтума мәдениеті ғана". Қазақ мәдениетін тарихилық пен диалектикалық ойлау тұрғысынан қарастырсақ, қазақтың ұлттық мәдениеті де заман ағымдарында қалыптасқан өзгерістерге ұшырамай, бір орнында тұрып қалуы мүмкін емес еді. Бұдан туындайтын ой: уақыты келгенде төл мәдениетіміз де өзге мәдениеттердің ықпалымен түрленіп, руханилануы керек болатын. Ал қазақ өркениетін дамытуға жол ашып беретін мұндай қолайлы жағдайлар тәуелсіздіктің таңы атқан бүгінгі таңда толық туып отырғандығын жоққа шығаруға болмас. Өйткені, егеменді ел болған аз уақыттың ішінде Республикамыз әлемдік қауымдастықпен тағдырлас, адамзаттық өркениетпен құрамдас мемлекет екендігін дүние жүзіне таныта білуде. Біздің ойымызша, Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы мәдениетінің тарихын казақ халқының әлемдік өркениет құшағына қайта оралу тарихы деп айтуға толық негіз бар десек қателеспеген болар едік [15].
Қазақстан жеріндегі мәдениет жайлы ғылыми деректердің тарих беттерінен орын алуына мол үлес қосқан зерттеуші - ғалымдар (антрополог, археолог, тарихшы, этнолог, мәдениеттанушы, шығыстанушы, фольклорист, философ, этнограф, т.б.) Бартольд В.В., Бериштам А.Н., Радлов В.В., Грязнов М.П., Рашид-ад-Дин, Якубовский А.Ю., Толстов СП., Валиханов Ш.Ш., Кляшторный С.Г., Малявкин А.Г., Таскин B.C., Қадырбаев А.Ш., Тынышбаев М., Гумилев Л.Н., Сәтбаев Қ.И., Марғұлан Ә.Х., Қоңыратбаев Ә.Қ., Машанов А., Савельева Т.В., Рыков П.С., Қозыбаев М., Нысанбаев ӘҚ., Таймағамбетов Ж.К., Байпақов К.М., Акынжанов СМ., Ходжиков К., Ақышев К. А., Кумеков Б.Е., Жетібаев Ж.М., Темірбеков С., Есим F., Қойгелдиев М., Кішібеков Д., Орынбеков М., Озғанбаев Ө.О., Сейдімбек А.С., Балтабаев М.Х., Тұрлыгұлов Т.Т., Ұзақбаева С.А., Қожахметова К.Ж., Жарықбаев Қ., Қалиев С. т.б.
Тарихи, археологиялық зертгеулер арқылы тастан, қоладан, темірден, ағаштан, сүйектен т.б. жасалған еңбек құралдарын, сайман-жабдықтарын, ежелгі адамдардың еңбек қызметін, өз кезеңіне сай материалдық байлығының, рухани өмірінің мәдени сипатын танытады. Ғалымдар сапасы әр түрлі материалдан еңбек құралдарын жасау адам үшін азығын тауып жеудің жолы гана емес, белгілі бір кәсіпке, шаруаға бейімделудің, әлеуметтік қорғанудын, мәдени дамудың бастамасы екенін нақты дәлелдеген.
Мәдениетті адамның ақыл-ойымен, еңбегімен жасалған материалдық және рухани құндылық ретінде бағалар болсақ, онда адамзаттың ғасырлар бойы жинақтаған білімі мен тәжірибесі, сол негізде игерген кәсібі, ақыл-ойымен жасаған еңбек құралдары мен берген өнімі жатыр.
Түрлі ғылым салаларындағы зерттеулерге сүйене отырып, адамзат баласы жасаған мәдениетгің қайнар көзі еңбек екеніне көз жеткіземіз. Еңбек процесі - бұл берілген кәсіп үшін типті белгілі аяқталған жұмыс түрінің орындалуымен байланысты жүйелі жұмысшы әрекетінің жиынтығы. Қазақ халқы күн көріс тіршілігінде қажетті үй - жай салуды, киім кешек тігуді, азық - түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән - салтанат та құра білді. Бұдан біз халық шығармашылығының қандай түрі болса да халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз. Еңбек - алға қойылған мақсатқа жеткізетін саналы іс - әрекет. Еңбек пен табиғат затының әрекеттесуі іс - әрекет өнімін көрсетеді. К.Маркс еңбек жөнінде еңбек процесінің жай кезеңдері мыналар: мақсатқа сай қызмет атқару, яғни еңбектің өзі, еңбек заты мен еңбек құрал - жабдығы - деп атап көрсетеді [16]. К.Маркс машинаны да, локомотивті де, темір жолды да табиғат жаратпайды, мұның бәрі адамның еңбегі дейді. Еңбек процесінің соңғы нәтижесі алғаш адамның ойында болған идеясының іске асуы. С.Я.Батышев өзінің еңбегінде Еңбек процесі - бұл қоғамға пайдалы іс - әрекет саласындағы материалдық құндылықтарды тудыру үшін адамдардың белгілі функцияларды орындауды жүзеге асырудағы әрекеттер жиынтығы - деп тұжырымдайды [17 ].
Ал енді соңғы жылдары ерекше мән беріліп, гылыми айналымның төрінен орын ала бастаған мәдениет туралы түсінігімізді ортаға салып көрелік. Оның адамдар атқарған еңбек қызметіменен, кәсіп түрлерімен қандай сабақтастығы бар?
Ғылыми деректердің көрсетуінше, Еуропа тілдерінде мәдениет сөзі табиғат сөзінен кейін туылған. Мысалы, ХҮІ-ХУП ғ.ғ. латын тіліндегі әдебиеттерде мәдениет сөзі қолданылмаған. Ол сөз тек ХҮІІІ ғасырдан бастап латын тілі шеңберінде ғана емес, еуропа тілдерінде арнайы лексикалық бірлік ретінде қалыптаса бастайды. Мәдениет сөзі латын тілінде -- cultura agri - жерді өңдеу, cultura animi - жанды тәрбиелеу, одан әрі жетіле келе өңдеуді ғана емес, әлдекімге көңіл бөлу, құрмет көрсету т.б. ұғымдарды білдірген [18].
Мәдениет термині ілгері уақыттан қолданыста, әрі философиялық, педагогикалық сөздіктерде, анықтамалықтарда олардың мән-мағынасы кеңінен ашылған.
Философиялық сөздіктерде мәдениет (лат. cultura - возделывание, обрабатывание) - қоғамның және адамның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық түрінің жиынтығы, сондай-ақ осы іс-әрекеттің нәтижесі" ретінде анықталады [19]. Педагогикалық сөздікте: мәдениет (лат. -cultura возделывание, воспитание, развитие, почитание) - адамдардың өмірді және іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері мен формаларында, олардың өз арақатынасында, сондай-ақ олардың өндірген материалдық және рухани құндылықтарында көрінетін, адамның шығармашылық күші мен қабілетінің, қоғамның дамуының тарихи анықталған деңгейі ретінде сипатталады [20].
Салыстыра айтсақ, табиғат шығыс халықтарында ежелден-ақ нағыз эстетикалық қызмет атқарды. Мысалы, түрік тектес халықтар мәдениетінің негізі сахарада, Ұлы дала кеңістігінде, көк пен жердің аралығында, дала дабылының өтінде қаланды. Сондықтан да, қазақ мәдениеті әркез табиғатпен етене, егіз болган деуге негіз бар. Түріктердің түсінігінде табиғат -адамзаттың анасы, ал ананы сүймеу мүмкін емес.
Мәселен, қазақ халқының тәлімгерлік тәжірибесі, ондағы экологиялық тәрбие беру бағыттары (халқымыздың табиғатқа оң көзқарасын танытатын ырымдар мен тыйымдардың өзі не тұрады!) ертеден-ақ қанымызға еніп, дәстүрге айналған мәдениет еді. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақтар мәдениетінің тіні шексіз ен даланың тау - тастарынан, өзен - көлдерінен, аң-кұстарынан, жан - жануарларынан ешқашан бөлінбеген. Табиғаттан үйреніп, оны бірде өзіне ана, әруақ, тәңір, ұстанар үлгі етсе, енді бірде перзентіндей әлдилеп аялаған, құрметін аямаған.
Қазіргі кезде мәдениет терминіне байланысты жаңа сөз тіркестері педагогикалық процесте кеңінен қолданысқа еніп отыр. Олар бірі дәстүрлі мәдениет.
Дәстүр жөнінде де сөздіктер мен анықтамалықтарда кеңінен мазмұндалған. Педагогика және психология ғылым салалары бойынша қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде: Дәстүр - тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын қарекет пен мінез - құлық нысандары, сондай - ақ оларға ілеспе астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және түлғалық пайдалылығын талай рет дәлелдеген қарекет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның дамуының элеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай болып өзгеруіне алмасуы мүмкін" - деп сипаттама жасалады [21].
Қазақ Совет энциклопедиясында "Дәстүр - ұрпақтан - ұрпаққа көшетін, тарихи қалыптасқан элеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-қүлқы мен іс-әрекеттерінің негізі", - деп анықтама берілген [22].
Сонымен, дәстүрдің негізі ретінде - белгілі бір қоғамдық ұстанымдар, мінез-құлық, құндылықтар, идея, әдет - ғүрып басқа да рухани дәстүрлік қасиеті бар іс - әрекет көрініс табады. Дәстүрдің адамдардың өмірлік қаракетін реттеудің маңызды факторы және тәрбие негізі болып табылатыны белгілі. Этнопсихологияда дәстүрлер топтамасы не шоғыры ұлттық қауымдастық сипаттамаларының бірі болып шығады. Халқымыздың дәстүрге өте бай халықтардың бірі екендігі дау туғызбайды. Қазақ халқының дәстүрлеріне қонақжайлылық, қайырымдылық, бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Дәстүр қоғамдық өмірдің экономика, құқық, саясат, әдебиет, өнер салаларына тән. Бірақ сала сипатына байланысты дәстүрлердің орны мен рөлі әр түрлі болып келеді. Қоғамдық әлеуметтік жағдайларға байланысты дәстүр жаңа нысан мен мазмұнға ие болып, өзгеріп отыратынын уақыт көрсетіп беруде. Дәстүр ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мәдениеті дамыған елдің дәстүрі бай болады. Дәстүр ұғымымен қатар дәстүрлі сөз тіркесі қолданылады. Дәстүрлі сөз тіркесі біріншіден, дәстүрге негізделген көнені сақтаушы; екіншіден, салтты бекітетін, қаракет етуші дәстүр ретінде анықталады. Дәстүрлі мәдениет үғымы педагогикалық түрғыдан дәстүрге негізделген адамдардың өмірді және іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері мен формалары, олардың өз арақатынасы, сондай-ақ аға ұрпақтан кейінгі ұрпаққа берілген әрекет етуші талғам, әрекет үлгілері, салт, т.б [23].
Ұлттық Дәстүрлі мәдениет - әлеуметтік не этникалық ортада дәстүр негізінде қалыптасқан саяси, элеуметтік, экономикалық және мәдени қарым-қатынастар жүйесі - деген анықтаманы қуаттаймыз. Осы жүйе негізінде әлгі әлеуметтік не этникалық қоғамдардағы тарихи сабақтастық жүзеге асып, кез-келген ұлттың өзіндік бітім болмысы сақталып қалады.
Бұл құбылыстардың өзегінде елжіреп карау, еліктеу, сүйсіну сезімдері жатыр. Материалдық және рухани мәдениет адамның әрекетшілдік, ізденімпаздық қызметі нәтижесінде туады.
Мәдениет ұғымына берілген анықтамалар қазақ мәденит-танушылары Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. оқулығында жүйеге келтіріп берілген. Мәдениет сөзінің мағынасы Мәдениеттану. XX ғасыр атты жаңа сөздікте былай - ша сипатталған: Культура (от лат. возделывание, воспитание, образование, развитие, почитание) - совокупность исскуственных порядков и объектов, созданных людьми в дополнение к природным заученным формам человеческого поведения и деятельности, обретенных знаний, образов, самопознания и символических обозначений окружающего мира"[24].
Өзіндік даму, жетілу, калыптасу тарихы бар мәдениет сөзінің қазақ, халқының түсінігіндегі ауқымы да кең. Бүгінгі тілімізде мәдениеттілік, мәдениетті адам тәрбиелеу, ұлттық мәдениет, мәдениеті жоғары адам, мәдениеттілік дәреже, мәдени деңгей, мәдени дағды, этномәдени білім, іскерлік мәдениет, еңбек мәдениеті, мәдени дәстүр, мәдениет мектебі, этномәдениеттану, мәдениеттанушы, мәдениет ошағы, т.б. қолданыстар қатары көбейіп, ғылыми оралымға енген.
Әрине, қазіргі кезеңде де өткен мәдени құндылықтарымызды замана талабына сай қайтадан жаңғырту оңайлыққа да соқпас. Бірақ, біз тәуелсіз мемлекет болғандықтан ұлт есебінде мәдени болмысымыздың өткені өркениеттік тұрғыдан жан - жақты бағалай отырып, оның болашағына үлкен жауапкершілікпен қарап, методикалық кемел зерде мен практикалық әрекетшілдікті өзара тоғыстыра білуіміз қажет сияқты. Ең бастысы - өткен ұрпақтың көркемдік тәжірибесінсіз, эстетикалық танымынсыз өнердің қай саласында болсын алға баса алмайтынымызды естен шығармауымыз қажет. Сонда ғана ұлтымыздың рухани әлеміне қазына болып қосылатын мүлде жаңаша сипаттағы мәдениет пен өнер туындыларын өмірге келтіре аламыз.
Осы орайда, казақтың далалық өрнегіндегі мәдениет туындылары көшпелілер болмысының көркемдік айғағы екендігін, толықтыра айтсақ әсемдік пен нәзіктіктің табиғи зандарының көшпелі халықтар болмысында кеңінен көрініс табуы екендігін естен шығармаған жөн. Сондықтанда болар, көшпелі халықтар өнері динамизмге толы болумен қатар, өмір тіршілігінен, мәдениет әлемінен хабардар ететін өнер тілі әрі бай, әрі түсінікті болып келеді және осы қасиеттерімен адамзат баласын тәнті етіп келе жатыр. Өзіміздің туған Республикамыздан табылып отырған ежелгі дүние өнерлі ғалымға көп жаңалық әкелді.
Осындай шығарманың бірі - қола дәуірінің шеберлері өмірге келтірген түрлі ою-өрнектер, әр түрлі бұйымдар, ожау, табақ, қасық сияқты олардың сыртқы беті өрнектен безендіріліп қажалып салынған. Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоқтықтан туған деп қарамай, оған көп көңіл бөліп, оны қастерлеуіміз қажет, тіпті солардан үйренуіміз керек. Өйткені, бұл - өнердің бастау - бұлағы, содан сусындап, содан нәр алып, қарыштадық емес пе!
Келе - келе ұлттық қолөнердің дамуында сәулет ғимараттар, мүсін, ағаштардан жасалған қазақтың музыкалық ұлттық аспаптары, күнделікті қажет тұтынатын үй жиһаздары, ыдыс аяқтар өмірге келді. Енді адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс құрылыстарын салды, ғажайып мүсіндер тұрғызды. Бұл әсіресе біздің эрамызға дейінгі I - VI ғас. кеңінен дамыды.
Осы кезеңдерде адам жасаған ұлы өнер туындылары бірінен кейін бірі өмірге келіп жатты. Фараондар салдырған Египет пирамидалары, Греция еліндегі әйгілі Зевс және Радос мүсіндері, Ұлы Қытай Қорғаны және Есік Алтын - адамы т.б. сол сияқты түрлі өнердің құдіретін өмірге паш еткен қайталанбас асыл мұралар еді. Әлем өнерін айтқанда оған өзінің үлесін қосқан тамаша өнер туындыларын қалдырған ата - бабаларымыздың өнерін қалыс қалдыруға болмайды.
Мыңдаған жылдар бұрында қазіргі қазақ жеріндегі гүлденген қалалар, әсем сарай ансамбльдері болған. Өнері мен мәдениеті жағынан сол кездегі Европадан бірде-бір кем емес еді. Оның айғағы - әлем адамдарын тамсандырған Есік алтын - адамы. Бұл өнер туындысы біздің жыл санауымыздан бұрын бесінші ғасырда дүниеге келген.
Кейінгі кезде кейбір ғалымдар, өнер зерттеушілері көшпелі халықта (сақ, қыпшақ, үйсін, орта Азия түрік тайпаларында) мәдениет, әсіресе қолтума өнері дамыған деген сыңаржақ пікір айтып келген еді, енді міне, соның бәрі шындыққа жанаспайтындығы белгілі болды.
Кейінгі археологиялық қазбалардан табылған өнер туындылары осының айғағы, Есік алтын - адамнан кейін қазақ жерінде мәдениет әлденеше рет дамып, гүлденіп отырған. Әсіресе IX-XII ғасырлар мәдени өрлеу заманы болды. Осы кезде бедерлеп ойып - жасау - бедерлеме өнері қатты дамыды.
Көшпелі халықтардың дүние туралы ұғым-түсінігінен хабардар ететін қазақтың ұлттық ою - өрнегі жайындағы өз ойларын өрістете қазақ ғалымы З.Серікқалиұлы былай деп жазады: Шығыс өнерінде шексіздік ұғымын, жасыл алқап, жарастық жайлауын ою - орнек, әшекей тілмен бейнелеу басым болған. Шындығында да, отырып, белгілі табиғатпен үндестік жағдайында өмірге келген, тылсым табиғаттың хабаршысы іспеттес ежелгі заманның ою - өрнектері қай заманда болмасын рухани мәдениеттің өзегі болған.
1.2 Жас жеткіншектерді қолөнерге баули отырып дәстүрлі мәдениетке және еңбекке тәрбиелеудің негізі
Ертеден - ақ кәсіп игеру мен білімнің қадірін білген қазақтар жастарға ел арасына белгілі кәсіп иелерінен, өнер шеберлерінен тәлім алғызды. Қазақ баласының кәсіби білім алуы отбасындағы еңбек тәрбиесінен басталып, қоғамдық сипат алды. Кәсіп иелері жастарды зергерлікке, ағаш және темір ұсталығына, қол өнерінің өру, тігу, тоқу, илеу, шеку, иіру, кұю, мүсіндеу, өрнектеу, кестелеу сияқты тәсілдеріне баулыды. Отбасынан еңбекке араласа бастаған қазақ баласы еңбек - кәсіп өлеңдерін (төрт түлік, наурыз, егіншілік, аңшылық, т.б.) жатқа айтып, той мерекелерге қатысып өсті. Елге өнерімен, ерен еңбегімен, ерлік, адамгершілік қасиеттерімен танылған үлкеңдердің, шеберлердің өнегелік үлгісі қыз ұзату, келін түсіру, ас беру сияқты той - томалақ, басқосуларда айрықша көрініп отырды.
Қазақтар айналысқан кәсіптің барлық түрлері, оларды игерудегі ізденістер жастарды еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, кәсіпке баулу ісімен тығыз байланысып отырды.
Еңбек тәрбиесін сөз ете отырып, оның қазақ қоғамында таптық сипатта болғанын да ескермеуге болмайды. Әл - ауқаты төмен кедей шаруаның баласы жастайынан тұрмыс тауқыметінің куәгері болғандықтан еңбекке ерте араласып, әсіресе мал күтімінің қиыншылықтарын ата - аналарымен бөлісуге мәжбүр болды. Әлеуметтік теңсіздік еңбектің бай және кедейге лайықталып екіге бөлінуіне себепші болды.
Тарихи деректерге сүйенсек, байларға кәсіп пен өнер шеберлері де қызмет еткен. Тері мен шұғаға, киімге кесте тігу ісмерлігімен танылған кедей әйелдері бай қазақтың киіз үйін безендіруге пайдаланылды. Отбасы мүшелерінің ынтымағына құрылған ұжымдық, еңбек нәтижесінде қазақ балалары өмірге бейімделді, табиғат және оның құбылыстары, жануарлар мен аң - құстар әлемі туралы жалпы ұғымы қалыптасып, рақымшылық сезімі оянды, ақыл - ойы жетілді. Сонымен, халқымыздың баланы еңбекке үйрету, кәсіби бағдар беру тәжірибесі жөнінде мынадай ойлар түюге болады [25]:
1. Отбасындагы еңбек тәрбиесінің ұжымдық және даралық сипаты бар
2. Еңбек тәрбиесінің таптық сипаты да жоқ емес
3. Еңбек тәрбиесі отбасы шаруаларымен шектеліп қоймаған
Ол балаға белгілі кәсіп, өнер шеберлері тарапынан білім мен кәсіптік бағдар беру арқылы қоғамдық сипат ала бастайды.
4. Еңбек тәрбиесі дидактикалық принциптерге негізделді (тәрбие процесінде баланың жасы мен жыныс ерекшелігінің ескерілуі, жүктелетін міндеттің жеңілден ауырға қарай бірте - бірте күрделеніп отыруы, т.б.)-
5. Баланы еңбекке үйретуде түрлі әдіс - тәсілдер қолданылса, солардың бастысы халықтық тәрбиешілердің өнегелік үлгісінің ықпалы, ақыл - кеңес беру, іс - әрекет үстінде жаттықтыру, сенім арту арқылы талап қою, шарт арқылы талап қою, іс жүзінде сынау, мадақтау, бақылау, балаға ерік беру, әдет - ғұрып, дәстүр үлгісімен ықпал ету, т.б.
6. Еңбек тәрбиесінің арнайы тәрбие құралдары болды. Мәселен, еңбек - кәсіп өлеңдері: төрт түлік өлеңі, егіншілік өлеңі, бақташылық жырлары, аңшылық өлеңі, адам өміріндегі еңбеетің маңызы туралы мақал - мәтелдер, аңыз - әңгімелер, т.б.
7.Баланы еңбекке үйрету үстінде тәрбиенің басқа да түрлері (ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық, отаншылдық және дене тәрбиесі, т.б.) жүзеге асырылды. Қазақ баласы кәсіп игеру барысында қажыр - қайратын шынықтырумен қоса үлкен - кішімен қарым - қатынас жасауды тұрмыс - тіршіліктің қиын кезеңдерінде қайырымдылық танытуды, ата - ананы, еңбек адамын қадірлеуді үйренді.
Қорыта айтар болсақ, халық тәжірибесіндегі мәдени еңбекке баулу арқылы бала тәрбиесі бір - бірімен тығыз байланысып отыратын екі мақсатқа бағытталған.
1. Баланы еңбекке үйрету барысында оның қабілет - икемін, дағдысын дамыту.
2. Еңбек үстінде бала бойына халықтық ізгі қасиеттерді сіңіріп, дарыту (сурет 1).
Баланы өнерге баулуда халқымыз оның бойында талғампаздық, сұлулық, әсемдік, көркемдік, сыпайыгершілік сезімін оятып, эстетикалық талғамының жетілуіне ықпал еткен. Халық педагогакасындағы отаншылдық тәрбие - дене және еңбек тәрбиесімен жалғаса отырып, ер жігіттің бойында шапшаңдық, жігерлілік, қырағылық, батылдық, мергендік, ерлік, мәрттік, намысқойлық, сезім қасиеттерін шыңдайды.
Жастардың бойында қайырымдылық, бауырмалдық, иманжүзділік, әдептілік, ананы сүю, ата - анаға құрмет, үлкелді сыйлау, инабаттылық, мейірім - шапағаттылық, ізеттілік, кісілік, кішіпейілділік, қоғамшылдық, адалдық, әділдік, азаматтық қасиеттерін дарытуға негізделген адамгершілік тәрбиесі де тәрбиенің бүгінгі мәселелерінен алшақ тұрған жоқ.
Қазіргі экологиялық тәрбие мәселелері халық педагогакасында адамгершілік тәрбиесінің бір тармағы ретінде көрінген. Оның мақсаты табиғат байлығы боп табылатын аң, құстарға, өсімдік, жәндіктерін, жер, суға, рақымшылдық, сауапшылдық сезімін оятып, табиғатты сүюге және қорғауға үйрету болды.
Отбасы және қоғамдағы еңбек тәрбиесі
Дамыту
Еңбек етіп, өмір сүруге қабілет, икемін, дағдысын дамыту
Дарыту
Бала бойына халықтық абзал қасиеттерді сіңірту
табандылық, ептілік, ұқыптылық, икемді-лік, іскерлік, еңбекқорлық, бейнеткештік, көпшілдік
1. Кәсіпке үйрету, еңбек тәрбиесі
11
талғампаздық, танымпаздық, сұлулық, нәзіктік, әсемдік, көркемдік, сыпайылық, шеберлік, ісмерлік
3. Өнерге баулу, эстетикалық тәрбие
шапшандық, қайсарлық, жігерлілік, кырағылық, батылдық, мергендік, отаншылдық, ерлік, мәрттік, өткірлік, намысшылдық
4. Отаншылдық және дене тәрбиесі
5. Адамгершілік тәрбиесі
қайырымдылық, бауырмалдық, иманжүзділік, әдептілік, ананы сүю, ата-анага құрмет, үлкенді сыйлау, инабаттылық, ізеттілік, мейірім - шағаттылық, кісілік, кішіпейілділік, қогамшылдық, адалдық, әділдік, азаматтық
6. Экологиялық тәрбие элеметтері
табиғатқа сүйіспеншілік, қамқорлық, рақымшылдық, сауапшылдық, обалды сезіну тән және жан тазалығы, пәктік, адалдық, сақтық
7.Жыныстық - гигиеналық тәрбие
Тән және жан тазалығы, пәктік, адалдық, сақтық
1 - сурет. Қазақ халкының балаға қол өнері арқылы тәлім - тәрбие беру тәжірибесінің мазмұны мен құрылымы
Ел арасындағы емшілер баланың тәнін сауықтырса, жырау, бақсы, балгерлер халықтың рухын көтеріп, бал ашып, кұмалақ салып, жорамал айтып, жанын емдеген.
Жұлдызшы, есепшілер жастарды математикалық, астрономиялық білімнен хабардар етуі мен, бапкерлер тұлпар мен қыран құс күтімінің сырын үйретуімен, сыншылар баланың психологиялық ерекшеліктерін, қанына сіңген қасиеттерін дәлме - дәл анықтап беру қабілетімен танылған. Олардың бәрі бірдей тікелей бала тәрбиесімен айналыспаса да қоғамдағы беделді жастарға тигізген ықпалы зор болған.
Қазақтардың қолөнерінің куәгері болған Батыс Еуропаның, орыстың саяхатшы, ғалымдары Марко Поло, А.Янушкевич, А.Вамбери, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов т.б. көптеген естеліктер жазып қалдырған. Онда казақтардың өнерлілігі, дарындылығы, елгезектігі мен біліктілігі, мінез - сипатындағы ерекшеліктері біршама баяндалған. Әрине, қазақтар арасында білікті, өнерлі адамдар кез келген отбасында емес, бір әулетте немесе руда санаулы ғана болды. Солардың бірі - өнерімен халқына қызмет еткен, жастарға тәлім берген зергерлер. Олар жастарды әйелдердің, ер - азаматтардың түрлі бұйымдарын, тұрмыстық мүліктерді, бала бесігін, сал - серілердің домтыра, сәнді киімдерін, қариялардың аса таяғы мен насыбай шақшаларын, т.б. жасап, көркемдеуге үйретіп, эстетикалық талғамын қалыптастырған.
Сондай - ақ, қазақ халқының тұрмыс - тіршілігінен ағаш ұқсату, темір өңдеу кәсіптері де елеулі орын aлды. Мәселен, В.В.Радловтың айтуынша, әрбір рудың өз ұстасы болған. Олар ағаштан киіз үйдің керегесін, уығын, шаңырағын, есік, сандық, піспек, т.б. отбасына қажетті бұйымдар жасап, халықка қызмет көрсетіп отырған. Металл өңдеу кәсібінде қазақ ұсталары темір, мыс және күміс соғушы болып үшке бөлініп, күнделікті тұрмысқа қажетті әртүрлі заттарды - пышақ, үзеңгі, ат ауыздығын, таға, әйелдердің әшекей бұйымдарын т.б. жасай білген [26].
Жартылай отырықшы өмір сүрген кезеңде қазақтар қала салуға да әрекет жасайды. Қазақ хандары Әбылхайыр мен Абылайдың патша үкіметіне арыз беріп, қала салуға рұқсат сұрауы соның бір дәлелі болса керек. Қазақтар айналысқан кәсіптің барлық түрлері, оларды игерудегі ізденістер жастарды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу, кәсіпке баулу ісімен тығыз байланысып отырды. Кәсіптік білім еңбек тәрбиесімен сабақтасып, қоғамдық сипатта болған. Жастарға кәсіптік білім беру ісі дидактикалық принциптерге негізделді. Яғни, еңбек тәрбиесі үдерісінде баланың жынысы мен жас ерекшелігі ескерілді, жүктелетін міндет жеңілден ауырға қарай бірте - бірте күрделеніп отырды. Қазақ кәсіптік мектебінде (отбасы, қоғам, шеберхана, оқу орны) жастарға берілетін кәсіптік білімнің мазмұн, мақсатын, дидактикалық ұстанымдарын былайша жіктеп көрелік (кесте 1):
Кесте 1
Кәсіптік білім
Кәсіптік білім мазмұны
Кәсіби бағдар беру
үлкендердің, шебердің, ұстаздық етушінің ақыл - кеңесі, шебердің қолымен жасалған өнім түрлерін, оның өнегелік, мәдени үлгілерін таныстыру; өнімді жасап шығару процесіне бала зейінін үнемі аударту, сырттай байқаушы ретінде ара - кідік қатыстыру, қызығушылығын ояту, қабілетін бағдарлау, бақылау
Кәсіпке үйрету
(баулу оқыту)
ұстаз немесе шебердің шеберханада, отбасында, оқу орнында балаға еңбек операцияларының элементтерін іс - әрекеттің қарапайым түрлерін, еңбек операцияларын жүргізу реттілігін түйретуі, қайталатуы, қол мен көздің икемділігін іс - әрекет үстінде жаттықтыруы, баланың қабілетін дамыуы, жас ерекшелігіне сай өз бетінше тапсырмалар орындатуы, ынталандырып, марапаттап отыруы, түрлі деңгейдегі талаптар қоюы, сынақтардан өткізуі.
Кәсіп игерту
(маман етіп шығару)
игерушінің икемін, кәсіптік дағдылары мен білігін, кәсіби еңбектің саналылығын қалыптастыру; иігерушіні кәсіпке қатысты еңбек операцияларының барлық түрін ақаусыз орындап шығуға дайындау; қабілетін шыңдау, өз бетінше сапалы өнім беру деңгейіне жеткізу; кәсіптің әлеуметтік қажеттілігін, мәдени маңызын дәлелдеу, мойындату.
Қазақ кәсіптік мектебінің балаға кәсіптік білім беруде шебердің ісін нақты көрсету, шебердің немесе үлкендердің ақыл - кеңес беруі, іс - әрекет үстінде жаттықтыру, жаттықтыру арқылы кәсіби дағдыларды қалыптастыру қабілетін жетілдіру т.б. ұстанымдары болатын.
1.3 8-сынып оқушыларын дәстүрлі мәдениетке баулуда көркем өнер мен табиғаттың байланысы
Кез келген адамда дүние таным өзінен өзі қалыптаспайды. Дүние таным халықтың тәжірибиесімен ұштасудың негізінде қалыптасуы мүмкін.
Мектеп ісінде оқыту барысында оқушылардың қоғам мен табиғат құбылыстарын дұрыс түсіндіру арқылы біздің дүние танымымызға сәйкес іс - әрекет жасуға үйрету болып табылады.
Жеке тұлғаның көзқарасының, сенімнің қалыптасуында көркемөнер мен табиғаттың байланысы ерекше роль атқарады, еңбекке баулу сабақтары мен мектеп оқушыларының еңбек процесінде олар тірі және өлі табиғатпен, материалдық мәдени обьектілермен жанасады. Бұл дүние танымдық ойдың негіздеріне оқушылардың жете түсінуіне көмектеседі.
Біздің халқымыз ежелден - ақ өнерді қадір тұтып, ғасырдан ғасырға ұрпақ санасында қалатындай, атадан балаға мирас етіп келеді. Ертеден үңгірлерге салынған суреттер мен тас бетіндегі бедерленіп салынған өрнектерден табиғат пен өнердің өзара байланысының сонау ертеден бастау алғанын байқаймыз, демек қолданбалы өнер халықтың өмірімен тікелей байланысты дамып отырған.
Ежелгі көшпелілердің көзқарасы бойынша табиғат пен адам егіз. Олар тіршілік силаушы табиғат деп, оған табына отырып өздерін оның тікелей жалғастырушылары деп түсінген және де, қоршаған ортаны әр түрлі наным - сенімдер, тыйымдар арқылы қорғап отырған. Табиғат сыйын тек материалдық тұрғыда ғана пайдаланбай одан рухани нәр алды, яғни табиғатты дәстүрлі өнерге арқау етті. Осындай қоршаған ортамен тепе - теңдік, үйлесімдік өмір салтын ұстану мен қазақтың тұрмыс - тіршілігі, салт дәстүрлері, дүниетанымының бірлігі негізінде қолөнер сияқты дәстүрлі мәдениет өзегі қалыптасты.
Көшпелілер өмірінің табиғат сұлулығына негізделген эстетикалық тәрбие көпшілік оқырманға ой салатын негізгі мәлелердің бірі. Археологиялық материалдарға сүйене отырып, сақтар өмір сүрген кезеңде ағаштан ойып жасаған мүсіндер, ер-тұрман әбзелдері, тұрмыста қолданылатын бұйымдар безендірілген. Бұл өнер мұраларын әрі қарай дамытуда өздерінің тұрмыс-тіршілігіне байланысты суреттерді тау жартастарының беттеріне бейнелеген. Одан кейін Қазақстан жерін мекендеген үйсін, қаңлы тайпаларының жасаған бұйымдарында құстардың, аңдардың және жануарлардың бейнелерін көп кездестіреміз.
В.Рубруктың деректеріне сүйенсек, қаңлы-қыпшақтар киіз бұйымдарының бетіне салған суреттерінде аңдар мен құстардың, жан-жануарлардың табиғатпен байланыста салынған бейнесі жарасып, үйлесімді салынғаны туралы баяндайды [27].
Табиғатқа қызығу, оны сүйсіне қабылдап сұлулығынан ләззат алу адамның рухани мәдениетін жоғары дәрежеге жеткізіп, дүниетанымын кеңейтеді. Осындай сезімнен соң, оқушы табиғаттағы қозғалысты сезініп, оның заңдылықтарын, дүниетанымдық құрылымын түсініп арадағы байланыстың құдіретін білуге талпына отырып, эстетикалық түсінігін қалыптастыра бастайды.
Эстетика - грек сөзі, әдемілік, сұлулық, әсемдік деген мағынаны береді, яғни, эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты - адамдарға өзінің айналасындағы сұлулықты көре, сезіне білу, қабылдай білу қабілетін арттырып, өмірді өзгертіп отыру [28].
Табиғи ортада берілетін білім нақты сипатта болады, олар шындыққа негізделе отырып, сонымен қатар фольклорлық, әдеби және басқа да көркемдік мотивтеріне әсер етеді. Олар тұлғаның біршама эстетикалық және адамгершілік идеяларын біріктіреді. Күн сәулесінің нұры, ауа-райының құбылуы табиғатта сан-алуан бояулардың үндестігін тудырса, тұрмыстық бұйымдарға салынған ою-өрнектердің өзі бізді қоршаған табиғаттың әр-түрлі бөлшектерін елестетеді.
Далада еркін өсіп, оның жанға шипа, дертке дауа екендігін сезінген өнер шеберлері табиғатты тірі қабылдап, қоршаған ортаны әр түрлі наным - сенімдер, тиымдар арқылы қорғап, табиғатты дәстүрлі өнерге арқау етті. Ол жөнінде қазақтың тұңғыш суретшісі Әбілхан Қастеев Мені суретшілікке итермелеген күш - табиғат. Өнерді таудың бұлағынан, қойдың құлағынан, апамның киізінен, ешкінің мүйізінен үйрендім - деген екен. Қоршаған табиғаттың желмен шайқалып күй төккен орман тоғайлардың сыбдырын, сылдырай аққан өзендердің сазды үнін өзінің суреттерінде айнытпай бейнелеген.
Тасты қашап сурет салудың өзінен адамның өміріне табиғаттың арқау, ойына азық, көңіл-күйіне дем беруші екенін көреміз. Атақты педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, М.Н.Сарыбеков т.б. табиғат пен адамның үйлесімділігін, олардың арасындағы байланыстың дамуымен тіршіліктегі көп жағдайларды табиғат заңдылықтарымен байланыстырады.
М.Н.Сарыбеков Адамның табиғатқа қарым-қатынасын қалыптастырудағы басты факторлардың бірі - олардың білімдері, яғни интеллектуалдылық факторы-деп нақтылай түседі [29].
Қол өнердің барлық саласына ерекше әсемдік пен терең мән беріп тұрған ою-өрнек өнері. Қазақ халқының кез-келген бұйымында өз үйлесімділігін тапқан ою-өрнек - қазақ халқының мәдени шежіресі екенін айта келіп Т.Бәсенов былай дейді: Халықтың қолөнерінде әдет - ғұрып жабдықтармен қатар, аң аулауға, мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
І 8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТКЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.1. Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік - қолданбалы өнерінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Жас жеткіншектерді қолөнерге баули отырып дәстүрлі мәдениетке және еңбекке тәрбиелеудің негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3 8-сынып оқушыларын дәстүрлі мәдениетке баулуда көркем өнер мен табиғаттың байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2 8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Технология пәнінде оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге оқыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 8-сынып оқушыларына қолөнер бұйымдарын дайындау жолдарын оқытудың әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.4 Қолөнер шеберханасының жабдықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3 БҰЙЫМ ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
0.1 Мата таңдау, сәннің сырт көрінісін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
0.2 Киімнің атқаратын қызметі. Киімді топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 54
3.3 Киімнің пішімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
3.4 Адам тұлғасының құрылымы, өлшемді алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.5 Көйлекті тігу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
3.6 Қазіргі стилдегі бойжеткен киімінің композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
3.7 Бұйымның өзіндік құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б.
2. Технология, Қазіргі заман талабының тұрмыс мәдениеті пәндерінен бағдарламалар жинағы (5-11 сыныптар) - Алматы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті. 2000. -71 б.
3. Бағдарламалар. Технология (5-9 сыныптар), Қазіргі заман талабының тұрмыс мәдениеті 10-11 сыныптар
4. Қолөнер бағдарламасы Жалпы орта білім беретін мектептің 8-9 сыныптарына арналған бағдарламалар. Алматы, 2004 А.С.Ұзақова, Р.А.Наурызбаева, Н.А.Салыбекова. -Шымкент, 2002 ж.
5. Н.Назарбаевтың "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" атты Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №22 20.03.2006. 2б.
АНЫҚТАМАЛАР
Еңбек - алға қойылған мақсатқа жеткізетін саналы іс - әрекет. Еңбек процесі - бұл қоғамға пайдалы іс - әрекет саласындағы материалдық құндылықтарды тудыру үшін адамдардың белгілі функцияларды орындауды жүзеге асырудағы әрекеттер жиынтығы. Философиялық сөздіктерде мәдениет (лат. cultura - возделывание, обрабатывание) - қоғамның және адамның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық түрінің жиынтығы, сондай-ақ осы іс-әрекеттің нәтижесі" ретінде анықталады. Эстетика - грек сөзі, әдемілік, сұлулық, әсемдік деген мағынаны береді, яғни, эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты - адамдарға өзінің айналасындағы сұлулықты көре, сезіне білу, қабылдай білу қабілетін арттырып, өмірді өзгертіп отыру. Технология - қоршаған ортаны өзгерту мен қайта құру барысында адамның іс-әрекет тәсілдері туралы ғылым; бұл ғылым негіздерін өнеркәсіп, энергетика, байланыс, ауыл-шаруашылығы, көлік және басқа бағыттағы адам қызметінің салаларында пайдалануды бірлестіретін интеграциялық оқу пәні. Сұлба - жазықтықта немесе кеңістікте сызықпен көрсетілетін тұлғаның кескіні. Стиль - сәннің негізін құрайды, туындының мәнерін, мазмұнын, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін білдіреді. Пропорция - костюм бөліктерінің өзара және адам тұлғасымен салыстырғандағы ара-қатынасы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО-жоғары оқу орны
ХҚТУ-Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ-Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
ТОҚ- техникалық оқыту құралы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік - экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпімді қадамдар жасалып, жүргізіліп жатыр. Бұл өзгерістер рухани өміріміздің жанды саласы мектеп, оның оқу-тәрбие жұмысын қамтиды.
Елбасы Н.Назарбаев Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айрықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру саласына, әсіресе, кәсіптік мамандар даярлау саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық [1].
Тарихи, археологиялық зертгеулер арқылы тастан, қоладан, темірден, ағаштан, сүйектен т.б. жасалған еңбек құралдарын, сайман-жабдықтарын, ежелгі адамдардың еңбек қызметін, өз кезеңіне сай материалдық байлығының, рухани өмірінің мәдени сипатын танытады. Ғалымдар сапасы әр түрлі материалдан еңбек құралдарын жасау адам үшін азығын тауып жеудің жолы гана емес, белгілі бір кәсіпке, шаруаға бейімделудің, әлеуметтік қорғанудын, мәдени дамудың бастамасы екенін нақты дәлелдеген.
Ағылшын ғалымы Э.Б.Тайлор мәдениетті адамның ақыл-ойымен, еңбегімен жасалған материалдық және рухани құндылық ретінде бағаласа, австралиялық психолог З.Фрейдтің айтуынша, мәдениет адамзаттың ғасырлар бойы жинактаған білімі мен тәжірибесі, сол негізде игерген кәсібі, ақыл-ойымен жасаған еңбек құралдары мен берген өнімі жатыр.
Адамзаттың көркемдік мәдениетін қалыптастырудың негізі эстетикалық тәрбие беруден бастау алады. Эстетикалық тәрбие - адамгершілік тәрбиесі мен еңбек тәрбиесі арқылы ұштастырылған нәтиже. Адамгершілік тәрбиесі адам бойына қажетті ізгі қасиеттерді сіңірумен айналысса, еңбек тәрбиесі сол адамға қажетті іс-әрекеттерге дағдыландырады. Сол себепті біз оқушылардың көркемдік мәдениетін қалыптастыруды зерттеуіміздің аймағы ретінде алып отырмыз.
Қазақ халқының іскерлік қолөнері негізінен үй кәсібі түрінде дамып отырған. Үнемі қолөнер шеберлері шығармашылықпен жұмыс істей отырып, халыққа қажетті қолөнерінің алуан түрлерін өмірге келтірді. Қазақ халқы қолөнерінің ішінде киіз үйдің кереге, уық, шаңырақ бұйымдарын жасау, тоқымашылық, термешілік, сырмақ сыру, текемет басу өнерімен кеңірек айналысқан. Сәндік - қолданбалы өнері классикалық өнердің үлкен саласы ретінде тұрмысқа қажетті көркем дүние өндіруіне қарай сән және қосалқы өнер, немесе сәндік - қолданбалы өнер болып бөлінеді. Сәндік - қолданбалы өнер жасалыну тәсіліне қарай кесте, кілем, сырмақ,құйма, қалыптама болып қолданылатын материалына қарай сүйек, металл өңдеу, ағаш ұқсату және ою - өрнек өнері болып жіктеледі.
Қазіргі кезде жас ұрпақты ұлттық өнерге баулу жөніндегі күрделі міндеттерді орындау мектеп оқушыларының өздеріне үлкен талаптар қоюда.
Қолданбалы өнер - түрлі ұлттың халықтарына тегіс тараған өнер түрі болып саналады. Сәндік - қолданбалы өнерге оқыту арқылы жастарды тәрбиелеуде өз ұлтымыздың ұлттық мәдениетін, ұлттық дүниетанымын кеңейтуге жастарды тәрбиелеуде өз ұлтымыздың ұлттық мәдениетін, ұлттық дүниетанымын кеңейтуге жастарды ой еңбегімен эстетикалық талғамдарының дамуына көмегін тигізеді.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері-өзінің бай тарихи, терең мазмұны, сан қилы ерекшеліктерімен, халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп біте қайнасқан өміршең өнер. Сондықтан, оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге оқыту, олардың қазіргі өндірістің ғылыми - техникалық негізін түсінуге, ауқымды көзқарастарының қалыптасуына кең тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Келешек жастарды кәсіпке баулудың халықтық негізін, еңбекке тәрбиелеудің құралдарын атап көрсеткен Қазақстандық қоғам қайраткерлері мен ұлы ағартушы педагогтары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б. шығармалары мен халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие мәселесінде алатын орнын зерттеуде А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б. еңбектерін ерекше атауға болады.
Кәсіптік білім берудің ғылыми педагогикалық мәселелерін әртүрлі аспектілерде зерттеген Қазақстандық ғалымдар қатарында О.Сыздықов [2], К.Өстеміров [3], Д.Қ.Пошаев [4], С.А.Жолдасбекова [5], Б.Т.Ортаев [6], кәсіпке баулуды ұлттық қолөнер негізінде ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері Ә.Марғұлан [7], К.Ақышев [8], Х.Арғынбаев [9], Ө.Жәнібеков [10], Т.К.Басенов [11], С.Қасиманов [12], М.С.Мұқанов [13], К.Әмірғазин [14] т.б. бар.
Осы және т.б. ғылыми зерттеулерді және арнайы әдебиеттерді зерделей отырып біз тақырыбымызды 8 сынып оқушыларына сәндік - қолданбалы өнерді оқытуда дәстүрлі мәдениетке баулу жолдары - деп атауды жөн көрдік.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Оқушыларды дәстүрлі мәдениетке баулу негіздерін анықтау, Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік - қолданбалы өнерінің мәнін аша отырып оқушыларды дәстүрлі мәдениетке баулуда сәндік - қолданбалы өнер сабақтарын оқыту әдістемесін ұйымдастырудың мүмкіндіктерін сипаттау.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сыныптарында оқытылатын технология пәні
Зерттеу пәні: Технология пәнінде 8 сынып оқушыларына сәндік-қолданбалы өнерді оқыту жұмыстарының барысы
Зерттеу міндеттері:
oo мектепте технология пәнін оқытудың мазмұны мен құрылымын талдау;
oo оқушыларды дәстүрлі мәдениетке баулуда сәндік - қолданбалы өнер сабақтарын оқыту мәселелері бойынша арнайы, психологиялық - педагогикалық әдебиеттерге шолу;
oo оқушыларды сәндік-қолданбалы өнерге баулудың мүмкіндіктерін айқындау;
oo оқушыларды қолөнер бұйымдарын өңдеуге баулудың тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау;
oo бұйымдарын өңдеудің мазмұнын, технологиясын мазмұндау.
Зерттеу әдістері:
ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді оқу және оларға талдау жасау;
мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін бақылау;
мектепте іс-тәжірибе барысында әдіскерлермен, ұстаздармен және мектеп оқушыларымен әңгімелесу;
озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және талдау, салыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І 8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІ ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТКЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазақ мәдениеті мен дәстүр сабақтастығында сәндік - қолданбалы өнерінің маңызы
Адамзат дамуының барлық кезеңдерінде де әрбір ұлттың төл мәдениеті ұрпақтар сабақтастығының қайнар бұлағынан нәр ала отырып, өзінің өркениеттік мәдени тәжірибелерін дәстүр жалғастығы заңдылықтарына сай дамыта білген. Бұл табиғи өмірдің басты зандылығы больш табылады, өйткені ұлттық мәдениеттің өресі дәстүрлілік сарын мен жаңашылдық (инновациялық) өзара үндестік тапқанда ғана биік болады. Өз кезегінде тарихи - мәдени даму барысында әрбір ұлттың өзіне ғана тән бет - бейнесі, рухани бітімі қалыптасады.
Демек, тәуелсіздік таңы атқан бүгінгі таңдағы халқымыздың дәстүрлі мәдениетінің, дәстүрлі дүниетанымының ұлттық рухани ізденістер рухында қалыптасьш, қазақ халқының мәдени болмысының айнасына айналуы - тарихи - мәдени қажеттілік болып табылатындығы даусыз.
Өткен мәдени - тарихи өміріміздің барша асылын ұлттық мәдениетіміздің асыл мұрасына айналдыруға деген талпыныстың өзі бүгінгі таңдағы дәстүр жалғастығының басты дәнекері болып табылады. Олай болса, "Өзіндік қасиеттен айырылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін оның төлтума мәдениеті ғана". Қазақ мәдениетін тарихилық пен диалектикалық ойлау тұрғысынан қарастырсақ, қазақтың ұлттық мәдениеті де заман ағымдарында қалыптасқан өзгерістерге ұшырамай, бір орнында тұрып қалуы мүмкін емес еді. Бұдан туындайтын ой: уақыты келгенде төл мәдениетіміз де өзге мәдениеттердің ықпалымен түрленіп, руханилануы керек болатын. Ал қазақ өркениетін дамытуға жол ашып беретін мұндай қолайлы жағдайлар тәуелсіздіктің таңы атқан бүгінгі таңда толық туып отырғандығын жоққа шығаруға болмас. Өйткені, егеменді ел болған аз уақыттың ішінде Республикамыз әлемдік қауымдастықпен тағдырлас, адамзаттық өркениетпен құрамдас мемлекет екендігін дүние жүзіне таныта білуде. Біздің ойымызша, Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы мәдениетінің тарихын казақ халқының әлемдік өркениет құшағына қайта оралу тарихы деп айтуға толық негіз бар десек қателеспеген болар едік [15].
Қазақстан жеріндегі мәдениет жайлы ғылыми деректердің тарих беттерінен орын алуына мол үлес қосқан зерттеуші - ғалымдар (антрополог, археолог, тарихшы, этнолог, мәдениеттанушы, шығыстанушы, фольклорист, философ, этнограф, т.б.) Бартольд В.В., Бериштам А.Н., Радлов В.В., Грязнов М.П., Рашид-ад-Дин, Якубовский А.Ю., Толстов СП., Валиханов Ш.Ш., Кляшторный С.Г., Малявкин А.Г., Таскин B.C., Қадырбаев А.Ш., Тынышбаев М., Гумилев Л.Н., Сәтбаев Қ.И., Марғұлан Ә.Х., Қоңыратбаев Ә.Қ., Машанов А., Савельева Т.В., Рыков П.С., Қозыбаев М., Нысанбаев ӘҚ., Таймағамбетов Ж.К., Байпақов К.М., Акынжанов СМ., Ходжиков К., Ақышев К. А., Кумеков Б.Е., Жетібаев Ж.М., Темірбеков С., Есим F., Қойгелдиев М., Кішібеков Д., Орынбеков М., Озғанбаев Ө.О., Сейдімбек А.С., Балтабаев М.Х., Тұрлыгұлов Т.Т., Ұзақбаева С.А., Қожахметова К.Ж., Жарықбаев Қ., Қалиев С. т.б.
Тарихи, археологиялық зертгеулер арқылы тастан, қоладан, темірден, ағаштан, сүйектен т.б. жасалған еңбек құралдарын, сайман-жабдықтарын, ежелгі адамдардың еңбек қызметін, өз кезеңіне сай материалдық байлығының, рухани өмірінің мәдени сипатын танытады. Ғалымдар сапасы әр түрлі материалдан еңбек құралдарын жасау адам үшін азығын тауып жеудің жолы гана емес, белгілі бір кәсіпке, шаруаға бейімделудің, әлеуметтік қорғанудын, мәдени дамудың бастамасы екенін нақты дәлелдеген.
Мәдениетті адамның ақыл-ойымен, еңбегімен жасалған материалдық және рухани құндылық ретінде бағалар болсақ, онда адамзаттың ғасырлар бойы жинақтаған білімі мен тәжірибесі, сол негізде игерген кәсібі, ақыл-ойымен жасаған еңбек құралдары мен берген өнімі жатыр.
Түрлі ғылым салаларындағы зерттеулерге сүйене отырып, адамзат баласы жасаған мәдениетгің қайнар көзі еңбек екеніне көз жеткіземіз. Еңбек процесі - бұл берілген кәсіп үшін типті белгілі аяқталған жұмыс түрінің орындалуымен байланысты жүйелі жұмысшы әрекетінің жиынтығы. Қазақ халқы күн көріс тіршілігінде қажетті үй - жай салуды, киім кешек тігуді, азық - түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап, өмірде сән - салтанат та құра білді. Бұдан біз халық шығармашылығының қандай түрі болса да халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық тарихымен, кәсібімен тығыз байланысты екенін көреміз. Еңбек - алға қойылған мақсатқа жеткізетін саналы іс - әрекет. Еңбек пен табиғат затының әрекеттесуі іс - әрекет өнімін көрсетеді. К.Маркс еңбек жөнінде еңбек процесінің жай кезеңдері мыналар: мақсатқа сай қызмет атқару, яғни еңбектің өзі, еңбек заты мен еңбек құрал - жабдығы - деп атап көрсетеді [16]. К.Маркс машинаны да, локомотивті де, темір жолды да табиғат жаратпайды, мұның бәрі адамның еңбегі дейді. Еңбек процесінің соңғы нәтижесі алғаш адамның ойында болған идеясының іске асуы. С.Я.Батышев өзінің еңбегінде Еңбек процесі - бұл қоғамға пайдалы іс - әрекет саласындағы материалдық құндылықтарды тудыру үшін адамдардың белгілі функцияларды орындауды жүзеге асырудағы әрекеттер жиынтығы - деп тұжырымдайды [17 ].
Ал енді соңғы жылдары ерекше мән беріліп, гылыми айналымның төрінен орын ала бастаған мәдениет туралы түсінігімізді ортаға салып көрелік. Оның адамдар атқарған еңбек қызметіменен, кәсіп түрлерімен қандай сабақтастығы бар?
Ғылыми деректердің көрсетуінше, Еуропа тілдерінде мәдениет сөзі табиғат сөзінен кейін туылған. Мысалы, ХҮІ-ХУП ғ.ғ. латын тіліндегі әдебиеттерде мәдениет сөзі қолданылмаған. Ол сөз тек ХҮІІІ ғасырдан бастап латын тілі шеңберінде ғана емес, еуропа тілдерінде арнайы лексикалық бірлік ретінде қалыптаса бастайды. Мәдениет сөзі латын тілінде -- cultura agri - жерді өңдеу, cultura animi - жанды тәрбиелеу, одан әрі жетіле келе өңдеуді ғана емес, әлдекімге көңіл бөлу, құрмет көрсету т.б. ұғымдарды білдірген [18].
Мәдениет термині ілгері уақыттан қолданыста, әрі философиялық, педагогикалық сөздіктерде, анықтамалықтарда олардың мән-мағынасы кеңінен ашылған.
Философиялық сөздіктерде мәдениет (лат. cultura - возделывание, обрабатывание) - қоғамның және адамның түрлендіруші іс-әрекетінің барлық түрінің жиынтығы, сондай-ақ осы іс-әрекеттің нәтижесі" ретінде анықталады [19]. Педагогикалық сөздікте: мәдениет (лат. -cultura возделывание, воспитание, развитие, почитание) - адамдардың өмірді және іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері мен формаларында, олардың өз арақатынасында, сондай-ақ олардың өндірген материалдық және рухани құндылықтарында көрінетін, адамның шығармашылық күші мен қабілетінің, қоғамның дамуының тарихи анықталған деңгейі ретінде сипатталады [20].
Салыстыра айтсақ, табиғат шығыс халықтарында ежелден-ақ нағыз эстетикалық қызмет атқарды. Мысалы, түрік тектес халықтар мәдениетінің негізі сахарада, Ұлы дала кеңістігінде, көк пен жердің аралығында, дала дабылының өтінде қаланды. Сондықтан да, қазақ мәдениеті әркез табиғатпен етене, егіз болган деуге негіз бар. Түріктердің түсінігінде табиғат -адамзаттың анасы, ал ананы сүймеу мүмкін емес.
Мәселен, қазақ халқының тәлімгерлік тәжірибесі, ондағы экологиялық тәрбие беру бағыттары (халқымыздың табиғатқа оң көзқарасын танытатын ырымдар мен тыйымдардың өзі не тұрады!) ертеден-ақ қанымызға еніп, дәстүрге айналған мәдениет еді. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақтар мәдениетінің тіні шексіз ен даланың тау - тастарынан, өзен - көлдерінен, аң-кұстарынан, жан - жануарларынан ешқашан бөлінбеген. Табиғаттан үйреніп, оны бірде өзіне ана, әруақ, тәңір, ұстанар үлгі етсе, енді бірде перзентіндей әлдилеп аялаған, құрметін аямаған.
Қазіргі кезде мәдениет терминіне байланысты жаңа сөз тіркестері педагогикалық процесте кеңінен қолданысқа еніп отыр. Олар бірі дәстүрлі мәдениет.
Дәстүр жөнінде де сөздіктер мен анықтамалықтарда кеңінен мазмұндалған. Педагогика және психология ғылым салалары бойынша қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде: Дәстүр - тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын қарекет пен мінез - құлық нысандары, сондай - ақ оларға ілеспе астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және түлғалық пайдалылығын талай рет дәлелдеген қарекет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның дамуының элеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай болып өзгеруіне алмасуы мүмкін" - деп сипаттама жасалады [21].
Қазақ Совет энциклопедиясында "Дәстүр - ұрпақтан - ұрпаққа көшетін, тарихи қалыптасқан элеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-қүлқы мен іс-әрекеттерінің негізі", - деп анықтама берілген [22].
Сонымен, дәстүрдің негізі ретінде - белгілі бір қоғамдық ұстанымдар, мінез-құлық, құндылықтар, идея, әдет - ғүрып басқа да рухани дәстүрлік қасиеті бар іс - әрекет көрініс табады. Дәстүрдің адамдардың өмірлік қаракетін реттеудің маңызды факторы және тәрбие негізі болып табылатыны белгілі. Этнопсихологияда дәстүрлер топтамасы не шоғыры ұлттық қауымдастық сипаттамаларының бірі болып шығады. Халқымыздың дәстүрге өте бай халықтардың бірі екендігі дау туғызбайды. Қазақ халқының дәстүрлеріне қонақжайлылық, қайырымдылық, бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Дәстүр қоғамдық өмірдің экономика, құқық, саясат, әдебиет, өнер салаларына тән. Бірақ сала сипатына байланысты дәстүрлердің орны мен рөлі әр түрлі болып келеді. Қоғамдық әлеуметтік жағдайларға байланысты дәстүр жаңа нысан мен мазмұнға ие болып, өзгеріп отыратынын уақыт көрсетіп беруде. Дәстүр ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Сондықтан мәдениеті дамыған елдің дәстүрі бай болады. Дәстүр ұғымымен қатар дәстүрлі сөз тіркесі қолданылады. Дәстүрлі сөз тіркесі біріншіден, дәстүрге негізделген көнені сақтаушы; екіншіден, салтты бекітетін, қаракет етуші дәстүр ретінде анықталады. Дәстүрлі мәдениет үғымы педагогикалық түрғыдан дәстүрге негізделген адамдардың өмірді және іс-әрекетті ұйымдастыру түрлері мен формалары, олардың өз арақатынасы, сондай-ақ аға ұрпақтан кейінгі ұрпаққа берілген әрекет етуші талғам, әрекет үлгілері, салт, т.б [23].
Ұлттық Дәстүрлі мәдениет - әлеуметтік не этникалық ортада дәстүр негізінде қалыптасқан саяси, элеуметтік, экономикалық және мәдени қарым-қатынастар жүйесі - деген анықтаманы қуаттаймыз. Осы жүйе негізінде әлгі әлеуметтік не этникалық қоғамдардағы тарихи сабақтастық жүзеге асып, кез-келген ұлттың өзіндік бітім болмысы сақталып қалады.
Бұл құбылыстардың өзегінде елжіреп карау, еліктеу, сүйсіну сезімдері жатыр. Материалдық және рухани мәдениет адамның әрекетшілдік, ізденімпаздық қызметі нәтижесінде туады.
Мәдениет ұғымына берілген анықтамалар қазақ мәденит-танушылары Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. оқулығында жүйеге келтіріп берілген. Мәдениет сөзінің мағынасы Мәдениеттану. XX ғасыр атты жаңа сөздікте былай - ша сипатталған: Культура (от лат. возделывание, воспитание, образование, развитие, почитание) - совокупность исскуственных порядков и объектов, созданных людьми в дополнение к природным заученным формам человеческого поведения и деятельности, обретенных знаний, образов, самопознания и символических обозначений окружающего мира"[24].
Өзіндік даму, жетілу, калыптасу тарихы бар мәдениет сөзінің қазақ, халқының түсінігіндегі ауқымы да кең. Бүгінгі тілімізде мәдениеттілік, мәдениетті адам тәрбиелеу, ұлттық мәдениет, мәдениеті жоғары адам, мәдениеттілік дәреже, мәдени деңгей, мәдени дағды, этномәдени білім, іскерлік мәдениет, еңбек мәдениеті, мәдени дәстүр, мәдениет мектебі, этномәдениеттану, мәдениеттанушы, мәдениет ошағы, т.б. қолданыстар қатары көбейіп, ғылыми оралымға енген.
Әрине, қазіргі кезеңде де өткен мәдени құндылықтарымызды замана талабына сай қайтадан жаңғырту оңайлыққа да соқпас. Бірақ, біз тәуелсіз мемлекет болғандықтан ұлт есебінде мәдени болмысымыздың өткені өркениеттік тұрғыдан жан - жақты бағалай отырып, оның болашағына үлкен жауапкершілікпен қарап, методикалық кемел зерде мен практикалық әрекетшілдікті өзара тоғыстыра білуіміз қажет сияқты. Ең бастысы - өткен ұрпақтың көркемдік тәжірибесінсіз, эстетикалық танымынсыз өнердің қай саласында болсын алға баса алмайтынымызды естен шығармауымыз қажет. Сонда ғана ұлтымыздың рухани әлеміне қазына болып қосылатын мүлде жаңаша сипаттағы мәдениет пен өнер туындыларын өмірге келтіре аламыз.
Осы орайда, казақтың далалық өрнегіндегі мәдениет туындылары көшпелілер болмысының көркемдік айғағы екендігін, толықтыра айтсақ әсемдік пен нәзіктіктің табиғи зандарының көшпелі халықтар болмысында кеңінен көрініс табуы екендігін естен шығармаған жөн. Сондықтанда болар, көшпелі халықтар өнері динамизмге толы болумен қатар, өмір тіршілігінен, мәдениет әлемінен хабардар ететін өнер тілі әрі бай, әрі түсінікті болып келеді және осы қасиеттерімен адамзат баласын тәнті етіп келе жатыр. Өзіміздің туған Республикамыздан табылып отырған ежелгі дүние өнерлі ғалымға көп жаңалық әкелді.
Осындай шығарманың бірі - қола дәуірінің шеберлері өмірге келтірген түрлі ою-өрнектер, әр түрлі бұйымдар, ожау, табақ, қасық сияқты олардың сыртқы беті өрнектен безендіріліп қажалып салынған. Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоқтықтан туған деп қарамай, оған көп көңіл бөліп, оны қастерлеуіміз қажет, тіпті солардан үйренуіміз керек. Өйткені, бұл - өнердің бастау - бұлағы, содан сусындап, содан нәр алып, қарыштадық емес пе!
Келе - келе ұлттық қолөнердің дамуында сәулет ғимараттар, мүсін, ағаштардан жасалған қазақтың музыкалық ұлттық аспаптары, күнделікті қажет тұтынатын үй жиһаздары, ыдыс аяқтар өмірге келді. Енді адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс құрылыстарын салды, ғажайып мүсіндер тұрғызды. Бұл әсіресе біздің эрамызға дейінгі I - VI ғас. кеңінен дамыды.
Осы кезеңдерде адам жасаған ұлы өнер туындылары бірінен кейін бірі өмірге келіп жатты. Фараондар салдырған Египет пирамидалары, Греция еліндегі әйгілі Зевс және Радос мүсіндері, Ұлы Қытай Қорғаны және Есік Алтын - адамы т.б. сол сияқты түрлі өнердің құдіретін өмірге паш еткен қайталанбас асыл мұралар еді. Әлем өнерін айтқанда оған өзінің үлесін қосқан тамаша өнер туындыларын қалдырған ата - бабаларымыздың өнерін қалыс қалдыруға болмайды.
Мыңдаған жылдар бұрында қазіргі қазақ жеріндегі гүлденген қалалар, әсем сарай ансамбльдері болған. Өнері мен мәдениеті жағынан сол кездегі Европадан бірде-бір кем емес еді. Оның айғағы - әлем адамдарын тамсандырған Есік алтын - адамы. Бұл өнер туындысы біздің жыл санауымыздан бұрын бесінші ғасырда дүниеге келген.
Кейінгі кезде кейбір ғалымдар, өнер зерттеушілері көшпелі халықта (сақ, қыпшақ, үйсін, орта Азия түрік тайпаларында) мәдениет, әсіресе қолтума өнері дамыған деген сыңаржақ пікір айтып келген еді, енді міне, соның бәрі шындыққа жанаспайтындығы белгілі болды.
Кейінгі археологиялық қазбалардан табылған өнер туындылары осының айғағы, Есік алтын - адамнан кейін қазақ жерінде мәдениет әлденеше рет дамып, гүлденіп отырған. Әсіресе IX-XII ғасырлар мәдени өрлеу заманы болды. Осы кезде бедерлеп ойып - жасау - бедерлеме өнері қатты дамыды.
Көшпелі халықтардың дүние туралы ұғым-түсінігінен хабардар ететін қазақтың ұлттық ою - өрнегі жайындағы өз ойларын өрістете қазақ ғалымы З.Серікқалиұлы былай деп жазады: Шығыс өнерінде шексіздік ұғымын, жасыл алқап, жарастық жайлауын ою - орнек, әшекей тілмен бейнелеу басым болған. Шындығында да, отырып, белгілі табиғатпен үндестік жағдайында өмірге келген, тылсым табиғаттың хабаршысы іспеттес ежелгі заманның ою - өрнектері қай заманда болмасын рухани мәдениеттің өзегі болған.
1.2 Жас жеткіншектерді қолөнерге баули отырып дәстүрлі мәдениетке және еңбекке тәрбиелеудің негізі
Ертеден - ақ кәсіп игеру мен білімнің қадірін білген қазақтар жастарға ел арасына белгілі кәсіп иелерінен, өнер шеберлерінен тәлім алғызды. Қазақ баласының кәсіби білім алуы отбасындағы еңбек тәрбиесінен басталып, қоғамдық сипат алды. Кәсіп иелері жастарды зергерлікке, ағаш және темір ұсталығына, қол өнерінің өру, тігу, тоқу, илеу, шеку, иіру, кұю, мүсіндеу, өрнектеу, кестелеу сияқты тәсілдеріне баулыды. Отбасынан еңбекке араласа бастаған қазақ баласы еңбек - кәсіп өлеңдерін (төрт түлік, наурыз, егіншілік, аңшылық, т.б.) жатқа айтып, той мерекелерге қатысып өсті. Елге өнерімен, ерен еңбегімен, ерлік, адамгершілік қасиеттерімен танылған үлкеңдердің, шеберлердің өнегелік үлгісі қыз ұзату, келін түсіру, ас беру сияқты той - томалақ, басқосуларда айрықша көрініп отырды.
Қазақтар айналысқан кәсіптің барлық түрлері, оларды игерудегі ізденістер жастарды еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, кәсіпке баулу ісімен тығыз байланысып отырды.
Еңбек тәрбиесін сөз ете отырып, оның қазақ қоғамында таптық сипатта болғанын да ескермеуге болмайды. Әл - ауқаты төмен кедей шаруаның баласы жастайынан тұрмыс тауқыметінің куәгері болғандықтан еңбекке ерте араласып, әсіресе мал күтімінің қиыншылықтарын ата - аналарымен бөлісуге мәжбүр болды. Әлеуметтік теңсіздік еңбектің бай және кедейге лайықталып екіге бөлінуіне себепші болды.
Тарихи деректерге сүйенсек, байларға кәсіп пен өнер шеберлері де қызмет еткен. Тері мен шұғаға, киімге кесте тігу ісмерлігімен танылған кедей әйелдері бай қазақтың киіз үйін безендіруге пайдаланылды. Отбасы мүшелерінің ынтымағына құрылған ұжымдық, еңбек нәтижесінде қазақ балалары өмірге бейімделді, табиғат және оның құбылыстары, жануарлар мен аң - құстар әлемі туралы жалпы ұғымы қалыптасып, рақымшылық сезімі оянды, ақыл - ойы жетілді. Сонымен, халқымыздың баланы еңбекке үйрету, кәсіби бағдар беру тәжірибесі жөнінде мынадай ойлар түюге болады [25]:
1. Отбасындагы еңбек тәрбиесінің ұжымдық және даралық сипаты бар
2. Еңбек тәрбиесінің таптық сипаты да жоқ емес
3. Еңбек тәрбиесі отбасы шаруаларымен шектеліп қоймаған
Ол балаға белгілі кәсіп, өнер шеберлері тарапынан білім мен кәсіптік бағдар беру арқылы қоғамдық сипат ала бастайды.
4. Еңбек тәрбиесі дидактикалық принциптерге негізделді (тәрбие процесінде баланың жасы мен жыныс ерекшелігінің ескерілуі, жүктелетін міндеттің жеңілден ауырға қарай бірте - бірте күрделеніп отыруы, т.б.)-
5. Баланы еңбекке үйретуде түрлі әдіс - тәсілдер қолданылса, солардың бастысы халықтық тәрбиешілердің өнегелік үлгісінің ықпалы, ақыл - кеңес беру, іс - әрекет үстінде жаттықтыру, сенім арту арқылы талап қою, шарт арқылы талап қою, іс жүзінде сынау, мадақтау, бақылау, балаға ерік беру, әдет - ғұрып, дәстүр үлгісімен ықпал ету, т.б.
6. Еңбек тәрбиесінің арнайы тәрбие құралдары болды. Мәселен, еңбек - кәсіп өлеңдері: төрт түлік өлеңі, егіншілік өлеңі, бақташылық жырлары, аңшылық өлеңі, адам өміріндегі еңбеетің маңызы туралы мақал - мәтелдер, аңыз - әңгімелер, т.б.
7.Баланы еңбекке үйрету үстінде тәрбиенің басқа да түрлері (ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық, отаншылдық және дене тәрбиесі, т.б.) жүзеге асырылды. Қазақ баласы кәсіп игеру барысында қажыр - қайратын шынықтырумен қоса үлкен - кішімен қарым - қатынас жасауды тұрмыс - тіршіліктің қиын кезеңдерінде қайырымдылық танытуды, ата - ананы, еңбек адамын қадірлеуді үйренді.
Қорыта айтар болсақ, халық тәжірибесіндегі мәдени еңбекке баулу арқылы бала тәрбиесі бір - бірімен тығыз байланысып отыратын екі мақсатқа бағытталған.
1. Баланы еңбекке үйрету барысында оның қабілет - икемін, дағдысын дамыту.
2. Еңбек үстінде бала бойына халықтық ізгі қасиеттерді сіңіріп, дарыту (сурет 1).
Баланы өнерге баулуда халқымыз оның бойында талғампаздық, сұлулық, әсемдік, көркемдік, сыпайыгершілік сезімін оятып, эстетикалық талғамының жетілуіне ықпал еткен. Халық педагогакасындағы отаншылдық тәрбие - дене және еңбек тәрбиесімен жалғаса отырып, ер жігіттің бойында шапшаңдық, жігерлілік, қырағылық, батылдық, мергендік, ерлік, мәрттік, намысқойлық, сезім қасиеттерін шыңдайды.
Жастардың бойында қайырымдылық, бауырмалдық, иманжүзділік, әдептілік, ананы сүю, ата - анаға құрмет, үлкелді сыйлау, инабаттылық, мейірім - шапағаттылық, ізеттілік, кісілік, кішіпейілділік, қоғамшылдық, адалдық, әділдік, азаматтық қасиеттерін дарытуға негізделген адамгершілік тәрбиесі де тәрбиенің бүгінгі мәселелерінен алшақ тұрған жоқ.
Қазіргі экологиялық тәрбие мәселелері халық педагогакасында адамгершілік тәрбиесінің бір тармағы ретінде көрінген. Оның мақсаты табиғат байлығы боп табылатын аң, құстарға, өсімдік, жәндіктерін, жер, суға, рақымшылдық, сауапшылдық сезімін оятып, табиғатты сүюге және қорғауға үйрету болды.
Отбасы және қоғамдағы еңбек тәрбиесі
Дамыту
Еңбек етіп, өмір сүруге қабілет, икемін, дағдысын дамыту
Дарыту
Бала бойына халықтық абзал қасиеттерді сіңірту
табандылық, ептілік, ұқыптылық, икемді-лік, іскерлік, еңбекқорлық, бейнеткештік, көпшілдік
1. Кәсіпке үйрету, еңбек тәрбиесі
11
талғампаздық, танымпаздық, сұлулық, нәзіктік, әсемдік, көркемдік, сыпайылық, шеберлік, ісмерлік
3. Өнерге баулу, эстетикалық тәрбие
шапшандық, қайсарлық, жігерлілік, кырағылық, батылдық, мергендік, отаншылдық, ерлік, мәрттік, өткірлік, намысшылдық
4. Отаншылдық және дене тәрбиесі
5. Адамгершілік тәрбиесі
қайырымдылық, бауырмалдық, иманжүзділік, әдептілік, ананы сүю, ата-анага құрмет, үлкенді сыйлау, инабаттылық, ізеттілік, мейірім - шағаттылық, кісілік, кішіпейілділік, қогамшылдық, адалдық, әділдік, азаматтық
6. Экологиялық тәрбие элеметтері
табиғатқа сүйіспеншілік, қамқорлық, рақымшылдық, сауапшылдық, обалды сезіну тән және жан тазалығы, пәктік, адалдық, сақтық
7.Жыныстық - гигиеналық тәрбие
Тән және жан тазалығы, пәктік, адалдық, сақтық
1 - сурет. Қазақ халкының балаға қол өнері арқылы тәлім - тәрбие беру тәжірибесінің мазмұны мен құрылымы
Ел арасындағы емшілер баланың тәнін сауықтырса, жырау, бақсы, балгерлер халықтың рухын көтеріп, бал ашып, кұмалақ салып, жорамал айтып, жанын емдеген.
Жұлдызшы, есепшілер жастарды математикалық, астрономиялық білімнен хабардар етуі мен, бапкерлер тұлпар мен қыран құс күтімінің сырын үйретуімен, сыншылар баланың психологиялық ерекшеліктерін, қанына сіңген қасиеттерін дәлме - дәл анықтап беру қабілетімен танылған. Олардың бәрі бірдей тікелей бала тәрбиесімен айналыспаса да қоғамдағы беделді жастарға тигізген ықпалы зор болған.
Қазақтардың қолөнерінің куәгері болған Батыс Еуропаның, орыстың саяхатшы, ғалымдары Марко Поло, А.Янушкевич, А.Вамбери, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов т.б. көптеген естеліктер жазып қалдырған. Онда казақтардың өнерлілігі, дарындылығы, елгезектігі мен біліктілігі, мінез - сипатындағы ерекшеліктері біршама баяндалған. Әрине, қазақтар арасында білікті, өнерлі адамдар кез келген отбасында емес, бір әулетте немесе руда санаулы ғана болды. Солардың бірі - өнерімен халқына қызмет еткен, жастарға тәлім берген зергерлер. Олар жастарды әйелдердің, ер - азаматтардың түрлі бұйымдарын, тұрмыстық мүліктерді, бала бесігін, сал - серілердің домтыра, сәнді киімдерін, қариялардың аса таяғы мен насыбай шақшаларын, т.б. жасап, көркемдеуге үйретіп, эстетикалық талғамын қалыптастырған.
Сондай - ақ, қазақ халқының тұрмыс - тіршілігінен ағаш ұқсату, темір өңдеу кәсіптері де елеулі орын aлды. Мәселен, В.В.Радловтың айтуынша, әрбір рудың өз ұстасы болған. Олар ағаштан киіз үйдің керегесін, уығын, шаңырағын, есік, сандық, піспек, т.б. отбасына қажетті бұйымдар жасап, халықка қызмет көрсетіп отырған. Металл өңдеу кәсібінде қазақ ұсталары темір, мыс және күміс соғушы болып үшке бөлініп, күнделікті тұрмысқа қажетті әртүрлі заттарды - пышақ, үзеңгі, ат ауыздығын, таға, әйелдердің әшекей бұйымдарын т.б. жасай білген [26].
Жартылай отырықшы өмір сүрген кезеңде қазақтар қала салуға да әрекет жасайды. Қазақ хандары Әбылхайыр мен Абылайдың патша үкіметіне арыз беріп, қала салуға рұқсат сұрауы соның бір дәлелі болса керек. Қазақтар айналысқан кәсіптің барлық түрлері, оларды игерудегі ізденістер жастарды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу, кәсіпке баулу ісімен тығыз байланысып отырды. Кәсіптік білім еңбек тәрбиесімен сабақтасып, қоғамдық сипатта болған. Жастарға кәсіптік білім беру ісі дидактикалық принциптерге негізделді. Яғни, еңбек тәрбиесі үдерісінде баланың жынысы мен жас ерекшелігі ескерілді, жүктелетін міндет жеңілден ауырға қарай бірте - бірте күрделеніп отырды. Қазақ кәсіптік мектебінде (отбасы, қоғам, шеберхана, оқу орны) жастарға берілетін кәсіптік білімнің мазмұн, мақсатын, дидактикалық ұстанымдарын былайша жіктеп көрелік (кесте 1):
Кесте 1
Кәсіптік білім
Кәсіптік білім мазмұны
Кәсіби бағдар беру
үлкендердің, шебердің, ұстаздық етушінің ақыл - кеңесі, шебердің қолымен жасалған өнім түрлерін, оның өнегелік, мәдени үлгілерін таныстыру; өнімді жасап шығару процесіне бала зейінін үнемі аударту, сырттай байқаушы ретінде ара - кідік қатыстыру, қызығушылығын ояту, қабілетін бағдарлау, бақылау
Кәсіпке үйрету
(баулу оқыту)
ұстаз немесе шебердің шеберханада, отбасында, оқу орнында балаға еңбек операцияларының элементтерін іс - әрекеттің қарапайым түрлерін, еңбек операцияларын жүргізу реттілігін түйретуі, қайталатуы, қол мен көздің икемділігін іс - әрекет үстінде жаттықтыруы, баланың қабілетін дамыуы, жас ерекшелігіне сай өз бетінше тапсырмалар орындатуы, ынталандырып, марапаттап отыруы, түрлі деңгейдегі талаптар қоюы, сынақтардан өткізуі.
Кәсіп игерту
(маман етіп шығару)
игерушінің икемін, кәсіптік дағдылары мен білігін, кәсіби еңбектің саналылығын қалыптастыру; иігерушіні кәсіпке қатысты еңбек операцияларының барлық түрін ақаусыз орындап шығуға дайындау; қабілетін шыңдау, өз бетінше сапалы өнім беру деңгейіне жеткізу; кәсіптің әлеуметтік қажеттілігін, мәдени маңызын дәлелдеу, мойындату.
Қазақ кәсіптік мектебінің балаға кәсіптік білім беруде шебердің ісін нақты көрсету, шебердің немесе үлкендердің ақыл - кеңес беруі, іс - әрекет үстінде жаттықтыру, жаттықтыру арқылы кәсіби дағдыларды қалыптастыру қабілетін жетілдіру т.б. ұстанымдары болатын.
1.3 8-сынып оқушыларын дәстүрлі мәдениетке баулуда көркем өнер мен табиғаттың байланысы
Кез келген адамда дүние таным өзінен өзі қалыптаспайды. Дүние таным халықтың тәжірибиесімен ұштасудың негізінде қалыптасуы мүмкін.
Мектеп ісінде оқыту барысында оқушылардың қоғам мен табиғат құбылыстарын дұрыс түсіндіру арқылы біздің дүние танымымызға сәйкес іс - әрекет жасуға үйрету болып табылады.
Жеке тұлғаның көзқарасының, сенімнің қалыптасуында көркемөнер мен табиғаттың байланысы ерекше роль атқарады, еңбекке баулу сабақтары мен мектеп оқушыларының еңбек процесінде олар тірі және өлі табиғатпен, материалдық мәдени обьектілермен жанасады. Бұл дүние танымдық ойдың негіздеріне оқушылардың жете түсінуіне көмектеседі.
Біздің халқымыз ежелден - ақ өнерді қадір тұтып, ғасырдан ғасырға ұрпақ санасында қалатындай, атадан балаға мирас етіп келеді. Ертеден үңгірлерге салынған суреттер мен тас бетіндегі бедерленіп салынған өрнектерден табиғат пен өнердің өзара байланысының сонау ертеден бастау алғанын байқаймыз, демек қолданбалы өнер халықтың өмірімен тікелей байланысты дамып отырған.
Ежелгі көшпелілердің көзқарасы бойынша табиғат пен адам егіз. Олар тіршілік силаушы табиғат деп, оған табына отырып өздерін оның тікелей жалғастырушылары деп түсінген және де, қоршаған ортаны әр түрлі наным - сенімдер, тыйымдар арқылы қорғап отырған. Табиғат сыйын тек материалдық тұрғыда ғана пайдаланбай одан рухани нәр алды, яғни табиғатты дәстүрлі өнерге арқау етті. Осындай қоршаған ортамен тепе - теңдік, үйлесімдік өмір салтын ұстану мен қазақтың тұрмыс - тіршілігі, салт дәстүрлері, дүниетанымының бірлігі негізінде қолөнер сияқты дәстүрлі мәдениет өзегі қалыптасты.
Көшпелілер өмірінің табиғат сұлулығына негізделген эстетикалық тәрбие көпшілік оқырманға ой салатын негізгі мәлелердің бірі. Археологиялық материалдарға сүйене отырып, сақтар өмір сүрген кезеңде ағаштан ойып жасаған мүсіндер, ер-тұрман әбзелдері, тұрмыста қолданылатын бұйымдар безендірілген. Бұл өнер мұраларын әрі қарай дамытуда өздерінің тұрмыс-тіршілігіне байланысты суреттерді тау жартастарының беттеріне бейнелеген. Одан кейін Қазақстан жерін мекендеген үйсін, қаңлы тайпаларының жасаған бұйымдарында құстардың, аңдардың және жануарлардың бейнелерін көп кездестіреміз.
В.Рубруктың деректеріне сүйенсек, қаңлы-қыпшақтар киіз бұйымдарының бетіне салған суреттерінде аңдар мен құстардың, жан-жануарлардың табиғатпен байланыста салынған бейнесі жарасып, үйлесімді салынғаны туралы баяндайды [27].
Табиғатқа қызығу, оны сүйсіне қабылдап сұлулығынан ләззат алу адамның рухани мәдениетін жоғары дәрежеге жеткізіп, дүниетанымын кеңейтеді. Осындай сезімнен соң, оқушы табиғаттағы қозғалысты сезініп, оның заңдылықтарын, дүниетанымдық құрылымын түсініп арадағы байланыстың құдіретін білуге талпына отырып, эстетикалық түсінігін қалыптастыра бастайды.
Эстетика - грек сөзі, әдемілік, сұлулық, әсемдік деген мағынаны береді, яғни, эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты - адамдарға өзінің айналасындағы сұлулықты көре, сезіне білу, қабылдай білу қабілетін арттырып, өмірді өзгертіп отыру [28].
Табиғи ортада берілетін білім нақты сипатта болады, олар шындыққа негізделе отырып, сонымен қатар фольклорлық, әдеби және басқа да көркемдік мотивтеріне әсер етеді. Олар тұлғаның біршама эстетикалық және адамгершілік идеяларын біріктіреді. Күн сәулесінің нұры, ауа-райының құбылуы табиғатта сан-алуан бояулардың үндестігін тудырса, тұрмыстық бұйымдарға салынған ою-өрнектердің өзі бізді қоршаған табиғаттың әр-түрлі бөлшектерін елестетеді.
Далада еркін өсіп, оның жанға шипа, дертке дауа екендігін сезінген өнер шеберлері табиғатты тірі қабылдап, қоршаған ортаны әр түрлі наным - сенімдер, тиымдар арқылы қорғап, табиғатты дәстүрлі өнерге арқау етті. Ол жөнінде қазақтың тұңғыш суретшісі Әбілхан Қастеев Мені суретшілікке итермелеген күш - табиғат. Өнерді таудың бұлағынан, қойдың құлағынан, апамның киізінен, ешкінің мүйізінен үйрендім - деген екен. Қоршаған табиғаттың желмен шайқалып күй төккен орман тоғайлардың сыбдырын, сылдырай аққан өзендердің сазды үнін өзінің суреттерінде айнытпай бейнелеген.
Тасты қашап сурет салудың өзінен адамның өміріне табиғаттың арқау, ойына азық, көңіл-күйіне дем беруші екенін көреміз. Атақты педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, М.Н.Сарыбеков т.б. табиғат пен адамның үйлесімділігін, олардың арасындағы байланыстың дамуымен тіршіліктегі көп жағдайларды табиғат заңдылықтарымен байланыстырады.
М.Н.Сарыбеков Адамның табиғатқа қарым-қатынасын қалыптастырудағы басты факторлардың бірі - олардың білімдері, яғни интеллектуалдылық факторы-деп нақтылай түседі [29].
Қол өнердің барлық саласына ерекше әсемдік пен терең мән беріп тұрған ою-өрнек өнері. Қазақ халқының кез-келген бұйымында өз үйлесімділігін тапқан ою-өрнек - қазақ халқының мәдени шежіресі екенін айта келіп Т.Бәсенов былай дейді: Халықтың қолөнерінде әдет - ғұрып жабдықтармен қатар, аң аулауға, мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz